ΘΕΜΑ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Transcript

1 ΘΕΜΑ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Επιβλέπων καθηγητής: κος Γιώργος Αναστασόπουλος Επιμέλεια: Γεωργία Ροσγοβά Νοέμβριος 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1.Σκοπός και αναγκαιότητα μελέτης της γυναικείας επιχειρηματικότητας 1.2.Θεωρητικό υπόβαθρο και πτυχές της γυναικείας επιχειρηματικότητας 1.3.Η έννοια της επιχειρηματικότητας 1.4. Η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα 1.5.Γυναικεία επιχειρηματικότητα ΣΤΑΔΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ 2.1. Σύγκριση επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων ανδρών γυναικών στην Ελλάδα 2.2. Σύγκριση καθιερωμένης επιχειρηματικότητας ανδρών-γυναικών 2.3. Τα κίνητρα της επιχειρηματικότητας των γυναικών: ανάγκη και ευκαιρία 2.4. Εμπόδια και δυσκολίες για την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες Οικογενειακή κατάσταση και παρουσία παιδιού στο νοικοκυριό των γυναικών επιχειρηματιών. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΩΝ 3.1. Η ηλικιακή κατανομή των Ελληνίδων επιχειρηματιών 3.2. Το εκπαιδευτικό επίπεδο των Ελληνίδων επιχειρηματιών 2

3 3.3. Η επιχειρηματικότητα των Ελληνίδων και το οικογενειακό εισόδημα 3.4. Επιχειρηματικές γνώσεις και δεξιότητες των Ελληνίδων 3.5. Μελλοντικές επιχειρηματικές ευκαιρίες για άνδρες και γυναίκες 3.6. Η σημασία του φόβου της αποτυχίας ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΩΝ 4.1. Η καινοτομικότητα των εγχειρημάτων των Ελληνίδων 4.2. Ελληνίδες επιχειρηματίες και τεχνολογία 4.3. Ελληνίδες επιχειρηματίες και ανταγωνισμός 4.4. Ελληνίδες επιχειρηματίες και δημιουργία απασχόλησης 4.5. Ώρες εβδομαδιαίας εργασίας γυναικών επιχειρηματιών 4.6. Η σημασία της εξοικείωσης με την επιχειρηματική δραστηριότητα ΚΛΑΔΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ 5.1. Διάρθρωση των γυναικείων επιχειρήσεων 5.2. Η επαγγελματική σύνθεση της επιχειρηματικής δράσης των Ελληνίδων 5.3. Γυναικεία επιχειρηματικότητα και ο ρόλος της στην τοπική ανάπτυξη του αγροτικού χώρου 5.3. Γυναικείοι συνεταιρισμοί 5.4. Γυναικεία επιχειρηματικότητα σε άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 6.1. Φορείς και υπηρεσίες υποστήριξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας 6.2. Προγράμματα και δράσεις ενίσχυσης της γυναικείας επιχειρηματικότητας 3

4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 7.1. Σύγχρονες τάσεις της γυναικείας επιχειρηματικότητας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο 7.2. Προτάσεις πολιτικές για την ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Γυναικεία επιχειρηματικότητα...είναι λέξεις που τα τελευταία χρόνια τις συναντούμε πολύ συχνά στην καθημερινότητά μας, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στον οικονομικό τύπο, ημερήσιο και περιοδικό. Οι λέξεις αυτές ουσιαστικά προσδιορίζουν μια σύγχρονη πραγματικότητα την οποία βλέπουμε να εδραιώνει την παρουσία της όλο και περισσότερο και να γίνεται αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και σχολιασμού οργανώσεων και οργανισμών, σε εθνικές, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Είναι δόκιμο να αναρωτιέται κανείς αναφορικά με τους λόγους που συμβαίνει αυτό. Όπως παρουσιάζεται διεξοδικά στην παρούσα εργασία, οι λόγοι εστιάζονται στα οφέλη που έχουν οι εθνικές οικονομίες, και κατά συνέπεια και η παγκόσμια οικονομία, από την αύξηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας γενικά, αλλά και ειδικά από τις γυναίκες. Τέτοια οφέλη είναι η οικονομική ανάπτυξη των χωρών, η δημιουργία απασχόλησης, η αποδοτική χρησιμοποίηση αναξιοποίητων πρώτων υλών και παραγωγικών συντελεστών, η αναβάθμιση του μορφωτικού επιπέδου των γυναικών και πολλά άλλα οφέλη που παρουσιάζονται στη συνέχεια. 5

6 ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ Η γυναικεία επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα είναι το κεντρικό θέμα μελέτης και παρουσίασης της εργασίας. Στην εισαγωγή παρουσιάζεται ο σκοπός και η αναγκαιότητα μελέτης του φαινομένου, καθώς και το θεωρητικό υπόβαθρο και οι πτυχές που αφορούν στο θέμα και έχουν θεμελιώσει επιστήμονες όπως οι Aldrich (1999), Shane (2003), Gatewood (2003) και Minniti, Arenius, & Langowitz (2005). Στη συνέχεια παρουσιάζεται το φαινόμενο στην Ελλάδα, όπως αυτό θα αναλυθεί στα επόμενα κεφάλαια. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται τα στάδια επιχειρηματικότητας των ελληνίδων. Η επιχειρηματικότητα των Ελληνίδων διακρίνεται σε επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων και σε καθιερωμένη επιχειρηματικότητα. Ταυτόχρονα γίνεται σύγκριση των σταδίων επιχειρηματικότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Από τη σύγκριση προκύπτει ότι οι άνδρες επιχειρηματίες υπερτερούν των γυναικών σε αριθμό, κυρίως στην επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων. Στη συνέχεια του κεφαλαίου αναλύονται τα κίνητρα της επιχειρηματικότητας των γυναικών. Όπως παρουσιάζεται, τα κίνητρα εντοπίζονται σε δύο άξονες. Την αξιοποίηση κάποιας ευκαιρίας και την ανάγκη, δηλαδή τη μη ύπαρξη εναλλακτικής στην απασχόληση. Η ευκαιρία ως κίνητρο επιχειρηματικότητα κυριαρχεί στην Ελλάδα, όμως η ανάγκη είναι σημαντικό κίνητρο κυρίως για τις γυναίκες επιχειρηματίες έχοντας πολύ μικρή ποσοστιαία διαφορά από την ευκαιρία. Στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα εμπόδια και τις δυσκολίες ανάπτυξης της επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες. Οι ανασταλτικοί αυτοί παράγοντες είναι κυρίως η οικογενειακές υποχρεώσεις των γυναικών, λόγω της βαρύτητας του ρόλου τους στην οικογένεια, αλλά και οικονομικοί λόγοι, όπως η έλλειψη κεφαλαίου τόσο οικονομικού όσο και γνωστικού. Η σχέση της οικογενειακής κατάστασης και η ύπαρξη παιδιών στην οικογένεια με την επιχειρηματική δραστηριότητα έχει γίνει 6

7 αντικείμενο έρευνας η οποία παρουσιάζεται στην τελευταία παράγραφο αυτού του κεφαλαίου. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των Ελληνίδων επιχειρηματιών. Αυτά είναι η ηλικιακή κατανομή των Ελληνίδων επιχειρηματιών, το εκπαιδευτικό τους επίπεδο, το οικογενειακό τους εισόδημα, οι επιχειρηματικές γνώσεις και δεξιότητές τους. Βάσει της ανάλυσης που γίνεται στο παρόν κεφάλαιο, οι Ελληνίδες επιχειρηματίες είναι ηλικίας από 45 έως 54 ετών, δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με μεσαίο οικογενειακό εισόδημα και χωρίς να διαθέτουν τις απαραίτητες επιχειρηματικές ικανότητες. Επίσης, στο παρόν κεφάλαιο εξετάζονται οι αντιλήψεις των ατόμων σχετικά με τις επιχειρηματικές προοπτικές που διαγράφονται στο άμεσο μέλλον. Στη σύγκριση μεταξύ των δύο φύλων, οι άνδρες υπερτερούν έναντι των γυναικών, βλέποντας περισσότερες επιχειρηματικές ευκαιρίες στο μέλλον. Στο τέλος του τρίτου κεφαλαίου εξετάζεται η σημασία του φόβου της αποτυχίας, ένας παράγοντας που έχει άμεση σχέση με την επιχειρηματική δραστηριότητα του μέλλοντος. Οι Ελληνίδες εμφανίζονται να φοβούνται την αποτυχία σε μεγαλύτερο ποσοστό από ότι οι άνδρες καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση στην παγκόσμια κατάταξη μετά τις Ρωσίδες. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των Ελληνίδων επιχειρηματιών αναλύονται στο τέταρτο κεφάλαιο. Λέγοντας ποιοτικά χαρακτηριστικά εννοούμε την καινοτομικότητα των Ελληνίδων επιχειρηματιών, τη σχέση τους με την τεχνολογία και τον ανταγωνισμό, τη δημιουργία απασχόλησης, τις ώρες εβδομαδιαίας εργασίας των γυναικών επιχειρηματιών, καθώς και τη σημασία της εξοικείωσης με την επιχειρηματική δραστηριότητα. Γενικότερα, τα εγχειρήματα των Ελληνίδων νέων επιχειρηματιών εμφανίζονται να είναι πιο καινοτομικά από εκείνα των ανδρών. Στα καθιερωμένα εγχειρήματα η κατάσταση αναστρέφεται υπέρ των ανδρών. Αναφορικά με τη χρησιμοποίηση νέων τεχνολογιών η 7

8 Ελλάδα παρουσιάζει τις υψηλότερες επιδόσεις παγκοσμίως πράγμα που δηλώνει ότι η τάση προς τεχνολογική αναβάθμιση του παραγωγικού συστήματος της χώρας είναι ισχυρή. Η υπεροχή των Ελληνίδων επιχειρηματιών έναντι των ανδρών είναι εντυπωσιακή. Η ένταση του ανταγωνισμού διαφοροποιείται από την επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων στην καθιερωμένη επιχειρηματικότητα. Οι νέες Ελληνίδες επιχειρηματίες εκφράζουν έναν δυναμισμό με τη μελλοντική απασχόληση, που υπερτερεί σαφώς εκείνου των ανδρών συναδέλφων τους. Οι ώρες εβδομαδιαίας εργασίας των γυναικών επιχειρηματιών διαφέρουν ανάλογα την οικογενειακή τους κατάσταση. Με γνώμονα το φύλο, οι άνδρες επιχειρηματίες εργάζονται στην επιχείρησή τους περισσότερο από τις γυναίκες επιχειρηματίες. Η κλαδική διάρθρωση των γυναικείων επιχειρήσεων παρουσιάζεται στο πέμπτο κεφάλαιο. Η εταιρική μορφή των γυναικείων επιχειρήσεων στην Ελλάδα είναι κυρίως ομόρρυθμες εταιρίες και εταιρίες περιορισμένης ευθύνης με ποσοστό 12% αντίστοιχα. Το μεγαλύτερο μέρος των επιχειρηματιών και στα δύο φύλα ασκεί μη χειρωνακτικό επάγγελμα υψηλής εξειδίκευσης με το ποσοστό των γυναικών να υπερτερεί. Παρόλ αυτά η αύξηση της επιχειρηματικότητας των γυναικών ήταν μεγαλύτερη, την τελευταία δεκαετία, στα τεχνικά-χειρωνακτικά επαγγέλματα με εξειδίκευση. Το γεγονός αυτό ομολογεί ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια σημαντική δυναμική στη συμμετοχή των γυναικών στα τεχνικά επαγγέλματα. Εν συνεχεία, μελετάται η επιχειρηματική δραστηριότητα στον αγροτικό χώρο και ο ρόλος της στην τοπική ανάπτυξη. Αναλύονται οι λόγοι από τους οποίους προκύπτουν επιχειρηματικές ευκαιρίες για τη γυναίκα της υπαίθρου. Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται αναφορά στους γυναικείους συνεταιρισμούς, μια μορφή γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας με μεγάλη ανάπτυξη την τελευταία δεκαετία. Αναλύονται οι πτυχές αυτής της μορφής επιχειρηματικής δραστηριότητας και οι λόγοι ανάπτυξής της. Στη συνέχεια αναλύονται οι κλάδοι οικονομικής επιχειρηματικής δραστηριότητας των γυναικών. Από την ανάλυση προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των επιχειρήσεων των γυναικών κατατάσσονται στο χονδρικό-λιανικό εμπόριο (25%) με τη γεωργία να 8

9 ακολουθεί σε ποσοστό 19,7% και την τρίτη θέση με ποσοστό 14% μοιράζονται οι κλάδοι ξενοδοχεία-εστιατόρια και διαχείριση της ακίνητης περιουσίας. Οι φορείς καθώς και οι τρόποι στήριξής της αναλύονται στο έκτο κεφάλαιο. Παρουσιάζονται οι οργανισμοί που συντελούν στην προώθηση της γυναικείας επιχειρηματικότητας ως παράγοντας ισότητας των ευκαιριών στην ανάπτυξη των γυναικείων επιχειρήσεων και κατά συνέπεια της αύξησης της ανταγωνιστικότητας. Τέτοιοι φορείς στην Ελλάδα είναι ο Σύνδεσμος Επιχειρηματιών Γυναικών Ελλάδος, ο Σύνδεσμος Επιχειρηματιών Γυναικών της Μεσογείου, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Προώθησης της Γυναικείας Επιχειρηματικότητας, η Γενική Γραμματεία Ισότητας και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας. Οι πολιτικές στήριξης που χρησιμοποιούν προέρχονται από τα προγράμματα στήριξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας, εθνικών ή ευρωπαϊκών κονδυλίων, μέσω μελετών που διενεργούν για το φαινόμενο και μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης διοργανώνουν. Γίνεται εκτενείς παρουσίαση των οικονομικών προγραμμάτων στήριξης που είναι εν ισχύ επί του παρόντος. Στον επίλογο της παρούσας εργασίας περιγράφονται οι σύγχρονες τάσεις της γυναικείας επιχειρηματικότητας σε διεθνές επίπεδο, καθώς και προτάσεις - πολιτικές για την ενίσχυσή της με άξονες την εκπαίδευση και οικονομικές-νομοθετικές ρυθμίσεις. 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Σκοπός και αναγκαιότητα μελέτης της γυναικείας επιχειρηματικότητας Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να περιγράψει και να παρουσιάσει τις πτυχές και όλους τους προσδιοριστικούς παράγοντες της προσπάθειας δημιουργίας μιας νέας επιχείρησης ή την επέκταση μιας υφιστάμενης επιχείρησης από γυναίκες και κυρίως από τις Ελληνίδες. Μέσω της εργασίας προσπαθούμε να εντοπίσουμε τους παράγοντες που τις διαφοροποιούν, από εκείνες των ανδρών, εστιάζοντας στα προβλήματα και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες επιχειρηματίες. Θα αναρωτιόταν κανείς γιατί αποτελεί ανάγκη στα επιστημονικά δρώμενα η μελέτη του φαινομένου. Κάποιες φορές οι αριθμοί μιλούν μόνοι τους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε μια χώρα με μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, οι γυναίκες είναι ιδιοκτήτριες του 30% (6.7 εκατομμύρια) των ιδιωτικών εταιριών και κατέχουν τουλάχιστον το 50% των μετοχών του 46% (10.1 εκατομμύρια) τέτοιων επιχειρήσεων. Ο ετήσιος ζήρος αυτών των εταιριών ανέρχεται στα 1.2 τρισεκατομμύρια δολάρια και απασχολούν 19.1 εκατομμύρια υπαλλήλους, σύμφωνα με τα στοιχεία του Κέντρου για την επιχειρησιακή έρευνα των γυναικών των Η.Π.Α. το Με τα παραπάνω στοιχεία αντιλαμβάνεται κανείς τη σημαντικότητα των επιχειρηματικών εγχειρημάτων των γυναικών, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, όσον αφορά τη συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη, στην καινοτομία, στη δημιουργία απασχόλησης και τη δημιουργία προστιθέμενης αξίας στην πρώτη ύλη. Για τους λόγους αυτούς η μελέτη της επιχειρηματικότητας είναι ένας αναπτυσσόμενος τομέας της έρευνας παγκοσμίως. Σύμφωνα με μελέτες, οι τάσεις της γυναικείας επιχειρηματικότητας είναι παρόμοιες από χώρα σε χώρα. Οι γυναίκες παγκοσμίως προωθούν ενεργά και διαχειρίζονται τις επιχειρήσεις τους. Ενώ τα στοιχεία του GEM (Global Entrepreneurship Monitor) 10

11 δείχνουν ότι οι γυναίκες στις περισσότερες χώρες αρχίζουν επιχειρηματικές δραστηριότητες σε χαμηλότερο ποσοστό από τους άνδρες, η επιχειρηματική δραστηριότητα των γυναικών είναι μεγαλύτερη από 30% σε πολλές χώρες ( Minitti, Arenius & Langowitz, 2005). Άλλη έρευνα έχει δείξει ότι το ποσοστό των γυναικείων επιχειρήσεων είναι μεγαλύτερο από 30% στον Καναδά, τη Δανία, τη Φινλανδία και τη Νέα Ζηλανδία (Brush, Carter, Gatewood, Greene, & Hart, 2006). Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν εκτιμήσεις ότι οι γυναίκες είναι ένας από τους γρηγορότερα αυξανόμενους πληθυσμούς των επιχειρηματιών και ότι έχουν σημαντική συμβολή στην καινοτομία, την εργασία και τη δημιουργία πλούτου στις οικονομίες σε όλο τον κόσμο, το φαινόμενο βρίσκεται υπό έρευνα. Αυτή η σπανιότητα της έρευνας για το επιχειρηματικό πνεύμα των γυναικών είναι καλά τεκμηριωμένη (Brush, 1992; Brush & Edelman,2000; Gatewood, Carter, Brush, Greene, & Hart, 2003; Terjesen, 2004). Συνολικά, αυτές οι μελέτες υπολογίζουν κατά μέσο όρο 6-7% των συνολικών δημοσιεύσεων από το 1994 στα οχτώ κορυφαία επιστημονικά περιοδικά για την επιχειρηματικότητα. Γιατί συμβαίνει αυτό; Υπάρχουν πολλές πιθανές εξηγήσεις, αλλά η μελέτη της βιβλιογραφίας των τελευταίων ετών αναδεικνύει τρεις κυρίως λόγους, οι οποίοι προκύπτουν από τον τρόπο που οι ερευνητές προσεγγίζουν γενικά την έρευνα, τα κίνητρα και τις αντιλήψεις για τις γυναίκες Θεωρητικό υπόβαθρο και πτυχές της γυναικείας επιχειρηματικότητας Οι θεωρίες για την επιχειρηματικότητα προσφέρουν διαφορετικές προοπτικές για την επιχειρηματική συμπεριφορά και επιχειρηματικότητα. Παραδείγματος χάριν, οι οικονομικές προοπτικές, όπως αυτή του Schumpeter (1934) αναγνωρίζουν ως επιχειρηματίες εκείνους που δημιουργούν νέους συνδυασμούς, νέες αγορές, νέα 11

12 προϊόντα ή συστήματα διανομής, ενώ ο Kirzen (1985) προσδιορίζει τους επιχειρηματίες ως εκείνους που χρησιμοποιούν τις πληροφορίες με τέτοιο τρόπο ώστε να ανακαλύπτουν ευκαιρίες που οι άλλοι δεν μπορούν. Η εργασία του David McClelland (1961) εστιάζει στα ψυχολογικά γνωρίσματα που προσδιορίστηκαν σε ένα δείγμα νέων ανδρών, όπως για παράδειγμα διακύβευση, επίτευγμα, γεωμετρικός τόπος ελέγχου, και από την εργασία του και του διαδόχους του, αναπτύχθηκαν τα όργανα που μετρούν αυτά τα χαρακτηριστικά. Από κοινωνιολογική προοπτική, o Aldrich (1999) καθορίζει τον δημιουργούμενο επιχειρηματία ως κάποιον που αρχίζει νέες δραστηριότητες που προορίζονται να καταλήξουν σε μια βιώσιμη ίδρυση επιχείρησης. Πιο πρόσφατα, Shane (2003) καθορίζει τον επιχειρηματία ως ένα άτομο που ανακαλύπτει, αξιολογεί και εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες να προτείνει στην αγορά νέα προϊόντα και υπηρεσίες, τρόπους οργάνωσης, αγορές, διαδικασίες και πρώτες ύλες μέσω της οργάνωσης προσπαθειών που προηγουμένως δεν υπήρξαν. Σε όλα αυτά τα παραδείγματα, και σε πολλά άλλα, επικρατεί μια υπονοούμενη υπόθεση ότι ο μεμονωμένος επιχειρηματίας είναι μια έννοια γενική, η οποία δε διαφέρει παρά μόνο αν τη συγκρίνει κανείς με κάποιον μη επιχειρηματία. Με αυτήν την υπόθεση, δεν υπάρχει ανάγκη να μελετηθούν οι γυναίκες χωριστά, επειδή άνδρες και γυναίκες επιχειρηματίες θα είχαν παρόμοια χαρακτηριστικά. Αλλά, αυτό που η υπόθεση αυτή δεν αναγνωρίζει είναι η πιθανότητα ότι επειδή οι θεωρίες αναπτύχθηκαν σε δείγματα ανδρών, από άνδρες, και εξετάστηκαν αρχικά σε δείγματα ανδρών, να μην αντιπροσωπεύουν πλήρως τα γνωρίσματα των γυναικών επιχειρηματιών και τη συμπεριφορά τους (Hurley, 1991). Όπως η Joanne Martin (2000) βεβαιώνει, οι οργανωσιακές θεωρίες είναι σπάνια ουδέτερο γένος. Συνεπώς, η σύγχρονη θεωρία μπορεί να μην εξηγεί πλήρως ή να μην αποδίδει την πλήρη ουσία της επιχειρηματικής συμπεριφοράς έως ότου εξετάζουμε άλλα δείγματα. 12

13 Εντούτοις, όταν έρευνες περιλαμβάνουν τις γυναίκες επιχειρηματίες, είτε ως ομάδα είτε εστιάζοντας σε αυτές, η μεγάλη πλειοψηφία των μελετών θεωρεί τις γυναίκες ως ενιαία πληθυσμό. Αυτό απεικονίζεται στην επιλογή δειγμάτων, όπου οι μελέτες δεν μπορούν να έχουν ως σκοπό να εξετάσουν τους βασισμένους στα συμφραζόμενα παράγοντες, που μπορούν να επηρεάσουν τις εκβάσεις απόδοσης διαφορετικά. Για παράδειγμα, γυναίκες που μεγαλώνουν μόνες τους τα παιδιά τους ή που διαστηριοποιούνται επιχειρηματικά από ανάγκη, μπορεί να ξεκινούν με λιγότερους πόρους από ότι οι γυναίκες επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά εκμεταλλευόμενες μια ευκαιρία, οι οποίες μπορεί να ξεκινούν με μια διαφορετική δέσμη πόρων (Minniti, Arenius, & Langowitz, 2005). Αυτό που έχουμε μάθει από εμπειρικές μελέτες είναι ότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα σε ομάδες γυναικών από την άποψη χαρακτηριστικών πνευματικού υπόβαθρου, πως μεγαλώνουν, και άλλες παραμέτρους (Gatewood, 2003). Μη αναγνωρίζοντας αυτές τις ιδιοποιούς διαφορές, μπορεί να μην κατανοούμε την πολυπλοκότητα της επιχειρηματικής διαδικασίας Η έννοια της επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματική πρωτοβουλία και δραστηριότητα τίθεται στο επίκεντρο των θεμάτων που απασχολούν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς η αύξηση της επιχειρηματικότητας αποτελεί μονόδρομο για την ωρίμανση των οικονομιών, δηλαδή αύξηση της ανταγωνιστικότητας στην αγορά, οικονομική ανάπτυξη και κυρίως δημιουργίας νέων θέσεων απασχόλησης. Για το λόγο αυτό, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση, η Ευρωπαϊκή Ένωση σχεδίασε προγράμματα που προσφέρουν σημαντικά κίνητρα για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας με την πεποίθηση ότι θα προωθηθεί η καινοτομία και θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας. 13

14 Ορίζοντας την έννοια της επιχειρηματικότητας μπορούμε να πούμε ότι είναι η ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει τις ευκαιρίες κέρδους στη δημιουργία προστιθέμενης αξίας ή απόκτησης οικονομικού οφέλους και να τις εκμεταλλεύεται. Στα σύγχρονα οικονομικά η επιχειρηματικότητα αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς συντελεστές παραγωγής. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για την Επιχειρηματικότητα (Global Entrepreneurship Monitor/GEM), η επιχειρηματικότητα με τη σαφή οπτική της οικονομικής δραστηριότητας, ορίζεται ως: Η κάθε προσπάθεια για δημιουργία νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελμα, η δημιουργία ενός νέου επιχειρηματικού οργανισμού ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, από ομάδες ιδιωτών ή από επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν. Ως έννοια σχετίζεται άμεσα με την τεχνογνωσία και την καινοτομία, καθώς η σχέση τεχνογνωσίας, καινοτομίας και αποτελεσματικότητας-απόδοσης χαρακτηρίζει την επιχειρηματική δραστηριότητα σε όλα τα στάδια ανάπτυξης. Οι περισσότερες έρευνες έχουν αναδείξει ως πρωταρχικά κίνητρα για την επιχειρηματική δραστηριότητα την τάση του ατόμου για ανεξαρτησία και την ανάγκη της προσωπικής δημιουργίας. Παράλληλα, βέβαια, και άλλοι παράγοντες, όπως η εξοικείωση του ατόμου με την επιχειρηματική δραστηριότητα, η επιχειρηματική συγκυρία, η αυτοπεποίθηση και η στάση του ατόμου απέναντι στο ενδεχόμενο αποτυχίας, διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξη και την πορεία της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Μάλιστα, για την επιχειρηματικότητα των γυναικών, η ελαστικότητα του χρόνου εργασίας προβάλλει ως ένας πολύ σημαντικός παράγοντας. Επιπρόσθετα, σε πολλές,μελέτες η επιχειρηματική δραστηριότητα διερευνάται με βάση τα κίνητρα έναρξής της και, έτσι, διακρίνεται σε δύο είδη: α) την επιχειρηματικότητα ευκαιρίας και β) την επιχειρηματικότητα ανάγκης. 14

15 Τα άτομα που οδηγούνται σε επιχειρηματική δραστηριότητα ευκαιρίας βασίζονται στην αναγνώριση μιας πραγματικής επιχειρηματικής ευκαιρίας που αναγνώρισαν στο περιβάλλον και στην αγορά στην οποία κινούνται. Αντίθετα, η επιχειρηματικότητα ανάγκης αναφέρεται κυρίως στα άτομα που στρέφονται στην επιχειρηματική δραστηριότητα εξαιτίας της έλλειψης δυνατοτήτων ικανοποιητικής απασχόλησης. Παράγοντες που είναι πιθανό να οδηγήσουν σε αυτό το είδος επιχειρηματικής δραστηριότητας θεωρούνται το ανεπαρκές οικογενειακό εισόδημα, οι μη ικανοποιητικές αποδοχές, οι δυσκολίες για την εξισορρόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής κ.ά. Δεδομένων των παραπάνω, μια επιχειρηματική δραστηριότητα που δεν αναπτύσσεται αποκλειστικά από ανάγκη, αλλά λόγω ευνοϊκών συνθηκών έχει μεγαλύτερες δυνατότητες να αποδειχθεί επιτυχής. Οι παράγοντες που είναι πιθανό να ωθήσουν το άτομο να ακολουθήσει μια επιχειρηματική δραστηριότητα ευκαιρίας είναι η τάση για ανεξαρτησία, η εκπλήρωση προσωπικών στόχων και προσδοκιών, η επιθυμία απόκτησης πλούτου, κοινωνικού κύρους και εξουσίας. Σε άλλες έρευνες η επιχειρηματική δραστηριότητα διακρίνεται σε: α) Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων, και β) Καθιερωμένη Επιχειρηματικότητα. Σύμφωνα με την Έκθεση για την Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα , στην Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων περιλαμβάνονται οι επίδοξοι/-ες επιχειρηματίες (18-64 ετών) που βρίσκονται στο στάδιο προκαταρτικών ενεργειών για την έναρξη εγχειρήματος (συγκέντρωση κεφαλαίου, αναζήτηση χώρων εγκατάστασης, εξοπλισμού και χρηματοδότησης) ή έχουν ήδη προχωρήσει σε έναρξη λειτουργίας της επιχείρησης μέσα στο τελευταίο τρίμηνο. Στην κατηγορία εντάσσονται και οι νέοι/-ες επιχειρηματίες (18-64 ετών) που είναι ιδιοκτήτες/-τριες ή διευθυντές/-τριες μιας νέας επιχείρησης, δηλαδή μιας επιχείρησης που λειτουργεί για όχι περισσότερους από 42 15

16 μήνες. Σύμφωνα με την τελευταία Έκθεση για την επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα , έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι πάνω από το 20% των νέων/επίδοξων επιχειρηματιών προέβη στην έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας λόγω ανάγκης, ενώ η πλειοψηφία έχει ως κίνητρο μια επιχειρηματική ευκαιρία, που εντόπισε στο οικονομικό περιβάλλον. Από την άλλη, ως καθιερωμένος/-η επιχειρηματίας ορίζεται το άτομο που είναι ιδιοκτήτης/-τρια ολόκληρου ή μόνον ενός μέρους ενός επιχειρηματικού εγχειρήματος, το οποίο έχει πληρώσει μισθούς ή κέρδη για διάστημα μεγαλύτερο των 42 μηνών. Το συγκεκριμένο χρονικό όριο έχει τεθεί από το ερευνητικό πρόγραμμα του GEM με βάση την εμπειρική παρατήρηση, καθώς συνήθως τα εγχειρήματα που υπερβαίνουν το όριο αυτό έχουν περισσότερες πιθανότητες να επιζήσουν και να αναπτυχθούν. Γενικά, οι διακρίσεις της επιχειρηματικότητας έχουν ως κύριο σκοπό την ακριβή αποτύπωση του επιπέδου και των χαρακτηριστικών της. Επομένως, κρίνεται σκόπιμη αυτή η προσπάθεια ομαδοποίησης κατά τη διεξαγωγή ερευνών, καθώς η κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα διαθέτει χαρακτηριστικά που είναι πιθανό να τη διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες οικονομικές δραστηριότητες (π.χ. κλάδος, μέγεθος, τρόπος οργάνωσης, μέθοδοι παραγωγής κ.ά.) 1.4. Η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα Η επιχειρηματικότητα, όπως ήδη αναφέρθηκε, έχει επανέλθει στο προσκήνιο της επικαιρότητας, καθώς αναγνωρίζεται η σημαντική συμβολή της στην οικονομική ανάπτυξη, ιδιαίτερα σήμερα με την ταχύτατη ανάπτυξη της γνώσης και της τεχνολογίας. Πολλοί είναι οι παράγοντες, τόσο οικονομικής όσο και κοινωνικής φύσης που συμβάλουν στην ανάπτυξη ενός θετικού ή αρνητικού επιχειρηματικού κλίματος. Η σταθερότητα και η αξιοπιστία θεωρούνται τα κύρια χαρακτηριστικά που καλείται να 16

17 έχει η οικονομική πολιτική μιας χώρας, προκειμένου να αυξηθεί και να βελτιωθεί ποιοτικά η επιχειρηματικότητα. Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχουν σημειωθεί σημαντικά βήματα σε ότι αφορά την ανάπτυξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Ωστόσο, η Έκθεση για την Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα παραθέτει μια σειρά από προβλήματα, όπως αυτά προκύπτουν από τη συγκέντρωση δεδομένων. Συγκεκριμένα αναφέρονται τα εξής: Οι επιχειρηματικές ευκαιρίες είναι πολύ λίγες. Ειδικότερα, οι Έλληνες/-δες επιχειρηματίες υπογραμμίζουν την έλλειψη ευκαιριών, γεγονός που απορρέει και από τη διαφορά μεταξύ εκείνων που σκέφτονταν να προχωρήσουν σε έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας και αυτών που τελικά όντως προχώρησαν. Οι περισσότερες επιχειρήσεις στρέφονται στην παροχή προϊόντων προς κατανάλωση. Μάλιστα αυτό αφορά τόσο στις νέες όσο και τις καθιερωμένες επιχειρήσεις. Η οικογένεια διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο στη χρηματοδότηση νέων επιχειρήσεων. Εκτός, όμως, από τη συμβολή της στη συγκέντρωση του αρχικού κεφαλαίου, έχει πρωτεύοντα ρόλο και στην άτυπη επένδυση. Οι Έλληνες/-ίδες εξακολουθούν να έχουν έντονο το αίσθημα του φόβου της αποτυχίας. Δεδομένου ότι η ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας προϋποθέτει ρίσκο και πειραματισμό, ο φόβος της αποτυχίας οδηγεί σε εγχειρήματα που δε χαρακτηρίζονται από καινοτομία. Το εκπαιδευτικό σύστημα δεν υποστηρίζει την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας. Συγκεκριμένα, δεν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στο μορφωτικό επίπεδο και την επιχειρηματικότητα. Ακόμα και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν παρέχονται γνώσεις και δεν υποστηρίζονται ενεργά προοπτικές επιχειρηματικής σταδιοδρομίας. 17

18 Ο τρόπος που η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει την επιχειρηματικότητα είναι αντιφατικός. Οι Έλληνες/-ίδες θεωρούν ότι η επιχειρηματική δραστηριότητα είναι μια κοινωνικά αποδεκτή επαγγελματική επιλογή, σχεδιάζουν νέα εγχειρήματα και έχουν εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους, αλλά ταυτόχρονα δεν αποδέχονται τις μεγάλες διαφορές στα επίπεδα εισοδήματος, δεν αναγνωρίζουν σημαντικές επιχειρηματικές ευκαιρίες και διακατέχονται από το φόβο της αποτυχίας. Η τελευταία Έκθεση του Παρατηρητηρίου Επιχειρηματικότητας υπογραμμίζει δύο επιπλέον εμπόδια που εντοπίζονται κατά την προσπάθεια εκκίνησης ενός εγχειρήματος στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, αναφέρει τα ακόλουθα: Οι νέες επιχειρήσεις καλούνται να ξεπεράσουν πολύπλοκες γραφειοκρατικές διαδικασίες, που απαιτούν πολύ χρόνο, έχουν μεγάλο κόστος και στις οποίες εμπλέκονται πολλές υπηρεσίες. Παρόλο που τα προγράμματα και οι δράσεις για την υποστήριξη και προώθηση της επιχειρηματικότητας συνεχώς αυξάνονται και κρίνονται ως επαρκή, η πολυπλοκότητα και οι απαιτήσεις των γραφειοκρατικών διαδικασιών αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την αξιοποίησή τους. Μαζί με τα προβλήματα και τα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, είναι απαραίτητο να προβούμε σε μια παρουσίασή της με βάση τα στοιχεία που περιέχονται στην τελευταία Έκθεση για την επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα ( ). Ειδικότερα, το 16% του πληθυσμού ηλικίας από 18 έως 64 ετών εμπλέκονται σε κάποιο είδος επιχειρηματικής δραστηριότητας. Από αυτούς, το 8,24% είναι Καθεριωμένοι Επιχειρηματίες και το 7,9% αναπτύσσει Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων (βλ. Διάγραμμα 1). Επιπλέον, το 5,6% του πληθυσμού είναι Επίδοξοι Επιχειρηματίες και το 18

19 2,3% είναι Νέοι Επιχειρηματίες. Ταυτόχρονα, το 14,2% δηλώνει ότι βρίσκεται στη διαδικασία σχεδιασμού κάποιου νέου εγχειρήματος, ενώ 2,7% διέκοψε τη λειτουργία της επιχείρησής του. Διάγραμμα 1 Ποσοστό ατόμων ηλικίας ετών που εμπλέκονται σε επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (νέοι και επίδοξοι επιχειρηματίες) ανά χώρα το 2007 Πηγή: IOBE, επεξεργασία στοιχείων GEM Βάσει αυτών που σημειώθηκαν στην προηγούμενη ενότητα, σχετικά με τα κίνητρα έναρξης επιχειρηματικής δραστηριότητας, είναι σημαντικό να παρουσιαστεί ανάλογα η καταγραφή της επιχειρηματικότητας. Συγκεκριμένα, το ποσοστό της επιχειρηματικότητας ανάγκης (20%) και η αύξηση που παρουσιάζει σε σύγκριση με προηγούμενα έτη (το 2006 το αντίστοιχο ποσοστό), δείχνει ότι όλο και περισσότεροι/- ες Έλληνες/-ίδες στρέφονται σε επιχειρηματική δραστηριότητα λόγω έλλειψης άλλων δυνατοτήτων ικανοποιητικής απασχόλησης και όχι εξαιτίας κάποιας ευκαιρίας. Το 19

20 γεγονός αυτό μάλιστα αποτελεί αρνητική ένδειξη για την ποιοτική διάσταση της επιχειρηματικότητας στη χώρα μας. Όπως, ήδη, αναφέρθηκε και κατά την παράθεση των προβλημάτων, αλλά και των χαρακτηριστικών της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, οι περισσότερες επιχειρήσεις (2 στις 3) στρέφονται στην παροχή προϊόντων προς κατανάλωση, γεγονός που θεωρείται ότι δε λειτουργεί προς την επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζει χώρες με χαμηλό αναπτυξιακό επίπεδο. Επιπλέον, θεωρώντας την καινοτομία βασικό μέσο για επιτυχή σταδιοδρομία, η μελέτη του ρόλου της στην ελληνική επιχειρηματικότητα είναι πιθανό να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα για το μέλλον. Έτσι, από τις νέες επιχειρήσεις μόνο το 11,3% παρέχει πρωτοποριακές υπηρεσίες ή νέα προϊόντα. Επιπλέον, μόλις το 2,8% των νέων ή επίδοξων επιχειρηματιών δραστηριοποιούνται σε μια νέα αγορά και μάλιστα η συντριπτική πλειοψηφία νέων εγχειρημάτων κινούνται σε αγορές, στις οποίες υπάρχουν ήδη πολλοί ανταγωνιστές. Σε ότι αφορά τη χρήση Νέων Τεχνολογιών και διαδικασιών με τεχνολογικά προηγμένα μέσα, τις αξιοποιούν σε μεγάλο ποσοστό οι νέοι/-ες επιχειρηματίες (35%) (Βλ.Διάγραμμα 2), ενώ οι καθιερωμένοι/-ες χρησιμοποιούν παλαιότερα τεχνολογικά μέσα και διαδικασίες. Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι τα νέα εγχειρήματα σταδιακά βελτιώνουν το τεχνολογικό προφίλ της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. 20

21 Διάγραμμα 2 Ποσοστιαία διάρθρωση νέων και επίδοξων επιχειρηματικών εγχειρημάτων: Τι ποσοστό αυτών χρησιμοποιεί νέες τεχνολογίες/διαδικασίες; Πηγή: ΙΟΒΕ, επεξεργασία στοιχείων GEM Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα επιβεβαιώνουν ότι η ανάπτυξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας εξακολουθεί να είναι ανδρική υπόθεση και μάλιστα μεγαλύτερων ηλικιών. Ο μέσος όρος ηλικίας των επίδοξων/νέων επιχειρηματιών είναι τα 38 έτη, ενώ των καθιερωμένων επιχειρηματιών ήταν το 2007 τα 43,5 έτη αντίστοιχα. 21

22 Πίνακας 1 Ποσοστιαία διάρθρωση της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων ως προς το εκπαιδευτικό κλιμάκιο. Εκπαιδευτικό επίπεδο Μέσος όρος Μερική Δευτεροβάθμια 10,1% 9,2% 10,5% Δευτεροβάθμια 30,3% 54,2% 46,6% Τριτοβάθμια 38,5% 18,3% 28,0% Μεταπτυχιακό/Διδακτορικό 21,1% 18,3% 14,9% Σύνολο 100% 100% 100% * επανασταθμισμένο στο συνολικό δείγμα των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων Πηγή: ΙΟΒΕ, επεξεργασία στοιχείων GEM Αναφορικά με το μορφωτικό επίπεδο των επίδοξων/νέων επιχειρηματιών, το 2007, όπως φανερώνει και ο Πίνακας που αποδίδει την ποσοστιαία διάρθρωση της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων ανά εκπαιδευτικό επίπεδο, σημειώνεται μία σημαντική αλλαγή. Η πλειονότητα των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων που εντόπισε η έρευνα, σε ποσοστό 39%, προέρχεται από την τριτοβάθμια εκπαίδευση, επίδοση υπερδιπλάσια του Αντίθετα, περιορίζεται η παρουσία ατόμων από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι οποίοι όπως φανερώνουν και οι αντίστοιχοι μακροχρόνιοι μέσοι όροι. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η αυξημένη συμμετοχή το 2007 των ατόμων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην επιχειρηματικότητα φέρνει την Ελλάδα στην 4 η υψηλότερη θέση στην Ευρώπη σε αυτό το μορφωτικό στρώμα. 22

23 1.5. Γυναικεία Επιχειρηματικότητα Την τελευταία δεκαετία, έχουν εκπονηθεί αρκετές μελέτες με σκοπό τη διερεύνηση της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Οι περισσότερες από αυτές στοχεύουν στη διατύπωση συμπερασμάτων προκειμένου να γίνουν γνωστά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και οι παράγοντες που την επηρεάζουν, καθώς και να παρουσιαστεί η ανάγκη εφαρμογής αναπτυξιακών πολιτικών για την ενίσχυσή της. Εξάλλου, η επιχειρηματική δραστηριότητα των γυναικών αποτελεί σημαντικό πολιτικό στόχο και η διάσταση του φύλλου οφείλει να διαπερνά με τρόπο ενεργό και από όλες τις πολιτικές που αφορούν στην απασχόληση και στην επιχειρηματικότητα, όχι επειδή είναι κοινοτική και εθνική επιταγή, αλλά επειδή πράγματι οι γυναίκες φέρουν μεγαλύτερο το βάρος στην κατανομή της ανεργίας και αντιμετωπίζουν μεγαλύτερα προβλήματα ένταξης στην αγορά εργασίας. Ενώ, οι σύγχρονες ελληνικές επιχειρήσεις αντιμετωπίζονται ως κύριος άξονας της οικονομίας, μέχρι πρόσφατα η επιχειρηματικότητα δεν είχε διερευνηθεί λαμβάνοντας υπόψη τη διάσταση του φύλου. Ειδικότερα, δεν είχε δοθεί έμφαση στο κατά πόσο ο παράγοντας φύλο λειτουργεί ανασταλτικά ή ενισχυτικά στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της αγοράς ή αν επιδρά στις μεθόδους παραγωγής που επιλέγονται και στις στρατηγικές που χρησιμοποιούνται. Οι προϋποθέσεις για να θεωρηθεί μια επιχείρηση γυναικεία, όπως ορίζεται από τον Οργανισμό για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΑΣΑ) είναι οι εξής: α) να υπάρχει γυναικεία συμμετοχή σε ποσοστό τουλάχιστον 51% στο κεφάλαιο της επιχείρησης και β) οι ενέργειες στρατηγικής σκοπιμότητας που αφορούν στην ανάπτυξη της επιχείρησης να λαμβάνονται από την/τις ιδιοκτήτρια/-ες. Ο ορισμός των συγκεκριμένων προϋποθέσεων καθίσταται απαραίτητος για την πραγματική καταγραφή των γυναικείων επιχειρήσεων, καθώς μεγάλος είναι ο αριθμός των 23

24 επιχειρήσεων, όπου οι συνέταιροι είναι διαφορετικού φύλου ή, σε περιπτώσεις οικογενειακών επιχειρήσεων, η γυναίκα καταγράφεται ως ιδιοκτήτρια για φορολογικούς λόγους, ενώ στην ουσία ο άνδρας λαμβάνει τις αποφάσεις στρατηγικής σημασίας και ασκεί επιχειρηματική δραστηριότητα. 24

25 ΣΤΑΔΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ 2.1. Σύγκριση επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων ανδρών γυναικών στην Ελλάδα Η υπεροχή των ανδρών συνιστά ένα σταθερό χαρακτηριστικό που επιβεβαιώνεται σε όλες τις έρευνες του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα και αφορούν σε όλες τις χώρες και περιοχές του πλανήτη. Στην Ελλάδα, το σύνολο της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων κατανέμεται κατά 70% προς 30% περίπου ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, επίδοση με την οποία η χώρα κατατάσσεται χαμηλά ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης. Ένα 4,7% των Ελληνίδων βρισκόταν στη διαδικασία έναρξης επιχειρηματικής δραστηριότητας κατά το 2006, επίδοση με την οποία η χώρα τοποθετείται κάπου στο μέσον της παγκόσμιας κατάταξης. Βεβαίως, όπως είναι αναμενόμενο, η θέση της Ελλάδας βελτιώνεται σε σχέση με τη θέση της στο προηγούμενο Διάγραμμα, δεδομένου ότι ο συνολικός ασχέτως φύλλου δηλαδή- Δείκτης Επιχειρηματικότητας Αρχικών Σταδίων είναι στην Ελλάδα σχετικά υψηλός, της τάξης του 7,9%. Η σημασία του ευρήματος έγκειται στο ότι αναδεικνύει το γεγονός πως ένα σοβαρό ποσοστό Ελληνίδων βρίσκονταν το 2006 σε διαδικασία έναρξης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Και μόνο το γεγονός ότι αρκετές Ελληνίδες βρίσκονταν σε φάση επιχειρηματικής εκκίνησης σημαίνει ότι ως προοπτική σταδιοδρομίας για μια γυναίκα, η επιχειρηματική δραστηριότητα είναι κοινωνικά αποδεκτή και επιθυμητή. 25

26 Όλα τα παραπάνω αφορούν την επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων, η οποία περιλαμβάνει: α) τους επίδοξους επιχειρηματίες και β) τους νέους επιχειρηματίες. Αξίζει λοιπόν να διερευνηθεί η επιχειρηματικότητα των γυναικών, ειδικά για κάθε μια από τις δυο κατηγορίες. Ο παρακάτω πίνακας παραθέτει τα σχετικά δεδομένα. Πίνακας 2 Διάρθρωση επίδοξων και νέων επιχειρηματιών ανά φύλο Επίδοξοι επιχειρηματίες Νέοι επιχειρηματίες Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 79,6 20, ,2 46,7 100 Τα παραπάνω δεδομένα παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθ ότι φαίνεται πως υποδηλώνουν ότι στην Ελλάδα λειτουργεί ένας άτυπος καταμερισμός ανάμεσα στα φύλα ως προς την έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας. Η προεργασία της έναρξης και τα αρχικά στάδια λειτουργίας ενός νέου εγχειρήματος αποδεικνύεται ότι είναι μια κυρίως ανδρική υπόθεση. Από την άλλη πλευρά όμως, τα ποσοστά ανδρών και γυναικών σε αυτό που περιγράφεται ως νέα επιχειρηματικότητα είναι σχεδόν ταυτόσημα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι λειτουργεί ίσως ένας ενδοοικογενειακός καταμερισμός, έτσι ώστε σε πολλές περιπτώσεις από τη στιγμή που το νέο εγχείρημα τεθεί σε λειτουργία η ευθύνη για τη διαχείρισή του μεταφέρεται σε γυναίκα. Η υπόθεση αυτή είναι μάλλον βάσιμη, δεδομένου ότι σχετικά αντίστοιχη εικόνα προκύπτει και από την καθιερωμένη επιχειρηματικότητα ανδρών και γυναικών. 26

27 2.2. Σύγκριση καθιερωμένης επιχειρηματικότητας ανδρώνγυναικών Όπως έχει παρατηρηθεί επανειλημμένα από τις προηγούμενες έρευνες του GEM, και τα δεδομένα του 2006 αποδεικνύουν τη σταθερή υπεροχή των ανδρών και στην καθιερωμένη επιχειρηματικότητα, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα που ακολουθεί. Κατανομή καθιερωμένης επιχειρηματικότητας κατά φύλο 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 20,0 20,6 21,8 22,3 25,0 25,6 26,5 26,5 26,9 27,3 27,5 28,5 29,1 29,1 29,1 29,3 29,6 29,8 30,3 30,7 31,5 32,4 32,6 33,2 33,8 34,6 34,9 35,1 39,0 39,1 40,2 40,5 41,5 41,6 41,9 43,0 43,4 45,1 47,0 49,6 50,8 10% 0% 4,4 Αραβικά Εμιράτα Σιγκαπούρη Βέλγιο Ιρλανδία Αργεντινή Ρωσία Δανία Ην.Βασίλειο Τουρκία Νορβηγία Ουρουγουάη Σλοβενία Ιταλία Τσεχία Ην.Πολιτείες Ολλανδία Φινλανδία Λετονία Κροατία Ισπανία Ιαπωνία Ισλανδία Χιλή Κολομβία Ουγγαρία Φιλιππίνες Ινδία Γερμανία Κίνα Βραζιλία Καναδάς Σουηδία Ν. Αφρική Ινδονησία Μεξικό Μαλαισία Περού Ελλάδα Τζαμάικα Αυστραλία Ταϊλάνδη Γαλλία Γυναίκες Άνδρες Η καθιερωμένη επιχειρηματικότητα των Ελληνίδων εμφανίζεται εξαιρετικά υψηλή, τοποθετώντας τη χώρα μας στην 5 η θέση της παγκόσμιας κατάταξης. Έτσι, ενώ μόλις 3 στους 10 επιχειρηματίες αρχικών σταδίων είναι γυναίκες, ο αντίστοιχος λόγος στην καθιερωμένη επιχειρηματικότητα είναι σχεδόν 5 στους 10. Άλλωστε, η διαφορά αυτή στην περίπτωση της Ελλάδας δεν παρατηρείται για πρώτη φορά, όπως φαίνεται από την Έκθεση του ΙΟΒΕ για το Μολονότι τέτοιες διαφορές δεν παρατηρούνται μόνο για τη χώρα μας, στην Ελληνική περίπτωση ενδεχομένως να υποδηλώνουν τον 27

28 ενδοοικογενειακό καταμερισμό ρόλων. Βάσει της έρευνας του GEM η διαφορά στα ποσοστά ανδρών και γυναικών στα δύο παραπάνω στάδια της επιχειρηματικής δραστηριότητας σχετίζεται με κάποια συνειδητή μεταβίβαση του ρόλου του επιχειρηματία από τον άνδρα στη γυναίκα, καθώς το εγχείρημα αρχίζει να καθιερώνεται. Πρόκειται βέβαια για την υπόθεση σχετικά με την ύπαρξη ενός ενδοοικογενειακού καταμερισμού ρόλων. Η ανάλυση της καθιερωμένης επιχειρηματικότητας των Ελληνίδων, που επιχειρήθηκε, και της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων, κάνει δυνατή τη διερεύνηση της συνολικής επιχειρηματικότητας των γυναικών στην Ελλάδα. Ο Πίνακας που ακολουθεί παραθέτει τα δεδομένα σχετικά με τις δύο κατηγορίες επιχειρηματικότητας, καθώς και το άθροισμά τους, τη συνολική δηλαδή συμμετοχή των γυναικών στην επιχειρηματική δραστηριότητα κάθε χώρας. Πίνακας 3 Επιχειρηματίες αρχικών σταδίων, καθιερωμένοι επιχειρηματίες και συνολική επιχειρηματική δραστηριότητα Επιχειρηματίες αρχικών σταδίων Καθιερωμένοι επιχειρηματίες Συνολική επιχειρηματική δραστηριότητα (Επίδοξοι+Νέοι+Καθιερωμένοι) Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Βέλγιο Κροατία Τσεχία Δανία Φινλανδία Γαλλία Γερμανία

29 Ελλάδα Ουγγαρία Ισλανδία Ιρλανδία Ιταλία Λετονία Ολλανδία Νορβηγία Ρωσία Σλοβενία Ισπανία Σουηδία Ην. Βασίλειο Σχεδόν λοιπόν το 12% των Ελληνίδων βρίσκονταν κατά το 2006 είτε στο στάδιο εκκίνησης ενός νέου εγχειρήματος είτε ήταν ιδιοκτήτριες και διοικούσαν ένα εγχείρημα που είχε ήδη καθιερωθεί. Με την επίδοση αυτή η Ελλάδα καταλαμβάνει την πρώτη θέση ανάμεσα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται βέβαια για εύρημα σημαντικό, καθώς υποδηλώνει ότι οι Ελληνίδες έχουν μεγαλύτερη εξοικείωση με την επιχειρηματική δραστηριότητα σε σύγκριση με όλες τις υπόλοιπες Ευρωπαίες. 29

30 2.3. Τα κίνητρα της επιχειρηματικότητας των γυναικών: ανάγκη και ευκαιρία Η διάκριση ανάμεσα σε επιχειρηματικότητα ανάγκης και ευκαιρίας αποτελεί μια από τις σημαντικότερες εννοιλογικές συνιστώσες σε ερευνητικό επίπεδο. Είναι φανερό ότι το κίνητρο της ανάγκης είναι ισχυρότερο στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου οι δυνατότητες εύρεσης ικανοποιητικής απασχόλησης με μισθωτή σχέση είναι γενικά δυσκολότερες. Φαίνεται λοιπόν ότι η οικονομική ανάγκη αποδεικνύεται ισχυρός παράγοντας που μπορεί να υπερβεί τα κοινωνικά στερεότυπα σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων. Στο διάγραμμα που ακολουθεί (έρευνα GEM κατά το 2006), για κάθε χώρα παρουσιάζεται μία στήλη για τους άνδρες επιχειρηματίες και μία για τις γυναίκες, όπου κάθε στήλη αντιπροσωπεύει το σύνολο της επιχειρηματικής δραστηριότητας αρχικών σταδίων για κάθε φύλο. Επιπρόσθετα, το κάτω μέρος κάθε στήλης παριστά το ποσοστό της επιχειρηματικής δραστηριότητας αρχικών σταδίων που είχε ως κίνητρο την εκμετάλλευση μιας ευκαιρίας, ενώ το επάνω μέρος αντανακλά το ποσοστό της επιχειρηματικής ανάγκης. Για την Ελλάδα, η διαφορά ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη. Ενώ μόνο ένας στους πέντε άνδρες δήλωσε ότι ασκεί επιχειρηματική δραστηριότητα για λόγους ανάγκης, στην περίπτωση των γυναικών το αντίστοιχο ποσοστό ήταν δύο στις πέντε. Και για τα δύο φύλα η Ελλάδα κατατάσσεται στις χαμηλότερες θέσεις της ευρωπαϊκής κατάταξης. Οι διαπιστώσεις αυτές σχετικά με τα κίνητρα της επιχειρηματικότητας ανδρών και γυναικών διακρίνονται από εξαιρετική σταθερότητα στην Ελλάδα, όπως φαίνεται από το Διάγραμμα 6.1. που ακολουθεί, στο οποίο συγκεντρώνονται τα ελληνικά δεδομένα για όλη την τετραετία

31 Μέσος όρος τετραετίας , , , Άνδρες 22,3 Γυναίκες Ευκαιρία Ανάγκη Για όλη λοιπόν την προηγούμενη τετραετία, ένα 40% περίπου των Ελληνίδων επιχειρηματιών που βρίσκονταν στα πρώτα στάδια της δραστηριότητάς τους δήλωναν ότι το κίνητρό τους ήταν η ανάγκη, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους άνδρες ήταν μόνο 20%. Τα δεδομένα άρα του 2006 δεν είναι τυχαία, αλλά αντανακλούν μια σταθερή σχέση στα κίνητρα της επιχειρηματικότητας των δύο φύλων στην Ελλάδα. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι αυτή η διαφορά είναι υψηλότερη στην Ελλάδα από οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. 31

32 2.4. Εμπόδια και δυσκολίες για την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες. Η ενδυνάμωση και προώθηση της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας αποτελεί τον κεντρικό στόχο για την επίτευξη μιας πραγματικά αναπτυξιακής οικονομικής πολιτικής. Στο πλαίσιο, λοιπόν, αυτό αναπτύσσονται θετικές δράσεις και πρωτοβουλίες σε ευρωπαϊκό αλλά και εθνικό επίπεδο, για την προώθηση ισόρροπης συμμετοχής ανδρών και γυναικών στην ανέλιξη της επαγγελματικής ιεραρχίας και στην ανάληψη θέσεων ευθύνης, καθώς και για την παροχή υπηρεσιών με σκοπό τη διευκόλυνση ανδρών και γυναικών για την εξισορρόπηση της οικογενειακής και της επαγγελματικής ζωής. Μέσα από την υλοποίηση θετικών δράσεων αλλά και την τόνωση της γυναικείας επιχειρηματικότητας, χωρίς, όμως, η συμμετοχή των γυναικών στην επιχειρηματική δραστηριότητα να θεωρείται, σε καμία περίπτωση ακόμα, ισότιμη με την αντίστοιχη των ανδρών. Η μελέτη του κοινωνικού ρόλου των δύο φύλων γενικότερα, αλλά και των έμφυτων περιορισμών που παρατηρούνται σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας ειδικότερα, έχουν οδηγήσει στην επισήμανση εμποδίων-ανασταλτικών παραγόντων για την ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Οι ορατοί ή πιο συχνά- αόρατοι φραγμοί πηγάζουν από στερεοτυπικές αντιλήψεις για την ικανότητα ανάπτυξης επιχειρηματικής δραστηριότητας από γυναίκες. Ειδικότερα, ο διαχωρισμός των επαγγελμάτων σε ανδρικά και γυναικεία, καθώς και η αντίληψη περί ασυμβίβαστου της επιχειρηματικότητας με τις οικογενειακές υποχρεώσεις, αλλά και τη θηλυκή εικόνα της γυναίκας εξακολουθούν να αποτελούν χαρακτηριστικά φαινόμενα, που αναδεικνύουν το συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας σε πολλά πεδία της καθημερινής ζωής. Συνεπώς, ο εγκλωβισμός των γυναικών σε στερεοτυπικούς ρόλους που αναπαράγονται από γενιά σε γενιά αποτελεί το γενικό πλαίσιο αποθάρρυνσής τους για την ανάπτυξη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, μέσα από το οποίο προκύπτουν επιμέρους-συγκεκριμένοι φραγμοί. 32

33 Σύμφωνα με τα παραπάνω, η γυναικεία επιχειρηματική δραστηριότητα επηρεάζεται άμεσα από παράγοντες (εξωγενείς ή ενδογενείς), οι οποίοι διαμορφώνουν συνεχώς καινούριες συνθήκες. Επομένως, είναι πιθανό τα πρακτικά εμπόδια να μεταβάλλονται διαρκώς κατά την εξέλιξή της, από τη γέννηση της επιχειρηματικής ιδέας και το στήσιμο της επιχείρησης έως τη διοίκηση και ανάπτυξή της. Κύριος ανασταλτικός παράγοντας για την ανάπτυξη επιχειρηματικότητας από τις γυναίκες αποτελούν οι οικογενειακές υποχρεώσεις που περιορίζουν τις δυνατότητες για συνεχή έρευνα, δικτύωση, κατάρτιση και γενικά για δραστηριότητες που μπορούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη και βελτίωση της επιχείρησης. Η ανάγκη εξισορρόπησης επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής αναδεικνύεται, πλέον, ως σημαντική παράμετρος για τη δημιουργία ευέλικτης οικονομίας και παρόλο που έχουν προωθηθεί σχετικές πολιτικές και έχουν σχεδιαστεί καλές πρακτικές, το συγκεκριμένο ζήτημα εξακολουθεί να αποτελεί εμπόδιο για τις γυναίκες. Επιπλέον, η έλλειψη προτύπων ρόλων (role models) στον επιχειρηματικό χώρο θεωρείται κύριος ανασταλτικός παράγοντας για την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες. Το φαινόμενο της αυτο-απασχόλησης και της επιχειρηματικότητας ανατροφοδοτείται σε κάποιο σημείο από την επιχειρηματική νοοτροπία και αποτελεσματικότητα που προκύπτει από τα παραδοσιακά επιχειρηματικά πρότυπα. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι τα παιδιά που έχουν γονείς αυτοαπασχολούμενους εμφανίζουν μεγαλύτερη κινητικότητα για ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας, παρουσιάζει με σαφήνεια τη σημασία των προτύπων για τη διαμόρφωση θετικής ή αρνητικής στάσης απέναντι στην επιχειρηματικότητα ως πιθανή μορφή απασχόλησης. Εξίσου σημαντικό εμπόδιο για την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες μοιάζει να είναι ο βαθμός αυτοπεποίθησής τους, καθώς επηρεάζει σημαντικά 33

34 τις επαγγελματικές τους επιλογές. Η επιχειρηματικότητα είναι στενά συνδεδεμένη με την αυτοπεποίθηση, καθώς η απόφαση της δημιουργίας και διοίκησης μιας επιχείρησης συχνά χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα σχετικά με το βαθμό μελλοντικής επιτυχίας ή αποτυχίας. Ένα, επιπλέον, ζωτικής σημασίας πρόβλημα εμπόδιο για την έναρξη και την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας αποτελεί η έλλειψη κεφαλαίου τόσο οικονομικού όσο και γνωστικού. Ειδικότερα, σε ότι αφορά το οικονομικό κεφάλαιο, οι γυναίκες δυσκολεύονται να το συγκεντρώσουν, αφενός επειδή οι οικογενειακές υποχρεώσεις υποχρεώνουν τη γυναίκα να εργαστεί σε κλάδους που παρέχουν χαμηλότερο εισόδημα και αφετέρου επειδή αποφεύγουν τις μεγάλες δανειακές υποχρεώσεις. Όμως ακόμη και όταν οι γυναίκες καταφέρνουν να συγκεντρώσουν κεφάλαιο, συνήθως το ύψος του τις οδηγεί σε δραστηριότητες με χαμηλές αναπτυξιακές δυνατότητες. Τα πιο σημαντικά προβλήματα για τις γυναίκες και τις πηγές χρηματοδήτησης εντοπίζονται στα εξής: 1) Δυσκολία άντλησης κεφαλαίων για την έναρξη επιχείρησης. 2) Οι εγγυήσεις που απαιτούνται για την ανάληψη δανείων είναι μεγαλύτερες από τις οικονομικές δυνατότητες των γυναικών. 3) Η χρηματοδότηση υφιστάμενων επιχειρήσεων είναι περιορισμένη, καθώς είναι μικρός ο βαθμός χρησιμοποίησης από τη γυναίκα άτυπων χρηματοδοτικών δικτύων. 4) Οι σχέσεις των αυτοαπασχολούμενων με τους χρηματοδοτικούς οργανισμούς διέπονται από στερεοτυπικές αντιλήψεις με βάση το φύλο. Τέλος, η έλλειψη γνωστικού κεφαλαίου αποτελεί βασικό εμπόδιο για την ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Βέβαια, κάνοντας λόγο για γνωστικό κεφάλαιο δεν 34

35 εννοούμε το μορφωτικό επίπεδο των γυναικών, αλλά κυρίως τη μη επαρκή εξοικείωση των γυναικών στις νέες μεθόδους διοίκησης και παραγωγής. Ειδικότερα, η έλλειψη εξειδικευμένης κατάρτισης σε συνδυασμό με την ελλιπή πρόσβαση στην πληροφόρηση για προγράμματα, επιδοτήσεις και νέες μεθόδους διοίκησης και οργάνωσης της επιχείρησης, αποτελούν παράγοντες που επιδρούν σημαντικά στην αποδυνάμωση της επιχειρηματικότητας των γυναικών Οικογενειακή κατάσταση και παρουσία παιδιού στο νοικοκυριό των γυναικών επιχειρηματιών Βάσει των στατιστικών στοιχείων από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία για τη δεκαετία , όπως ήταν αναμενόμενο, το μεγαλύτερο μέρος των γυναικών επιχειρηματιών είναι έγγαμες. Το 2003, το 76,8% των γυναικών επιχειρηματιών ήταν έγγαμες έναντι του 81,1% των ανδρών, ενώ μία δεκαετία νωρίτερα, τα αντίστοιχα μεγέθη ήταν 69,9% στις γυναίκες και 85,8% στους άνδρες. Το υπόλοιπο 23,2% των γυναικών εργοδοτριών το 2003 συγκέντρωναν οι χήρες ή οι διαζευγμένες γυναίκες επιχειρηματίες με ποσοστό 12,1% και οι άγαμες γυναίκες επιχειρηματίες με ποσοστό 11,1%. Στους άνδρες επιχειρηματίες στην Ελλάδα το 16,3% είναι άγαμοι και το 2,6% είναι χήροι ή διαζευγμένοι. Τα προαναφερθέντα περιγράφονται στα διαγράμματα που ακολουθούν. 35

36 Σύμφωνα με τις παραπάνω κατανομές, την δεκαετία παρατηρούνται διαφορετικές τάσεις στην εκδήλωση της επιχειρηματικότητας των δύο φύλων αναφορικά με την οικογενειακή τους κατάσταση. Η οικογενειακή κατάσταση, όπως και η ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό όπου εκδηλώνονται αντίθετες τάσεις στα δύο φύλα. Ειδικότερα, για την περίοδο μειώνεται ο αριθμός των έγγαμων ανδρών επιχειρηματιών, ενώ αυξάνεται περίπου κατά το ίδιο ποσό ο αριθμός των άγαμων ανδρών επιχειρηματιών. Αντίθετα, το σύνολο σχεδόν της αύξησης των γυναικών επιχειρηματιών κατά την εξεταζόμενη περίοδο προήλθε από έγγαμες γυναίκες. Όσον αφορά στην παρουσία ή μη ενός τουλάχιστον παιδιού στην οικογένεια των γυναικών επιχειρηματιών, από την ανάλυση των διαθέσιμων στοιχείων προκύπτει ότι και στα δύο φύλα στο μεγαλύτερο μερίδιο των νοικοκυριών των επιχειρηματιών, ανεξαρτήτως φύλου, δεν υπάρχει παιδί ηλικίας κάτω των 15 ετών. Ειδικότερα, το 2003, στο 60% των οικογενειών των ανδρών επιχειρηματιών και στο 70% των οικογενειών 36

37 των γυναικών επιχειρηματιών δεν υπήρχε παιδί ηλικίας κάτω των 15 ετών. Τα αντίστοιχα μεγέθη, μία δεκαετία νωρίτερα, ήταν μικρότερα. Σύμφωνα με τα παραπάνω, την τελευταία δεκαετία έχει γίνει περισσότερο πιθανήσυχνή η εικόνα της γυναίκας επιχειρηματία η οποία δεν έχει την ευθύνη ενός παιδιού ηλικίας κάτω των 15 ετών. Με άλλα λόγια, τόσο γενικά όσο και σε σύγκριση με τους άνδρες, έχει γίνει λιγότερο πιθανή η εκδήλωση και διατήρηση επιχειρηματικής δράσης από μια γυναίκα που στο πλαίσιο του νοικοκυριού της έχει την ευθύνη ενός παιδιού κάτω των 15 ετών, καθώς μόλις 3 στις 10 γυναίκες επιχειρηματίες έχουν στην οικογένειά τους παιδί κάτω των 15 ετών. Επιπλέον, παρότι η ίδια πιθανότητα μειώθηκε και στους άνδρες, ωστόσο, παραμένει αρκετά μεγαλύτερη από αυτήν των γυναικών, ενώ όταν εξετάζεται και η ηλικία του παιδιού προκύπτουν και νέες διαφορές. Πιο συγκεκριμένα, όσο μικρότερη είναι η ηλικία του παιδιού στο νοικοκυριό τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες για την ανάληψη της επιχειρηματικής δράσης από τις γυναίκες, σε σύγκριση με τους άνδρες. Η εικόνα αυτή ήταν εμφανής το 1993 για ηλικίες παιδιών μέχρι 6 ετών, ενώ στο τέλος της δεκαετίας η διαφορά των πιθανοτήτων ανάμεσα στα δύο φύλα είχε αυξηθεί σε βάρος των γυναικών. Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία, αλλά και με αυτά της ηλικιακής σύνθεσης, το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι την τελευταία δεκαετία η αύξηση της επιχειρηματικής παρουσίας των γυναικών αφορούσε κυρίως σε έγγαμες γυναίκες ηλικίας άνω των 40 ετών, χωρίς υποχρεώσεις φροντίδας παιδιών (ηλικίας κάτω των 15 ετών). 37