Πρόγραµµα πρόληψης και πρώιµης διάγνωσης παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νοµό Ηρακλείου Κρήτης

Transcript

1 Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο , Κρήτη Τηλ , Πρόγραµµα πρόληψης και πρώιµης διάγνωσης παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νοµό Ηρακλείου Κρήτης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης ðáéäéêþ ðá õ áñêéü - ôá áðïôåëýóìáôá Εργαστήριο ιατροφής & Επιδηµιολογίας Νοσηµάτων ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 2 ÔÅÕ ÏÓ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο

2 Οι βασικοί στόχοι του προγράμματος πρόληψης και πρώιμης διάγνωσης παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης ήταν η εκτίμηση των διατροφικών συνηθειών, η εκτίμηση της σωματικής ανάπτυξης και η πρώιμη διάγνωση παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης, καθώς και η παράλληλη διερεύνηση των επιπέδων της αρτηριακής πίεσης και των λιπιδίων αίματος στα παιδιά αυτά. Για το σκοπό αυτό προσεγγίστηκαν συνολικά 1278 οικογένειες, οι οποίες ενημερώθηκαν και κλήθηκαν να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα. Για τον κλινικό έλεγχο των παιδιών, η προσέγγιση έγινε έναν μήνα περίπου πριν το παιδί τους συμπληρώσει τα 4 έτη και κατά το χρονικό διάστημα 08/ /2012. Συνολικά, 904 οικογένειες (ποσοστό συμμετοχής 70,7%) δέχτηκαν να συμμετάσχει το παιδί τους στο πρόγραμμα και τελικά εξετάστηκαν 929 παιδιά (879 από μονές και 50 από δίδυμες κυήσεις) 4 ετών. Η διατροφική αξιολόγηση πραγματοποιήθηκε σε συνολικά 1081 παιδιά. 2

3 Αποτελέσματα του προγράμματος Διατροφικές συνήθειες παιδιών προσχολικής ηλικίας στην Κρήτη Η σύσταση της διατροφής των παιδιών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα απεικονίζεται στο παρακάτω γράφημα Σύσταση διατροφής παιδιών προσχολικήò ηλικίας που συμμετείχαν στο πρόγραμμα Συνιστώμενη σύσταση διατροφής για παιδιά ηλικίας >2 ετών 43,7% 41,0% 25-35% 50-55% 15,3% 15-20% ÕäáôÜíèñáêåò Ðñùôåΐíåò Ïëéêü ëßðïò ÕäáôÜíèñáêåò Ðñùôåΐíåò Ïëéêü ëßðïò Τα παιδιά που εξετάστηκαν στο πρόγραμμα: Είχαν μέση κατανάλωση ενέργειας 1596 θερμίδες ημερησίως. Τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια δεν είχαν διαφορές ως προς την πρόσληψη ενέργειας ή τη σύνθεση της διατροφής τους. Η μέση πρόσληψη σε κορεσμένο λίπος ήταν πολύ μεγαλύτερη (18,7%) από τη συνιστώμενη (<7%). 3

4 Αποδοχή του μοντέλου της Μεσογειακής Διατροφής στην προσχολική ηλικία O βαθμός αποδοχής των παιδιών του προγράμματος στη Μεσογειακή Διατροφή μετρήθηκε με τον δείκτη KIDMED* και παρουσιάζεται στο παρακάτω γράφημα. 22% 13% 65% áìçëþ áðïäï Þ ÌÝôñéá áðïäï Þ ÕøçëÞ áðïäï Þ Ôï Mοντέλο Μεσογειακής Διατροφής *Ο δείκτης KIDMED αποτελείται από 16 ερωτήσεις που αφορούν σε διατροφικές συνήθειες και συμπεριφορές βασιζόμενες στη Μεσογειακή διατροφή. Serra-Majem L. PHN 2003;7(7):

5 Διατροφικές συνήθειες των παιδιών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα 98,1 % 97,8% 76,0 % 69,3 % 52,5 % 10,5 % Ôñþåé öñïýôá êáèçìåñéíü Ôñþåé ëá áíéêü êáèçìåñéíü Êáôáíáëþíåé < 1 öïñü / åâäïìüäá ðñü åéñï öáãçôü Êáôáíáëþíåé üóðñéá > 1 öïñü ôçí åâäïìüäá Äåí ðáñáëåßðåé ôï ðñùéíü Êáôáíáëþíåé ôõðïðïéçìýíá óêåõüóìáôá ãéá ðñùéíü 5

6 Σωματική ανάπτυξη παιδιών προσχολικής ηλικίας στην Κρήτη. Τα παιδιά που εξετάστηκαν στο πρόγραμμα είχαν: μέση ηλικία 4,2 έτη και το 51,8% ήταν αγόρια. μέσο σωματικό βάρος 18,4 κιλά και μέσο ύψος 105,1 εκ. Τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια: ήταν κατά μέσο όρο ψηλότερα και βαρύτερα και είχαν σημαντικά χαμηλότερο ποσοστό σωματικού λίπους Επιπολασμός παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας Όπως φαίνεται στα σχήματα Α και Β Περισσότερα από 2 στα 10 παιδιά βρέθηκε ότι είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα στην ηλικία των 4 ετών και Περισσότερα από 1 στα 10 παιδιά βρέθηκε με αυξημένη περίμετρο μέσης. 70,3% 14,2% 7,3% 8,1% ÅëëéðïâáñÞ ðáéäéü ÐáéäéÜ ìå öõóéïëïãéêü ÄÌÓ ÕðÝñâáñá ðáéäéü Ðá ýóáñêá ðáéäéü 12,1% 87,9% ÐáéäéÜ ìå öõóéïëïãéêþ ðåñßìåôñï ìýóçò ÐáéäéÜ ìå áõîçìýíç ðåñßìåôñï ìýóçò Σχήμα Α. Κατηγοριοποίηση παιδιών βάσει ΔΜΣ. Σχήμα Β. Κατηγοριοποίηση παιδιών βάσει περιμέτρου μέσης. *Ο Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) υπολογίζεται από τον τύπο: Βάρος (kg) / Ύψος (m) 2 και βάσει αυτού πραγματοποιείται η κατηγοριοποίηση των παιδιών σε ελλιποβαρή, φυσιολογικού βάρους, υπέρβαρα και παχύσαρκα. Η περίμετρος μέσης αποτελεί δείκτη εκτίμησης της κεντρικού τύπου παχυσαρκίας, που τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερα στα παιδιά. 6

7 Παράγοντες κινδύνου για παχυσαρκία στην προσχολική ηλικία Τα παιδιά έχουν αυξημένο κίνδυνο να είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα και να έχουν αυξημένη περίμετρο μέσης στην ηλικία των 4 ετών, αν η μητέρα τους ήταν υπέρβαρη ή παχύσαρκη πριν την εγκυμοσύνη. Tα παιδιά με μεγαλύτερο βάρος γέννησης έχουν υψηλότερο ΔΜΣ και περισσότερο σωματικό λίπος στα 4 έτη. Tα παιδιά που θήλασαν τουλάχιστον 3 μήνες, σε σχέση με αυτά που δε θήλασαν ποτέ, έχουν 33% μικρότερη πιθανότητα να έχουν αυξημένη περίμετρο μέσης στην προσχολική ηλικία. Διάφορα χαρακτηριστικά του παιδιού από τη σύλληψη έως και την προσχολική ηλικία, καθώς και χαρακτηριστικά των γονέων τους συσχετίστηκαν με την εμφάνιση της παχυσαρκίας κατά την προσχολική ηλικία. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του προγράμματος βρέθηκε ότι: Τα παιδιά που εκτίθενται σε παθητικό κάπνισμα στην παιδική ηλικία έχουν αυξημένο κίνδυνο να είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Τα παιδιά που παρακολουθούν περισσότερο από 3 ώρες τηλεόραση την ημέρα τις καθημερινές, έχουν επίσης υψηλότερο ΔΜΣ, περισσότερο σωματικό λίπος και κατά 74% μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν αυξημένη περίμετρο μέσης, συγκριτικά με τα παιδιά που δεν παρακολουθούν σχεδόν ποτέ τηλεόραση τις καθημερινές. 7

8 Επιπολασμός υπέρτασης στην προσχολική ηλικία. Η μέση συστολική πίεση των παιδιών ήταν 90mmHg και η μέση διαστολική 53mmHg. 1 στα 20 παιδιά είχε υψηλές τιμές πίεσης. Υπερτασικά επίπεδα είχε το 1,6% των παιδιών, ενώ προϋπερτασικά το 3,2%, σύμφωνα με μετρήσεις που έγιναν σε μία επίσκεψη. Τα παιδιά είχαν αυξημένες τιμές πίεσης κυρίως λόγω της συστολικής πίεσης. Πολύ σημαντικό για την επιβεβαίωση των υψηλών τιμών της πίεσης είναι η επανάληψη μετρήσεων σε διαφορετικές επισκέψεις. Γι αυτό το λόγο, τα παιδιά που στην πρώτη επίσκεψη είχαν υπερτασικά επίπεδα για συστολική ή/και για διαστολική πίεση, κλήθηκαν να επαναλάβουν τη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης σε τρεις επιπλέον επισκέψεις όπου και διαπιστώθηκε ότι η πλειονότητά τους (11 στα 12 παιδιά) δεν συνέχιζε να έχει υπερτασικά επίπεδα. Παράγοντες κινδύνου για υψηλή αρτηριακή πίεση στην προσχολική ηλικία. Τα πρόωρα παιδιά εμφανίζουν υψηλότερη συστολική πίεση. Τα πρωτότοκα παιδιά έχουν υψηλότερη διαστολική πίεση σε σχέση με τα παιδιά επόμενων γεννήσεων. Τα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά έχουν υψηλότερη συστολική πίεση κατά 3,4mmHg και υψηλότερη διαστολική κατά 1,1mmHg σε σχέση με τα παιδιά φυσιολογικού βάρους, ανεξάρτητα από το φύλο, το ύψος του παιδιού, την προωρότητα και άλλους παράγοντες κινδύνου. Υψηλότερος ΔΜΣ της μητέρας τόσο πριν την εγκυμοσύνη αλλά και στην ηλικία των 4 ετών του παιδιού, σχετίζεται με υψηλότερες τιμές πίεσης στα παιδιά στην ηλικία των 4 ετών. Αυτή η σχέση οφείλεται κυρίως στο πλεονάζον βάρος που έχουν τα παιδιά υπέρβαρων ή παχύσαρκων μητέρων. 8

9 Παθολογικές τιμές λιπιδίων αίματος στην προσχολική ηλικία Ðïóïóôü ðáéäéþí (%) % ÏëéêÞ ïëçóôåñßíç 200 mg/dl 17,8 % HDL ïëçóôåñßíç < 40 mg/dl 5,5 % LDL ïëçóôåñßíç 130 mg/dl 13,1 % Ôñéãëõêåñßäéá 100 mg/dl Τα λιπίδια που προσδιορίστηκαν στο αίμα των παιδιών είναι: η ολική χοληστερίνη, η HDL-χοληστερίνη, η LDL-χοληστερίνη και τα τριγλυκερίδια. 3 στα 10 παιδιά βρέθηκε να έχουν παθολογική τιμή τουλάχιστον σε ένα από τα λιπίδια αίματος. ÐáèïëïãéêÝò ôéìýò ëéðéäßùí áßìáôïò Σε σχέση με τα κορίτσια, περισσότερα αγόρια είχαν παθολογικές τιμές ολικής χοληστερίνης. Παράγοντες που σχετίζονται με αυξημένες τιμές λιπιδίων Η έκθεση του παιδιού σε παθητικό κάπνισμα στην ηλικία των 4 ετών φαίνεται να αυξάνει την ολική του χοληστερίνη. Τα πιο ψηλά παιδιά είχαν υψηλότερα επίπεδα HDL-χοληστερίνης. Τα παιδιά που πηγαίνουν σε παιδικό σταθμό είχαν χαμηλότερα επίπεδα HDL-χοληστερίνης. Παχυσαρκία, αρτηριακή πίεση και λιπίδια αίματος Τα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά και τα παιδιά με αυξημένη περίμετρο μέσης βρέθηκε να έχουν υψηλότερες τιμές πίεσης στην ηλικία των 4 ετών. Ωστόσο οι τιμές των λιπιδίων αίματος στα υπέρβαρα/παχύσαρκα παιδιά δε βρέθηκε να διαφέρουν με αυτές των παιδιών φυσιολογικού ΔΜΣ. 25% των υπερτασικών παιδιών ήταν παχύσαρκα. 17,4% των προϋπερτασικών παιδιών ήταν παχύσαρκα. 9

10 Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Παιδικής Παχυσαρκίας Η πρόληψη και η αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας έχουν κοινή βάση. Και στις δύο περιπτώσεις κεντρικός στόχος είναι η υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής που προάγει την υγεία, όχι μόνο από το ίδιο το παιδί αλλά και από την οικογένειά του. Βασικά στοιχεία ενός υγιεινού τρόπου ζωής είναι οι κατάλληλες διατροφικές συνήθειες, η επαρκής φυσική δραστηριότητα και οι επαρκείς ώρες ύπνου στα παιδιά. Οι διατροφικές ανάγκες ενός παιδιού προσχολικής ηλικίας μπορούν να καλυφθούν από μια ισορροπημένη διατροφή με ποικιλία τροφίμων. Το πρότυπο της μεσογειακής διατροφής, προσαρμοσμένο στις ανάγκες των παιδιών, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ισορροπημένης διατροφής και για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας. 10

11 Συμβουλές προς γονείς για τη βελτίωση της äιατροφής παιδιών προσχολικής ηλικίας Φροντίστε το παιδί να καταναλώνει καθημερινά 5 μερίδες φρούτων και λαχανικών. Προτιμήστε φρούτα και λαχανικά εποχής. Τουλάχιστον τα μισά από τα αμυλούχα τρόφιμα (ψωμί, ρύζι, μακαρόνια, δημητριακά) φροντίστε να είναι ολικής άλεσης. Φροντίστε για τη σωστή αναπλήρωση των υγρών. Το νερό είναι η ιδανική λύση: Ενυδατώνει χωρίς να προσθέτει θερμίδες. Αποφύγετε τα ζαχαρούχα ροφήματα (πχ. αναψυκτικά τυποποιημένους χυμούς). Αποφύγετε τα τυποποιημένα προϊόντα (πχ. τυρόπιτες, κρουασάν). Προτιμήστε να δώσετε στο παιδί κάτι που φτιάξατε εσείς στο σπίτι. Όταν αγοράζετε τυποποιημένα τρόφιμα επιλέξτε αυτά με τη μικρότερη περιεκτικότητα σε αλάτι. Φροντίστε να μην παραλείπει το πρωινό γεύμα. Όσα παιδιά καταναλώνουν πρωινό έχουν καλύτερες επιδόσεις στο σχολείο, καλύτερη συγκέντρωση και καλύτερη διάθεση στη διάρκεια της ημέρας. Αποφύγετε να σερβίρετε μεγάλες μερίδες. Βοηθήστε το παιδί να καταλάβει πότε έχει φάει αρκετά. Μην του ζητάτε να αδειάσει το πιάτο του. Είναι καλό να σταματάει να τρώει όταν έχει χορτάσει, και όχι όταν αδειάσει το πιάτο. Προσπαθήστε να μη βάζετε περιορισμούς σε τρόφιμα. Ο περιορισμός οδηγεί σε υπερβολική κατανάλωση όταν το παιδί βρει αυτό το τρόφιμο. Βοηθήστε το παιδί να δοκιμάζει νέα τρόφιμα. Προσφέρετε μικρές ποσότητες από τα νέα τρόφιμα, κυρίως στην αρχή του γεύματος όταν το παιδί πεινάει. Δώστε το καλό παράδειγμα. Οι γονείς είναι το κυριότερο πρότυπο των παιδιών σε αυτήν την ηλικία. Διασκεδάστε στην κουζίνα ζητώντας από το παιδί να βοηθήσει στο στρώσιμο του τραπεζιού ή και στην προετοιμασία του φαγητού. Φροντίστε να έχετε όσο το δυνατόν περισσότερα οικογενειακά γεύματα και να υπάρχει ένα ευχάριστο κλίμα κατά τη διάρκεια του γεύματος. 11

12 Η σημασία της Φυσικής Άσκησης για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας Η φυσική δραστηριότητα είναι απαραίτητο συστατικό ενός τρόπου ζωής που προάγει την καλή υγεία. Τα παιδιά θα πρέπει να αφιερώνουν περίπου 2 ώρες καθημερινά σε ελεύθερο παιχνίδι ή και κάποια οργανωμένη δραστηριότητα. Διασκεδαστικές δραστηριότητες όπως το σχοινάκι, το κυνηγητό, το ποδόσφαιρο, το τρέξιμο, τα παιχνίδια στο πάρκο θα βοηθήσουν τόσο την ενδυνάμωση των μυών και των οστών τους όσο και την ευελιξία και την ισορροπία τους. Εξίσου σημαντικό για την υγεία των παιδιών είναι ο περιορισμός της παρακολούθησης τηλεόρασης ή της ενασχόλησης με τον υπολογιστή σε λιγότερο από 2 ώρες την ημέρα. 12

13 ΣõóôÜóåéò öõóéêþò Üóêçóçò Συμβουλές προς γονείς για την αύξηση της Φυσικής Άσκησης παιδιών προσχολικής ηλικίας Êáìßá äñáóôçñéüôçôá ÅíäõíÜìùóç ìõþí Åõåëéîßá, Éóïññïðßá ÊáèçìåñéíÝò äñáóôçñéüôçôåò Ëéãüôåñï áðü 2 þñåò / çìýñá 3 öïñýò ôçí åâäïìüäá (êáôü ôç äéüñêåéá åëåýèåñïõ ðáé íéäéïý) 1 þñá ôçí çìýñá ïñãáíùìýíç äñáóôçñéüôçôá 1 þñá ôçí çìýñá åëåýèåñï ðáé íßäé (óôçí áõëþ, óôï ðüñêï) Δώστε το καλό παράδειγμα υιοθετώντας ένα δραστήριο τρόπο ζωής. Κάντε τη φυσική δραστηριότητα μέρος της καθημερινής ζωής της οικογένειάς σας. Κάντε βόλτα με την οικογένειά σας, χρησιμοποιήστε τις σκάλες και όχι το ασανσέρ ή κάντε δραστήρια παιχνίδια όλοι μαζί. Προσφέρετε στο παιδί σας παιχνίδια και τον κατάλληλο εξοπλισμό (π.χ. μπάλες, σχοινάκι, κ.ά.) που θα τα ενθαρρύνουν να είναι πιο δραστήρια. Πηγαίνετε με το παιδί σας σε χώρους που προσφέρονται για παιχνίδι και φυσική δραστηριότητα όπως πάρκα, γήπεδα, παιδικές χαρές. Φροντίστε να είστε θετικοί με τις δραστηριότητες που επιλέγει παιδί σας και ενθαρρύνετέ το και για άλλες δραστηριότητες. Όταν το παιδί σας ασχολείται με καθιστικές δραστηριότητες όπως, διάβασμα, puzzles, κατασκευές, παρακολούθηση τηλεόρασης, παροτρύνετέ το να σηκώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα και να κινείται λιγάκι. Προκαθορίστε στο παιδί το χρόνο που μπορεί να δει τηλεόραση ή να παίξει στον υπολογιστή. Βοηθήστε το παιδί σας να επιλέγει αυτό που πραγματικά θέλει να παρακολουθήσει ή να παίξει. Αντί να καθίσει το παιδί σας στην τηλεόραση μετά το βραδινό, ενθαρρύνετέ το να ασχοληθεί με κάποια άλλη ευχάριστη δραστηριότητα όπως να περπατήσετε λιγάκι ή να ασχοληθεί με κάποιο παιχνίδι μόνο του ή με τα άλλα μέλη της οικογένειας. Αν έχετε κατοικίδιο, βγάλτε το βόλτα μαζί με το παιδί. Βγάλτε την τηλεόραση από το παιδικό δωμάτιο. 13

14 Επιστημονική Ομάδα Επιστημονική Υπεύθυνη Προγράμματος Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιμέλεια κειμένων Παχυσαρκίας Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Μελέτη Μητέρας - Παιδιού Κρήτης Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Κογεβίνας Μανόλης, Καθηγητής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα και Centre for Research in Environmental Epidemiology (CREAL), Βαρκελώνη Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Ανουσάκη Δέσποινα, Κοινωνική Λειτουργός Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Αποστολάκη Ιωάννα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Λεβεντάκου Βασιλική, Χημικός, MSc, MPH Βασιλάκη Μαρία, Ιατρός, Δρ Επιδημιολογίας Μαθιανάκη Κλεοπάτρα, Παιδίατρος Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, MSc Μαντζουράνη Ευαγγελία, Καθηγήτρια Παιδιατρικής Βενυχάκη Μαρία, Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Χημείας Μαργιωρής Ανδρέας, Καθηγητής Κλινικής Χημείας Γερμανάκης Ιωάννης, Επίκ. Καθ. Παιδιατρικής (Παιδοκαρδιολογία) Ματαλλιωτάκη Στέλλα, Νοσηλεύτρια Δαράκη Βασιλική, Ιατρός Ενδοκρινολόγος Μπίτσιος Παναγιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Δερμιτζάκη Ειρήνη, Χημικός, PhD Μυριδάκης Αντώνης, Χημικός, MSc Ιακωβείδης Μηνάς, Τεχνολόγος Γεωπονίας, MSc Παπαδοπούλου Λίλα, Διατροφολόγος, PhD Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Καρακώστα Πολυξένη, Ιατρός Βιοπαθολόγος Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσ. Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Στειακάκη Ευτυχία, Αν. Καθ. Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Στεφάνου Ευριπίδης, Καθηγητής Περιβαλλοντικής Χημείας Κουβαράκης Αντώνης, Χημικός, PhD Τσατσάνης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Κουτάντου Χριστίνα, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Φειδά Δανάη, Βιολόγος, MSc Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Παν.Κρήτης Φθενού Ελένη, Γενετίστρια, PhD Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Φιλαλήθης Τάσος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Κριτσωτάκης Γεώργιος, PhD, Νοσηλευτής, Καθηγ. Εφαρμογών Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD Στατιστική Υποστήριξη Ρουμελιωτάκη Θεανώ, Στατιστικός, MPH Γεωργίου Βαγγέλης, Βιοστατιστικός, MSc Μηχανικός Πολυμέσων Μηλολιδάκης Γιάννης, Προγραμματιστής Η/Υ, MSc Διοικητική Υποστήριξη Φασουλάκη Μαρία, Κοινωνική Ανθρωπολόγος 2 Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο