Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Τµήµα Γεωγραφίας

Transcript

1

2 Α φι ε ρω µ έ ν η σ τ ο υ ς Γ ο ν ε ί ς µ ο υ, για την αγάπη του ς κα ι γ ι α τ η ν σ τ ή ρ ι ξ η π ο υ µ ο υ π ρ ο σ έ φε ρ α ν ό λ α α υ τ ά τ α χρ ό ν ι α. -2-

3 ΕΥΧΑΡΙ Σ ΤΙΕΣ Για την υλοποίηση της πτυχιακής µου εργασίας βοήθησαν, µε τον ένα τρόπο ή τον άλλο, αρκετοί άνθρωποι. Ένας τρόπος για να τους ευχαριστήσω είναι να τους απαριθµήσω στο προοίµιο ετούτης της εργασίας. Καταρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Ηλία Κουρλιούρο, επιβλέπων καθηγητή του τµήµατος Γεωγραφίας του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Η πτυχιακή εργασία δεν θα µπορούσε να οικοδοµηθεί χωρίς τις πολύτιµες συµβουλές, οδηγίες, εµπειρίες και γνώσεις του. Κατόπιν, για την δηµιουργία του χάρτη (χρήσεων γης), δεν πρέπει να παραλείψω τη βοήθεια του φίλου µου Γιάννη Παπαθεοχάρη, απόφοιτος του τµήµατος Χωροταξίας-Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, που συνέβαλε στην τελειοποίηση του χάρτη ψηφιακά. ε θα µπορούσα να παραλείψω να ευχαριστήσω τον κύριο Βασίλη Σγουρή, Πολιτικός Μηχανικός, ιευθυντής ΕΜΕΚΑΒ, για την συζήτηση πάνω στο θέµα των Παλιών που κάναµε, την κυρία Αίγλη ηµόγλου, Ιστορικός, ιευθύντρια ηµοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκµηρίωσης Βόλου, την κυρία Άσπα Γοσποδίνη, καθηγήτρια του Τµήµατος Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά την οικογένειά µου και τον αδερφό µου. Χωρίς την υποστήριξη και την αµέριστη βοήθειά τους, δεν θα ήµουν σε θέση να ολοκληρώσω αυτό το έργο. Ειδικά, ο αδερφός µου µε βοήθησε πολύ όλο αυτό το διάστηµα µε την λήψη φωτογραφιών στην περιοχή µελέτης. Σας ευχαριστώ όλους! -3-

4 Π Ρ Ο Λ Ο ΓΟ Σ Η δύναµη της παγκοσµιοποίησης και η ανταγωνιστικότητα έχει επιφέρει σηµαντικές αλλαγές στην δοµή και τη διάρθρωση των µεταµοντέρνων πόλεων. Οι πόλεις του σήµερα εκσυγχρονίζουν τις υποδοµές τους και προσπαθούν να δηµιουργήσουν ένα αστικό τοπίο, το οποίο να έχει καθαρό περιβάλλον, αισθητική και να προσφέρει εναλλακτικές επιλογές στον πολιτισµό και την αναψυχή. Τα νέα αστικά τοπία που σχηµατίζονται στις σύγχρονες πόλεις, είτε ως αποτέλεσµα αστικών πολιτικών είτε αυτογενώς, ως απόρροια της επικράτησης νέων δραστηριοτήτων που επιτάσσουν νέες χρήσεις γης, είναι πραγµατικότητα. Επίκεντρα πολιτισµού και ψυχαγωγίας, αλλά και επιχειρηµατικά επίκεντρα αναπτύσσονται µε ταχείς ρυθµούς καταλαµβάνοντας κεντρικές χωρικές ενότητες του αστικού χώρου, µεταβάλλοντας τον χαρακτήρα και τη φυσιογνωµία παλιών, ιστορικών και υποβαθµισµένων περιοχών. Η παρούσα πτυχιακή εργασία διερευνά, υπό το πρίσµα της δηµιουργίας νέων αστικών τοπίων, την αυτογενή εξέλιξη ενός νεοαναπτυσσόµενου επίκεντρου πολιτισµού και ψυχαγωγίας στην ιστορική συνοικία µιας ελληνικής πόλης µεσαίου µεγέθους. -4-

5 PREFACE The powerful influences of globalisation and commercial competition have brought about major changes in the structure of and the relations between postmodern towns and cities. Contemporary cities are modernising their infrastructure and trying to create an urban landscape which provides a clean environment, is attractive and which offers various choices with regard both to culture and to recreation. The new urban landscapes which are being created in contemporary cities, either due to town planning or spontaneously, as a result of new activities which demand new use of land, have become a reality. Clusters of cultural and entertainment facilities as well as commercial zones are rapidly developing and are taking up space in urban centres, thus changing the character and appearance of old, historic and underdeveloped areas. In the light of the development of these new urban landscapes, this thesis attempts to explore the spontaneous development of a newly- formed cultural and entertainment centre in the historic quarter of a medium-sized Greek city. -5-

6 ΠΕΡΙ ΕΧΟΜ ΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙ Σ ΤΙΕΣ Π Ρ Ο Λ Ο ΓΟ Σ ΕΙΣ ΑΓΩΓ Η ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 1ο : Μ ετασχηµατισµός Αστικών Τοπίων 1.1 Η µεταβιοµηχανική πόλη και οι νέες αστικές οικονοµίες 1.2 Ο πολιτισµός ως µοχλός ανάπτυξης της µεταβιοµηχανικής πόλης Πολιτιστική βιοµηχανία 1.3 Μεταβιοµηχανική πόλη, νέες τάσεις στη διάρθρωση χρήσεων γης και η δηµιουργία clusters 1.4 Ερµηνεία των Clusters 1.5 Clusters οικονοµικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας Η δηµιουργία επιχειρηµατικών επικέντρων 1.6 Clusters πολιτιστικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων Η δηµιουργία Πολιτιστικών Επικέντρων Πολιτιστικά επίκεντρα υψηλής τέχνης Επίκεντρα δηµοφιλούς ψυχαγωγίας Επίκεντρα πολιτισµού και αναψυχής στα χωρικά όρια της πόλης µε το φυσικό υδάτινο στοιχείο 1.7 Παραδείγµατα από τον διεθνή και ελληνικό χώρο ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 2ο : Η Φ υσιογνωµία της Πόλης του Βόλου 2.1 Ιστορική και πολεοδοµική φυσιογνωµία του Βόλου Το Κάστρο και τα Παλαιά Μαγαζεία (αρχές 19ου αιώνα) Η «Νέα πόλη του Βόλου» - Ο νεωτερισµός των εµπόρων ( ) Ο νεοελληνικός Βόλος ( ) Το πρώτο πολεοδοµικό σχέδιο Η κατασκευή του αστικού χώρου Οι σεισµοί και η ανοικοδόµηση ( ) Η πρώτη ρυθµιστική µελέτη Η σύγχρονη πόλη ( ) Αναπτυξιακές Απόπειρες 2.2 Προσεγγίσεις της ταυτότητας του τόπου -6-

7 2.2.1 Ιστορικότητα: κύριος παράγοντας διαµόρφωσης της πόλης Η αρχιτεκτονική κληρονοµία 2.3 Ειδικά συµπεράσµατα ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 3ο : Αποτύπωση της Πε ριοχής Μ ελέτης Η Συνοικία των Παλαιών 3.1 Εισαγωγή 3.2 Ιστορική αναδροµή 3.3 Η εξέλιξη της περιοχής τον 20ο αιώνα 3.4 Πρόσφατες Παρεµβάσεις 3.5 Πολεοδοµικές ρυθµίσεις της περιοχής 3.6 Τα «Νέα» Παλαιά 3.7 Αρχιτεκτονικοί διαγωνισµοί 3.8 Αρχαιολογικοί χώροι 3.9 Αθλητικοί χώροι 3.10 Αξιοποίηση βιοµηχανικής κληρονοµιάς 3.11 Αναπλάσεις κτιρίων 3.12 Οι ιδιωτικές εταιρίες στην επανάχρηση των βιοµηχανικών κτιρίων 3.13 Νέες πανεπιστηµιακές εγκαταστάσεις 3.14 Η σχέση των Παλαιών µε την υπόλοιπη πόλη του Βόλου 3.15 Συµπεράσµατα ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 4ο : Παλιές και Νέες Χρήσεις γης στα Παλαιά 4.1 Καταγραφή επιχειρήσεων 4.2 Καταγραφή χρήσεων ισογείου 4.3 Χαρτογράφηση χρήσεων γης ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 5ο : Τα αυτογενή πολιτιστικά cl us te r στις ελληνικές πόλεις: ανάπτυξη και προοπτικές 5.1 Σύγκριση του πολιτιστικού cluster των Λαδάδικων µε αυτά του Ψυρρή και των Παλαιών ιαµόρφωση της παρούσας φυσιογνωµίας Ποικιλία και ποσόστωση των διαφορών χρήσεων γης ιαχείριση του cluster Προβλήµατα προς αντιµετώπιση - Συµπεράσµατα -7-

8 ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 6ο : Συµπεράσµατα και Προ τάσεις 6.1 Συµπεράσµατα 6.2 Ειδικά Συµπεράσµατα 6.3 Προβληµατισµός 6.4 Προτάσεις Βιβλιογραφ ικές Αναφ ορές -8-

9 ΕΙΣ ΑΓΩΓ Η Είναι εµφανές ότι η ύπαρξη ενός θεµελιώδους µετασχηµατισµού της διαδικασίας της αστικοποίησης είναι επιβεβληµένη. Τα σηµάδια σηµαντικών αλλαγών είναι φανερά σε πολλά αστικά τοπία της Βορείου Αµερικής, της Μεγάλης Βρετανίας, της Ηπειρωτικής Ευρώπης και σε πολλά µέρη του αναπτυσσόµενου κόσµου. Μερικά από τα πλέον ευρέως συζητηµένα σηµεία αυτών των αλλαγών είναι η αναβάθµιση των κέντρων των πόλεων µε εκτεταµένες αναπλάσεις, η ανάπλαση των εγκαταλειµµένων, πρώην βιοµηχανικών περιοχών όπως είναι τα εργοστάσια και οι αποβάθρες, η επανάχρηση της βιοµηχανικής και αρχιτεκτονικής κληρονοµίας σε νέα εµπορικά και οικιστικά προγράµµατα ανάπτυξης, η κοινωνική, οικονοµική και περιβαλλοντική αναβάθµιση των ενδοαστικών περιοχών των πόλεων από νέους και µεσαίας τάξης επαγγελµατίες, η εµφάνιση νέων οικιστικών περιοχών αστικού χαρακτήρα στις παρυφές των υπαρχουσών αστικών περιοχών και η εµφάνιση µεγάλων περιοχών που χαρακτηρίζονται από φτώχεια και υποβάθµιση, για παράδειγµα σε παλιές ενδοαστικές περιοχές και σε δηµοτικά συγκροτήµατα κατοικίας, στις παρυφές πολλών πόλεων. Τι είναι πολιτιστική βιοµηχανία ; Σχεδόν πριν 70 χρόνια, ο Κέυνς προέβλεψε ότι τελικά ο κόσµος θα φτάσει κάποτε στο σηµείο να µην ασχολείται πλέον µε βιοποριστικά προβλήµατα, κάτι που ανέκαθεν τον βασανίζει, αλλά θα µπορεί επιτέλους να ασχολείται µόνο µε πράγµατα που βρίσκει ευχάριστα. Έτσι ο άνθρωπος θα χρειαστεί, για πρώτη φορά στην ιστορία, να αντιµετωπίσει το αληθινό και πραγµατικό του πρόβληµα: πώς να εκµεταλλευτεί τον ελεύθερο του χρόνο;( ) ώστε να ζήσει µε σύνεση, ευχάριστα και καλά (Keynes,1930/1972, σελ.328). Περιέγραψε λοιπόν, ένα κόσµο στον οποίο, επιτέλους, θα µπορούµε να σκεφτόµαστε ελάχιστα την επαύριον. Θα εκτιµούµε περισσότερο τον σκοπό από τα µέσα και θα προτιµούµε το καλό από το χρήσιµο. Θα υποληπτόµαστε εκείνους τους µαγευτικούς ανθρώπους που µπορούν να παίρνουν άµεση ευχαρίστηση από τα πράγµατα ( ) (Keynes1930/1972, σελ.331). Στα 70 χρόνια που παρεµβλήθησαν µέχρι σήµερα, συνέβη κάτι το αξιοσηµείωτο: στις ανεπτυγµένες οικονοµίες έχουµε ήδη περίπου φτάσει στο σηµείο που µας περιγράφει, αφού µπορούµε να εγγυηθούµε του απαραίτητους πόρους για ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης. Το πραγµατικό ενδιαφέρον σηµείο είναι όµως κάτι που ούτε ο ίδιος ο Κέυνς δεν µπόρεσε να προβλέψει: αυτές οι ευχάριστες -9-

10 δραστηριότητες έχουν γίνει οι ίδιες πηγές εσόδων και οικονοµικής ανάπτυξης, δηµιουργώντας νέες βιοµηχανίες άγνωστες µέχρι πρότινος στην ιστορία. Έθνη και πόλεις έχουν περάσει µε εκπληκτική ταχύτητα από την βιοµηχανική οικονοµία στην οικονοµία της πληροφορίας και από αυτήν στην πολιτιστική οικονοµία. Το θέµα της παρούσας πτυχιακής εργασίας είναι Μετασχηµατισµός Αστικών Τοπίων: Η περίπτωση των Παλαιών Βόλου και ερευνά τη δηµιουργία ενός νεοαναπτυσσόµενου αστικού επικέντρου. Η επιλογή της περιοχής δεν είναι τυχαία αλλά οφείλεται σε προσωπικό δέσιµο λόγω τόπου κατοικίας. Ξεκινώντας από ένα θεωρητικό υπόβαθρο που αφορά τη φυσιογνωµία και την πολιτιστική κληρονοµιά καθώς και την ένταξη τους στον αστικό ιστό της πόλης, στην Ελλάδα αλλά και στον διεθνή χώρο, ακολουθεί πρόταση ανάπλασης για την περιοχή µελέτης των Παλιών. Η εργασία αυτή είναι το αποτέλεσµα βιβλιογραφικής αναζήτησης γύρω από το θέµα των µετασχηµατισµών αστικών τοπίων αλλά και επιτόπιας µελέτης και καταγραφής χωρικών παραµέτρων. Τα κεφάλαια στα οποία είναι χωρισµένα η εργασία, πιο αναλυτικά, περιέχουν: - Στο πρώτο κεφάλαιο, η µελέτη αναφέρεται στο πως ο πολιτισµός και η ψυχαγωγία, µετατράπηκαν σε κινητήριο µοχλό οικονοµικής ανάπτυξης των µεταβιοµηχανικών πόλεων. Ακόµα, γίνεται αναφορά στο γεγονός ότι οι δραστηριότητες που αποτελούν την οικονοµία αυτή, έχουν την τάση να συγκεντρώνονται χωρικά (clustering), αλλά και να παρουσιάζουν µίξη δραστηριοτήτων, από την παραγωγή ως την παρουσίαση και την κατανάλωση. Ακόµα θίγεται το ζήτηµα του σταδιακού µετασχηµατισµού του κυρίαρχου προτύπου διάρθρωσης των χρήσεων γης των µεταβιοµηχανικών πόλεων, µέσω της διαδικασίας του clustering νέων αστικών οικονοµικών δραστηριοτήτων, µε άµεση συνέπεια την δηµιουργία νέων αστικών τοπίων. Παρατίθενται αξιόλογα παραδείγµατα, τόσο από τον διεθνή όσο και από τον ελληνικό χώρο, ανάλογων επικέντρων πολιτισµού και αναψυχής. - Στο δεύτερο κεφάλαιο, εξετάζεται συνοπτικά η φυσιογνωµία του Βόλου ως µεταβιοµηχανική πόλη. Αρχικά, γίνεται ιστορική και πολεοδοµική αναδροµή στην πόλη. Παραθέτονται στοιχεία για να καταλάβουµε τη φυσιογνωµία της πόλης, τα χαρακτηριστικά της και τις δυνατότητές της και αναλύονται οι προοπτικές ανάπτυξης της πόλης. - Στο τρίτο κεφάλαιο ξεφεύγουµε από την κλίµακα της πόλης και επικεντρωνόµαστε στην περιοχή µελέτης, καθώς γίνεται µια ιστορική αναδροµή στη συνοικία των Παλαιών. Αναφέρονται περιληπτικά µελέτες που έχουν ήδη εκπονηθεί και αφορούν

11 άµεσα την περιοχή που µας ενδιαφέρει. Επιπλέον, γίνεται µία σύντοµη παρουσίαση για κάθε βιοµηχανία που βρίσκεται στην περιοχή που µελετάµε, τι είδος βιοµηχανίας υπήρξε και µετέπειτα πως χρησιµοποιήθηκε το κτιριακό απόθεµα της. - Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι χρήσεις γης της περιοχής µελέτης. - Για την πραγµατοποίηση συγκρίσεων, εξετάζονται στο πέµπτο κεφάλαιο, συνοπτικά, δύο παραδείγµατα πολιτιστικών clusters από τον ελληνικό χώρο: α) η περίπτωση του Ψυρρή στην Αθήνα και β) η περίπτωση των Λαδάδικων στη Θεσσαλονίκη. -Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας εξάγονται κάποια συµπεράσµατα τα οποία έχουν να κάνουν µε την περιοχή µελέτης και αναφέρονται οι προοπτικές ανάπτυξής της

12 ΚΕ Φ Α Λ Α Ι Ο 1 Ο : Μ Ε Τ Α Σ ΧΗ Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Σ ΑΣ Τ Ι Κ Ω Ν Τ Ο Π Ι Ω Ν Στο ξεκίνηµα του 21ου αιώνα, οι πόλεις και τα νέα αστικά τοπία µετασχηµατίζονται για να απαντήσουν στην πρόκληση των συνθηκών της οικονοµικής και πολιτισµικής παγκοσµιοποίησης, να αντιµετωπίσουν τον εντεινόµενο ανταγωνισµό µεταξύ των πόλεων και να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις των µεταµοντέρνων κοινωνιών. Σ' αυτή τη διαδικασία εγείρονται βασικά ερωτήµατα: Ποια είναι τα αναδυόµενα νέα τοπία της µεταβιοµηχανικής πόλης και ποια τα βασικά χωρικά και µορφολογικά χαρακτηριστικά τους; Πώς µπορούν να ταξινοµηθούν τα νέα αστικά τοπία; Ποιες κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες, ποιες αστικές πολιτικές, ποιες διαδικασίες παραγωγής του χώρου και πώς, ενθαρρύνουν τη δηµιουργία των νέων αστικών τοπίων; 1.1 Η Μ εταβιοµηχανική Πόλη και οι Νέες Αστικές Οικονοµίες Η µεταβιοµηχανική πόλη αποτελεί κατά κύριο λόγο την µετεξέλιξη της βιοµηχανικής πόλης του προηγούµενου αιώνα, η οποία αποτέλεσε την συνέχεια της προβιοµηχανικής πόλης του 18ου και 19ου αιώνα. Η µεταµοντέρνα µεταβιοµηχανική πόλη (1990-σήµερα) αποτελείται από ένα συνεχώς εξελισσόµενο σύνολο αστικών δοµών και λειτουργιών, το οποίο διαφέρει σηµαντικά από το πρότυπο της βιοµηχανικής πόλης (Shaw, 2000). Αποτυπώνοντας την εξέλιξη της πόλης του τελευταίου αιώνα, ένα κοινό χαρακτηριστικό που απαντάται στις περισσότερες µεγαλουπόλεις της βιοµηχανικής περιόδου είναι ότι, αναπτύσσονταν πιο γρήγορα φυσικά παρά θεσµικά, ενώ συχνά η χωρική τους εξάπλωση υποσκέλιζε την ταχύτητα ανάπτυξης των υποδοµών όπως και των πολιτικών λήψης αποφάσεων, οι οποίες ακολουθούσαν µε κάποια σχετική καθυστέρηση (Shaw, 2000). Ο Sir P.Hall (2000) χαρακτηριστικά αναφέρει ότι, τα έθνη και οι πόλεις πέρασαν µε ιλιγγιώδη ταχύτητα από την οικονοµία της βιοµηχανίας στην οικονοµία της πληροφορίας και από εκεί στην οικονοµία του πολιτισµού. Ο ιστορικός κοινωνιολόγος E.P.Thomson το 1967 είχε παρατηρήσει ότι δεν υφίσταται οικονοµική άνθηση, χωρίς την ταυτόχρονη ανάπτυξη ή µεταβολή ενός πολιτισµού

13 Η πρότυπη µεταβιοµηχανική πόλη εξελίσσεται, εποµένως, σε µια πόλη στην οποία η βιοµηχανία διατηρεί σηµαντικό αλλά φθίνων µερίδιο της οικονοµικής δραστηριότητας, το οποίο αντικαθίσταται από την παραγωγή διαφόρων τύπων υπηρεσιών, που σχετίζονται µε την διάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας, την εκπαίδευση, την άσκηση πολιτικής και γενικά, την κατανάλωση (Shaw, 2001). Το κέντρο της βιοµηχανικής πόλης αρχικά καταλαµβανόταν από την βιοµηχανία, η οποία εκτοπίσθηκε στον περιαστικό χώρο και το κέντρο της µοντέρνας βιοµηχανικής, πλέον, πόλης καταλαµβάνουν το εµπόριο και οι υπηρεσίες. Από την άλλη, ο πολιτισµός θεωρήθηκε ως «το µαγικό υποκατάστατο για όλα τα εργοστάσια και τις αποθήκες που χάθηκαν, ο µηχανισµός που θα δηµιουργήσει νέες αστικές εικόνες, κάνοντας την πόλη πιο ελκυστική τόσο στο µετακινούµενο κεφάλαιο όσο και τους µετακινούµενους ελεύθερους επαγγελµατίες στα πλαίσια της παγκοσµιοποίησης» (Hall, 2000). Ο Scott (1997 και 2000) ερµηνεύει τον επιταχυνόµενο ρυθµό ανάπτυξης των πολιτιστικών βιοµηχανιών ως αποτέλεσµα του αυξανόµενου διαθέσιµου εισοδήµατος του καταναλωτή και του αυξανόµενου ελεύθερου χρόνου των νέων µεσαίων τάξεων στις αναπτυγµένες χώρες. Οµοίως, ο Nichols Clark περιγράφει ένα νέο µοντέλο αστικής διακυβέρνησης επικεντρωµένο στην ανάπτυξη των πόλεων οικονοµική και δηµογραφική µέσω της προσφερόµενης ποιότητας του χώρου ( amenity urban growth ) (Γοσποδίνη, 2006) Αυτό όµως, δεν είναι το µόνο χαρακτηριστικό της µεταβιοµηχανικής πόλης. Ο Shaw την ονοµάζει και δυική πόλη (dual city) καθώς η κοινωνική διαστρωµάτωση είναι πλέον πιο έντονη µέσα στον αστικό χώρο, ενώ φτωχοί και πλούσιοι αποκτούν διαφορετική πρόσβαση σε οικονοµικούς πόρους (Shaw, 2000). Ένα ακόµη πολύ βασικό χαρακτηριστικό της µεταβιοµηχανικής πόλης είναι ότι, τα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα, όπως για παράδειγµα η γεωγραφική θέση της πόλης, οι φυσικοί πόροι της περιοχής και οι µεταφορές χάνουν σιγά σιγά την αξία τους και η εξέλιξη της µεταβιοµηχανικής πόλης στηρίζεται πια στους λεγόµενους ήπιους παράγοντες, όπως η καινοτοµία και η περιβαλλοντική ποιότητα. Άλλωστε, σήµερα περισσότερο από ποτέ, η ποιότητα του αστικού χώρου ανάγεται σε βασική προϋπόθεση για την οικονοµική ανάπτυξη των πόλεων (Γοσποδίνη, 2005). Σε αντιστοιχία µε τη νέα δοµή της µεταβιοµηχανικής πόλης, παρουσιάζεται και η γέννηση του ρεύµατος της νέας αστικής πολιτικής όπως την ονόµασε ο Cox (1993), που εµφανίστηκε καθώς οι πολιτικοί παίκτες επιχειρούν να κατανοήσουν και να υιοθετήσουν τις νέες αλλαγές (Shaw, 2000). Η εµφάνιση αυτού του ρεύµατος

14 υποδηλώνει ακριβώς τον ανταγωνισµό ανάµεσα στις πόλεις, ο οποίος γίνεται φανερός µέσα από τα διάφορα δίκτυα πόλεων που δηµιουργούνται µε σκοπό την προώθηση τη συνεργασίας όσον αφορά την ανταλλαγή πολιτικών και βέλτιστων πρακτικών, όπως επίσης και την ανάπτυξη κοινών εγχειρηµάτων και δράσεων σε ότι αφορά την οικονοµική ανάπτυξη και διάφορα κοινωνικά προβλήµατα (Γοσποδίνη, 2005). Οι νέες αστικές οικονοµίες που αναπτύσσονται στη µεταβιοµηχανική πόλη είναι: - οικονοµίες συσσώρευσης: η σηµασία της πυκνότητας συναλλαγών µεταξύ επιχειρήσεων, η οποία πολλές φορές συνδυάζεται µε συνεργασίες µεταξύ οργανισµών δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα και δίνει ισχυρή έµφαση σε καινοτόµες δράσεις, υπήρξε ο χαρακτηριστικός ορισµός αυτών των νέων οικονοµιών - οικονοµίες πληροφορίας και γνώσης: ενθάρρυναν την ανάπτυξη των πόλεων της πληροφορίας που βασίζονται στην ανάπτυξη δικτύων τηλεπικοινωνίας και ψηφιακών µέσων - τεχνοπόλεις: βασίζονται στις οικονοµίες συγκέντρωσης που αναπτύσσονται στις σύγχρονες µεγαλουπόλεις. Αποτελούν κέντρα προώθησης της βιοµηχανίας υψηλής τεχνολογίας, που ξεκινούν από ιδιωτική πρωτοβουλία και συχνά σε συνεργασία µε το δηµόσιο τοµέα - πολιτιστικές οικονοµίες και οικονοµίες ελεύθερου χρόνου: συνδέεται άµεσα µε την έννοια της αστικής ανάπλασης καθώς ο κενός χώρος από την αποχώρηση της βιοµηχανικής δραστηριότητας πρέπει κάπως να αξιοποιηθεί. Η αστική ανάπλαση έγινε αυτή καθαυτή ένας καινούργιος µοχλός ανάπτυξης, καθώς µια ποικιλία επιλογών διανοίχθηκε στου τοπικούς άρχοντες των µεγαλουπόλεων οι οποίοι ψάχνουν πώς να ξαναχτίσουν τις πόλεις τους (McNeill & While, 2001). Εξετάζοντας τον βαθµό ανάπτυξης των ανωτέρω νέων αστικών οικονοµιών, δηµιουργείται εύλογα το ερώτηµα εάν κάνουµε λόγο µόνον για τις παγκόσµιες πόλεις, όπως το Παρίσι, η Νέα Υόρκη, το Τόκυο ή γενικά για τις µεγαλουπόλεις και τις πρωτεύουσες των κρατών. Η απάντηση στο ερώτηµα αυτό είναι ότι, στο βαθµό που τα µεταβιοµηχανικά αστικά δίκτυα εξελίσσονται και µεγεθύνονται, θεωρείται υπεραπλούστευση να διαχωρίσουµε τις µεγαλουπόλεις του αιώνα σε παγκοσµιουπόλεις και µη. Στην πραγµατικότητα, όλες οι µεγαλουπόλεις µεταλλάχθηκαν έως ένα βαθµό από την µεταβιοµηχανική δυναµική, άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο

15 Στο νέο οικονοµικό περιβάλλον, σύµφωνα µε τους Boyle και Rogerson (2001), βασικό αντικείµενο της αστικής διακυβέρνησης και στόχος των τοπικών κυβερνήσεων γίνεται όλο και περισσότερο η δηµιουργία των κατάλληλων συνθηκών που είναι ικανοποιητικά ελκυστικές για την εγκατάσταση νέων επιχειρήσεων. Αυτό άλλαξε τις καθιερωµένες αστικές πολιτικές και γέννησε αυτό που ο Cox(1993,1995) αποκαλεί Νέες Αστικές Πολιτικές και ο Nichols Clark (1997, 1998, 2002) αποκαλεί Νέα Πολιτική Κουλτούρα. Για να διασφαλιστεί η οικονοµική ανάπτυξη, κάθε «περιοχή» ή κάθε πόλη θα πρέπει τώρα να προσφέρει ακόµη περισσότερα κίνητρα στο κεφάλαιο είτε αυτό αφορά τον εκσυγχρονισµό της οικονοµικής ελκυστικότητας της πόλης και των υποδοµών της (π.χ. φορολογικές απαλλαγές, διαθέσιµοι σύγχρονοι χώροι εγκατάστασης επιχειρήσεων, µεταφορικές υποδοµές) είτε τη βελτίωση της εικόνας της πόλης και την προσθήκη νέων πολιτιστικών υποδοµών και χώρων ελεύθερου χρόνου (Boyle & Rogerson, 2001). Σε αυτές τις νέες συνθήκες ο αστικός σχεδιασµός εµφανίζεται να αναλαµβάνει για όλες τις κατηγορίες και οµάδες πόλεων έναν νέο σηµαντικό ρόλο ως εργαλείο οικονοµικής ανάπτυξης. Μια σηµαντική σχέση µεταξύ του σχεδιασµού και της οικονοµίας του χώρου που διατηρήθηκε για αιώνες φαίνεται να αντιστρέφεται στην εποχή µας: Ενώ στη µακροχρόνια ιστορία των πόλεων η υψηλή ποιότητα του σχεδιασµένου χώρου καθώς και οι σχεδιαστικές καινοτοµίες εµφανίζονταν πάντα ως αποτέλεσµα της οικονοµικής άνθισης συγκεκριµένων πόλεων και περιοχών σε µια χρονική περίοδο, στη νέα εποχή ο αστικός σχεδιασµός και η ποιότητα του σχεδιασµένου χώρου χρησιµοποιούνται συνειδητά ως µέσο οικονοµικής ανάπτυξης των πόλεων (Gospodini, 2002). Οι πόλεις αναδιοργανώνονται και τα αστικά τοπία µετασχηµατίζονται µε γοργό ρυθµό ως απόρροια της παγκοσµιοποίησης και του ανταγωνισµού των πόλεων. Αυτό εγείρει σηµαντικά ερωτήµατα: Τι είδους µετασχηµατισµούς του αστικού τοπίου παράγει το νέο οικονοµικό περιβάλλον; Ποια είναι τα πρωτεύοντα µορφολογικά στοιχεία των αναδυόµενων αστικών τοπίων;

16 1. 2 Ο Π ο λ ι τ ι σ µ ό ς ω ς Μ ο χ λ ό ς Αν ά π τ υ ξ η ς τ η ς Μ ε τ α β ι ο µ η χ α ν ι κ ή ς Πόλ ης Σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του αστικού πολιτισµού, οι πόλεις κατέχουν ένα πολύ σηµαντικό αλλά και προνοµιακό ρόλο, ως κέντρα πολιτιστικών και οικονοµικών δραστηριοτήτων. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστική η ικανότητα που επιδεικνύουν στην παραγωγή πολιτισµού, είτε µε µορφή τέχνης, νέων ιδεών, τεχνοτροπιών αλλά και αντιλήψεων, ενώ ταυτόχρονα επιφέρουν υψηλό βαθµό καινοτοµίας και ανάπτυξης στην οικονοµία τους (Scott,1997). Αυτό ενισχύεται και από το γεγονός ότι, η χωροθέτηση των πολιτιστικών ιδρυµάτων και των υποδοµών γινόταν επί το πλείστον στις πόλεις, χώρος όπου και σφυρηλατήθηκε και η αντίληψη του ανθρώπου περί πολιτιστικής έκφρασης. Ωστόσο, τα τελευταία είκοσι χρόνια η σχέση της πόλης µε τον πολιτισµό έχει αλλάξει. Οι πολιτιστικές δραστηριότητες, δεν θεωρούνται πλέον σε τόσο µεγάλο βαθµό, ως µια κοινωνικο οικονοµική πρακτική που ακολουθεί την αστική ανάπτυξη, αλλά ως κινητήριος µοχλός της αστικής οικονοµίας (βλ. Bianchini and Parkinson,1993). Κατά αυτόν τον τρόπο, οι πολιτιστικές δραστηριότητες της πόλης λειτουργούν ως πόροι που αναβαθµίζουν την ποιότητά της και βελτιώνουν την εικόνα της, ώστε να είναι ανταγωνιστική σε παγκόσµιο επίπεδο. Έτσι βλέπουµε να υπάρχει µια σύγκλιση των πεδίων του πολιτισµού και της οικονοµικής ανάπτυξης, που βασίζονται στο γεγονός ότι και ο ίδιος ο καπιταλισµός περνάει σταδιακά σε µια φάση κατά την οποία ο ανθρώπινος πολιτισµός γίνεται σταδιακά υποκείµενο ολοένα και αυξανόµενης εµπορευµατοποίησης (Scott, 1997). Μετά το πέρας της φορντικής περιόδου, που χαρακτηρίζεται από µαζική παραγωγή αγαθών και πλήρης εκµετάλλευση των οικονοµιών κλίµακας, οι πόλεις περάσανε µε ιλιγγιώδη ταχύτητα στην πολιτιστική οικονοµία (Hall, 2000). Το πέρασµα αυτό οφείλεται ότι ολοένα και περισσότερες βιοµηχανικές πόλεις προσβλέπουν σε οικονοµική αναζωογόνηση µέσω της ανάπτυξης πολιτιστικής βιοµηχανίας

17 1.2.1 Πολιτιστική Βιοµηχανία (Hall, 2005) Μία από τις βασικές αντιδράσεις των πόλεων και των κεντρικών κυβερνήσεων υπήρξε η προσπάθεια να προσελκύσουν νέες βιοµηχανίες στις παρακµάζουσες ενδοαστικές περιοχές. Ένας από τους τοµείς που βασίστηκε ιδιαίτερα στην ανάπλαση αυτών των περιοχών υπήρξε ο πολιτιστικός τοµέας και οι δηµιουργικές βιοµηχανίες. Αυτές είναι βιοµηχανίες, όπως η µόδα, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, η παραγωγή ταινιών κινηµατογράφου και βίντεο, το ντιζάιν, οι δραστηριότητες που βασίζονται στη δηµιουργική τεχνολογία και µουσική. Αυτές οι βιοµηχανίες, όχι µόνο έχουν την δυνατότητα να αναζωογονήσουν οικονοµικά και πολιτιστικά τις υποβαθµισµένες ενδο-αστικές περιοχές, αλλά και να συνδυαστούν µε έργα ανάπλασης εστιασµένα στην κοινότητα, µε βάση, για παράδειγµα, τα νέα µέσα µαζικής επικοινωνίας, το διαδίκτυο ή τις δηµιουργικές τέχνες, όπως είναι η µουσική. Οι πολιτιστικές περιοχές ή οι χώροι που είναι αφιερωµένοι στην ανάπτυξη αυτών των βιοµηχανιών έχουν γίνει κοινό χαρακτηριστικό σε πόλεις σε όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Είναι δύσκολο να γενικευτεί το θέµα της ανάπτυξης του τοµέα των πολιτιστικών βιοµηχανιών στις πόλεις, αφού παρουσιάζει ιδιαίτερα µεγάλη ποικιλία. Για παράδειγµα, ορισµένοι χώροι είναι αποτέλεσµα οργανικής ανάπτυξης, καθώς καλλιτέχνες ή νέες µικρές εταιρείες µέσων µαζικής επικοινωνίας µετακόµισαν σε εγκαταλειµµένες βιοµηχανικές περιοχές για να επωφεληθούν από τους εκτεταµένους κενούς χώρους και τα χαµηλά ενοίκια. Αυτό µπορεί να παρατηρηθεί στην περίπτωση ανάπτυξης τοµέων που περιλαµβάνουν µεγάλους αριθµούς εταιρειών που σχετίζονται µε το διαδίκτυο σε πρώην βιοµηχανικές περιοχές της Νέας Υόρκης και του Σαν Φρανσίσκο. Σε άλλες περιπτώσεις, η ανάπτυξη πολιτιστικών περιοχών είναι µια προσεκτικά σχεδιασµένη πλευρά των προγραµµάτων αστικής ανάπλασης, η οποία προέρχεται και υλοποιείται από τοπικές, περιφερειακές διοικήσεις ή την κεντρική διοίκηση. Ένα καινοτοµικό παράδειγµα της ανάπλασης των υποβαθµισµένων ενδοαστικών περιοχών του Μπέρµινγχαµ µπορεί να αναζητηθεί στο παλιό εργοστάσιο Birds Custard Factory, το οποίο βρίσκεται στην περιοχή Digbeth, λίγο έξω από το κέντρο της πόλης. Το Digbeth οδηγήθηκε σε µαρασµό εξαιτίας της έλλειψης µιας εύρωστης οικονοµικής δραστηριότητας και λόγω ενός φτωχού περιβάλλοντος αποθηκών και µιας βιοµηχανίας εξαρτώµενες από τις µεταφορές. Το Birds Custard Factory απασχολούσε ανθρώπους µέχρι που έκλεισε το 1967, όταν η

18 επιχείρηση µετεγκαταστάθηκε στο Bandury του Oxfordshire. Το συγκρότηµα ήταν άδειο µέχρι το 1995, όταν το ηµοτικό Συµβούλιο ζήτησε από µια κοινοπραξία αστικής ανανέωσης να ενθαρρύνει την ανάπτυξη επικοινωνιακών και πολιτιστικών βιοµηχανιών στην πόλη. Προσλαµβάνοντας τον αρχιτέκτονα Glen Howell, η κοινοπραξία αναπαλαίωσε το Custard Factory και το µετέτρεψε σε ένα συγκρότηµα αποτελούµενο από 150 εργαστήρια, µπαρ και εστιατόρια και µια µικρή βιοµηχανική µονάδα. Η προσεκτική παρακολούθηση των µικρών επιχειρήσεων που εγκαταστάθηκαν στο συγκρότηµα εγγυούνταν τη διατήρηση της καλλιτεχνικής και δηµιουργικής ατµόσφαιρας. Στις µικρές επιχειρήσεις που εγκαταστάθηκαν στο συγκρότηµα περιλαµβάνονταν καλλιτέχνες, σχεδιαστές µόδας, φωτογράφοι, φωτοµοντέλα, σχεδιαστές επίπλων, στούντιο ηχογραφήσεων, µουσικοί, ηθοποιοί, εκδότες και ραδιοφωνικοί σταθµοί. Ο σκοπός ήταν να ενθαρρύνουν τόσο οι επιχειρήσεις που βρίσκονταν στο ξεκίνηµα της λειτουργίας τους, όσο και αυτές που θα επωφεληθούν από τις δυνατές συνέργειες µε άλλες δηµιουργικές βιοµηχανίες. Το συγκρότηµα αυτό καθαυτό ήταν επιτυχία. Η αναπαλαίωση ήταν πετυχηµένη, επωφελούµενη από τη χρήση της άριστης βιοµηχανικής αρχιτεκτονικής που χαρακτηρίζει τα εργοστάσια του 19ου αιώνα. Τα εργαστήρια γέµισαν σύντοµα και η ζήτηση τους παρέµεινε υψηλή, ενώ το Custard Factory είναι πλέον το µεγαλύτερο ενιαίο δηµιουργικό συγκρότηµα στην Ευρώπη. Η ανάπτυξη του έχει δηµιουργήσει την φήµη που ήταν απαραίτητα σε µια περιοχή που πριν ήταν µια πολύ γκρίζα ενδοαστική περιοχή µε ελάχιστες προοπτικές για δυναµική οικονοµική ανάπτυξη. Οι υποστηρικτές ισχυρίζονται ότι η αξιοποίηση του συγκροτήµατος έχει αρχίσει να δηµιουργεί όλο και περισσότερα πλεονεκτήµατα, λόγω δηµιουργίας οµογενών επιχειρήσεων στην γύρω περιοχή, ενθαρρύνοντας φοιτητές και εύπορους κατοίκους της πόλης να χρησιµοποιήσουν τα µπαρ και τα κλαµπ της περιοχής

19 1.3 Μεταβιοµηχανική Πόλη, Νέες Τάσεις στη ιάρθρωση Χρήσεων Γης και η ηµιουργία Clusters (Γοσποδίνη, 2004 ) Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα επήλθαν δυο σηµαντικές µεταβολές στο κυρίαρχο πρότυπο διάρθρωσης των χρήσεων γης στις πόλεις. Η προ µοντέρνα ευρωπαϊκή και αµερικανική πόλη, η οποία συνήθως µορφοποιείται από νεοκλασικό γεωµετρικό κάνναβο, χαρακτηριζόταν από µίξη χρήσεων γης και µονοπυρηνική χωρική δοµή. Όλες οι περιοχές συνδύαζαν κατοικία µε εµπόριο, βιοµηχανία, υπηρεσίες, πολιτισµό, αναψυχή κλπ. Η πρώτη σηµαντική µεταβολή επήλθε στη δεκαετία του 50. Η επικράτηση των αρχών της Χάρτας των Αθηνών και η διάδοση του φονξιοναλισµού στην πολεοδοµία και τον αστικό σχεδιασµό εισήγαγε το διαχωρισµό των χρήσεων γης κατά ζώνες (zoning) ως κυρίαρχο πρότυπο. Στις επόµενες δεκαετίες µέχρι και τη δεκαετία του 70, όλοι οι Μοντέρνοι αστικοί σχηµατισµοί που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της οικιστικής επέκτασης των πόλεων, της αναδόµησης και ανάπλασης αστικών περιοχών, καθώς επίσης και της δηµιουργίας νέων πόλεων δορυφόρων σε µητροπολιτικές περιοχές, δοµήθηκαν ως περιοχές αµιγούς κατοικίας, οργανωµένες κατά πολεοδοµικές ενότητες γύρω από τοπικά κέντρα. Εκεί, µε εξαίρεση την κατοικία, χωροθετούνταν σχεδόν όλες οι χρήσεις (εµπόριο, υπηρεσίες, πολιτισµός κλπ.) ενώ οι βιοµηχανίες και οι εγκαταστάσεις µεταφορών ήταν τοποθετηµένες σε ειδικές ζώνες στον περιαστικό χώρο. Η δεύτερη µεγάλη µεταβολή στο κυρίαρχο πρότυπο διάρθρωσης των χρήσεων γης επήλθε τη δεκαετία του 80. Οι µεταµοντέρνες θεωρίες στην αρχιτεκτονική, τον αστικό σχεδιασµό και την πολεοδοµία επέκριναν σκληρά, το διαχωρισµό των χρήσεων γης κατά ζώνες (zoning). Ως συνέπεια των Μεταµοντέρνων κριτικών θεωριών, οι αστικές περιοχές που σχεδιάστηκαν και κυρίως ανασχεδιάστηκαν στο πλαίσιο των αστικών αναπλάσεων - κατά τη δεκαετία του 80, επέστρεψαν στη µίξη των χρήσεων γης, και ειδικότερα στη µίξη κατοικίας µε εµπόριο, υπηρεσίες, πολιτισµό και αναψυχή. Από τη δεκαετία του 90 και µετά, µε την ανάπτυξη των νέων αστικών οικονοµιών της µεταβιοµηχανικής πόλης, ξεκίνησε ο σταδιακός µετασχηµατισµός του κυρίαρχου προτύπου διάρθρωσης των χρήσεων γης στην κατεύθυνση δηµιουργίας επιλεκτικών χωρικών συγκεντρώσεων (clustering) νέων αστικών οικονοµικών δραστηριοτήτων. Το νέο αναδυόµενο πρότυπο περιλαµβάνει

20 δυο είδη επιλεκτικών χωρικών συγκεντρώσεων (clusters): α) clusters επιχειρήσεων παροχής οικονοµικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, και β) clusters πολιτιστικών βιοµηχανιών και χώρων κατανάλωσης. Ανατρέχοντας στην ιστορία της πόλης, οι χωρικές συγκεντρώσεις ακµαζουσών οικονοµικών δραστηριοτήτων στο κέντρο της πόλης δεν αποτελούν νέο φαινόµενο. Στο Μεσαίωνα, πολλές ευρωπαϊκές πόλεις είχαν βιώσει φαινόµενα όπως ατελιέ καλλιτεχνών και εργαστήρια ειδικευµένων τεχνιτών και χειροτεχνών συγκεντρωµένα στον ίδιο δρόµο, ο οποίος µε τον τρόπο αυτό έπαιρνε το όνοµά του (π.χ. Goldsmith s Street στην Φρανκφούρτη). Στον 20ο αιώνα, κυρίαρχες αστικές οικονοµικές δραστηριότητες, όπως το εµπόριο και οι υπηρεσίες, συχνά συγκεντρώνονταν σε τµήµα του κέντρου της πόλης το αποκαλούµενο εµπορικό και επιχειρηµατικό κέντρο (CBD). Επίσης, υπήρξαν και υπάρχουν δρόµοι µητροπόλεων και µεγάλων πόλεων που έχουν χαρακτηριστεί από τη συγκέντρωση εξειδικευµένων οµοειδών δραστηριοτήτων, όπως για παράδειγµα χρηµατιστηριακές εταιρίες στη Wall Street κ.ά. Ωστόσο, κατά τα τελευταία χρόνια, στην εποχή της παγκοσµιοποίησης εµφανίζεται µια νέα ιδιαίτερη τάση: Μέσα στο κέντρο της µεταβιοµηχανικής πόλης τείνουν να δηµιουργούνται µεγάλες χωρικές συγκεντρώσεις: α) επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών υψηλού επιπέδου (περιλαµβάνουν έδρες διεθνών τραπεζών και ασφαλιστικών εταιριών, χρηµατο οικονοµικές υπηρεσίες διαµεσολάβησης κ.ά.) και εταιριών και ιδρυµάτων υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας (περιλαµβάνουν µικροµεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) σχεδιασµού προγραµµάτων και υπηρεσιών Ίντερνετ, µέσω έντυπης και ηλεκτρονικής ενηµέρωσης, έρευνας, αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, βιοµηχανικού σχεδιασµού, γραφιστικής, σχεδιασµού ρούχων µόδας κ.ά.) και β) πολιτιστικών (αναφέρονται σε ιδρύµατα και εταιρίες παραγωγής πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών µε καλλιτεχνική και στιλιστική φύση, υψηλές σχεδιαστικές αξίες και δηµιουργικό και συµβολικό περιεχόµενο όπως µουσεία, γκαλερί, θέατρα, κινηµατογράφοι, αίθουσες µουσικής κ.ά.) και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (αναφέρονται σε επιχειρήσεις υπηρεσιών αναψυχής όπως bars, clubs µε ζωντανή µουσική, δισκοπωλεία, καφετέριες, εστιατόρια κ.ά.), που αποτελούν δηµιουργικές νησίδες της νέας οικονοµίας και σχηµατίζουν εντοπισµένους χωρικούς θύλακες (clusters) µέσα στον ιστό. Η δηµιουργία των clusters προωθείται και ενισχύεται από τους φορείς των πόλεων µέσω µεγάλων έργων αναδόµησης ή ανάπλασης του αστικού χώρου µε στόχο τη δηµιουργία ενός συµβολικού αστικού τοπίου αίγλης,

21 zεξουσίας και ανάπτυξης. Ως προς την αστική και αρχιτεκτονική µορφολογία, αυτά τα τοπία χαρακτηρίζονται από τη µίξη καινοτόµου σχεδιασµού και αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς. 1.4 Ερµηνεία των CLUSTERS ( ) Σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα Clusters είναι οµάδες ανεξάρτητων επιχειρήσεων και σχετιζόµενων φορέων οι οποίες: συνεργάζονται και ανταγωνίζονται, είναι γεωγραφικά συγκεντρωµένες σε µία ή περισσότερες περιοχές, αν και είναι πιθανό το cluster να έχει και διεθνείς διαστάσεις, είναι εξειδικευµένες σε ένα συγκεκριµένο τοµέα κλάδο επιχειρηµατικής δραστηριότητας και συνδέονται µεταξύ τους µε κοινές τεχνολογίες και ικανότητες, τον αντικείµενό τους µπορεί να στηρίζεται σε επιστηµονική έρευνα, για παράδειγµα επιστηµονική έρευνα και ανάπτυξη η οποία συµβάλλει στην δηµιουργία νέων προϊόντων, παραγωγικών διαδικασιών και στηρίζεται σε µεικτά σχήµατα συνεργασιών µεταξύ επιχειρήσεων και ιδρυµάτων παραγωγής γνώσης ή να είναι συµβατικού χαρακτήρα όπου αναπτύσσονται κοινές δράσεις συνεργασίας σε θέµατα προβολής και προώθησης, εφοδιασµού, ανάπτυξης και αξιοποίησης παραγωγικών υποδοµών κ.ά., µπορούν να έχουν και τυπική µορφή (δηλαδή, να αποκτήσουν και θεσµικό χαρακτήρα) και άτυπη Το Υπουργείο Ανάπτυξης, στη σχετική του προκήρυξη (δράση του ΥΠ.ΑΝ) και σύµφωνα µε την Ο.Ο.Σ.Α δίνει τον ορισµό: Ως Cluster χαρακτηρίζεται ένα σύνολο ισχυρά αλληλοεξαρτώµενων επιχειρήσεων συνδεδεµένων σε αλυσίδα προστιθέµενης αξίας, µε στρατηγικές συµµαχίες µε πανεπιστήµια, ερευνητικά κέντρα, προµηθευτές, πελάτες, όπου υπάρχει διάχυση πληροφοριών µεταξύ των µελών και προάγεται η καινοτοµία

22 1.5 Clusters Εταιριών Οικονοµικών Υψηλής Επιχειρηµατικών Υπηρεσιών Τεχνολογίας και Υψηλού Επιπέδου Τεχνογνωσίας Η και ηµιουργία Επικέντρων Το πρώτο είδος συµβολικών επικέντρων που δηµιουργείται στο κέντρο της µεταβιοµηχανικής πόλης, είναι οι επιχειρήσεις παροχής οικονοµικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και οι εταιρίες και ιδρύµατα υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας. Οι πρώτες περιλαµβάνουν headquarters διεθνών τραπεζών και ασφαλιστικών εταιριών, χρηµατοοικονοµικές υπηρεσίες διαµεσολάβησης, κ.ά., ενώ οι δεύτερες περιλαµβάνουν µικροµεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) σχεδιασµού προγραµµάτων και υπηρεσιών Ιντερνέτ, µέσω έντυπης και ηλεκτρονικής ενηµέρωσης, έρευνας, αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, βιοµηχανικού σχεδιασµού, γραφιστικής, σχεδιασµού ρούχων µόδας κ.ά. Το νέο διεθνές πρότυπο δηµιουργίας επιχειρηµατικών επικέντρων για τη ενίσχυση του clustering των οικονοµικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και των εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, φαίνεται να βρίσκει εφαρµογή όχι µόνο στις µητροπόλεις που γεωγραφικά βρίσκονται στον οικονοµικό πυρήνα της Ευρώπης και της Βόρειας Αµερικής, αλλά και στις µεγάλες και µεσαίες πόλεις της οικονοµικής περιφέρειας της Ευρώπης καθώς επίσης και των αναπτυγµένων χωρών της νοτιοανατολικής Ασίας. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν τα Docklands του Λονδίνου, η Potsdamer Platz στο Βερολίνο, η κατασκευή του New Trade Fair Hub στα προάστια του Μιλάνου, όπως επίσης και η περιοχή One North στη Σιγκαπούρη. Από τη δεκαετία του 90 διαφαίνεται µια εντατικοποίηση του φαινοµένου των επιχειρηµατικών επικέντρων, η οποία τείνει να δηµιουργεί ένα νέο διεθνές πρότυπο στη σχέση µεταξύ αστικής οικονοµικής ανάπτυξης και αστικού τοπίου: Οι µητροπόλεις και οι µεγάλες πόλεις στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν ή/και να αναβαθµίσουν τη θέση τους στις ιεραρχίες του παγκόσµιου αστικού δικτύου προγραµµατίζουν, σχεδιάζουν και αναπτύσσουν συµβολικά επίκεντρα ώστε να υποστηρίξουν τη χωρική συγκέντρωση (clustering) των ακµαζόντων νέων αστικών οικονοµικών δραστηριοτήτων. Για παράδειγµα, η προώθηση του Βερολίνου ως µητροπολιτικού κέντρου της Ευρώπης και πρωτεύουσας της Γερµανίας, µετά την πτώση του τείχους το 1989,

23 υποστηρίχθηκε σε µεγάλο βαθµό από προγράµµατα αστικής αναδόµησης και ανάπλασης στις υποβαθµισµένες περιοχές. Τα τοπία επικέντρων πόλης και επιχειρήσεων των επιχειρηµατικών συναντώνται στο κέντρο της αντιστοιχούν παροχής σε clusters οικονοµικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας. Οι συµπληρωµατικές χρήσεις γης και δραστηριότητες περιλαµβάνουν κατοικία, εµπορικά καταστήµατα και ακριβά εστιατόρια. Ο χώρος είναι συνήθως προϊόν αστικής αναδόµησης και χαρακτηρίζεται από καινοτόµο αρχιτεκτονικό σχεδιασµό και νέα αστική µορφολογία χωρίς καµία αναφορά στην περιβάλλουσα περιοχή. Η πλατεία Potsdamer Platz στο Βερολίνο (πηγή: ). Τα Docklands του Λονδίνου (πηγή: -historie.net/london3.htm )

24 1.6 Clusters Πολιτιστικών ηµιουργία Πολιτιστικών και Ψυχαγωγικών ραστηριοτήτων Η Επικέντρων Το δεύτερο είδος συµβολικού επικέντρου που δηµιουργείται µέσα στον αστικό ιστό είναι εκείνο των πολιτιστικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων. Οι πρώτες αναφέρονται σε ιδρύµατα και εταιρείες παραγωγής πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών µε καλλιτεχνική και στιλιστική φύση, υψηλές σχεδιαστικές αξίες και δηµιουργικό και συµβολικό περιεχόµενο όπως µουσεία, γκαλερί, θέατρα, κινηµατογράφοι, αίθουσες µουσικής, κλπ., ενώ οι δεύτερες αναφέρονται σε επιχειρήσεις υπηρεσιών αναψυχής όπως bars, clubs µε ζωντανή µουσική, δισκοπωλεία, καφετέριες, εστιατόρια, κλπ. Σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του αστικού πολιτισµού, οι πόλεις πάντα επεδείκνυαν την ικανότητα να δρουν ως κέντρα πολιτιστικών δραστηριοτήτων και να παράγουν πολιτισµό, µε τη µορφή καλών τεχνών και τεχνοτροπιών, ή νέων ιδεών και αντιλήψεων. Ωστόσο, από τα τέλη του 20ου αιώνα, η µεταβιοµηχανική πόλη έχει κατεξοχήν µετατραπεί σε κόµβο πολιτιστικής οικονοµικής ανάπτυξης. Η γένεση του φαινοµένου των πολιτιστικών clusters έχει τις ρίζες του στη δεκαετία του 80 και τις πρώτες αστικές πολιτικές για την αναδόµηση, ανάπλαση και αναζωογόνηση υποβαθµισµένων περιοχών σε υπολειτουργία συνήθως πρώην βιοµηχανικών περιοχών µέσα στην πόλη. Η ενίσχυση του φαινοµένου των πολιτιστικών clusters από τη δεκαετία του 90 και µετά συνδέεται µε τις προσπάθειες των πόλεων να κερδίσουν στον ανταγωνισµό και να φιλοξενήσουν µεγάλα διεθνή γεγονότα όπως οι Ολυµπιακοί Αγώνες, η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης ή η Παγκόσµια Έκθεση. Βέβαια, για την φιλοξενία τέτοιων µεγάλων διεθνών εκδηλώσεων, το σύνολο των αναγκαίων κτιριακών εγκαταστάσεων απαιτεί µεγάλης έκτασης χώρους σε άµεση γειτνίαση. Σχετικές µελέτες έδειξαν πως η χωρική συγκέντρωση όλων των απαιτούµενων κτιριακών εγκαταστάσεων στην ίδια περιοχή µπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για την αναγέννηση υποβαθµισµένων κεντρικών αστικών περιοχών, καθώς και εργαλείο για την αναβάθµιση της εικόνας της πόλης και την ενίσχυση της ταυτότητας του χώρου. Οι ρίζες του φαινοµένου των πολιτιστικών clusters στη χρήση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων ως καταλύτη για την ανάπλαση και αναζωογόνηση υποβαθµισµένων αστικών περιοχών, καθώς επίσης και η ενίσχυση του φαινοµένου των πολιτιστικών clusters από τη δηµιουργία εγκαταστάσεων για τη φιλοξενία µεγάλων διεθνών

25 γεγονότων σε µια πρώην υποβαθµισµένη περιοχή, µπορούν εν µέρει να εξηγήσουν γιατί πολλά πολιτιστικά clusters συντάσσουν σήµερα ένα διεθνό - τοπικοποιηµένο αστικό τοπίο - δηλ. ένα νέο είδος αστικού τοπίου που συνδυάζει ως κεντρικά θέµατα τον καινοτόµο συνδυασµό µε διεθνείς αναφορές και την αρχιτεκτονική κληρονοµιά µε τοπικές αναφορές. Το φαινόµενο των πολιτιστικών clusters φαίνεται σήµερα να τείνει να ανεξαρτητοποιείται από τις «ρίζες» του και να εισέρχεται σε µια νέα φάση. Η ώριµη φάση της δηµιουργίας πολιτιστικών clusters χαρακτηρίζεται από: α) το µεγάλο εύρος της ποικιλίας των πολιτιστικών προϊόντων και δραστηριοτήτων που τείνουν να συγκεντρώνονται σε clusters β) την αύξηση της χωρικής έκτασης των clusters και κυρίως γ) τη λειτουργική εξειδίκευση των clusters. Ειδικότερα, τα clusters τείνουν σταδιακά να προσελκύουν όλο και περισσότερα είδη πολιτιστικών προϊόντων και δραστηριοτήτων: από την παραγωγή στην παρουσίαση, από το θέατρο και τις οπτικοακουστικές τέχνες στα νέα πολυµέσα, στην pop µουσική και σε χώρους διασκέδασης, όπως µπαρ, εστιατόρια, κινηµατογράφους, κέντρα άθλησης, αισθητικής κ.λπ.. Από τη σκοπιά του αστικού τοπίου, το φαινόµενο των πολιτιστικών clusters παράγει τρεις βασικούς τύπους συµβολικών επικέντρων στη µεταµοντέρνα πόλη: α. Πολιτιστικά επίκεντρα υψηλής τέχνης (high culture epicenters) β. Επίκεντρα δηµοφιλούς ψυχαγωγίας (popular leisure epicentres), και γ. Επίκεντρα πολιτισµού και αναψυχής στο όριο της πόλης µε το φυσικό υδάτινο στοιχείο (culture and leisure waterfront epicenters) Πολιτιστικά Επίκεντρα Υψηλής Τέχνης Ως πολιτιστικά επίκεντρα υψηλής τέχνης µπορούν να θεωρηθούν τα clusters στο κέντρο της πόλης που συγκεντρώνουν πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως µουσεία διαφόρων τύπων (Αρχαιολογικά Μουσεία, Μουσεία Φυσικής Ιστορίας, Μουσεία Μοντέρνας Τέχνης, Μουσεία Αρχιτεκτονικής, Μουσεία Κινηµατογράφου, Μουσεία Τεχνολογίας κ.ά.) θέατρα, όπερες, αίθουσες συναυλιών, συνεδριακά κέντρα κ.λπ. Οι συµπληρωµατικές χρήσεις γης και δραστηριότητες περιλαµβάνουν βιβλιοπωλεία, καφετέριες και εστιατόρια. Αυτού του είδους τα πολιτιστικά επίκεντρα συνήθως παράγονται µέσα από διαδικασίες αστικής ανάπλασης ή/και αναδόµησης και ο νέος ιστός είναι κράµα παλιών διατηρητέων και επανασχεδιασµένων κτιρίων

26 και νέων κτιριακών συγκροτηµάτων καινοτόµου σχεδιασµού και αρχιτεκτονικής µορφής. Ως χαρακτηριστικές περιπτώσεις µπορούν να αναφερθούν η Συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη, η Συνοικία των Μουσείων στο Ρότερνταµ και η Συνοικία των Μουσείων στη Χάγη. Η Συνοικία των Μουσείων στο Ρότερνταµ ( /uncategorized /82_rotterdam.jpg, andpastis.typepad.com/photos /uncategorized /img7389. JPG) Επίκεντρα ηµοφιλούς Ψυχαγωγίας Ως επίκεντρο δηµοφιλούς ψυχαγωγίας µπορούν να θεωρηθούν περιοχές στο κέντρο της πόλης -συνήθως στο ιστορικό κέντρο- όπου συγκεντρώνονται clubs ζωντανής µουσικής, καφετέριες, bars και εστιατόρια διεθνούς κουζίνας ή εθνικά εξειδικευµένης κουζίνας. Οι συµπληρωµατικές χρήσεις γης και δραστηριότητες περιλαµβάνουν καταστήµατα µε αντίκες, γραφεία design, πολιτιστικά εξειδικευµένα καταστήµατα ρούχων, δισκοπωλεία, βιβλιοπωλεία και µικρά avant garde θέατρα. Τα επίκεντρα δηµοφιλούς αναψυχής συνήθως αντιστοιχούν σε υποβαθµισµένες παλιές περιοχές κατοικίας ή βιοµηχανίας χονδρεµπορίου και αποθηκών που αναπλάστηκαν. Ως εκ τούτου, ο αστικός ιστός αποτελείται κυρίως από διατηρητέα παραδοσιακά κτίρια που επανασχεδιάστηκαν και επαναχρησιµοποιήθηκαν. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές και αµερικανικές πόλεις έχουν να επιδείξουν παραδείγµατα τέτοιων επικέντρων δηµοφιλούς αναψυχής -που συνήθως αντιπροσωπεύουν την πιο «ζωντανή» συνοικία της πόλης. Ως τυπικά παραδείγµατα µπορούν να αναφερθούν η περιοχή Temple Bar στο ουβλίνο, η περιοχή Witte de Withstraat στο Ρότερνταµ, η περιοχή Westergasfabriek στο Άµστερνταµ, η περιοχή Πλάκας και Ψυρρή στην Αθήνα και η περιοχή Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη

27 Η περιοχή Temple Bar στο ουβλίνο ( /en/b/ba/temple _Bar_Dublin.jpg, /templebar _attraction.jpg) Η περιοχή Westergasfabriek στο Άµστερνταµ ( /paginas /4264_ Westergasfabriek %20Westerpar k.jpg) Η περιοχή της Πλάκας στην Αθήνα (

28 Η περιοχή Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη ( -Ladhadhika -Thessaloniki.jpg) Όπως υποστηρίζουν οι Hitters και Richards (2002) από την περιπτωσιολογική µελέτη των περιοχών Witte de Withstraat στο Ρότερνταµ και Westgasfabriek στο Άµστερνταµ, ο βαθµός ελέγχου και η διαχειριστική πολιτική που υιοθετείται από τις τοπικές αρχές της πόλης στις διαδικασίες ανάπλασης της περιοχής έχουν καθοριστική επίδραση α) στο βαθµό διαφοροποίησης των νέων λειτουργιών και δραστηριοτήτων που προσελκύονται στην περιοχή, β) στο βαθµό δηµιουργικότητας της περιοχής ως χώρου εκκόλαψης νέων δραστηριοτήτων, και γ) στην εικόνα της περιοχής και στην ταυτότητα του χώρου Επίκεντρα Πολιτισµού και Αναψυχής στα Χωρικά Ό ρια της Πόλης µε το Φ υσικό Υδάτινο Στοιχείο Η ανάπλαση των αστικών θαλάσσιων µετώπων και η δηµιουργία επίκεντρων πολιτισµού και αναψυχής στα χωρικά όρια της πόλης µε το υδάτινο στοιχείο αποτελούν διεθνές πολεοδοµικό φαινόµενο κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες περίπου. Η αναγκαιότητα ανάπλασης των αστικών θαλάσσιων µετώπων και η γένεση του φαινοµένου συνδέεται µε την παρακµή παλιών λιµενικών εγκαταστάσεων στα κέντρα των πόλεων λόγω ελλείψεων σε χώρους για ανανέωση και εκσυγχρονισµό του τεχνολογικού εξοπλισµού τους. Η µεταφορά των λιµενικών δραστηριοτήτων σε νέες σύγχρονες εγκαταστάσεις στο περιαστικό θαλάσσιο µέτωπο επέτρεψε σε πολλές πόλεις τον ανασχεδιασµό των παλιών κεντρικών λιµενικών προβλητών και αποθηκών

29 ως χώρων πολιτισµού και αναψυχής (µουσεία, γκαλερί, αίθουσες συναυλιών κ.λπ.). Ταυτόχρονα, οι δράσεις ανάπλασης των λιµενικών χώρων συχνά ενθάρρυναν και την αναζωογόνηση γειτονικών υποβαθµισµένων παλιών περιοχών κατοικίας, χονδρεµπορίου ή βιοµηχανίας σε επαφή µε το θαλάσσιο µέτωπο και τη δηµιουργία clusters δηµοφιλούς αναψυχής µε εστιατόρια, καφετέριες, bars, clubs ζωντανής µουσικής, δισκοπωλεία, βιβλιοπωλεία κ.λπ. Η ανάπλαση των αστικών θαλάσσιων µετώπων άρχισε στην Αµερική ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 70 µε την ανάπλαση του Inner Harbor της Βαλτιµόρης και είχε ευρεία διάδοση στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσµο στις δεκαετίες '80 και '90. Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο πίνακας, ο οποίος παρουσιάζει συνοπτικά τις κατηγορίες των επικέντρων και τα χαρακτηριστικά τους, σύµφωνα µε όσα αναφέρθηκαν παραπάνω

30 Επιχειρηµατικά Χωρική Συγκέντρωση Αστική ιασπορά µορφολογία Θέση χρήσεις γης & δραστηριότητες ηµοφιλούς Πολιτισµού & Ψυχαγωγίας Υπηρεσίες Υψηλού Νέα αστική Επιπέδου αστικοί Πολιτισµός πυρήνες και β) Αναψυχή Αναψυχής Μικτή: α) νέα αστική Πολιτισµός και µορφολογία-χωρίς µορφολογία-χωρίς αναφορές στο τοπικό Κέντροπεριβάλλον πόλης δοµηµένο νέα αστική - παροχής οικονοµικών υπηρεσιών υψηλού µορφολογίακέντρο πόλης χωρίς αναφορές στο Μουσεία τοπικό διαφόρων δοµηµένο ειδών, γκαλερί, περιβάλλον θέατρα, Μικτή: όπερες, επιπέδου και εταιριών α)παραδοσιακά αίθουσες υψηλής τεχνολογίας κτίρια συναυλιών, και τεχνογνωσίας αναπλασµένα συνεδριακά Καινοτόµος µορφολογία σχεδιασµός (συνήθως κέντρα πρώην βιοµηχανικά κτίρια) και χρήσεις γης & δραστηριότητες Κατοικίες, ακριβά εµπορικά καταστήµατα και εστιατόρια ιατηρηµένοι αστικοί πυρήνες Κέντρο πόλης ειδών, συνεδριακά καφετέριες, µπαρ, κέντρα, γκαλερί, εστιατόρια αίθουσες συναυλιών, (διεθνούς κουζίνας θέατρα, θεµατικά Μικτή: α)κυρίως πάρκα, πάρκα καινοτόµος ή εξειδικευµένης κουζίνας) Παραδοσιακά κτίρια αναπλασµένα (συνήθως παλιές Γραφεία design, κατοικίες και αντίκες, εθνικά αποθήκες) εξειδικευµένα σχεδιασµός εστιατόρια Συνοικία δισκοπωλεία, Βιέννη, Βερολίνο,Περιοχή Αστική αναδόµηση Milan Fair Μιλάνο, One North, Συνοικία Αστική Μουσείων, ανάπλαση Ρότερνταµ, Σιγκαπούρη Συνοικία Μουσείων, Κέντρο πόλης και και β) διατηρηµένοι περιφέρεια ιστορικοί αστικοί Μουσικά κλαµπ, καταστήµατα Potsdamer Platz, Αναψυχή αναφορές στο τοπικό δοµηµένο περιβάλλον πυρήνες Μουσεία διαφόρων β)καινοτόµος Βιβλιοπωλεία, αρχιτεκτονικός καφετέριες, Μουσείων, ΕίδοςΤυπικά ανάπτυξης παραδείγµατα Παραλιακά Επίκεντρα διατηρηµένοι Υψηλής ιστορικοί Τέχνης Αρχιτεκτονική Συµπληρωµατικές Επίκεντρα Επίκεντρα Γραφεία εταιριών Κυρίαρχες Πολιτιστικά Μικτή: α) Επίκεντρα ρούχων, βιβλιοπωλεία, Temple Bar, µικρά avant-garde ουβλίνο, θέατραbrick Bagladcity, Lane, Λονδίνο, Αστική ανάπλαση Westergas fabriek, Άµστερνταµ, αναψυχής, καφετέριες, αρχιτεκτονικός εστιατόρια σχεδιασµός αλλά και β)παραδοσιακά κτίρια αναπλασµένα (συνήθως παλιές λιµενικές αποθήκες, παλιά βιοµηχανικά κτιρία) Κατοικία, γραφεία Southbank, Λονδίνο, West Kowloon, Χονγκ Αστική αναδόµηση και Κόνγκ, Forum των ανάπλαση Πολιτισµών, Βαρκελώνη Ψυρρή, Αθήνα Χάγη Πηγή: Γοσποδίνη,

31 1.7 Παραδείγµατα από το ιεθνή και Ελληνικό Χώρο Από τη δεκαετία του 90 διαφαίνεται µια εντατικοποίηση του φαινοµένου των επιχειρηµατικών επικέντρων, η οποία τείνει να δηµιουργεί ένα νέο διεθνές πρότυπο στη σχέση µεταξύ αστικής ανάπτυξης και αστικού τοπίου. Οι µητροπόλεις και οι µεγάλες πόλεις στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν ή να αναβαθµίσουν τη θέση τους στις ιεραρχίες του παγκόσµιου αστικού δικτύου, συνειδητά προγραµµατίζουν, σχεδιάζουν και αναπτύσσουν σηµαίνοντα ή συµβολικά επίκεντρα ώστε να υποστηρίξουν τη χωρική συγκέντρωση (clustering) των ακµαζόντων νέων αστικών οικονοµικών δραστηριοτήτων (Γοσποδίνη, 2006). Η δηµιουργία επικέντρων πολιτισµού και ψυχαγωγίας δεν είναι καινούργιο φαινόµενο που απαντάται µόνον στο εξωτερικό, αλλά υπάρχουν µέχρι στιγµής αρκετά παραδείγµατα τέτοιων επικέντρων και στον ελληνικό χώρο. Ξεκινώντας, από τον διεθνή χώρο, παραδείγµατα πολιτιστικών επικέντρων υψηλής τέχνης, τα οποία όπως αναφέραµε παράγονται συνήθως µέσα από διαδικασίες αστικής ανάπλασης, αποτελούν η περιοχή South Bank στο Λονδίνο, η περιοχή Witte de Wethstraat στο Rotterdam, η συνοικία των µουσείων στη Βιέννη και στη Χάγη. Ο Mommaas (2000) στην ανάλυση των πέντε διαφορετικών πολιτιστικών επικέντρων της Ολλανδίας, αναφέρει ότι τα cluster αποτελούν µια µορφή πολιτιστικής διακυβέρνησης, τα οποία συνδυάζοντας την εµπλοκή τόσο δηµοσίων, όσο και ιδιωτικών παραγόντων, είναι περισσότερο ευέλικτα σε ένα συνεχώς µεταλλασσόµενο αστικό οικονοµικό/πολιτικό περιβάλλον. Επίσης, κατά την άποψή του, η ανάπτυξη των πολιτιστικών cluster καθοδηγείται από µια ποικιλία πολιτικών αποφάσεων σχετικά µε: το place marketing, την υποκίνηση για προσέγγιση στον πολιτισµό, παρακίνηση στην καινοτοµία και τη δηµιουργικότητα και την εύρεση νέων χρήσεων για παλιά κτίρια και αποµακρυσµένες τοποθεσίες. Ως γνωστόν, το Rotterdam υπήρξε µια αµιγώς βιοµηχανική πόλη, η οποία δέχθηκε το πλήγµα της αποβιοµηχάνισης. Για τον λόγο αυτό, οι τοπικές αρχές αποφάσισαν να πάρουν ένα πιο ενεργό ρόλο, στοχεύοντας στο να δοθεί ένα κίνητρο προς την οικονοµική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής. Η µέθοδος για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος ήταν προώθηση των πολιτιστικών cluster

32 Το Witte de Withstraat στο Rotterdam, ως πολιτιστικό cluster, έχει προέλθει από µια περισσότερο ανοιχτή και λιγότερο οργανωµένη δοµή, Βρίσκεται στο κέντρο του αστικού ιστού και επάνω στον άξονα που ενώνει τα άλλα δύο γνωστά cluster της πόλης, τη συνοικία των µουσείων και τον χώρο του ιστορικού λιµανιού Leuve. Η γέννηση του πολιτιστικού cluster στη περιοχή αυτή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς επρόκειτο για υποβαθµισµένη και επικίνδυνη περιοχή η οποία µετεξελίχθηκε στη σηµερινή της µορφή εξαιτίας της οργάνωσης των ανθρώπων που ενοικίαζαν κάποια ακίνητα στην περιοχή. Συνενώθηκαν µε ένα Ίδρυµα Τεχνών που επίσης βρισκόταν εγκατεστηµένο στην ίδια περιοχή και έτσι προέκυψε σιγά σιγά η δηµιουργία των πολιτιστικών δραστηριοτήτων του cluster. Σήµερα στο WdW υπάρχουν διάφορες γκαλερί και µουσεία, ένα κέντρο τέχνης, πολλά bar και εστιατόρια µε κουζίνα από όλο τον κόσµο, αλλά επίσης και αρκετά εµπορικά καταστήµατα. Γενικά την περιοχή επισκέπτονται άνθρωποι µεταξύ των επιχειρήσεων του cluster. Χαρακτηριστικό είναι ότι, καµία διαχειριστική η διοικητική αρµοδιότητα δεν υπάγεται στη δηµοτική αρχή, ενώ µια οµάδα από διάφορους stakeholders που έχει αναπτυχθεί, έχει καθαρά συµβουλευτικό χαρακτήρα. Το ενδιαφέρον της δηµοτικής αρχής έχει προς το παρόν περιοριστεί στη διαµόρφωση και προβολή της καινούργιας εικόνας του inner city του Rotterdam. Παρόλα αυτά, είναι πολύ λίγοι οι λειτουργικοί σύνδεσµοι ανάµεσα στις δραστηριότητες του cluster στο WdW και τα οικονοµικά οφέλη εξαιτίας της συγκεντροποίησης πολιτιστικών επιχειρήσεων στην περιοχή φαίνεται πως είναι µικρά. Η ενοποίηση των επί µέρους δραστηριοτήτων του cluster δείχνει να είναι καθαρά και µόνο γεωγραφική. Γι αυτό η το εν λόγω cluster έγκειται κυρίως στα πλεονεκτήµατα της κατανάλωσης µέσω της συγκεντροποίησης παρά σε παράγοντες παραγωγικότητας. Από την άλλη, χαρακτηριστικά παραδείγµατα επικέντρων δηµοφιλούς ψυχαγωγίας αποτελούν, η περιοχή Temple Bar στο ουβλίνο, και η περιοχή Westrgasfabriek στο Amsterdam, κ.ά., τα οποία θα αναλύσουµε παρακάτω. To Westrgasfabriek στο Amsterdam αποτελεί ένα παράδειγµα αρκετά κοντινό µε την περιοχή µελέτης της παρούσας εργασίας, καθότι υπάρχουν ορισµένα κοινά σηµεία. Καταρχήν, η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκε το cluster ανήκε στη δηµοτική αρχή και επινοικιάσθηκε σε ιδιωτική εταιρίας ακινήτων, η οποία ανέλαβε τη διαχείριση της µε στόχο την οικονοµική βιωσιµότητα που διατηρεί τη πολιτιστική

33 δραστηριότητα στην περιοχή. Αξίζει να σηµειωθεί ότι, το WGF χωροθετήθηκε στις πρώην εγκαταστάσεις του εργοστασίου αερίου του Amsterdam, στο δυτικό κοµµάτι του αστικού ιστού. εκατρία από δεκαεννιά κτίρια εντός του cluster έχουν κριθεί διατηρητέα από το κράτος. Η πολιτιστική δραστηριότητα ξεκίνησε από τη δεκαετία του 90, ενώ συζητούσαν από το 70 η αξιοποίηση αυτών των κενών χώρων, µε συναυλίες και µεγάλα events, εκθέσεις κλπ. Το γεγονός ότι τα κτίρια είχαν διαφορετικό όγκο και µορφή απεδείχθη ότι λειτούργησε θετικά, προσελκύοντας επισκέπτες στην περιοχή. Η αξιοποίηση της περιοχής πήρε τη µορφή σύµπραξης δηµόσιου ιδιωτικού τοµέα (Σ ΙΤ). Οι επιµέρους χώροι του WGF είναι ενοικιασµένοι προσωρινά από διάφορα, creative καταστήµατα, τα οποία έχουν σχέση µε τον κινηµατογράφο, τη µουσική, το θέατρο αλλά και τις νέες τεχνολογίες. Προτού υπογραφούν τα συµβόλαια ενοικίασης των διαθέσιµων χώρων του cluster προηγήθηκε έρευνα γύρω από του λόγους των επιχειρηµατιών να εγκατασταθούν στο συγκεκριµένο χώρο. Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι περισσότεροι το επέλεξαν διότι ακριβώς εκεί θα υπήρχε η συγκεντροποίηση όλων αυτών των πολιτιστικών επιχειρήσεων. Η κεντρική διαχείριση των δραστηριοτήτων του cluster από το συµβούλιο που δηµιουργήθηκε ειδικά για το λόγο αυτό και απαρτίζεται από µέλη της δηµοτικής αρχής ως ιδιοκτήτες του οικοπέδου και ρυθµίσεις των χρήσεων γης και µέλη της εταιρείας διαχείρισης, δεν αφήνει παρόλα αυτά, αρκετά περιθώρια καινοτοµίας και αυθορµητισµού, ώστε να δράσουν οι πολιτιστικές επιχειρήσεις αυτόνοµα και να προβάλουν το χώρο. Σε αντίθεση µε το cluster στο Rotterdam, όπου ο πολιτισµός υποκίνησε την αστική αναδόµηση, αυτό του Amsterdam προέκυψε εξαιτίας της αστικής ανάπλασης και συντηρήθηκε ως ένα βαθµό από αυτή. Από τον ελληνικό χώρο, σηµαντικά θεωρούνται τα τρία χαρακτηριστικά πολιτιστικών επικέντρων της πρωτεύουσας και συγκεκριµένα: i) το επίκεντρο υψηλής τέχνης και πολιτισµού της οδού Πειραιώς (γραµµικό), ii) το επίκεντρο δηµοφιλούς ψυχαγωγίας στου Ψυρρή, και iii) στην Πλάκα (ίδιου τύπου). Επίσης, αξιόλογο παράδειγµα επικέντρου δηµοφιλούς ψυχαγωγίας το οποίο έχει ξεκινήσει πολύ δυναµικά επηρεάζοντας τη ζωή στη συµπρωτεύουσα είναι αυτό των Λαδάδικων, το οποίο όµως δεν µπορεί να θεωρηθεί επιτυχηµένο καθότι σήµερα η δραστηριότητα του έχει ατονίσει σηµαντικά. Στην περίπτωση των Λαδάδικων της Θεσσαλονίκης, η µινιµαλιστική παρέµβαση των τοπικών φορέων της πόλης και του ΥΠΕΧΩ Ε στις

34 διαδικασίες ανάπλασης και αναζωογόνησης της περιοχής, η οποία αφορούσε µόνον στη διαµόρφωση των δηµόσιων υπαίθριων χώρων (πεζόδροµων, πλατειών) και στον έλεγχο της ανάπλασης των όψεων των παλιών κτιρίων, χωρίς κανέναν έλεγχο των χρήσεων γης, είχε ως αποτέλεσµα τον πολύ µικρό βαθµό διαφοροποίησης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και κατά συνέπεια, το χαµηλό βαθµό δηµιουργικότητας των Λαδάδικων ως πολιτιστικό cluster. Ολόκληρη η περιοχή µετασχηµατίστηκε σε ένα µονολειτουργικό επίκεντρο ψυχαγωγίας το οποίο περιλαµβάνει αποκλειστικά παραδοσιακές ελληνικές ταβέρνες, εστιατόρια, µπαρ, club ζωντανής µουσικής και καφετέριες. Η κατάσταση στην περιοχή του Ψυρρή στην Αθήνα εµφανίζεται βελτιωµένη σε σχέση µε εκείνη των Λαδάδικων. Ωστόσο, αυτό φαίνεται να είναι αποτέλεσµα κυρίως µιας ευτυχούς χωρικής συγκυρίας και λιγότερο µιας διαφοροποιηµένης διαχειριστικής πολιτικής και παρέµβασης των τοπικών φορέων και του κράτους στις διαδικασίες ανάπλασης. Η άµεση γειτνίαση του Ψυρρή µε σηµαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, όπως η αρχαία Αγορά και ο Κεραµικός, οι οποίοι στα πλαίσια του µεγάλου προγράµµατος έργων για την Ενοποίηση των Αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας (ΕΑΧΑ) πρόσφατα αναδείχθηκαν και ενοποιήθηκαν ως διαδροµή ιστορικού περιπάτου, µέσω δικτύου πεζοδρόµων στο κέντρο της Αθήνας, είχε θετική επίδραση στο τελικό αποτέλεσµα του µετασχηµατισµού της περιοχής Ψυρρή σε πολιτιστικό cluster. Ένα άλλο παράδειγµα από τον ελληνικό χώρο, είναι αυτό του επικέντρου της οδού Πειραιώς. Το εν λόγω επίκεντρο είναι αυτογενές και σχετικά πρόσφατο παράδειγµα το οποίο περιλαµβάνει υψηλή τέχνη αλλά και δραστηριότητες αναψυχής. Η πολιτιστική ανέλιξη της λεωφόρου και η εξέλιξή της από βιοµηχανικό σε πολιτιστικό άξονα οδήγησε στη χωρική συγκέντρωση πολιτιστικών κέντρων και δραστηριοτήτων, καθώς δηµιουργείται ένας δυναµικός άξονας ο οποίος προσελκύει όλο και περισσότερο κόσµο για διασκέδαση και ψυχαγωγία. Χαρακτηριστικές δραστηριότητες του cluster είναι το νέο Μουσείο Μπενάκη, το Ίδρυµα Ελληνικός Κόσµος και η γκαλερί Ζυγός, ο πολυχώρος τέχνης Bios, η Τεχνόπολις του ήµου Αθηναίων, η δηµοτική Πινακοθήκη, πολλά θέατρα και κέντρα νυχτερινής διασκέδασης. Τα παραδείγµατα από τον ελληνικό χώρο δεν εξαντλούνται σε αυτά που ήδη αναφέρθηκαν, καθώς πρόκειται για πρώιµα αυτογενή cluster όπως αυτό των Παλαιών Βόλου, τα οποία δεν έχουν εξελιχθεί πλήρως

35 - 35 -

36 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 2 Ο : Η Φ ΥΣ Ι Ο Γ Ν Ω Μ Ι Α Τ ΗΣ ΠΟ Λ ΗΣ Τ Ο Υ Β Ο Λ Ο Υ 2.1 Ιστορική και Πολεοδοµική Φυσιογνωµία του Βόλου Ο Βόλος είναι µία από τις έξι πόλεις της Ελλάδας που ο πληθυσµός τους ξεπερνά τους κατοίκους. Η συγκρότησή του είναι σχετικώς πρόσφατη, όπως άλλωστε και των περισσοτέρων πόλεων της χώρας. Τα ιδιαίτερα γνωρίσµατά του µπορούν να συνοψιστούν στη βιοµηχανική του ιστορία και παράδοση, στη θέση του δίπλα σε ένα φυσικό τοπίο ιδιαίτερου κάλλους (όρος Πηλίου) και στην πολιτιστική φυσιογνωµία του, κράµα του ανοικτού ορίζοντα της πόλης-λιµανιού, της µικρασιατικής κουλτούρας και της προοδευτικής πνευµατικής του παράδοσης (Θ. Μαλούτας, 1995). Ο σύγχρονος Βόλος είναι απότοκος µακράς παράδοσης, η οποία υπήρξε εντονότατη από τα προϊστορικά χρόνια στον µυχό του Παγασητικού. Το κέντρο βάρους της οικιστικής δραστηριότητας µετατοπιζόταν από εποχή σε εποχή, αλλά η συνέχειά της δεν διακόπηκε σχεδόν ποτέ και οι περίοδοι αστικής ακµής διαδέχονταν η µία την άλλη. (Β. Χαστάογλου, 2007) Στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει µια σύντοµη και συνάµα περιεκτική αναδροµή στις σηµαντικότερες καµπές της νεώτερης ιστορίας της πόλης Το Κάστρο και τα Παλιά Μαγαζεία (αρχές 19ου αιώνα) Ως τις αρχές του 19ου αιώνα η πόλη παρέµεινε κλεισµένη µέσα στα όρια του παλιού βυζαντινού κάστρου του Βόλου. Ήταν έδρα των τουρκικών αρχών, φρουράς 800 ανδρών κατοικίας τούρκικων και τόπος περίπου 150 οικογενειών. Η εντός του κάστρου συνοικία είχε την χαρακτηριστική οργάνωση των οικισµών της περιόδου της τουρκοκρατίας. Η κεντρική οδός, σχετικά ευθεία και φαρδιά µε πλάτος

37 5µ.περίπου, συνέδεε τις δύο πύλες ακολουθώντας πιθανότητα το ίχνος της αρχικής βυζαντινής µέσης οδού. Οι λοιποί δρόµοι ήταν στενότεροι και ελικώδεις και σχηµάτιζαν ακανόνιστες νησίδες µε τις κατοικίες, τις οποίες όλοι οι επισκέπτες της εποχής περιγράφουν µε ζοφερά χρώµατα. Κατά µήκος του κεντρικού δρόµου ήταν τοποθετηµένα τα στοιχειώδη κοινοτικά καθιδρύµατα. Στο µέσον του βρισκόταν το τζαµί Σουλτάν Σουλεϊµάν µε την κρήνη και το σχολείο στο περίβολό του. Το κτίριο όπου εδράζονταν η στρατιωτική διοίκηση καταλάµβανε καίρια θέση δίπλα στην κεντρική πύλη, όπου υπήρχε άλλη µία κρήνη. ίπλα στα διοικητικά κτίρια βρισκόταν επίσης τουρµπέ (µαυσωλείο τούρκου αξιωµατούχου) τετράγωνου σχήµατος. Η τρίτη κρήνη ήταν τοποθετηµένη δίπλα στη βορινή πύλη. Υπήρχαν ακόµη αποθήκες πυροµαχικών κοντά στις πύλες, αποθήκες για την φύλαξη του ιστιρά, χαµάµ και συναγωγή. Τα εντός του κάστρου κοινοτικά κτίρια είχαν χαρακτήρα αποκλειστικά στρατιωτικό και θρησκευτικό, ενώ εµπορικοί χώροι υπήρχαν µόνο έξω από αυτό αποµακρυσµένοι από τις συνοικίες κατοικιών, όπως ήταν ο κανόνας στις οθωµανικές πόλεις. Τη µορφή του οικισµού την γνωρίζουµε από διάφορες αναπαραστάσεις και περιγραφές επισκεπτών της εποχής. Σύµφωνα µε τις πληροφορίες αυτές, µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι η µορφή της πόλης παρέµεινε αµετάβλητη στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, καθώς οι απαιτήσεις του θαλάσσιου εµπορίου για το οποίο ο Βόλος αποτελούσε τη σηµαντικότερη σκάλα στη Θεσσαλία προσέκρουαν στην αδράνεια και αδιαφορία της οθωµανικής διοίκησης για την ανάπτυξη του λιµανιού

38 Πηγή: Χαστάογλου Β. (2007) Ανάµεσα στο κάστρο και τη θάλασσα υπήρχε στενή λωρίδα παραλίας, περίπου 230µ.στο πλατύτερο σηµείο της και 65µ. στο στενότερο. Στον χώρο αυτό και σε απόσταση ελάχιστων µέτρων από το τείχος, απλώνονταν τα κτίσµατα της µικρής αγοράς του λιµανιού, τα Παλαιά Μαγαζεία. Αυτή η εκτός κάστρου συνοικία, της οποίας η ανάπτυξη συµβάδιζε µε την αύξηση της εµπορικής κίνησης από τον 17ο αιώνα, συγκέντρωνε την οικονοµική δραστηριότητα της πόλης και ήταν άµεσα συνδεδεµένη µε την κίνηση του λιµανιού. Εδώ βρισκόταν το τσαρσί µε τα µαγαζιά, καφενεία, εργαστήρια και αποθήκες για φύλαξη των εµπορευµάτων, φούρνοι και χάνια για τους εµπορευόµενους, και το τελωνείο. Η αγορά ήταν µόνο τόπος όπου ο διαχωρισµός κατά εθνοθρησκευτική οµάδα, που ίσχυε για τις περιοχές κατοικίας, δεν παρενέβαινε στη συνύπαρξη επαγγελµατιών µε διαφορετικό θρήσκευµα

39 Η διάταξη της συνοικίας αντανακλά τον αυτογενή και αθροιστικό τρόπο της ανάπτυξής της. Τα συνωστίζονταν κοντά τηρώντας ελάχιστη την κτίσµατα στο κάστρο υποχρεωτική απόσταση από αυτό. Αν και η αγορά των Παλαιών ήταν πολύ µικρή για να αναπτύξει τους εξειδικευµένους κατά είδος επαγγέλµατος δρόµους που συναντώνται στις παραδοσιακές αγορές των ακµαίων πόλεων της Σµύρνης ή της Θεσσαλονίκης για παράδειγµα. Ένας δρόµος ξεκινούσε από την πύλη και διέσχιζε την αγορά για να καταλήξει στη µικρή σκάλα, δίπλα στην οποία βρισκόταν το τελωνείο µε το κατάλυµα του τελώνη. Ένας άλλος δρόµος έφερνε στο κέντρο της αγοράς από τα χωριά δυτικά του φρουρίου διερχόταν από το µέσον του µουσουλµανικού νεκροταφείου, το οποίο επίσης βρισκόταν έξω από το κάστρο, στη νοτιοδυτική παρειά του. Από το κέντρο της συνοικίας ξεκινούσε δρόµος που οδηγούσε στα χωριά της ανατολικής παραλίας και του Πηλίου. Στη διασταύρωση αυτών των δρόµων γινόταν το εβδοµαδιαίο παζάρι, που συγκέντρωνε τους παραγωγούς της γύρω περιοχής από τον 18ο αιώνα. Σήµερα σώζονται ορισµένα από τα κτίρια της αγοράς, διαφόρων φάσεων αλλά αταύτιστα ακόµη και αρκετά ανοικοδοµηµένα µάλλον µετά το 1850 στη θέση παλαιότερων ευτελέστερων Η «Νέα πόλη του Βόλου» - Ο Νεωτερισµός των Εµπόρων ( ) Από το 1830 η µεσαιωνική πόλη άρχισε να µετασχηµατίζεται κάτω από τη δύναµη των µεταβαλλόµενων συνθηκών. Η άνοδος του διεθνούς εµπορίου στη Θεσσαλία µετά το 1840, η γειτονία µε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, η παροδική κατάπαυση των εχθροπραξιών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και το νέο διοικητικό πλαίσιο της οθωµανικής µεταρρύθµισης, ανέτρεψαν την προηγούµενη οικιστική ισορροπία του Πηλίου και την χωροθέτηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων του πληθυσµού. Οι κάτοικοι των ακµαίων ελληνικών κοινοτήτων του βουνού αναζήτησαν άµεση διέξοδο προς τη θάλασσα και άρχισαν να µεταφέρουν τις επαγγελµατικές τους δραστηριότητες στην παραλία του κάστρου. Γύρω στο 1830, οι χριστιανοί έµποροι εγκαταστάθηκαν στην υπάρχουσα αγορά του λιµανιού, όπου κατασκεύασαν µερικά νέα µαγαζιά, αποθήκες και εργαστήρια, περισσότερο

40 συγχρονισµένα προς τις αυξανόµενες ανάγκες του θαλάσσιου εµπορίου, όπου διεκπεραίωναν τις εργασίες τους κατά τη διάρκεια της ηµέρας. Τα εµπορικά πλεονεκτήµατα του Βόλου ως σηµείου διείσδυσης στην πλούσια θεσσαλική πεδιάδα προσέλκυσαν το ενδιαφέρον εµπόρων από µακρινότερα µέρη αλλά και προξένων ευρωπαϊκών κρατών, που επιδίωξαν την εγκατάσταση µονίµων πρακτόρων. Η αύξηση της εµπορικής κίνησης και της σηµασίας του λιµανιού έκαναν πλέον πιεστική την ανεπάρκεια των εγκαταστάσεων της µικρής αγοράς της σκάλας. Η δραστική κίνηση για την επίλυση του προβλήµατος ήρθε από µια µικρή οµάδα Πηλιορειτών κυρίως εµπόρων και βιοτεχνών, οι οποίοι το 1841 απηύθυναν υπόµνηµα στον σουλτάνο απαιτούµενοι την άδεια να συνοικισθούν στην παραλία ανατολικά του κάστρου και να αναγείρουν νέα πόλη.(το έγγραφο αυτό υπήρξε ιδιαίτερα σηµαντικό για την ιστορία της πολεοδοµίας στον ελλαδικό χώρο τον 19ο αιώνα, δηµοσιεύτηκε από τον ιστορικό. Τσοποτό το 1933) Η νέα πόλη των εµπόρων ακολούθησε «κανονικό σχέδιο που ήταν αντάξιο µιας ευρωπαϊκής πόλης».ο οικισµός απαρτιζόταν από δύο ευθείς παράλληλους προς την παραλία µεγάλους δρόµους της µετέπειτα οδούς ηµητριάδος και Ερµού κατά µήκος των οποίων παρατάσσονταν τρεις συστοιχίες οικοδοµικών τετραγώνων. Πολλοί στενότατοι κάθετοι δροµίσκοι που υπαγορεύτηκαν µάλλον από τις ανάγκες κίνησης των εµπορευµάτων µε βαρέλια και κάρα από και προς τα πλοία, οδηγούσαν στην προκυµαία. Χρειάστηκε να περάσουν πέντε χρόνια, µέχρι να δώσει ο διοικητής της Λάρισας-τον Οκτώβριο του την άδεια για οικοδόµηση 120 αποθηκών. Τα καινούργια οικόπεδα αγοράστηκαν αµέσως από εµπόρους αλλά και κερδοσκόπους γεγονός που έκανε πιο αποδεκτή την ύπαρξη της νέας πόλης. Τα νέα κτίρια, «κατά τον ευρωπαϊκόν ρυθµόν και εν σειρά οικοδοµηµένα», µονώροφα και διώροφα, διαµόρφωσαν ένα νέο αστικό τοπίο, το οποίο διέφερε έντονα από την εικόνα της αγοράς των Παλιών. Η ρήξη των δύο συνοικισµών, παλιού και νέου ήταν πολλαπλή. Εκτός από την αδόµητη ζώνη (έχει ορισθεί αδόµητη ζώνη η απόσταση 600 µ. από το φρούριο, µεταξύ παλιάς και νέας πόλης), τους χώριζε κυρίως η εθνοθρησκευτική τους σύνθεση, η οικονοµική τους λειτουργία, η αρχιτεκτονική και πολεοδοµική τους µορφή και οι ρυθµοί ανάπτυξή τους. Αφού διάνυσε τέσσερις αιώνες καθηλωµένος στη µορφή του στρατιωτικού µεσαιωνικού κάστρου, ο Βόλος µετασχηµατίστηκε µέσα σε τέσσερις µόλις δεκαετίες ( ) σε ακµαία εµπορική πόλη-λιµάνι

41 2.1.3 Ο Νεοελληνικός Βόλος ( ) Το κάστρο, τα Παλαιά και η Νέα Πόλις του Βώλου (Χαστάογλου, 2007) Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος το 1881 ο Βόλος εισήλθε σε νέα περίοδο µετασχηµατισµών πού τέθηκαν σε κίνηση την επόµενη µέρα κιόλας της απελευθέρωσης, µέσα σε λίγες δεκαετίες ανασυγκρότησαν τη δοµή του χώρου και του πληθυσµού, ενοποίησαν τους δύο διιστάµενους πυρήνες του κάστρου και του νέου προαστίου και έδωσαν την εικόνα του ακµαίου αστικού κέντρου. Από τις πρώτες κυβερνητικές ενέργειες το 1882 ήταν η τοπογράφηση της θεσσαλικής περιφέρειας και των πόλεών της µε σκοπό την εκπόνηση νέων σχεδίων και έργων υποδοµής. Η πολιτική αυτή, που συνόδευσε σταθερά τις διαδοχικές εδαφικές επεκτάσεις του ελληνικού κράτους από τη σύστασή του µέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, εξέφραζε την κρατική βούληση να κατοχυρώσει την εθνική κυριαρχία στη νεοαποκτηθείσα επαρχία και να εξευρωπαΐσει την δοµή των κληρονοµηµένων τουρκοπόλεων, δηµιουργώντας τις συνθήκες και τους κατάλληλους αστικούς χώρους που θα υποστήριζαν ή θα υποκινούσαν την ανάπτυξη σύγχρονων οικονοµικών και αστικών δραστηριοτήτων. Η πρώτη δεκαετία µετά την απελευθέρωση µπορεί να θεωρηθεί ως περίοδος προετοιµασίας της σύγχρονης πόλης και εισήγαγε τους νεωτερισµούς σε υποδοµή που καθυστερούσαν από το Οδικές και σιδηροδροµικές συνδέσεις και λιµενικά

42 έργα άνοιξαν τους ορίζοντες στους οποίους δραστηριοποιήθηκε η τοπική κοινωνία τα επόµενα χρόνια. Οι εγκαταστάσεις του σιδηροδροµικού σταθµού που αποπερατώθηκαν τον Ιούνιο του 1886, αναπτύχθηκαν ανατολικά του κάστρου µέχρι την υφιστάµενη κοίτη του Κραυσίδωνα σε έκταση 40 στρεµµάτων, µε έξοδο στη θάλασσα για σύνδεση µε την κίνηση του λιµανιού. Η θέση αυτή υπαγορεύτηκε από πρακτικούς και οικονοµικούς λόγους, αλλά αποτελούσε εµφανή φραγµό ανάµεσα στη συνοικία των Παλαιών και την υπόλοιπη πόλη. Εντούτοις, ενσωµατώθηκε στο πολεοδοµικά σχέδιο που καταρτίσθηκε την ίδια περίοδο. Τα έργα του λιµανιού ξεκίνησαν αµέσως µετά την προσάρτηση για το σκοπό αυτό ιδρύθηκε η Λιµενική Επιτροπή και το Λιµενικό Ταµείο Βόλου. Το 1885 έγινε µελέτη διευθέτησης των χειµάρρων Κραυσίδωνα και Αναύρου ως προϋπόθεση για την κατασκευή του λιµανιού. Η διευθέτηση αυτή υπήρξε µια εντονότατη παρέµβαση στο φυσικό τοπίο της πόλης Το Πρώτο Πολεοδοµικό Σχέδιο Ένα χρόνο µετά την προσάρτηση εγκρίθηκε το πολεοδοµικό σχέδιο του Βόλου. Το πολεοδοµικό σχέδιο του Βόλου συντάχθηκε το 1882 και καθόρισε την εξέλιξη της πόλης σ όλη τη περίοδο του µεσοπολέµου. Εκπονήθηκε από το νοµοµηχανικό Κ. Βλαχόπουλο και υπήρξε το πρώτο σχέδιο που εγκρίθηκε για θεσσαλική πόλη. Το σχέδιο αποτελείται από έναν απλό ορθογωνικό κάνναβο µε οµοιόµορφα οικοδοµικά τετράγωνα, που ενσωµατώνει τους δύο οικιστικούς πυρήνες και καλύπτει επιφάνεια µεγαλύτερη από την ήδη κατοικηµένη (περίπου 225 εκτάρια), επεκτεινόµενο στη γύρω αδόµητη περιοχή. Οµογενοποιεί τον αστικό ιστό, ευθυγραµµίζοντας τις χαράξεις των δρόµων και διευκολύνοντας την κυκλοφορία και την οικοδόµηση. Η ορθογωνική µορφή του αστικού ιστού που επιλέχτηκε απηχεί τις βασικές αναφορές της πολεοδοµίας του νεοελληνικού κράτους στις ιδέες της τάξης, της υγιεινής και της λειτουργικότητας, που πρυτάνευσαν στην ανασυγκρότηση των πόλεων από το Εντούτοις, διατηρεί άθικτο το κάστρο και την εντός αυτού συνοικία, επιλογή που σχετίζεται µάλλον µε το γεγονός ότι ο µουσουλµανικός πληθυσµός παρέµεινε ακόµη εκεί

43 Το πολεοδοµικό σχέδιο του 1882 (παλιός και νέος ιστός) (Χαστάογλου 2007) Το σχέδιο ήταν έτοιµο τον Ιούνιο του 1882 και στις αρχές του Ιουλίου εξετέθη στο ηµαρχείο για τις ενστάσεις και παρατηρήσεις των πολιτών, πριν αποσταλεί για έγκριση στο Υπουργείο Εσωτερικών. Υγιεινή, εξωραϊσµός, τάξη και κανονικότητα ήταν τα κριτήρια ως προς τα οποία αξιολογήθηκε το σχέδιο και η συζήτησή του επικεντρώθηκε στα θέµατα των πλατειών, της δηµοτικής αγοράς και της ρυµοτοµίας. Καµία επισήµανση δεν γίνεται για την παντελή απουσία αναγκαίων για τη λειτουργία της πόλης εγκαταστάσεων (σχολείων, νοσοκοµείου, διοικητικών και πολιτιστικών κτιρίων κλπ.) πλην της αγοράς. Την εποµένη της αποδοχής του σχεδίου, στις 14 Ιουλίου του 1882, µε διαταγή του Eπάρχου Βόλου και σύµφωνα µε τις διατάξεις του νόµου ΣΚΒ/1867, το δηµοτικό συµβούλιο εκλήθη να κανονίσει τους όρους δόµησης για την ανέγερση των κτιρίων. Όρισε ως εµπορικό τοµέα της πόλης όλες της οδούς Ιάσονος και ηµητριάδος στη νέα πόλη. Η πορεία που ακολούθησε η κατασκευή της πόλης είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε τη δυναµική εξέλιξη της κοινωνίας της Η Κατασκευή Του Αστικού Χώρου Η βιοµηχανία εισέβαλε θεαµατικά στην οικονοµική ζωή µετατρέποντας το Βόλο από πόλη των εµπόρων σε πόλη µε βιοµηχανία αρχικά και βιοµηχανική πόλη εν συνέχεια. Από το 1883 ξεκίνησε η κατασκευή εργοστασίων και µέχρι το 1894 δηµιουργήθηκαν 13 ατµοκίνητα. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουµε τις πολυάριθµες

44 καπναποθήκες, πάνω από 26 που συγκεντρώθηκαν από τη µεγάλη ανάπτυξη του εµπορίου καπνού. Την ανάπτυξη των επιχειρήσεων συνόδευε η εµφάνιση των τραπεζών. Ο Βόλος συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγµα πόλης ιδιωτών µε το δηµόσιο υποβαθµισµένο, καθώς υπέστη επιπλέον τις συνέπειες της δηµοσιονοµικής κρίσης του 1893.Ο δυναµισµός της εκβιοµηχάνισης υπερκέρασε σύντοµα τις ισχνές προδιαγραφές του πολεοδοµικού σχεδίου σε αστικό εξοπλισµό, αναπλήρωσε τις ελλείψεις και έφερε ένα ευρύ φάσµα σύγχρονων αστικών λειτουργιών και χώρων. Μέχρι την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα η πόλη είχε αποκτήσει τον ιδιαίτερο εκείνο αέρα της αστικότητας που απουσίαζε από τη σύλληψη του αρχικού σχεδίου της. ηµόσια κτίρια κατασκευάστηκαν µε δωρεές ιδιωτών και ιδιωτικές κατασκευές, κατοικίες, εργοστάσια, καταστήµατα κλπ., πύκνωσαν µέσα στα όρια του νέου σχεδίου αντικαθιστώντας συχνά τις ευτελέστερες παλαιότερες οικοδοµές. Το 1887, όσο προχωρούσε η αποχώρηση των Τούρκων κατοίκων του κάστρου και η εκποίηση των ιδιοκτησιών τους, αποφασίστηκε η ρυµοτόµηση της συνοικίας του κάστρου, την οποία το σχέδιο του 1882 διατηρούσε ως είχε. Για τον σκοπό αυτό συντάχθηκε σχέδιο, το ιάγραµµα ευθυορίας του φρουρίου της πόλεως Βόλου, το οποίο επέβαλλε την κατεδάφιση της περιτείχισης, την πλήρωση της περιµετρικής τάφρου και την ευθυγράµµιση και διαπλάτυνση της συνοικίας, εκλογικεύοντας απλώς τις υφιστάµενες οικοδοµικές γραµµές και διαιρώντας την συνοικία σε ακανόνιστα οικοδοµικά τρίγωνα και τετράπλευρα. Η επιλογή αυτή φαίνεται ότι υπαγορεύτηκε από την ανάγκη να περιοριστούν οι µεγάλες αποζηµιώσεις για ρυµοτοµήσεις. Μόνο η πλευρά απέναντι από το σιδηροδροµικό σταθµό, όπου δεν θίγονταν πολλές ιδιοκτησίες, χαράχθηκε σε κανονικά οικοδοµικά τετράγωνα και σε ένα από αυτά τοποθετήθηκε η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων πλαισιωµένη από διπλή µνηµειακή κλίµακα. Ωστόσο, ένα µήνα µετά, τον Νοέµβριο του 1887, το δηµοτικό συµβούλιο έκρινε το σχέδιο αυτό ακατάλληλο από υγιεινή και αισθητική άποψη. Με εντολή του συµβουλίου ο µηχανικός του ήµου συνέταξε νέο σχέδιο το οποίο εστάλη στο υπουργείο για έγκριση. Η τροποποίηση εγκρίθηκε τον Ιανουάριο του 1888 και το νέο διάγραµµα, που ετέθη αµέσως σε εφαρµογή, επέβαλε τη πλήρη ρυµοτόµηση της συνοικίας σε κανονικά οικοδοµικά τετράγωνα κατά το πρότυπο της λοιπής πόλης απαλείφοντας τελείως τη διάταξη του παλιού αστικού ιστού. Η πλατεία µε την εκκλησία

45 διατηρήθηκε ελαφρώς µετατοπισµένη και µικρότερη, η βόρεια αστική πλατεία και οι χώροι των αγορών επίσης, και δηµιουργήθηκε µικρή πλατεία στο κέντρο της συνοικίας δίπλα στο τζαµί. Με την εφαρµογή του σχεδίου οι δυο οικιστικοί πυρήνες, η παλιά µεσαιωνική πολίχνη και η νέα εµπορική πόλη, άρχισαν να ενοποιούνται και ο αστικός χώρος οργανώθηκε από µια νέα λογική την οποία δεν προέβλεψε ο σχεδιασµός του Τα οµοιόµορφα οικοδοµικά τετράγωνα του σχεδίου διαφοροποιήθηκαν µε συγκεκριµένες χρήσεις, ιεραρχήθηκαν κοινωνικά και εξειδικεύτηκαν λειτουργικά, διαµορφώθηκαν χώροι κοινωνικής ζωής και εµφανίσθηκαν σύγχρονοι τύποι κτιρίων. Τα εργοστάσια κατέλαβαν συχνά ολόκληρα τετράγωνα (κυρίως µηχανουργεία και υφαντουργεία) ή αναπτύχθηκαν σε ύψος αρκετών ορόφων (αλευρόµυλοι και καπνεργοστάσια) και αποτέλεσαν εξέχοντα στοιχεία του νέου αστικού τοπίου. Οι βιοµηχανίες εγκαταστάθηκαν κοντά στον σιδηροδροµικό σταθµό και το λιµάνι, καταλαµβάνοντας τη ζώνη γύρω από το κάστρο, που µετατράπηκε de facto σε βιοµηχανική, και επεκτάθηκαν στα Παλιά µετά το 1900, όσο έφευγαν οι Τούρκοι κάτοικοι και εκποιούνταν οι τουρκικές ιδιοκτησίες. Οι συνοικίες Επτά Πλατάνια Οξυγόνο και Μεταµορφώσεως προσέλκυσαν τη βιοµηχανική και επιχειρηµατική δραστηριότητα της πόλης. Το µηχανουργείο των Κ. Γκλαβάνη και Μ. Καζάζη, κατασκευάστηκε µε οδηγίες του Μ. Καζάζη απέναντι από τον σιδηροδροµικό σταθµό και κοντά στο λιµάνι το Σε επαφή µε τον Κραυσίδωνα κτίστηκε το 1905 το υφαντουργείο Παπαγεωργείου και τρία χρόνια µετά, το 1908, κατασκευάστηκε λίγο βορειότερα το µεγάλο υφαντουργείο Λεβιάθαν, των Ζ. Μουρτζούκου και Ζ.& Ι. Λεβή. Σε µικρή απόσταση από αυτό αναγέρθηκε το 1908 και η βιοµηχανία Αδαµοπούλου, που εξασφάλιζε την παραγωγή βαµβακερού νήµατος. Ο καπνέµπορος Ν. Ματσάγγος οικοδόµησε το 1919 στο εµπορικό κέντρο της πόλης, το πρώτο ιδιωτικό καπνοκοπτήριο στην παλιά Ελλάδα. Ο πυρήνας των «Νέων Μαγαζείων» συγκέντρωσε τις µικρές βιοτεχνίες (ποτοποιεία, τυπογραφεία), χειροτεχνικά και κυρίως εµπορικά καταστήµατα, καθώς και τα φροντισµένα κτίρια των τραπεζών που επιδίωξαν να εγκατασταθούν πάνω στις κεντρικές οδούς

46 Μηχανουργείο Γκλαβάνη (πηγή:.η.κ.ι.) Το 1896 ιδρύθηκε το µηχανουργείο "Η σφύρα" των Γκλαβάνη-Καζάζη. Ο Γκλαβάνης έβαλε το κεφάλαιο και ο Καζάζης την τεχνογνωσία, δηµιουργώντας έτσι ευνοϊκές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της βιοµηχανίας. Το µηχανουργείο σχεδιάστηκε σύµφωνα µε τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές και λειτούργησε µε όραµα τον εκσυγχρονισµό της παραγωγής του θεσσαλικού κάµπου.το εργοστάσιο σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε µε ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Η θέση του, απέναντι από το σιδηροδροµικό σταθµό και κοντά στο λιµάνι, ήταν καίρια για τη µεταφορά της πρώτης ύλης, του σιδήρου, από το Βέλγιο και τη Γερµανία, καθώς και για τη µεταφορά των γεωργικών µηχανηµάτων µέσω του σιδηροδρόµου, στο θεσσαλικό κάµπο. Η επιχείρηση ανοίχτηκε πολύ γρήγορα και πέρα από τις κοντινές αγορές. Το 1898 απασχολούσε πέντε τεχνίτες και αναλάµβανε την κατασκευή ατµόµυλων µε προορισµό της Αλβανία, τη Σερβία και την Τουρκία. Στο Μεσοπόλεµο, η επιχείρηση µετατράπηκε σε ανώνυµη, διατηρώντας τρία εργοστάσια στο Βόλο και ένα στην Αθήνα. Το 1973 τέθηκε από την Εθνική Τράπεζα σε αναγκαστική διαχείριση και τον Απρίλιο του 1980 διέκοψε οριστικά τη λειτουργία της (Αίγλη., 1995)

47 . Εργοστάσιο Υφαντουργίας οίκου Παπαγεωργείου (πηγή:.η.κ.ι ) Το 1905 ιδρύθηκε ο οίκος Παπαγεωργίου, το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής µάλλινων υφασµάτων. Το υφαντουργείο αυτό απασχολούσε αρχικά 60 εργάτες, αλλά σε διάστηµα επτά χρόνων κατόρθωσε να υπερδιπλασιάσει την παραγωγή και το προσωπικό του.το δεύτερο µεγάλο υφαντουργείο της πόλης, που επίσης παρήγαγε κυρίως µάλλινα υφάσµατα, ιδρύθηκε από τους Ζ. Μουρτζούκο και Ζ. και Ι. Λεβή του Το 1920 πέρασε στην ιδιοκτησία του Α. Μουρτζούκου. Το εργοστάσιο σταδιακά επέκτεινε τις εγκαταστάσεις του και εκσυγχρόνιζε τον τεχνολογικό του εξοπλισµό. Το 1930, εποχή κατά την οποία απασχολούσε εργαζόµενους, βραβεύτηκε µε χρυσό µετάλλιο στη ιεθνή Έκθεση του Παρισιού. (Αίγλη., 1995)

48 Εργάτες στο Πλινθοκεραµοποιείο Τσαλαπάτας (πηγή:.η.κ.ι) Το ατµοκίνητο πλινοθοκεραµοποιείο των αδελφών Σπυρίδωνα και Νικολέτου Τσαλαπάτα ανεγέρθηκε το 1925 ως συνέχεια της οικογενειακής κεραµοποιίας που λειτουργούσε από το Ο σχεδιασµός και η κατασκευή του έγιναν σύµφωνα µε οδηγίες Βέλγων µηχανικών, ενώ από το Βέλγιο προερχόταν και ο τεχνολογικός εξοπλισµός του. Τα προϊόντα του εργοστασίου ήταν διάφοροι τύποι τούβλων και κεραµιδιών, τα οποία διοχέτευε στην ελληνική αγορά, ενώ από το 1934 άρχισε να κάνει εξαγωγές. Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του απασχολούσε άτοµα και διέθετε κινητήρια δύναµη 200 ίππων. Το 1929 έγινε επέκταση του εργοστασίου και το προσωπικό του έφτασε τα 250 άτοµα. Οι ζηµιές που υπέστη το εργοστάσιο στο Β' Παγκόσµιο πόλεµο και στη διάρκεια των σεισµών ήταν σοβαρές και επηρέασαν καθοριστικά τη µεταπολεµική τύχη του εργοστασίου. Τέλος ο ευρωπαϊκός ανταγωνισµός και οι οικονοµικά προβλήµατα που είχαν σωρευθεί οδήγησαν στην οριστική διακοπή της λειτουργίας του το Το 1995 το συγκρότηµα περιήλθε στην ιδιοκτησία του ήµου Βόλου και σήµερα λειτουργεί ως εµπορικός και πολιτισµικός πολυχώρος, ενώ σε µεγάλο τµήµα του εργοστασίου λειτουργεί το οµώνυµο µουσείο. (Αίγλη., 2005)

49 Αναµνηστική φωτογραφία στην είσοδο του εργοστασίου Ματσάγγου,1931 (πηγή:.η.κ.ι) Το 1890 ο καπνέµπορος Νικόλαος Ματσάγγος ίδρυσε µια µικρή βιοτεχνία καπνού και το 1910 έφερε την πρώτη καπνοκοπτική µηχανή. Από το 1918, όταν η επιχείρηση πέρασε στα χέρια των γιων του ιδρυτή, εξελίχθηκε µε ραγδαίο ρυθµό για να κατακτήσει το την πρώτη θέση µεταξύ των ελληνικών καπνοβιοµηχανιών. Το 1918 οι Γιάννης και Κώστας Ματσάγγος, µε συνεργάτη το ηµοσθένη Γατζόπουλο, προχώρησαν σταδιακά σε επεκτάσεις, αγορές µηχανηµάτων και αύξηση της παραγωγής. Το 1925 δίπλα στο πρώτο καπνεργοστάσιο κτίστηκε νέο τετραώροφο, το οποίο κάλυπτε έκταση δύο οικοδοµικών τετραγώνων. Το εργοστάσιο διέθετε µηχανουργείο, κυτοποιείο, ξυλουργείο, λιθογραφείο και χηµείο. Την εποχή εκείνη, το καπνεργοστάσιο Αφών Ματσάγγου παρήγαγε τσιγάρα ετησίως και απασχολούσε 350 εργάτες, ενώ το 1940 οι εργάτες έφτασαν τους Το 1927 η επιχείρηση ίδρυσε Ταµείο Πρόνοιας Προσωπικού, το οποίο έως την ίδρυση του ΙΚΑ, δέκα χρόνια αργότερα, εξασφάλιζε µε µικρή επιβάρυνση ιατροφαρµακευτική περίθαλψη. (Κόλιου Ν., 1994)

50 Με την αποχώρηση των Τούρκων κατοίκων του Κάστρου, κυρίως µετά τον ελληνοτουρκικό πόλεµο του 1897, η εθνο-θρησκευτική διάκριση των περιοχών κατοικίας έπαυσε να υπάρχει. Η κοινωνική γεωγραφία του αστικού χώρου άρχισε πλέον να αντανακλά τη διαστρωµάτωση της νέας κοινωνίας. Η συνοικία Αναλήψεως και η δυτική περιοχή µε τις µεταφορικές εγκαταστάσεις και τις βιοµηχανίες συγκέντρωσε πιο λαϊκά στρώµατα. Η κεντρική συνοικία του Αγίου Νικολάου συγκέντρωσε τα πλούσια σπίτια και τα µέγαρα Ελλήνων και ξένων επιχειρηµατιών, το ηµαρχείο, το Παρθεναγωγείο, τη Σχολή Καλογραιών. Η πρόοδος της οικοδόµησης στην ανατολική συνοικία του Αγίου Κωνσταντίνου προσέλκυσε νέα αστικά στρώµατα και πολυτελείς κατοικίες. Άποψη του Κάστρου από την πλ ευρά του γηπέδου του Μαγνησιακού,1936 (πηγή.η.κ.ι) Οι Σεισµοί και η Ανοικοδόµηση ( ) Η δεκαετία του 50 αποτελεί ορόσηµο στην εξέλιξη του Βόλου. Η πόλη µε κατοίκους το 1951, µε ανοιχτά ακόµη τα πλήγµατα από τα χρόνια του πολέµου και του εµφυλίου, µε πεπαλαιωµένες τις συνοικίες της και εξασθενηµένη την οικονοµική της βάση εισέρχεται σχεδόν απνευστί σε µια µοναδική φάση µετασχηµατισµού της φυσικής µορφής της. Από το 1954 µέχρι το 1957 δοκιµάζεται από σεισµούς που τη κρατούν σε µόνιµη κατάσταση ανάγκης. Η πόλη σχεδόν ισοπεδώνεται, καθώς τα περισσότερα κτίρια καταρρέουν ή υφίστανται σοβαρές ζηµιές, χιλιάδες κάτοικοι µένουν άστεγοι, η οικονοµία της

51 παγώνει αφού οι ζωτικές µεταφορικές υποδοµές της πλήττονται βαρύτατα και τα εργοστάσια αναστέλλουν λόγω βλαβών της λειτουργία τους. Παράλληλα, η άνευ προηγουµένου καταστροφή του ιστορικού κτιριακού της αποθέµατος επιφέρει την απώλεια της ιστορικής φυσιογνωµίας της. Στη συνοικία των Παλαιών γενικότερα εντοπίστηκαν οι περισσότερες ζηµιές, στο λόφο του κάστρου κατέρρευσε το τζαµί, το κωδωνοστάσιο των Αγίων Θεοδώρων και το παλιό τούρκικο διοικητήριο, από τις ελάχιστες µαρτυρίες των οθωµανικών χρόνων της πόλης. Η ανοικοδόµηση του Βόλου µετά τους σεισµούς καθορίστηκε εξ ολοκλήρου από τις αποφάσεις κρατικών οργάνων χωρίς τον αναγκαίο σχεδιασµό και µεριµνά για τη µελλοντική ανάπτυξη της πόλης. Ο Βόλος ξαναχτίστηκε σε νέα πόλη σε 11 µόλις δεκαετίες από την ίδρυσή του το Η ανοικοδόµηση έγινε µε το σύστηµα της δανειοδοτηµένης αυτοστέγασης, ενώ εφαρµόστηκαν πολλοί και διαφορετικοί τύποι αντισεισµικών κατοικιών. Η πολυκατοικία αποτέλεσε τον κυρίαρχο τύπο αστικής οικοδοµής στα µεταπολεµικά χρόνια και απορρόφησε τις τεράστιες στεγαστικές πιέσει που προέκυψαν από τη έντονη αστυφιλία και την αστικοποίηση. Παρόλα αυτά, στο Βόλο, η προέλευση της συνδέθηκε µε την ανοικοδόµηση της πόλης µετά τους σεισµούς του Όσον αφορά του δηµόσιους χώρους και τη δηµόσια αρχιτεκτονική, αφετηρία για την ανέγερση νέων οικοδοµών δηµόσιας χρήσης και για τη διαµόρφωση νέων δηµόσιων χώρων αποτέλεσε η εκτεταµένη καταστροφή των δηµόσιων κτιρίων. Ωστόσο, η ανέγερση αυτών αποσυνδέθηκε από το πρόγραµµα ανοικοδόµησης και κινήθηκε µε τη διαδικασία δανειοδότησης από το δηµόσιο, γεγονός που είχε ως συνέπεια την καθυστέρηση στην υλοποίηση των έργων. Όµως, στη δεκαετία του 1960, δύο σηµαντικές ενέργειες επιχείρησαν να αναστρέψουν την δεινή οικονοµική κατάσταση στην οποία οδήγησε την πόλη η απουσία αναπτυξιακού σχεδιασµού κατά τη ανοικοδόµηση και να δώσουν ώθηση στην οικονοµική βάση της σε τοµείς θεµελιώδους σηµασίας: τη βιοµηχανία και τις µεταφορές, κυρίως λιµενικές υποδοµές. Το 1962 ο βόλος επιλέχτηκε ως µια από τις πέντε ελληνικές πόλεις για ίδρυση οργανωµένης Βιοµηχανικής Περιοχής

52 Ο Βόλος µετά τους σεισµούς,1955 (Πηγή:.Η.Κ.Ι) Η Πρώτη Ρυθµιστική Μελέτη Η ανάθεση της Χωροταξικής και Ρυθµιστικής Μελέτης (ΧΡΜΒ) έγινε από το Υπουργείο Εσωτερικών το 1970 στο γραφείο Θ. Παπαγιάννη. Το ρυθµιστικό σχέδιο για το έτος 2000 απεικονίζει τη µέγιστη πρόβλεψη στου πολεοδοµικού συγκροτήµατος για κατοίκους µε έκταση εκτάρια (από τα οποία 25% µικτές χρήσεις κατοικία και κεντρικές λειτουργίες - 4% παραθεριστική κατοικία, 12% κεντρικές λειτουργίες, 9% βιοµηχανία, 7% µεταφορικές υποδοµές, 17% ελεύθεροι χώροι, πράσινο και φυσικές διαπλάσεις και 26% γεωργικές χρήσεις). Το 1979 µε την ψήφιση του Ν.947 περί οικιστικών περιοχών, η γενική ιεύθυνση του Υπουργείου ηµοσίων Έργων ανέθεσε στους µελετητές την αναθεώρηση του ρυθµιστικού σχεδίου. Η νέα Μελέτη Βόλος Αναθεώρηση Ρυθµιστικού Σχεδίου κατατέθηκε το 1980, αποτέλεσε τη βάση για θεσµοθέτηση του ρυθµιστικού Σχεδίου Βόλου από το Εθνικό Συµβούλιο Χωροταξίας και Περιβάλλοντος. Η ρυθµιστική µελέτη παρείχε µια στερεά βάση για τη νέα προσπάθεια ρύθµισης που ξεκίνησε µε την Επιχείρηση Πολεοδοµικής Ανασυγκρότησης τη δεκαετία του 80. Πολλές από τις προτάσεις επανέρχονται στη µελέτη του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου (ΓΠΣ) το οποίο άλλωστε είχε την τύχη να συνταχθεί από το ίδιο µελετητικό γραφείο, γεγονός που εξασφάλισε την συνάφεια της νέας µε την παλιότερη ρύθµιση της πόλης. Χαρακτηριστική είναι, µεταξύ άλλων, η ενεργοποίηση των ιδεών της ΧΡΜΒ για την ανάπλαση της περιοχής των Παλαιών (µε τον αρχιτεκτονικό

53 διαγωνισµό που διεξήχθη το 1985 και την Πολεοδοµική Μελέτη Αναθεώρησης το 1993) Η Σύγχρονη Πόλη ( ) Η Μελέτη του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου για το πολεοδοµικό συγκρότηµα του Βόλου ανατέθηκε τον Οκτώβριο του 1983 στους βασικούς µελετητές του ρυθµιστικού σχεδίου, γεγονός που εξασφάλισε τη συνέχεια και τη συνοχή του σχεδιασµού. Η µελέτη, που εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες πολεοδόµους Ράνια Κλουτσινιώτη, Χριστίνα Μπεζαντέ και Θύµιο Παπαγιάννη, κατατέθηκε το 1985 και το διάταγµά της εγκρίθηκε το ίδιο έτος. Το 1986 εγκρίθηκε το ΓΠΣ, όπως επίσης και η Μελέτη της Ζώνης Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ) για τον καθορισµό των χρήσεων γης και των περιορισµών δόµησης στην άµεση περίµετρο του πολεοδοµικού σχεδίου. Το ΓΠΣ ενηµέρωσε και εξειδίκευσε τις κατευθύνσεις του ρυθµιστικού σχεδίου και επέβαλε ρυθµίσεις για τα κρίσιµα ζητήµατα της πόλης. Αναφέρεται σε συνολική έκταση εκταρίων, πληθυσµό κατοίκων και περιλαµβάνει του ήµου Βόλου και Ν. Ιωνίας, τις κοινότητες Αγριάς, Ανακασιάς, Άνω Βόλου, ιµηνίου, Άλλης Μεριάς και Αγίου Ονουφρίου. Όρισε την επέκταση των σχεδίων σε συνολικά 16 πολεοδοµικές ενότητες µε µέσα µεγέθη πληθυσµιακής πυκνότητας που κυµαίνονται από 15 έως 175 κατοίκους/ εκτάριο και µέσους συντελεστές δόµησης από 0,5 έως 2,0. Το σχέδιο διευρύνει και τονώνει τους κοινωφελείς και κοινόχρηστους χώρους στις περιφερειακές περιοχές κατοικίας για την ανακούφιση του ιστορικού κέντρου και την εξισορρόπηση της µονοκεντρικότητας της πόλης. Προβλέπει τη χωροθέτηση των πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων κυρίως στο δυτικό τµήµα της πόλης και ιδιαίτερα µε τη χρησιµοποίηση των καπναποθηκών και της ζώνης του στρατοπέδου της Νέας Ιωνίας. Προτείνεται επίσης η δηµιουργία ζωνών βιοτεχνίας και χονδρεµπορίου στο Πεδίον του Άρεως και στη δυτική είσοδο της πόλης, σε σχέση µε τη λιµενική ζώνη. Ιδιαίτερα σηµαντική είναι η διεύρυνση του κέντρου προς τα δυτικά µε χωροθέτηση διοικητικών υπηρεσιών στην περιοχή του σταθµού των τραίνων, των λεωφορείων και του λιµανιού. Για την αναψυχή των κατοίκων υποδεικνύει τη διαµόρφωση της παραλιακής ζώνης των Νέων Παγασών, της ακτής Αναύρου και της Αγριάς. Ενώ παράλληλα θεσπίζει τη δηµιουργία ζωνών αστικού πρασίνου µε

54 πολιτιστικές εγκαταστάσεις και αναψυχή στην Νέα Ιωνία και την αποκατάσταση του τοπίου στους πρόποδες του λόφου της Γορίτσας. Η περιοχή του Κάστρου και των Παλαιών ή των προσφυγικών της Νέας Ιωνίας, ορίζονται ως ζώνες ανάπλασης και ειδικής ενίσχυσης και το ιστορικό κέντρο χαρακτηρίζεται ως ζώνη ειδικών κινήτρων, ενώ ορίζονται ακόµη ζώνες για στεγαστικά προγράµµατα, για µεταφορά συντελεστή, για αναδασµό κ.ά., στις περιοχές επέκτασης, όπως στην Αγριά, στις Νέες Παγασές, στο ηµίνι, στα Μελισσάτικα και αλλού. Επίσης, θεσπίζονται µέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος (Παγασητικός Κόλπος, ΑΓΕΤ και γενικά απόβλητα βιοµηχανιών) και την εξασφάλιση ζωνών περιαστικού πρασίνου. Η προσπάθεια για συνολικό σχεδιασµό του πολεοδοµικού συγκροτήµατος Βόλου ολοκληρώθηκε το 1992 µε την κατάθεση της οριστικής µελέτης αναθεώρησης του σχεδίου πόλης του ήµου Βόλου. Η µελέτη αναθεώρησης αποτέλεσε την πρώτη συνολική αναθεώρηση του σχεδίου πόλης µετά το 1956, δηλαδή µετά από διάστηµα 35 ετών, κατά το οποίο µεσολάβησε πολύ µεγάλος αριθµός σηµειακών τροποποιήσεων. Ωστόσο µέχρι σήµερα, δεν έχουν γίνει οι απαραίτητες πράξεις εφαρµογής, αν και οι ρυθµίσεις της εφαρµόστηκαν κατά καιρούς σηµειακά µετά το 1989, κυρίως όταν ο δήµος αποκτά την αρµοδιότητα τροποποίησης του σχεδίου πόλης. Στο πλαίσιο των προτάσεων του Γ.Π.Σ. εκπονήθηκαν δύο ειδικές µελέτες για την ανάπλαση ιστορικών τόπων της πόλης. Για την περιοχή του Κάστρου και των Παλαιών συντάχθηκε το 1993 από τις υπηρεσίες του ήµου Βόλου µελέτη για την αναθεώρηση του ισχύοντος σχεδίου και τον καθορισµό των όρων δόµησης, µε στόχο την αναβάθµιση της παραµεληµένης αλλά κεντρικότατης αυτής περιοχής και την επανένταξή της στη ζωή της πόλης, ως στοιχείου της ιστορικής συνέχειας της πόλης. Οι χαρακτηρισµοί νεότερων µνηµείων και ιστορικών τόπων ξεκινούν στη δεκαετία του 1960 στο νοµό Μαγνησίας, ενώ στην πόλη του Βόλου µόλις στις αρχές της δεκαετίας του 1980, µετά την ίδρυση της 5ης Εφορίας Νεώτερων Μνηµείων το Οι κηρύξεις αρχαιολογικών χώρων περιλαµβάνουν το 1960 το λόφο του Κάστρου. Πρόσφατες σχετικές µελέτες στοιχειοθετούν τη θέση ότι οι δυτικές και κεντροδυτικές πολεοδοµικές ενότητες του κέντρου (Παλαιά, Κάστρο, Επτά Πλατάνια Οξυγόνο, Μεταµόρφωση) χαρακτηρίζονται από την συνύπαρξη κατοικίας µε οχλούσες επαγγελµατικές δραστηριότητες (βιοµηχανίες, βιοτεχνίες, συνεργεία,

55 εργαστήρια και καταστήµατα χονδρεµπορίου), έχουν σχετικά χαµηλούς ρυθµούς ανάπτυξης και κατοικούνται από µεσαία και χαµηλά κοινωνικο οικονοµικά στρώµατα. Αντιθέτως, οι κεντρικές, οι ανατολικές, και οι βόρειες πολεοδοµικές ενότητες του κέντρου (Αγ. Νικόλαος, Ανάληψη, Αγ. Κωνσταντίνος) χαρακτηρίζονται από τη µίξη κατοικίας και µη οχλουσών οικονοµικών δραστηριοτήτων όπως εµπόριο, γραφεία παροχής υπηρεσιών και ψυχαγωγία, έχουν σχετικά υψηλότερους ρυθµούς ανάπτυξης και κατοικούνται από µεσαία και υψηλά κοινωνικο οικονοµικά στρώµατα. Σε αναλογία µε το κέντρο, η πόλη ως σύνολο, πραγµατώνει εντοπισµένο κοινωνικό διαχωρισµό µεταξύ των λιγότερων εύπορων δυτικών και βορειοδυτικών συνοικιών (π.χ. Αγ. Ανάργυροι, Νεάπολη, Ν. Ιωνία) και των περισσότερων εύπορων βορείων και ανατολικών συνοικών (π.χ. Αγ. Γεώργιος, Άναυρος, Ν. ηµητριάδα) (Θ. Μαλούτας, 1995, σ.69). Στις επόµενες δεκαετίες, η διαδικασία αυτοχωροθέτησης των διαφορών αστικών λειτουργιών και οικονοµικών δραστηριοτήτων είχε ως αποτέλεσµα την εξής διάρθρωση των χρήσεων γης: Οι περισσότερες βιοµηχανίες (καπνεργοστάσια, αλευρόµυλοι, υφαντουργεία, µηχανουργεία, κ.ά.) συγκεντρώθηκαν, για λογούς οικονοµίας των µεταφορών, κοντά στο σιδηροδροµικό σταθµό και το λιµάνι, και συγκεκριµένα, στην περιοχή βόρεια και ανατολικά του κάστρου, στην σηµερινή περιοχή Επτά Πλατάνια-Οξυγόνο. Οι µικρές βιοτεχνίες και τα χειροτεχνικά εργαστήρια (επιπλοποιεία, τυπογραφεία, ποτοποιεία, κ. α.) χωροθετήθηκαν ανατολικά των βιοµηχανιών, κυρίως στην περιοχή Επτά Πλατάνια-Οξυγόνο αλλά και στο νότιο τµήµα της Μεταµορφώσεως. Ως αποτέλεσµα, η πρώην αδόµητη περιοχή µεταξύ των δυο αρχικών οικιστικών πυρήνων µετατράπηκε αυτογενώς σε βιοµηχανική, και κατά συνεπεία, έχασε το σηµαντικό ρολό που µπορούσε και έπρεπε να παίξει στην ενοποιηµένη πόλη λόγω κεντρικής θέσης, ενδιαφέρουσας ρυµοτοµίας και ελευθέρων οικοδοµικών τετραγώνων. Τα εµπορικά καταστήµατα πύκνωσαν στους δρόµους κοντά στην παραλία, µέσα στον αρχικό πυρήνα των νέων Μαγαζείων, κυρίως στις Οδούς Ερµού, ηµητριάδος, Ιάσωνος και Ιωλκού (σήµερα Ελ. Βενιζέλου). Η παραλιακή ζώνη εξελίχθηκε σε περιοχή αναψυχής προσελκύοντας µεγάλα ξενοδοχεία, καφενεία, εστιατόρια και κτίρια τραπεζών. Όσον αφορά στις περιοχές κατοικίας, ο κοινωνικός διαχωρισµός ήταν σαφής και εκφράσθηκε στο χώρο µε µια συµµετρία ως προς το νοητό άξονα βορρά-νότου που είχαν διαµορφώσει οι βιοµηχανίες και οι βιοτεχνίες στην καρδία της πόλης: στα ανατολικά του άξονα, και κυρίως γύρω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου και κοντά στην παραλία,

56 συγκεντρώθηκαν οι µεσαίες και οι υψηλές κοινωνικό-οικονοµικές τάξεις ενώ δυτικά του άξονα, στο Κάστρο, τα Παλιά και τον προσφυγικό οικισµό της Ν. Ιωνίας, συσπειρώθηκαν οι χαµηλότερες τάξεις. Αυτή η εικόνα της πόλης που είχε ήδη διαµορφωθεί στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα µας, δεν έχει αλλοιωθεί ριζικά µέχρι σήµερα. Τα πολεοδοµικά σχεδία και παρεµβάσεις που µεσολαβήσαν δεν άλλαξαν δραστικά ούτε την κοινωνική γεωγραφία του αστικού χώρου, ούτε τα βασικά χαρακτηριστικά του πολεοδοµικού ιστού στο κέντρο. Έτσι, έναν αιώνα µετά την πρώτη φάση ανάπτυξης του αστικού χώρου, µπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι η πόλη του Βόλου διατηρεί φανερή τη διπολική καταγωγή της, αφού πρώτον, στο κέντρο δεν έχει επιτύχει τη δηµιουργία ενοποιηµένου και συνεκτικού αστικού χώρου και δεύτερον, στο σύνολο της, πραγµατώνει έναν προσανατολισµένο στο χώρο κοινωνικό διαχωρισµό. Για την άρση των πολεοδοµικών αδυναµιών του κέντρου, πρόσφατες µελέτες και παρεµβάσεις έχουν θέσει επιµέρους στόχους και έχουν προτείνει, ή/και θεσµοθετήσει, επιµέρους προτάσεις. Ωστόσο, µε την πάροδο του χρόνου, η σταδιακή υλοποίηση των προτάσεων φαίνεται ότι δεν έχει το επιθυµητό αποτέλεσµα ενώ η έκβαση των νέων στόχων που έχουν τεθεί διαφαίνεται επίσης αβέβαιη. Συγκεκριµένα, οι προτάσεις της Πολεοδοµικής Μελέτης Αναθεώρησης των κεντρικών περιοχών του ήµου Βόλου (Θ. Παπαγιάννης κ.ά., 1992) και οι Πολεοδοµικές Παρεµβάσεις της ΕΜΕΚΑΒ (Τριποδάκης κ.ά., 1997) επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στην επέκταση των κεντρικών λειτουργιών της πόλης προς τα δυτικά του σηµερινού πυρήνα του κέντρου, στο νοτιοδυτικό τµήµα της περιοχής Μεταµορφώσεως και στην περιοχή Επτά Πλατάνια-Οξυγόνο. Στο πλαίσιο της εξυγίανσης και ανάπλασης αυτής της παλιάς βιοτεχνικής περιοχής, κάποιοι δρόµοι χαρακτηρίσθηκαν, ή ήδη διαµορφώθηκαν, ως πεζοδρόµοι, µερικά οικοδοµικά τετράγωνα δεσµεύτηκαν για τη δηµιουργία πλατειών, ενώ επίσης χωροθετήθηκαν εκεί αρκετές υπηρεσίες και φορείς. Για την εγκατάσταση τους, είτε ανεγέρθηκαν νέα κτίρια (π.χ ΙΚΑ, ΤΕΕ, Οικονοµικές Εφορίες, Κέντρο Ιστορίας ήµου Βόλου), είτε αξιοποιήθηκαν παλιά κτίρια (βιοµηχανικά κτίρια και νεοκλασικά κτίρια µε ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική µορφή) τα οποία αναπλάσθηκαν, ή πρόκειται να αναπλασθούν, για να στεγάσουν τις νέες χρήσεις ( ΕΜΕΚΑΒ, ηµοτικό Ωδείο, Κεντρική Βιβλιοθήκη Πανεπιστήµιου Θεσσαλίας). Ωστόσο, αυτού του είδους η παρέµβαση για την τόνωση των κεντρικών λειτουργιών στις περιοχές Επτά Πλατανιά- Οξυγόνο και το νότιο τµήµα της Μεταµορφώσεως, δεν έχει δηµιουργήσει

57 µέχρι σήµερα, µια σαφή τάση προσέλκυσης άλλων κεντρικών αστικών λειτουργιών και ιδιωτικών οικονοµικών δραστηριοτήτων του τριτογενούς τοµέα (π.χ γραφεία διοίκησης επιχειρήσεων, γραφεία παροχής υπηρεσιών). Αντιθέτως, πρόσφατη καταγραφή των χρήσεων γης και των τάσεων επέκτασης τους στο κέντρο της πόλης έδειξε ότι οι κεντρικές λειτουργίες τείνουν να επεκτείνονται κυρίως προς βορρά του υπάρχοντος πυρήνα του κέντρου, στην περιοχή της Αναλήψεως αλλά και ανατολικά στην περιοχή του Αγ, Κωνσταντίνου. Στις περιοχές αυτές, οι ρυθµοί ανάπτυξης επιταχύνονται και η αστική τοπογραφία αλλάζει σταδιακά µε την κατεδάφιση µονώροφων και διώροφων κατοικιών του '50 και του '60 και την ανέγερση πολυκατοικιών µε εµπορικά καταστήµατα, διαµερίσµατα και γραφεία. Έτσι, "κατατρώγεται" σιγά-σιγά και εξαφανίζεται µια τυπολογία κτιρίων κατοικίας µε ανώνυµη µεν αρχιτεκτονική αλλά µε χαρακτηριστική µορφολογία, πολύ σηµαντική για την αρχιτεκτονική φυσιογνωµία του Βόλου. Αντιθέτως, στην περιοχή Επτά Πλατάνια-Οξυγόνο αλλά και στο νότιο τµήµα της Μεταµορφώσεως, υπάρχει αναξιοποίητη αστική γη και ανενεργό κτιριακό δυναµικό, κατάλληλο για τη στέγαση δραστηριοτήτων του τριτογενούς τοµέα: Εκτός των κενών οικοπέδων, υπάρχουν και πολλά παλιά βιοτεχνικά κτίρια τα οποία σήµερα υπολειτουργούν, ή βρίσκονται σε αχρησία, λόγω της µείωσης του όγκου της βιοτεχνικής δραστηριότητας και της γενικότερης αποβιοµηχάνισης της ευρύτερης περιοχής κατά την τελευταία δεκαετία (Κ. Μελαχροινός, 1995). Οι συγκεκριµένες περιοχές συντάσσουν υποβαθµισµένο αστικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από ασυνέχειες του πολεοδοµικού ιστού, µίξη χρήσεων κατοικίας και οχλουσών επαγγελµατικών δραστηριοτήτων (βιοτεχνίες, χονδρεµπόριο, αποθήκες, κακόφηµα νυκτερινά κέντρα) και συγκέντρωση περιθωριακών στοιχείων (αστέγων, ναρκοµανών, ιεροδούλων) στους δηµοσίους υπαίθριους χώρους κατά τις νυκτερινές ώρες. Όσον αφορά στα Παλιά, έχουν διατυπωθεί από το ήµο Βόλου επιµέρους προτάσεις ανάπλασης στα πλαίσια τόσο του Προγράµµατος URΒΑΝ, όσο και των προσφάτων πολεοδοµικών παρεµβάσεων της ΕΜΕΚΑΒ (Τριποδάκης, κ.ά. 1997) µε στόχο την ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα και της αρχιτεκτονικής φυσιογνωµίας της περιοχής. Οι προτάσεις αυτές περιλαµβάνουν την κήρυξη ως διατηρητέων αρκετών παλαιών κτιρίων µε χαρακτηριστική µορφολογία και τη θέσπιση ειδικών ορών δόµησης για τα νέα κτίρια. Ως προς τις χρήσεις γης, η περιοχή του Κάστρου χαρακτηρίζεται περιοχή αµιγούς κατοικίας. Τα παλιά βιοµηχανικά κτίρια βόρεια του

58 Κάστρου (π.χ κεραµοποιείων Τσαλαπατά, Μύλοι Λούλη, κ.ά.) καθώς και εκείνα νοτιά των Παλαιών Μαγαζείων κοντά στο λιµάνι, δεσµεύονται να υποδεχθούν πολιτιστικές, αθλητικές και εκπαιδευτικές λειτουργίες καθώς και ηλεκτρονικά και τυποεκδοτικά µέσα µαζικής ενηµέρωσης. Η καρδία της περιοχής των Παλιών (περιοχή Παλαιών Μαγαζείων) χαρακτηρίζεται ως περιοχή κεντρικών λειτουργιών πόλης µε έµφαση στο εµπόριο. Ωστόσο µέχρι σήµερα, πριν τη θεσµοθέτηση και τον έλεγχο των χρήσεων γης, η µονή από τις κεντρικές λειτουργίες πόλης που τείνει να προσελκύεται και να αυτοχωροθετείται στο συγκεκριµένο τµήµα των Παλιών, είναι η ψυχαγωγία: Ενώ οι περισσότερες επιχειρήσεις που λειτουργούν σήµερα εκεί (καταστήµατα χονδρεµπορίου, συνεργεία, πρακτορεία µεταφορών), στεγάζονται σε "γηρασµένα" κτιριακά κελύφη χωρίς συντήρηση, όσα από τα παλαιά κτίρια αποκαθίστανται και ανακαινίζονται µε ιδιωτική πρωτοβουλία, µετατρέπονται αποκλειστικά σε τόπο διασκέδασης. Η ορθότητα των στόχων των παραπάνω πολεοδοµικών µελετών και παρεµβάσεων δεν θα µπορούσε να αµφισβητηθεί. Όµως το ερώτηµα που τίθεται είναι ποιοι παράγοντες µπορούν να "αντιστέκονται" άδηλα στην υλοποίηση αυτών των στόχων, ή να δηµιουργούν τις προϋποθέσεις για την αµφίβολη έκβαση τους, θα µπορούσε ο χώρος ο ίδιος, όπως ορίζεται από τη φυσική µορφή του ιστού, να αποτρέψει, ή αντιθέτως να διευκολύνει, την υλοποίηση των στόχων της ανάπλασης; Η διεθνής ερευνά και εµπειρία θα συνηγορούσε σε θετική απάντηση του ερωτήµατος. Πολυετείς έρευνες µε πεδίο αναφοράς Ευρωπαϊκές και Αµερικανικές πόλεις και µε αντικείµενο τη διερεύνηση του πολεοδοµικού ιστού ως προς τη σύνταξη του δηµοσίου χώρου και το µοντέλο χρήσης και λειτουργίας του, έχουν καταλήξει, µεταξύ άλλων συµπερασµάτων, και στην ύπαρξη συσχέτισης µεταξύ ορισµένων συντακτικών ιδιοτήτων του αστικού ιστού και του τρόπου αυτοχωροθέτησης συγκεκριµένων χρήσεων γης, όπως για παράδειγµα, το εµπόριο (βλ. Β. Hillier et al, 1993). Υπό το πρίσµα αυτών των ερευνών, διερευνήθηκε η βαθύτερη δοµή του χώρου στο κέντρο του Βόλου µέσω "συντακτικής ανάλυσης" και επιχειρήθηκε η αξιολόγηση των υπαρχόντων προτάσεων ανάπλασης και η διατύπωση συµπληρωµατικών προτάσεων

59 2.1.9 Αναπτυξιακές Απόπειρες Η οδική σύνδεση του Βόλου µε την υπόλοιπη χώρα επιτυγχάνεται µε δύο επαρχιακά δίκτυα, τα οποία καταλήγουν στον άξονα της ΠΑΘΕ. Η σιδηροδροµική σύνδεση του Βόλου µε τη Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη γίνεται σήµερα µέσω Λάρισας, ενώ η χιλιοµετρική απόσταση από τα δύο µεγάλα κέντρα δεν δικαιολογεί χρόνο πάνω από δύο ώρες µε τραίνα υψηλών ταχυτήτων. Αεροπορικώς η περιοχή του Βόλου δεν εξυπηρετείται σήµερα, σε αντίθεση µε το παρελθόν. Το υπάρχον πολεµικό αεροδρόµιο που βρίσκεται σε απόσταση είκοσι χιλιοµέτρων από την πόλη χρησιµοποιείται κατά τους καλοκαιρινούς µήνες για πτήσεις charter του εξωτερικού, για τουριστικούς κυρίως λόγους. Η έλλειψη τακτικής αεροπορικής σύνδεσης µε την υπόλοιπη χώρα και το εξωτερικό αποτελεί αρνητικό στοιχείο για την δυναµική παρουσία της πόλης στον ευρωπαϊκό χώρο. Σηµαντική µεταβολή στη θέση της πόλης στην περιφέρεια και το ρόλο της, προκάλεσε η χάραξη της εθνικής οδού που άφησε την πόλη στο περιθώριο. Η υπερτοπική ακτινοβολία της πόλης ως βασικού κόµβου της Θεσσαλίας στους χερσαίους και θαλάσσιους άξονες κάµφθηκε και καθηλώθηκε σε τοπικό επίπεδο. Ο χαρακτήρας της πόλης είναι πλέον ασαφής και είναι πλέον ορατή η ανάγκη αναζήτησης νέας κατεύθυνσης για την ανάπτυξη, η οποία στην δεκαετία του 80 ταλαντεύεται στις απροσδιόριστες προοπτικές, της υψηλής τριτογενοποίησης, της στροφής στον τουρισµό και τις εξειδικευµένες υπηρεσίες κατά την µεταβιοµηχανική εποχή της πόλης. Καθώς ο σχεδιασµός της πόλης προχωράει, γίνεται εµφανής η ατολµία µεταβολών αλλά και η ακαθόριστη πορεία της πόλης. Αναζητούνται οι άλλοτε δυναµικοί παράγοντες, οι καταλυτικοί κινητήριοι µοχλοί, που θα εγγυηθούν της βιώσιµης προοπτικής. Είναι ένα στάδιο µεταβολής της πόλης, το οποίο καθώς το διέρχεται αφήνει και τα σηµάδια των διαρθρωτικών αλλαγών που συµβαίνουν. Τεχνολογικός εκσυγχρονισµός, διεύρυνση της παραγωγικής βάσης και ενίσχυσης της µεταποίησης, εκσυγχρονισµός µεταφορικών υποδοµών, ανάπτυξη νέου τύπου υπηρεσιών, σύνδεση τουρισµού και πολιτισµού, ανάπτυξη του Πανεπιστηµίου, βελτίωση του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος συνιστούν το πλαίσιο στο οποίο ταλαντεύονται οι αναπτυξιακές επιλογές της πόλης. Το σηµαντικό στοιχείο που απουσιάζει είναι ο εντοπισµός της ειδικής βαρύτητας κάθε τοµέα και της εφικτότητας της κάθε κατεύθυνσης. Οι διεργασίες αυτές συµπίπτουν µε την αποµάκρυνση από τη µεταπολεµική φάση της χρηµατοδότησης χαµηλών επενδύσεων από το δηµόσιο και

60 ιδιωτικό τοµέα. ίνεται έµφαση στην ανάληψη έργων µεταφορικής υποδοµής τα οποία πλέον, χρηµατοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Κοινοτικά Πλαίσιο Στήριξης). Η πόλη διεκδικεί την χρηµατοδότηση σηµαντικών τεχνικών έργων που θα αντιστρέψουν το αρνητικό κλίµα της τελευταίας περιόδου. Ο ταµιευτήρας της Κάρλας, ο άξονας Βόλου Ηγουµενίτσας, η ζεύξη του Μαλιακού, η επέκταση του λιµανιού, το Τεχνολογικό Πάρκο, η περιφερειακή οδός της πόλης, το οδικό κύκλωµα Πηλίου και το αεροδρόµιο της Νέας Αγχιάλου είναι έργα που µπορούν να επιτύχουν αυτόν το σκοπό. Τελικά από αυτά τα έργα, λίγα εντάχθηκαν σε χρηµατοδότηση και δεν είναι υπερβολή ότι κοντά στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, κανένα δεν είναι πλήρως ολοκληρωµένο. Η πρόταση για την αναβάθµιση του θεσσαλικού σιδηροδροµικού δικτύου από το Βόλο µέχρι την Καλαµπάκα και την επέκτασή του προς την Κοζάνη και την Ηγουµενίτσα αποτελεί αναθέρµανση του οράµατος για σύνδεση της πόλης µε την Αδριατική και πλέον την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επίσης το σχέδιο αφορούσε την ηλεκτροκίνηση της γραµµής Βόλου Λάρισας, την επαναλειτουργία του ιστορικού τρένου του Πηλίου και την κατασκευή εργοστασίου του ΟΣΕ στο Βόλο. Η επαναφορά του υπερτοπικού ρόλου της πόλης και της θέσης κύριας βαρύτητας, συνδέεται και µε την πρόταση του οδικού άξονα Βόλου Ηγουµενίτσας, που θα αποτελέσει µέρος του ευρύτερου Ευρωπαϊκού δικτύου µεταφορών στο χώρο της ελληνικής επικράτειας. Παράλληλα, µε τα σχέδια της ζεύξης του Μαλιακού, ο Βόλος, θα αποκτούσε προνοµιακή και πάλι θέση σε ένα σηµαντικό συγκοινωνιακό τρίγωνο. Για το λόγο αυτό προβλέπονταν και σηµαντικά έργα µεταβολής των λιµενικών εγκαταστάσεων

61 Το σχέδιο ανάπτυξης του λιµανιού του Βόλου (2001) (Πηγή: Λιµενικό Ταµείο Μαγνησίας) Η αποσυµφόρηση του πολεοδοµικού ιστού από την αυξηµένη κυκλοφορία, µέσω της περιφερειακής οδού, αποτελεί αίτηµα της πόλης από την περίοδο της αναδόµησης µετά τους ισχυρούς σεισµούς. Τελικά η Χωροταξική και Ρυθµιστική Μελέτη το ενέταξε ως εναλλακτική λύση, ενώ αντίθετα το Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο του 1985 ως βασική συγκοινωνιακή σύνδεση. Η προτεινόµενη χάραξη της περιφερειακής οδού (Χαστάογλου 2007)

62 Η ενσωµάτωση των νέων τεχνολογιών γίνεται διστακτικά και καθυστερηµένα. Το 1998 αποφασίστηκε η ίδρυση του Τεχνολογικού Πάρκου στη ΒΙΠΕ Βόλου. Το αίτηµα αυτό της πόλης, συνδέεται άµεσα µε την ενίσχυσης της παράδοσης της βιοµηχανίας κυρίως στη µηχανουργία. Το Πάρκο εντάχθηκε στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας και φορέας του είναι η Εταιρία Bιοµηχανικής Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Μετάλλου (ΕΒΕΤΑΜ) Τέλος από τα σηµαντικότερα έργα στον Ευρωπαϊκό χώρο, στον τοµέα του περιβάλλοντος χαρακτηρίζεται το έργο της επανασύστασης της λίµνης Κάρλας, καθώς σχετίζεται µε την επαναφορά της ισορροπίας του οικοσυστήµατος που είχε διαταραχθεί κατά την αποξήρανσή της και την προστασία του ενδιαιτήµατος. Ενώ παράλληλα θα αποτελεί ένα σηµαντικό πόλο ήπιων µορφών ανάπτυξης και παρεµβάσεων που θα µεταµορφώσουν θετικά την περιοχή. Είναι γεγονός, πως η πόλη βρίσκονταν σε ένα µεταβατικό στάδιο αλλαγής της φυσιογνωµίας και ταλαντεύονταν τόσο σε επίπεδο φορέων αλλά και κοινωνικών ζυµώσεων για την πορεία που θα ακολουθήσει. Όµως, και ενώ στην πορεία, βρέθηκε ακόµα και ο πολύ µεγάλος στόχος όπως ήταν αυτός της διοργάνωσης στην πόλη µέρους των Ολυµπιακών Αγώνων και ο πολύ σηµαντικός χαρακτηρισµός του Βόλου ως ολυµπιακή πόλη, αυτό δε κατέστη δυνατό, σε συνδυασµό µε την µη υλοποίηση σηµαντικών έργων, να αποτελέσει το κινητήριο µοχλό και το έναυσµα ώστε ο Βόλος να αποκτήσει και πάλι τη ξεθωριασµένη αίγλη και να επαναβεβαιώσει την έννοια του αστικού θαύµατος που του είχε προσδοθεί. Έτσι, ο Βόλος συνεχίζει να παρουσιάζει στον ιστό του προβλήµατα όπως το κυκλοφοριακό, η έλλειψη χώρων στάθµευσης, δηµοσίων χώρων, πρασίνου, κυριαρχία της πυκνής δόµησης. Σε αυτά προστίθενται προβλήµατα που σχετίζονται µε την ένταξη της πόλης στους κύριους άξονες ανάπτυξης της πόλης. Είναι χαρακτηριστικό ότι µέσα σε ελάχιστες δεκαετίες, η πόλη που αποτελούσε το σφυγµό της περιφέρειάς της, και ακολουθούσε σε δυναµική τα δύο µεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, τώρα πλέον συµβιβάζεται µε την αναγνώριση στα περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφορικής Ανάπτυξης ότι είναι µια οικιστική ενότητα µε σηµαντικές λειτουργίες 1ου βαθµού ΟΤΑ και µε ισχυρές δυνατότητες για περισσότερες, αλλά παραµένει εγκλωβισµένη σε λειτουργίες που ο χαρακτήρας τους δεν είναι υπερτοπικός. (βλ. ΠΠΧΣΑΑ1 Θεσσαλίας ) 1 Πλαίσιο Περιφερειακού Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφορικής Ανάπτυξης Θεσσαλίας

63 2.2 Προσεγγίσεις της Ταυτότητας του Τόπου Ιστορικότητα: Κύριος Παράγοντας ιαµόρφωσης της Πόλης Με το πέρασµα του χρόνου η πόλη µεγαλώνει επάνω στον εαυτό της, αποκτά συνείδηση και µνήµη του εαυτού της. Στην κατασκευή της παραµένουν τα αρχικά στοιχεία του σχεδιασµού της, αλλά µε τον καιρό η πόλη τα συγκεκριµενοποιεί και τα µεταβάλλει. Κάπως έτσι εξελίχθηκε και ο Βόλος, µε την ύπαρξη του Κάστρου και των Παλαιών Μαγαζείων στις αρχές του 19ου αιώνα και το µετασχηµατισµό του σε νέα πόλη µε την ανάπτυξη του Νέου Βόλου και την ενοποίηση του µε την παλιά πόλη. Τα στοιχεία που επιβιώνουν µέσα από ην ιστορία, αναγνωρίζονται µέσα από τα µνηµεία, τα φυσικά σηµάδια του παρελθόντος αλλά και µέσα από τη επιβίωση των χαράξεων κα των σχεδίων της πόλης. Κάτι ανάλογο έχει συµβεί και µε την περίπτωση της πόλης του Βόλου, καθώς η χάραξη του σχεδίου της νεώτερης πόλης (1ο πολεοδοµικό σχέδιο, περίοδος ) δεν έχει αλλοιωθεί σε µεγάλο βαθµό και εξακολουθεί να ισχύει µέχρι σήµερα. Αυτό το σηµείο είναι η κύρια ανακάλυψη του Poete: οι πόλεις τείνουν να παραµείνουν στους άξονες ανάπτυξής τους, διατηρούν τις χαράξεις τους και αναπτύσσονται σύµφωνα µε την κατεύθυνση και τη σηµασία των παλιών συντελεστών, που είναι συχνά ξεχασµένοι από το σήµερα. Ορισµένες φορές αυτοί οι συντελεστές παραµένουν αµετάβλητοι, προικισµένοι µε µια συνεχή ζωτικότητα, ενώ άλλες φορές χάνονται. Παρόλα αυτά, και σε αυτή την περίπτωση, εξακολουθούν να διατηρούνται τα στοιχεία διάρκειας της µορφής, των φυσικών στοιχείων. Τα πιο σηµαντικά στοιχεία διάρκειας είναι το οδικό δίκτυο και το σχέδιο πόλης. Αυτό το τελευταίο παραµένει κάτω από τις όψεις των κτιρίων που διαφοροποιούνται. Οι ιδιότητες του αλλάζουν, συχνά παραµορφώνεται, αλλά στην ουσία, το σχέδιο δεν µετατοπίζεται Η Αρχιτεκτονική Κληρονοµία Η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς προωθεί την οικονοµική ανάπτυξη των πόλεων και ειδικότερα την αστική τουριστική ανάπτυξη. Ανάµεσα στις Νέες Αστικές Πολιτικές που υιοθετεί η αστική διακυβέρνηση προκειµένου να ανταπεξέλθει στον ανταγωνισµό των πόλεων, είναι και η προσέλκυση εταιριών µε

64 σκοπό την βελτίωση της εικόνας της πόλης και ειδικότερα τον εµπλουτισµό της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς. Η στρατηγική αυτή έχει υποστεί πολλές κριτικές, όσον αφορά τη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας, του τοπίου της πόλης και τις διαφορές του σχετικά µε τις υπόλοιπες πόλεις. Χαρακτηριστική είναι η οικονοµία της Αναψυχής και του Πολιτισµού (βλ. Burtenshaw, Bateman, Ashworth 1991/1996) που περιγράφεται στις Νέες Αστικές Οικονοµίες της µεταφορντιστικής εποχής (McNeil & While 2001), η οποία θεωρεί την αρχιτεκτονική κληρονοµιά ως τουριστικό πόρο. Παρόλα αυτά, η Zakin (1995) αναφέρει ότι: µε την εξαφάνιση των τοπικών βιοµηχανιών κατασκευής και της περιοδικής κρίσης στην κυβέρνηση και τη χρηµατοδότηση, ο πολιτισµός και η αρχιτεκτονική κληρονοµιά είναι όλο και περισσότερο η επιχείρηση των πόλεων η βάση των τουριστικών αξιοθέατών τους και η µοναδική ανταγωνιστικότητά τους.όπως θα δούµε παρακάτω στην ανάλυση, αυτό ισχύει απόλυτα για την περιοχή µελέτης τα Παλαιά όπου τα τελευταία χρόνια η αξιοποίηση των πρώην βιοµηχανικών κτισµάτων έχει αποδειχθεί ένα µεγάλο υπάρχον κεφάλαιο για την ανάπτυξη ψυχαγωγικών και εµπορικών δραστηριοτήτων. Στη σύγχρονη εποχή είναι χαρακτηριστικό ότι, σε παγκόσµιο επίπεδο, η αρχιτεκτονική κληρονοµιά χάνει τη δύναµή της ως παράγοντας διαµόρφωσης της ταυτότητας του τόπου για τις σύγχρονες ευρωπαϊκές πόλεις. Ο Βόλος, ως µια ελληνική πόλη µεσαίου µεγέθους, δεν διαθέτει το κρίσιµο οικονοµικό µέγεθος για εφαρµογή καινοτόµου σχεδιασµού και συνεπώς έχει υιοθετήσει την πρακτική της αξιοποίησης της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς και των ιστορικών µνηµείων που διαθέτει. Η αρχιτεκτονική κληρονοµιά έχει υπάρξει και κατά το παρελθόν ένα αποτελεσµατικό εργαλείο διαµόρφωσης της ταυτότητας του τόπου, όπως εξηγεί η Γοσποδίνη Α. µε δύο τρόπους: (α) αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα και στην παράδοση της πόλης και προκαλεί κάτι κοινό ανάµεσα στα άτοµα µέλη της κοινωνίας, (β) προσθέτει στη φυσιογνωµία του τοπίου της πόλης και προωθεί την οικονοµική ανάπτυξη των πόλεων σαν τουριστικά ή επιχειρησιακά µέρη. Με τον τρόπο αυτό, δηµιουργείται ένα είδος κοινωνικής αλληλεγγύης ανάµεσα στα άτοµα, που βασίζεται σε οικονοµικές προοπτικές. Σε αρκετές περιπτώσεις, η ανάπτυξη και επέκταση του κέντρου µιας πόλης εµφανίζεται, παρά τις πολεοδοµικές µελέτες, ρυθµίσεις και παρεµβάσεις, να

65 ακολουθεί δοµή διαφορετική από την προβλεπόµενη. Ειδικότερα, σε περιπτώσεις ανάπλασης τµηµάτων του κέντρου µε ειδικούς στόχους όπως για παράδειγµα, η ανάδειξη της αρχιτεκτονικής φυσιογνωµίας σε συνδυασµό µε την διατήρηση του κοινωνικού χαρακτήρα µιας περιοχής ή/και την τόνωση συγκεκριµένων χρήσεων (π.χ. πολιτιστικές λειτουργίες, κατοικία, εµπόριο, κ.ά.), συχνά κάποιοι παράγοντες φαίνεται να κρατούν, την ανάπτυξη σε άλλη τροχιά. Ως παράδειγµα από τον Ελληνικό χώρο, θα µπορούσαν να αναφερθούν η Πλάκα στην Αθήνα, η Άνω Πόλη και τα Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη. Στην περίπτωση της Πλάκας, οι στόχοι της διατήρησης των παλιών κοινωνικών στρωµάτων και της ενίσχυσης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων παρέµειναν ανεκπλήρωτοι και η εξυγίανση ανάπλαση την µετέτρεψε σε περιοχή κατοικίας µεσαίων και υψηλών εισοδηµάτων και σε ζώνη τουριστικών εµπορικών καταστηµάτων (. Φιλιππίδης, 1990, σελ ). Στα Λαδάδικα, ο στόχος της επέκτασης του σύγχρονου εµπορικού και επιχειρησιακού κέντρου της Θεσσαλονίκης στάθηκε ανέφικτος και η περιοχή έγινε «διασκεδαζούπολη». Η ανάπτυξη και επέκταση του κέντρου µιας πόλης και η ανάπλαση κεντρικών περιοχών µε ειδικό χαρακτήρα, είναι από τα σηµαντικότερα αντικείµενα µελέτης του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου (Γ.Π.Σ) και των Πολεοδοµικών Μελετών, των οποίων οι προτάσεις στηρίζονται στα βασικά οικονοµικά και πολεοδοµικά µεγέθη όπως φθίνουσες και αναπτυσσόµενες οικονοµικές δραστηριότητες, κύριες χρήσεις γης και τάσεις επέκτασής τους, πυκνότητες, ρυµοτοµία κ.ά. Ωστόσο, πέραν αυτών των παραγόντων, φαίνεται ότι παραβλέπεται, ως ανεξάρτητος παράγων, ο χώρος και οι αυτοτελείς ιδιότητες του. 2.4 Ειδικά Συµπεράσµατα Στην πόλη του Βόλου, ο αστικός χώρος έχει προκύψει ως αποτέλεσµα και ως ζητούµενο µιας συνεχούς διαδικασίας ανανέωσης. Ωστόσο, η πόλη δεν στερείται από θετικά στοιχεία, όπως πολυλειτουργικότητα, ασφάλεια, ζωντάνια και απουσία θυλάκων αποκλεισµού. Οι αξίες της αστικότητας δεν έπαψαν ποτέ να χαρακτηρίζουν τουλάχιστον την κεντρική περιοχή της, όπου συνυπάρχουν µε γόνιµο τρόπο οι χρήσεις της κατοικίας, του εµπορίου και των υπηρεσιών, παρά το βαρύ πλήγµα που δέχθηκε µε την καταστροφή της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς την περίοδο των σεισµών

66 Παρόλα αυτά, ο Βόλος εξακολουθεί να είναι µια µονοκεντρική πόλη, παρότι κατάγεται από δύο πυρήνες. Η υπερσυγκέντρωση πληθυσµού και δραστηριοτήτων στο σηµερινό κέντρο, εκτός των ιστορικών καταβολών της, σχετίζεται µε την υψηλή οικονοµική αξία της αστική γης και τη συµβολική φόρτιση της περιοχής. Η πολεοδοµική ανάπτυξη του Βόλου βασίσθηκε κυρίως στις δυνάµεις της αγοράς, κατά το πρότυπο του ελληνικού φαινοµένου της αντιπαροχής και στην πίεση της κάλυψης των αναγκών που προκαλούσε η εσωτερική µετανάστευση ως επί το πλείστον από τη Θεσσαλία. Η άναρχη δόµηση, η αισθητική αθλιότητα, η ανεπάρκεια των υποδοµών, η έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων στάθµευσης, η ανυπαρξία διαχείρισης όσον αφορά την καθαριότητα και την κυκλοφορία είναι µερικά από τα προβλήµατα που συσσώρευσε η πόλη. Εξαίρεση αποτελεί η (πρόσφατη) αξιοποίηση των παλιών βιοµηχανικών κτιρίων κυρίως από το ήµο και το Πανεπιστήµιο και η απόδοση σε αυτά νέων χρήσεων που σχετίζονται µε τον πολιτισµό και την εκπαίδευση. Η πολιτική αυτή έχει διπλό στόχο: αφενός την διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονοµίας και κατ επέκταση της διατήρησης της φυσιογνωµίας της πόλης και αφετέρου, την λειτουργική και ιστορική της συνέχεια. Οι πρωτοβουλίες της πόλης για βελτίωση της εικόνας και την ανανέωση της φυσιογνωµίας της ακολούθησαν λίγο πολύ τις προτάσεις του ΓΠΣ και της µελέτης Αναθεώρησης. ιστακτικές στη δεκαετία του 80, πιο συχνές και ουσιαστικές µετά το 1990 µε τη διενέργεια αρχιτεκτονικών διαγωνισµών, τις αστικές αναπλάσεις και τις ανεγέρσεις νέων κτιρίων και ενισχύθηκαν από την αξιοποίηση των βιοµηχανικών κτιρίων και στα Παλαιά -, αλλά και την υλοποίηση του δικτύου των πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων. Γενικά, θα λέγαµε ότι προσπάθησαν να αποφύγουν την αρχιτεκτονική του εντυπωσιασµού και επιχείρησαν την εξισορρόπηση της µονοκεντρικότητας και τη διάχυση των κεντρικών λειτουργιών, κυρίως δυτικά του σηµερινού κέντρου, τη δηµιουργία δηµόσιων χώρων και τις επεµβάσεις ανάπλασης και εξυγίανσης των υποβαθµισµένων συνοικιών. Σύµφωνα, µε τα αποτελέσµατα της έρευνας που διεξήχθη το 1995 για το ΠΣ Βόλου, η εφαρµογή της µεθόδου ανέδειξε ως βασικά δοµικά στοιχεία της κοινωνικοεπαγγελµατικής κατανοµής στον τόπο κατοικίας, τον ταξικό διαχωρισµό και τον κοινωνικό αποκλεισµό και ως βασική χωρική δοµή την συγκέντρωση των υψηλών και µεσαίων τάξεων στο κέντρο του ήµου Βόλου και των εργατικών στρωµάτων στη δυτική πλευρά του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος. Επίσης, από τη

67 χαρτογράφηση του ΠΣ Βόλου προκύπτει ότι, οι περιοχές µεσαίων και υψηλών κοινωνικοεπαγγελµατικών στρωµάτων εγκαθίστανται στο κέντρο του Βόλου και στις περί αυτού κοινωνικοεπαγγελµατικών στρωµάτων εγκαθίστανται στο κέντρο του Βόλου και στις περί αυτού ζώνες, µε τις υψηλότερες κατηγορίες να συγκεντρώνονται στις πλέον κεντρικές περιοχές (Μαλούτας, 1995)

68 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 3 Ο : Α Π Ο Τ Υ Π Ω Σ Η Τ ΗΣ Π ΕΡ Ι Ο Χ Η Μ ΕΛ ΕΤ Η Σ : Η Σ Υ Ν Ο Ι Κ Ι Α Τ Ω Ν ΠΑ ΛΑ ΙΩΝ 3.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό πραγµατοποιείται µία παρουσίαση της περιοχής µελέτης, εξετάζοντας τους παράγοντες που οδήγησαν στη σηµερινή της µορφή και την κατάσταση που επικρατεί σήµερα, µελετώντας παράλληλα τη σχέση της µε την υπόλοιπη πόλη. Ως περιοχή µελέτης έχει οριστεί η πολεοδοµική ενότητα των Παλαιών, το οποίο ανήκει στο πολεοδοµικό συγκρότηµα του Βόλου. Βρίσκεται στη δυτική είσοδο της πόλης, σε µικρή απόσταση από τη θάλασσα και οριοθετείται από το φυσικό όριο της θάλασσας στο νότιο τµήµα της, τις σιδηροδροµικές γραµµές στα ανατολικά της περιοχής, το χείµαρρο Κραυσίδωνα από τα δυτικά και τη συµβολή του χειµάρρου µε τις σιδηροδροµικές γραµµές στα βόρεια (επεξεργασία από: /Maps /map_volos.jpg)

69 Η συνοικία των Παλαιών, στα δυτικά του κέντρου του Βόλου, αποτελεί την αρχαιότερη συνοικία της πόλης, όπως φανερώνει το όνοµά της και µια ιδιαίτερη περίπτωση παλιού ιστορικού κέντρου που σταδιακά πέρασε στην παρακµή, αλλά διατηρεί τον ιστορικό πλούτο και τις µνήµες που φέρνουν την περιοχή ξανά στο προσκήνιο για παρεµβάσεις ανάπλασης και ανάδειξής της. Θα ήταν σηµαντικό να αναφερθεί, ότι αποτέλεσε µία περιοχή που αρχικά αναπτύχθηκε ως αυτόνοµος οικισµός και αργότερα ως ιδιαίτερο και ξεχωριστό τµήµα του πολεοδοµικού ιστού της πόλης του Βόλου. Η συνοικία αναπτύσσεται σε µια έκταση 350 στρεµµάτων. Από πλευράς χρήσεων γης, διακρίνονται οι περιοχές κατοικίας στο λόφο και τα προσφυγικά του Παλιού Λιµεναρχείου, η περιοχή της αγοράς µε τα παραδοσιακά µαγαζιά και εργαστήρια, τις εταιρείες µεταφορών και τους σταθµούς µαζικών µεταφορών και τις παλιές βιοµηχανίες και αποθήκες στα βόρεια και δυτικά, που σταδιακά αλλάζουν χρήσεις και δίνουν τη θέση τους σε χώρους διασκέδασης και αναψυχής, εµπορικές χρήσεις, χώρους επέκτασης των εγκαταστάσεων του Πανεπιστηµίου και τελευταία σε πολυκατοικίες. Η συνοικία των Παλαιών βρίσκεται σ ένα κοµβικό σηµείο, στην είσοδο της πόλης, έτσι ώστε για να εισέλθει κάποιος στο κέντρο του Βόλου θα πρέπει να διασχίσει ή να παρακάµψει τη συνοικία των Παλαιών. ιάφοροι σχεδιασµοί αναπτύσσονται τελευταία προσπαθώντας να δώσουν λύση στο πρόβληµα της εισόδου της πόλης µε την οδό Λαµπράκη που χωρίζει τη συνοικία στα δύο να αποτελεί τον οδικό άξονα µε τον µεγαλύτερο κυκλοφοριακό φόρτο. Οι περίπου κάτοικοι της περιοχής παρακολουθούν τους σχεδιασµούς που αναπτύσσονται για την περιοχή και αναφέρονται στην ανάδειξή της, στην ανάπτυξη των συγκοινωνιακών αξόνων, την επέκταση των εµπορικών χρήσεων του λιµανιού και τις πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τοµέα για εκµετάλλευση των ακινήτων, την ανάπτυξη νέων χρήσεων σε παλιά κτίρια, µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αλλά µάλλον ως θεατές. Το ενδιαφέρον για την περιοχή αφορά το σύνολο της πόλης και οι σχεδιασµοί πολλές φορές ξεπερνούν τα όρια της συνοικίας. Αλλά ας εξετάσουµε τον χαρακτήρα της περιοχής µε µια σύντοµη αναδροµή στην ιστορία της συνοικίας, των παρεµβάσεων που επιχειρήθηκαν και των εξελίξεων που προοιωνίζονται για την περιοχή των Παλαιών

70 3.2 Ιστορική Αναδροµή Η συνοικία των Παλαιών, όπως φανερώνει το όνοµά της, αποτελεί την αρχαιότερη συνοικία της πόλης. Στο λόφο των Παλαιών δέσποζε το µεσαιωνικό κάστρο που κτίστηκε τον 6ο µ.χ. αιώνα και αποτελούσε το στρατιωτικό, διοικητικό και οικονοµικό εµπορικό κέντρο της περιοχής µέχρι τα µέσα του 19ου αιώνα. Από το 1840 περίπου αρχίζει να κτίζεται η νέα πόλη του Βόλου στα ανατολικά του κάστρου και πλάι στη θάλασσα. Ο νέος οικισµός των Ελλήνων δρα ανταγωνιστικά προς το Οθωµανικό κάστρο και αυτός ο δυϊσµός κρατά για αρκετές δεκαετίες µέχρι την οριστική επικράτηση της νέας πόλης. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλίας το 1881 και την δηµιουργία σηµαντικών έργων υποδοµής στο λιµάνι και τον σιδηρόδροµο, η νέα πόλη του Βόλου αναπτύσσεται αλµατωδώς, ενώ σταδιακά υποβαθµίζεται το παλιό οθωµανικό κέντρο. Το 1889 είχαν ήδη καταρριφθεί τα τείχη του κάστρου και επί δηµαρχίας Ν. Γεωργιάδη στις αρχές του 20ου αιώνα εφαρµόζεται η νέα ρυµοτοµία στην περιοχή, που απαλείφει τα δαιδαλώδη στενά δροµάκια που υπήρχαν στο εσωτερικό του κάστρου. Στις αρχές του 20ου αιώνα µε την βιοµηχανική ανάπτυξη της πόλης, εγκαθίστανται στα βόρεια και δυτικά του λόφου, στις παρυφές της πόλης και σε εγγύτητα µε το λιµάνι και τον σιδηροδροµικό σταθµό, βιοµηχανικές µονάδες και αποθηκευτικοί χώροι. Νότια του κάστρου, λειτουργούσε (και συνεχίζει να υπάρχει µέχρι και σήµερα) η παραδοσιακή αγορά της πόλης, µε µικρά µαγαζιά, εργαστήρια (σαµαράδικα, πεταλωτήρια, γανωµατίδικα) και χάνια για την φιλοξενία των συναλλασσοµένων. Πηγή: Παπαδήµα,

71 Το 1922 µε την Μικρασιατική καταστροφή, στο νότιο µέρος της συνοικίας, στη θέση Παλαιό Λιµεναρχείο και σε χώρο της λιµενικής ζώνης, δηµιουργείται ένας οικισµός προσφύγων που διατηρείται ως οικιστική περιοχή µέχρι και σήµερα. Η συνοικία των Παλαιών έχει µια ξεχωριστή ιστορία και εξέλιξη. Από κέντρο της περιοχής µεταβάλλεται οικιστικά σε περιφερειακή συνοικία, διατηρώντας όµως κεντρικές λειτουργίες εµπορίου και βιοµηχανικές χρήσεις. Η συνοικία περιορίζεται από φυσικά ή τεχνητά όρια που την περιχαρακώνουν και οδηγούν στην σχετική αποµόνωσή της, καθώς οριοθετείται από τον σιδηροδροµικό σταθµό στα ανατολικά και βόρεια, τον χείµαρρο Κραυσίδωνα στα δυτικά και το λιµάνι στα νότια. Τα όρια αυτά συνετέλεσαν στην αποκοπή της συνοικίας από τις εξελίξεις της νέας πόλης, αλλά και την διατήρηση του µνηµειακού πλούτου και της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας της περιοχής. Από την άλλη πλευρά, ο λόφος των Παλαιών αποτελεί ένα τόπο ιστορικό, µε σηµαντικά ευρήµατα της βυζαντινής, αλλά και της αρχαίας εποχής της περιόδου του χαλκού. Το έντονο ενδιαφέρον της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για την περιοχή και οι έλεγχοι που επιβάλλονται στην ανέγερση νέων οικοδοµών µετά την ανακάλυψη σηµαντικών ευρηµάτων στις εκσκαφές των θεµελίων, συνετέλεσαν εκ των πραγµάτων σε πάγωµα της οικοδοµικής δραστηριότητας και σταδιακή εγκατάλειψη της περιοχής από τους νέους που αναζητούσαν τις ανέσεις της σύγχρονης κατοικίας στην πόλη. Κατά τις ανασκαφές της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχουν επισηµανθεί τα εξής ευρήµατα της παλαιοχριστιανικής βυζαντινής και µεταβυζαντινής περιόδου: Τµήµατα του παλαιοχριστιανικού και βυζαντινού τείχους, το µεγαλύτερο µέρος του οποίου κατεδαφίστηκε το Τµήµα του παλαιοχριστιανικού τείχους (πηγή:προσωπικό αρχείο)

72 Τµήµα του παλαιοχριστιανικού τείχους (πηγή:προσωπικό αρχείο) Παλαιοχριστιανική βασιλική στην κορυφή του λόφου των Παλαιών. Ανακαλύφθηκε κατά τις εργασίες διαµόρφωσης της πλατείας των Αγίων Θεοδώρων, νότια από τον σύγχρονο ναό, πάνω σε αρχαιότερο κτίσµα. Η βασιλική εκτείνεται σε γειτονικό ιδιωτικό οικόπεδο, από την ανασκαφή του οποίου έχουν προέλθει πολλά αρχιτεκτονικά µέλη και ψηφιδωτό δάπεδο. Εκκλησία των Αγίων Θεοδόρων (πηγή: προσωπικό αρχείο) Παλαιοχριστιανικό λουτρό των αρχών του 4ου αι.µ.χ., στην οδό Σουλίου

73 Τµήµα επίσης λουτρού στην οδό Φερρών ίδιας εποχής µε το προηγούµενο. Κατά το έτος 1991 σε οικόπεδο του ήµου Βόλου, όπου επρόκειτο να ανεγερθεί η Υπερτοπική Αγορά αποκαλύφθηκαν η νοτιοανατολική γωνία της οχύρωσης σε µήκος 40µ. Το τµήµα της οχύρωσης αυτής αποτελείται από τείχος πλάτους 2,50 µ. και δύο τετράγωνους πύργους. Πυριτιδαποθήκη των οθωµανικών χρόνων, το µεγαλύτερο µέρος της οποίας σώζεται ως σήµερα. Πυριτιδαποθήκη Οθωµανικών χρόνων (πηγή: προσωπικό αρχείο ) Τα εµπόδια στην ανανέωση του οικιστικού αποθέµατος στο λόφο των Παλαιών, το σταδιακό κλείσιµο ή µετεγκατάσταση των βιοµηχανιών και η διαρκώς µειούµενη σηµασία της παραδοσιακής αγοράς, οδήγησαν την περιοχή σε µαρασµό. Από την άλλη πλευρά, για τους ίδιους ακριβώς λόγους, διατηρήθηκε στη συνοικία το χρώµα και η ατµόσφαιρα που σταδιακά εξαφανίσθηκε από άλλες περιοχές της πόλης, αλλά και συνολικά όλων των Ελληνικών πόλεων. Τα Παλιά διατηρούν σήµερα τον χαρακτήρα της παλιάς Ελληνικής γειτονιάς µε τις µονοκατοικίες και τις αυλές, τα µικροµάγαζα και τις αγορές. Η συνοικία των Παλαιών της πόλης του Βόλου, όπως αυτή διαµορφώθηκε µέσα από τους αιώνες, αποτελεί µοναδικό µνηµειακό χώρο όχι µόνο για την πόλη του Βόλου, αλλά και για ολόκληρη τη Θεσσαλία µε διαχρονική ανθρώπινη κατοίκηση χωρίς διακοπή από τους προϊστορικούς χρόνους (3 η χιλιετία π.χ.) µέχρι και σήµερα. Ολόκληρη η περιοχή των Παλαιών έχει χαρακτηριστεί ως αρχαιολογικός χώρος και έχει εγκριθεί µε Υπουργική Απόφαση η οποία δηµοσιεύθηκε στο ΦΕΚ

74 1047/Β / µε θέµα: «Τροποποίηση όρων δόµησης και χρήσεων γης στη συνοικία Παλαιά του ήµου Βόλου.» Στη συνοικία Παλαιών υπάρχουν: Προϊστορικός της 3ης χιλιετίας π.χ. χωρίς να οργανωµένος οικισµός αποκλείεται η ύπαρξη αρχαιότερης νεολιθικής εγκατάστασης στις βαθύτερες επιχώσεις. Οικισµός της Μέσης Εποχής Χαλκού ( π.χ.) µε σύνθετη αρχιτεκτονική οργάνωση και κοινωνικές δοµές. Σηµαντική Πόλη µυκηναϊκής εποχής ( π.χ.) µε οργανωµένο νεκροταφείο που εκτείνεται πέραν της σηµερινής συνοικίας των Παλαιών στη συνοικία των Αγ. Αναργύρων και στο δήµο Ν. Ιωνίας. Πόλη εκτεταµένη µε νεκροταφείο της εποχής του σιδήρου (Γεωµετρικοί χρόνοι 10ος 7ος αιώνας π.χ.) που εκτείνεται σε όλη τη συνοικία Παλαιών και µε το νεκροταφείο στην περιοχή των Αγ. Αναργύρων και το δήµο Ν. Ιωνίας. Πόλη κλασσικών, Ελληνιστικών και Ρωµαϊκών χρόνων (5ος αιώνας π.χ. έως και 4ος αιώνας µ.χ.) µε οργανωµένο νεκροταφείο. Τµήµα του προϊστορικού οικισµού διατηρείται ορατό σε υπόγειο σύγχρονης κατοικίας. Επίσης, στο ηµοτικό χώρο, όπου υπήρχε το ισλαµικό τέµενος - τζαµί το οποίο είχε καταστραφεί από τους σεισµούς του 1955, έχουν διενεργηθεί διερευνητικές ανασκαφές και έχουν αποκαλυφθεί τµήµατα κτιρίων πρωτογεωµετρικών και µυκηναϊκών χρόνων. Στο βορειοδυτικό τµήµα του Λόφου των Παλαιών, σε επαφή και κάτω από το Μεσαιωνικό τείχος του κάστρου του Βόλου, είναι ορατά και επισκέψιµα τα κτίρια της εποχής του Χαλκού. 3.3 Η Εξέλιξη της Περιοχής τον 20ο αιώνα Η έλευση των προσφύγων τροφοδότησε την πόλη µε άφθονα εργατικά χέρια, που αντιστάθµισαν τη βραδύνουσα ακόµη αποδέσµευση των αγροτών από τα θεσσαλικά τσιφλίκια. Η ανάπτυξη της βιοµηχανικής δραστηριότητας, και µάλιστα σε περίοδο διεθνούς οικονοµικής κρίσης, ευνοήθηκε από τη θέσπιση κινήτρων που εισήγαγε ο νόµος 2948/1922 περί προαγωγής της βιοµηχανίας (δασµολογικές ατέλειες, έκπτωση στα κόµιστρα, δικαίωµα απαλλοτρίωσης οικοπέδων κ.α.) (Χαστάογλου,2002:86). Στη συνοικία των Παλαιών τη δεκαετία του 20 και του

75 εγκαταστάθηκαν πολλά καινούρια εργοστάσια όπως είναι το πλινθοκεραµοποιείο Τσαλαπατά, το εργοστάσιο παραγωγής δολωµάτων στρυχνόκαρπου και αργότερα το εργοστάσιο υφασµάτων των αδελφών Παπαγεωργίου. Σύµφωνα µε τη Χαστάογλου (2007), η βιοµηχανική ύφεση της δεκαετίας του '70, κατέστησε ανενεργές τις παλιές παραγωγικές µονάδες που ταυτίστηκαν µε την οικονοµική ακµή της πόλης του Βόλου στα προπολεµικά χρόνια. Οικονοµικά υπερχρεωµένες και τεχνολογικά απαξιωµένες περιήλθαν στην ιδιοκτησία πιστωτικών οργανισµών. Η απουσία ισχυρών τάσεων ανοικοδόµησης και η ισχνότητα της αγοράς ακινήτων λειτούργησαν υπέρ της διάσωσης των 35 από τα 45 εργοστάσια που υπήρχαν στην πόλη. Κατά κανόνα απέφυγαν αρχικά την "αποδοτική" λύση της οικοπεδοποίησης και οικοδόµησης και εν συνέχεια την επίσης "δελεαστική" προοπτική της τουριστικής αξιοποίησης 3.4 Πρόσφατες Παρεµβάσεις Την δεκαετία του 1980, η εικόνα εγκατάλειψης, αλλά και οι ευκαιρίες αξιοποίησης, προσελκύουν το ενδιαφέρον της ηµοτικής αρχής για τα Παλιά. Το 1985 προκηρύσσεται Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός ιαγωνισµός για την Ανάπλαση των Παλαιών και µε βάση τις ιδέες του πρώτου βραβείου υιοθετείται ένας νέος σχεδιασµός για την περιοχή. Σύµφωνα µε τη µελέτη για την ανάπλαση των Παλαιών που συντάσσεται το , επιχειρείται η αποκατάσταση των παλιών στενών δρόµων του κάστρου στην οικιστική περιοχή του λόφου των Παλαιών, ενώ στη θέση των παλιών βιοµηχανιών στα δυτικά του λόφου προβλέπεται η ανοικοδόµηση φοιτητικών κατοικιών και κτιρίων διοίκησης. Η µελέτη ανάπλασης των Παλαιών προωθείται το 1988 για έγκριση από το ΥΠΕΧΩ Ε και δηµοσίευση σε ΦΕΚ. Όµως, οι καθυστερήσεις στην έγκριση και θεσµοθέτηση του σχεδίου και όσα µεσολαβούν, οδηγούν στην πράξη σε αναθεώρηση και επαναπροσδιορισµό της πολιτικής του ήµου για την συνοικία των Παλαιών. Στο τέλος της δεκαετίας του 1980 γκρεµίζεται το ιστορικό κτίριο της παλιάς Λαχαναγοράς για να κτισθεί στη θέση του η νέα Υπερτοπική Αγορά. Όµως, η εύρεση µέρους του τείχους στην εκσκαφή των θεµελίων, οδηγεί την ηµοτική αρχή στην µαταίωση του σχεδίου. Αργότερα, από το 1991, όταν µετά από ισχυρή αντίδραση πολιτών και παρέµβαση της ηµοτικής αρχής σταµατά το γκρέµισµα του κινηµατογράφου «Αχίλλειον» για το κτίσιµο ξενοδοχείου στην παραλία της πόλης,

76 αρχίζει να διαµορφώνεται µια διαφορετική αντίληψη για την αντιµετώπιση των ιστορικών κτιρίων που αποτελούν σηµεία αναφοράς της πρόσφατης ιστορίας του Βόλου. Έτσι, στην δεκαετία του 1990 κυριαρχεί στην πόλη και τις τοπικές αρχές η άποψη της διατήρησης της ιστορικής µνήµης, µε την αποκατάσταση, ανάδειξη και αξιοποίηση σηµαντικών κτιρίων µε την ένταξη νέων χρήσεων. Ο ήµος αναπτύσσει µια στρατηγική κατ αρχήν εξασφάλισης των διαφόρων κτιρίων, είτε µε αγορά είτε µε παραχώρηση εάν ανήκουν στο δηµόσιο, ενώ ταυτόχρονα αναζητούνται πόροι για την αποκατάσταση και επανάχρησή τους. Παράλληλα στη συνοικία των Παλαιών υλοποιείται η αναβάθµιση σηµαντικών υπαίθριων χώρων, όπως το Γήπεδο του Μαγνησιακού, που παραµένει ελεύθερος χώρος για αθλητικές δραστηριότητες και ο χώρος της εκσκαφής στην πρώην Λαχαναγορά που αναδεικνύεται σε χώρο ιστορικής µνήµης. Γήπεδο Μαγνησιακού (πηγή:προσωπικό αρχείο) Το 1994 συντάσσεται και κατατίθεται ένα ολοκληρωµένο πρόγραµµα για την οικονοµική και κοινωνική αναζωογόνηση και την πολεοδοµική αναβάθµιση των Παλαιών στα πλαίσια της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας URBAN. Το πρόγραµµα προβλέπει την αποκατάσταση ή ανακαίνιση παλιών βιοµηχανικών κτιρίων και την ένταξη σ αυτά νέων χρήσεων, µε σκοπό την οικονοµική τόνωση της περιοχής και της πόλης συνολικά καθώς και την δηµιουργία νέων θέσεων απασχόλησης. Έτσι, το 1994 αποφασίζεται από το ήµο Βόλου η αγορά του πλινθοκεραµοποιείου Τσαλαπάτα, ενώ το 1995 το συγκρότηµα κρίνεται διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισµού. Ταυτόχρονα γίνονται ενέργειες και παραχωρείται από

77 το Υπουργείο Γεωργίας στο ήµο Βόλου, η χρήση των κτιρίων του Απεντοµωτηρίου και του Στρυχνοκάρπου. Επίσης σχεδιάζονται σηµαντικές πολεοδοµικές παρεµβάσεις µε τη δηµιουργία πλατείας στο χώρο του σιντριβανιού της Αγοράς των Παλαιών, διαµόρφωση πλατείας στην οδό Λαµπράκη και πεζοδρόµηση του χώρου µεταξύ των κτιρίων Στρυχνοκάρπου και Απεντοµωτηρίου. Το πρόγραµµα URBAN-Ι, το 1994, δίνει το έναυσµα για την αναθεώρηση του σχεδίου των Παλαιών, µε την υιοθέτηση και στον επίσηµο σχεδιασµό των επιλογών για ήπιες παρεµβάσεις που δεν θα αλλοιώνουν τον χαρακτήρα της περιοχής, αλλά αντίθετα θα ενισχύουν την διατήρηση της ιστορικής φυσιογνωµίας της περιοχής. Οι παρεµβάσεις του προγράµµατος URBAN συµπληρώνονται µε την αποκατάσταση του µουσειακού εξοπλισµού και την διαµόρφωση του υπαίθριου χώρου στο συγκρότηµα Τσαλαπάτα που χρηµατοδοτείται µε ίδιους πόρους του ήµου Βόλου. Επίσης, µε την αποκατάσταση των υποστέγων στη βόρεια πλευρά του συγκροτήµατος µέσω του προγράµµατος ΕΠΤΑ. Παράλληλα, ολοκληρώνονται οι πολεοδοµικές παρεµβάσεις στην πλατεία της οδού Λαµπράκη, η διαµόρφωση πλατειών και του περιβάλλοντος χώρου του Κοινωνικού Κέντρου και του Ενεργειακού Κέντρου, οι οποίες είχαν µαταιωθεί λόγω περιορισµένης χρηµατοδότησης από το πρόγραµµα URBAN και ολοκληρώνονται µε πεζοδροµήσεις στην περιοχή της αγοράς

78 Οι δράσεις του προγράµµατος URBAN (αρχείο ΕΜΕΚΑΒ) Τέλος δηµιουργείται στην είσοδο της πόλης, στη συµβολή των οδών Λαµπράκη και Σέκερη, το Κέντρο Τουριστικής Πληροφόρησης, σηµατοδοτώντας το νέο ενδιαφέρον και τις προοπτικές ανάδειξης της περιοχής των Παλαιών ως πόλο έλξης των επισκεπτών της περιοχής. Κέντρο Τουριστικής Πληροφόρησης (Πηγή: προσωπικό αρχείο)

79 Οι παρεµβάσεις που σχεδιάζονται στην περιοχή για το µέλλον αφορούν τη δηµιουργία του Μουσείου Νεώτερης Ιστορίας της Πόλης στην πρώην καπναποθήκη Παπάντου µε παράλληλη αξιοποίηση του υπαίθριου χώρου, επέκταση των πεζοδροµήσεων στην περιοχή του λόφου των Παλαιών και αποκατάσταση και ανάδειξη του τείχους σε συνεργασία µε την Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η φιλοσοφία των παρεµβάσεων της ηµοτικής αρχής βασίζεται στην επιλογή στρατηγικών χώρων που µε την αποκατάστασή τους και την λειτουργία νέων χρήσεων µπορούν να δώσουν το έναυσµα για µια γενικότερη προσπάθεια αναβάθµισης της περιοχής. Σηµαντική εµφανίζεται ήδη η ανταπόκριση του ιδιωτικού τοµέα, µε πρωτοβουλίες προσεγµένης διατήρησης και αποκατάστασης κτιρίων στην περιοχή των Παλαιών. Βέβαια, παραµένει ως ένα διαρκές στοίχηµα, η διατήρηση της ισορροπίας µεταξύ των παλαιών και νέων χρήσεων, µε ένα τρόπο που θα αξιοποιεί την ιστορική φυσιογνωµία της περιοχής, χωρίς να ανατρέπει τα στοιχεία της παράδοσης και του πλούτου των χρήσεων που έκαναν την περιοχή ενδιαφέρουσα. 3.5 Πολεοδοµικές Ρυθµίσεις της Περιοχής Όπως προκύπτει από τα προαναφερθέντα, η συνοικία των Παλαιών βρέθηκε τη δεκαετία του '80 να διαθέτει µια πληθώρα σηµαντικών εργοστασιακών εγκαταστάσεων οι οποίες ήταν ανενεργές και ανεκµετάλλευτες. Για αυτόν το λόγο, η περιοχή υπάχθηκε το 1985 σε περιοχή υπό ανάπλαση σύµφωνα µε το άρθρο 13 του Ν. 1337/83 (Φ.Ε.Κ. ' 271/ ). Η σχετική µελέτη συντάχθηκε από το γραφείο Μελετών Παπαγιάννη και σύµφωνα µε αυτή προβλέπεται και η εισφορά σε γη των ακινήτων που βρίσκονται στην υπό ανάπλαση περιοχή. Μετά τη σύνταξη της µελέτης και την έγκριση της από το.σ. Βόλου και το κεντρικό Σ.Χ.Ο.Π., η µελέτη επεστράφη στο ήµο Βόλου στις ύστερα από αίτηµα του ήµου. Ο λόγος της επιστροφής της µελέτης στο ήµο Βόλου ήταν η µη δυνατή υλοποίηση της ανάπλασης λόγω των συνεχών παρεµβάσεων που λάµβαναν χώρα στην περιοχή. Για να αντιµετωπιστούν τέτοιου είδους φαινόµενα και µπροστά στην απειλή της αλλοίωσης του χαρακτήρα της συνοικίας, αναοριοθετήθηκε ο Αρχαιολογικός των Παλαιών µε την υπ' αριθµό ΥΠΠΟ/Γ ΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/46412/3077/ Υπουργική απόφαση που δηµοσιεύθηκε στο Φ.Ε.Κ. 1047/Β Με αυτήν την απόφαση ζητούνταν από τις αρµόδιες υπηρεσίες να µη χορηγούν και να µην

80 εκδίδουν εγκρίσεις και αποφάσεις εργασιών στο χώρο της συνοικίας των Παλαιών χωρίς προηγούµενη άδεια του ΥΠ.ΠΟ. Στη συνέχεια, στις 25/8/2004, το ηµοτικό Συµβούλιο του ήµου Βόλου µε την απόφαση 343/2004 προχώρησε στην τροποποίηση των όρων δόµησης και των χρήσεων γης στη συνοικία των Παλαιών µε τη σύµφωνη γνώµη των Εφορειών ΙΓ' Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και Νεώτερων Μνηµείων. Σύµφωνα µε την απόφαση 343/2004, η συνοικία των Παλαιών χωρίστηκε σε πέντε βασικούς τοµείς ως κάτωθι, µε τους αντίστοιχους όρους δόµησης και χρήσεων γης : 1) Α ΤΟΜΕΑΣ: Περικλείεται από τις οδούς Λαχανά, Κρέοντος, Φερών και Λεωφόρου Λαµπράκη. ΟΡΟΙ ΟΜΗΣΗΣ : Συντελεστής δόµησης 1.6 Κάλυψη κατά Γ.Ο.Κ. 70% Αριθµός ορόφων δύο (2) Μέγιστο ύψος κτιρίου 7,50 µ. συν 1,50 µ. ύψος της κεραµοσκεπούς στέγης η οποία είναι υποχρεωτική. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ: 1. Κατοικία 2. Εµπορικά καταστήµατα µικρής κλίµακας, στο ισόγειο κτιρίων έως 100 µ2 (µε εξαίρεση τα καταστήµατα ανταλλακτικών αυτοκινήτων) 3. Γραφεία, ιοίκηση (έως 200 τ.µ.) 4. Ξενώνες µικρού δυναµικού (έως 20 κλίνες) 5. Ασφάλειες, κοινωφελείς οργανισµοί 6. Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας 7. Εστιατόρια (έως 200 τ.µ.) 8. Ταβέρνες (έως 200 τ.µ.) 9. Καφενεία (παραδοσιακά)

81 10. Ζαχαροπλαστεία (έως 200 τ.µ.) Κατ εξαίρεση µπορούν να καθορίζονται τα παρακάτω στοιχεία ειδικών χρήσεων κατά περίπτωση εφόσον οι εγκαταστάσεις είναι µικρής κλίµακας. 1. Αίθουσες καλλιτεχνικών εκθέσεων 2. Πολιτιστικά κτίρια (βιβλιοθήκες µικρής κλίµακας, µουσεία, έδρες πολιτιστικών συλλόγων της περιοχής των Παλαιών) 3. Θρησκευτικοί χώροι 2) Β ΤΟΜΕΑΣ: Περικλείεται από τις οδούς Λαχανά. Λήµνου. Παπακυριαζή, Πυράσσου, Λαµπράκη, Μελούνας και Λαµπράκη. ΟΡΟΙ ΟΜΗΣΗΣ : Συντελεστής δόµησης 1,6 Κάλυψη κατά Γ.Ο.Κ. 70% Αριθµός ορόφων τρεις (3) Μέγιστο ύψος κτιρίου 10,50 µ. συν 1.50 µ. ύψος της κεραµοσκεπούς στέγης η οποία είναι υποχρεωτική. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ: 1. Κατοικία 2. Εµπορικά καταστήµατα (µε εξαίρεση τα καταστήµατα ανταλλακτικών αυτοκινήτων) 3. Γραφεία, ιοίκηση (έως 200 τ.µ.) 4. Ξενώνες (έως 30 κλίνες) 5. Ξενοδοχεία (έως 30 κλίνες) 6. Γραφεία. Τράπεζες. Ασφάλειες, Κοινωφελείς Οργανισµοί 7. Εστιατόρια (έως 200 τ.µ.) 8. Καφενεία (παραδοσιακά) 9. Ταβέρνες (έως 200 τ.µ.) 10. Ζαχαροπλαστεία (έως 200 τ.µ.)

82 11. Επαγγελµατικά εργαστήρια, (απασχόλησης του ενός κυρίως ατόµου που δεν ενοχλούν και ταιριάζουν στο χρώµα της περιοχής των Παλαιών), όπως τα παραδοσιακά Εργαστήρια που υπάρχουν, επεξεργασίας Βαρελοποιεία, Σαµαράδικα, Πεταλωτήρια, µπρούντζου, χαλκού, σιδήρου, ξυλογλυπτικής, αλευρόµυλος και άλλα οµοειδή (πλην συνεργείοον αυτοκινήτων) Κατ' εξαίρεση µπορούν να καθορίζονται τα παρακάτω στοιχεία ειδικών χρήσεων κατά περίπτωση εφόσον οι εγκαταστάσεις είναι µικρής κλίµακας. 1. Κτίρια κοινωνικής Πρόνοιας 2. Πολιτιστικά κτίρια (βιβλιοθήκες, έδρες πολιτιστικών συλλόγων της περιοχής των Παλαιών) 3. Θρησκευτικοί χώροι 3) Γ' ΤΟΜΕΑΣ: Περικλείεται από τις οδούς Λαχανά, Λήµνου, Παπακυριαζή, Πυράσσου, Μητροπολίτου Γρηγορίου και Βότση. ΟΡΟΙ ΟΜΗΣΗΣ: Συντελεστής δόµησης 1,6 Κάλυψη κατά Γ.Ο.Κ. Αριθµός ορόφων 70% τρεις (3) Μέγιστο ύψος 10,50 µ. συν 1,50 µ. ύψος της κεραµοσκεπούς στέγης η οποία είναι υποχρεωτική. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ: 1. Κατοικία 2. Εµπορικά καταστήµατα (µε εξαίρεση τα καταστήµατα ανταλλακτικών αυτοκινήτων) έως 100 τ.µ. 3. Γραφεία. ιοίκηση (έως 200 τ.µ.) 4. Ξενώνες (έως 20 κλίνες) 5. Επαγγελµατικά εργαστήρια (απασχόλησης του ενός κυρίως ατόµου που δεν ενοχλούν και ταιριάζουν στο χρώµα των Παλαιών, πλην συνεργείων αυτοκινήτων, µοτοποδηλάτων)

83 6. Ασφάλειες, κοινωφελείς οργανισµοί 7. Κτίρια εκπαίδευσης που εξυπηρετούν τις ανάγκες της περιοχής των Παλαιών 8. Εστιατόρια (έως 200 τ.µ.) 9. Ταβέρνες (έως 200 τ.µ.) 10. Ζαχαροπλαστεία (έως 200 τ.µ.) 11. Καφενεία (παραδοσιακά) Κατ' εξαίρεση µπορούν να καθορίζονται τα παρακάτω στοιχεία ειδικών ρήσεων κατά περίπτωση εφόσον οι εγκαταστάσεις είναι µικρής κλίµακας. 1. Κτίρια κοινωνικής Πρόνοιας 2. Κτίρια - γήπεδα στάθµευσης 3. Πολιτιστικά κτίρια (βιβλιοθήκες, αίθουσες καλλιτεχνικών εκθέσεων, Πολιτιστικοί σύλλογοι της περιοχής των Παλαιών) 4. Θρησκευτικοί χώροι 4) ' ΤΟΜΕΑΣ (Υποτοµείς Ι, 2, 3, 4, 5, 6) Περικλείεται από τις οδούς Βότση, Ζάχου, Μελούνας, Φερών Κρέοντος, Λαχανά. ΟΡΟΙ ΟΜΗΣΗΣ: Συντελεστής δόµησης 1,6 Κάλυψη κατά Γ.Ο.Κ. Αριθµός ορόφων 70% τρεις (3) Μέγιστο ύψος 10,50 µ. συν 1,50 µ. ύψος της κεραµοσκεπούς στέγης η οποία είναι υποχρεωτική. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ (Υποτοµείς 1, 4, 6) 1. Κατοικία 2. Εµπορικά καταστήµατα (µε εξαίρεση τις υπεραγορές και τα καταστήµατα ανταλλακτικών αυτοκινήτων), εκτός των Ο.Τ. 68, 38 &12 όπου δεν ισχύει η εξαίρεση. Στο Ο.Τ. 68 επιτρέπεται επίσης η εγκατάσταση ραδιοτηλεοπτικών και τυποεκδοτικών εγκαταστάσεων σύµφωνα µε την υπ αριθµό 319/ Απόφαση του.σ. Βόλου 3. Γραφεία, ιοίκηση

84 4. Τράπεζες, Ασφάλειες, Κοινωφελείς οργανισµοί 5. Κτίρια εκπαίδευσης 6. Κτίρια Κοινωνικής Πρόνοιας 7. Εστιατόρια 8. Ταβέρνες 9. Ζαχαροπλαστεία (έως 200 τ.µ.) 10. Καφενεία (παραδοσιακά 200 τ.µ.) Κατ' εξαίρεση µπορούν να καθορίζονται τα παρακάτω στοιχεία ειδικών χρήσεων κατά περίπτωση εφόσον οι εγκαταστάσεις είναι µικρής κλίµακας. 1. Αθλητικές εγκαταστάσεις (Υποτοµέας 3) 2. Γήπεδα στάθµευσης - κτίρια στάθµευσης 3. Πολιτιστικά κτίρια και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις (Υποτοµέας 2) 4. Θρησκευτικοί χώροι 5. Πανεπιστηµιακές Σχολές - Εγκαταστάσεις (Υποτοµέας 5) 5) Ε' ΤΟΜΕΑΣ: Περικλείεται από τις οδούς Φερών, Ζάχου, Παπαδιαµάντη, Λαµπράκη και Μελούνας. Περιοχή Ο.Σ.Ε. (κοινή ωφέλεια) Κατ' εξαίρεση : Κατ εξαίρεση: Όροι δόµησης και χρήσεις γης σχετιζόµενες µε τη λειτουργία των σιδηροδρόµων

85 Η εν λόγω πρόταση εγκρίθηκε από το.σ. του Βόλου, όµως δεν έχει εφαρµοστεί. Αναφορικά µε τη συγκεκριµένη πρόταση, οι όροι δόµησης που προτείνει θα µπορούσαν να χαρακτηρισθούν συµβατοί µε το χαρακτήρα της περιοχής,

86 ορισµένες χρήσεις όµως πιθανόν να επιβαρύνουν τη φέρουσα ικανότητα του χώρου, δεδοµένου του ιστορικού του χαρακτήρα, αλλά και της περιορισµένης του έκτασης. Πρόσθετα, η αιτιολόγηση της ανάκλησης της ανάπλασης των Παλαιών, θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί ανεπαρκής. Σύµφωνα µε αυτή υποστηρίζεται ότι µε τις µέχρι σήµερα παρεµβάσεις στην περιοχή ανατρέπεται το αίτηµα της ανάπλασης. Έχουν προγραµµατιστεί τα κάτωθι έργα : 1) Μουσείο Ιστορίας της Πόλης του Βόλου επί των οδών Φερών, Σουλίου οϊράνης και Μητροπολίτου Γρηγορίου. 2) Ανάπλαση Πλατείας Λαµπράκη στο κέντρο των Παλαιών επί των οδό Λαµπράκη, Μητροπολίτου Γρηγορίου, Σαρανταπόρου και Φερών (Πάλι Λαχαναγορά). 3) Κατασκευή κτιρίου στάθµευσης αυτοκινήτων στη συµβολή των οδών Σέκερη και Λαχανά (χώρος αστικού Κ.Τ.Ε.Λ.). Παρά τα µέτρα που λήφθηκαν από το ήµο Βόλου και την Αρχαιολογική υπηρεσία για τη διατήρηση της ταυτότητας της περιοχής, κάποιοι επιχειρηµατίες πρόλαβαν να βγάλουν άδειες πριν την αναοριοθέτηση του κηρυγµένου αρχαιολογικού χώρου και έτσι προχώρησαν στην κατασκευή µεγάλης κλίµακας κτιρίων όπως αυτών των ΟLD CΙΤΥ και του συγκροτήµατος κινηµατογράφων που κατασκευάζεται στο χώρο του Παλαιού Μύλου Λούλη. Σήµερα, στην συνοικία των Παλαιών υπάρχουν εγκεκριµένες χρήσεις γης στα παρακάτω εγκεκριµένα τετράγωνα: 1) Στο Ο.Τ 68 (Ζάχου - Φερρών - Παγασών - Μητροπολίτου Γρηγορίου), όπου µε την Απόφαση Νοµάρχη Τ.Κ. 1375/ (ΦΕΚ 632/ ') έχουν εγκριθεί Καταστήµατα τροφίµων, Super Market - Πολυκαταστήµατα και Ραδιοτηλεοπτικές και τυποεκδοτικές εγκαταστάσεις και µε την Απόφαση Περιφερειάρχη 1593/ (ΦΕΚ 405/ ') εγκρίθηκαν επίσης οι χώροι στάθµευσης. 2) Στο Ο.Τ. 62 (Ζάχου - Παγασών - Λαχανά - Γιαννιτσών), το συγκρότηµα Τσαλαπατά έχει χαρακτηριστεί, σύµφωνα µε την Απόφαση Νοµάρχη Τ.Κ. 145/ (ΦΕΚ 373/ '), ως «Βιοµηχανικό Μουσείο, χειροτεχνικών εργαστηρίων, εµπορικών καταστηµάτων και χώρων πολιτισµού και αναψυχής» 3) Στο Ο.Τ. 3 (Λήµνου - Παπακυριαζή - Σερβίων - Ελασσόνας), το κτίριο Στριχνοκάρπου έχει χαρακτηριστεί ως «Χώρος για τη στέγαση παραγωγικών εργαστηρίων κέντρου στήριξης ΑΜΕΑ και υπηρεσιών του ΟΥΚ», µε την Α.Ν. Τ.Κ 145/ (ΦΕΚ 373/ ')

87 4) Στο Ο.Τ. 2 (Λήµνου - Λαχανά - Κιλκίς), το κτίριο του Απεντοµωτηρίου έχει χαρακτηριστεί ως «Χώρος για την εγκατάσταση του περιφερειακού ενεργειακού γραφείου Θεσσαλίας», µε την Α.Ν. Τ.Κ. 145/ (ΦΕΚ 373/ '). 5) Στα Ο.Τ. 38, 44, 45 και 61 (Ζάχου Λαµπράκη - Λαχανά), όπου µε την Απόφαση Νοµάρχη 1602/ (ΦΕΚ 810/ ') έχουν χαρακτηριστεί ως «Χώρος Αθλητικών Εγκαταστάσεων» 6) Στο Ο.Τ. 49 (Φερρών - Σουλίου - Μητροπολίτου Γρηγορίου - οϊράνης), έχει χαρακτηριστεί τµήµα αυτού, σύµφωνα µε την Α.Ν. Τ.Κ. 574/ (ΦΕΚ 1022/ '), ως «Χώρος Μουσείου της πόλης του Βόλου». 7) Στο Ο.Τ. 30 α (Βοϊβης - Αλµυρού - Πυράσσου), που έχει χαρακτηριστεί, σύµφωνα µε την υπ7 αρ. 27/1997 Απόφαση ηµοτικού Συµβουλίου (ΦΕΚ 276/ ) ως «Χώρος Πλατείας». 8) Στα Ο.Τ. 4, 5, 6, 10, 11 και 12 (Ζάχου - Αλµυρού - Λαχανά - Λήµνου), που έχουν χαρακτηριστεί ως «Χώρος Πανεπιστηµιακών Εγκαταστάσεων» σύµφωνα µε την Απόφαση του Γ.Γ. Περιφέρειας Θεσσαλίας 3796/ (ΦΕΚ 1126/ ). 9) Στο Ο.Τ. 9 (Μητροπολίτου Γρηγορίου - Πυράσσου - Παπακυρίαζή - Λήµνου), που έχει χαρακτηριστεί ως «Χώρος για την ανέγερση σχολείου» σύµφωνα µε το Π.. της (ΦΕΚ 25/ ) και το Π.. της (ΦΕΚ 31/ ). 10) Σε οικόπεδο του Ο.Τ. 64 επιτρέπονται, σύµφωνα µε την υπ' αρ. 3347/526/ Απόφαση του Γ.Γ. ΥΠΕΧΩ Ε (ΦΕΚ 109 '), οι παρακάτω χρήσεις: 1) Χώροι συνάθροισης κοινού 2) Πολιτιστικές λειτουργίες 3) Ξενοδοχειακές µονάδες άνω των 100 κλινών 4) Γραφεία 5) Αναψυκτήρια 6) Κοινωνική πρόνοια Στην υπόλοιπη συνοικία των Παλαιών δεν υπάρχουν εγκεκριµένες χρήσεις γης. Οι όροι δόµησης που ισχύουν στην περιοχή είναι οι εξής: 1) Συντελεστής δόµησης: Σ..= 1,60 2) Μέγιστο ύψος: 16,50 µέτρα 3) Κάλυψη: Κατά ΓΟΚ

88 Η συνοικία των Παλαιών έχει χαρακτηριστεί ως κηρυγµένος αρχαιολογικός χώρος και απαιτείται έγκριση από το Υπουργείο Πολιτισµού, ως προς τους όρους δόµησης και τις χρήσεις γης της περιοχής. Τα Ο.Τ. της συνοικίας των παλαιών

89 3.6 Τα Νέα Παλαιά Αρκετές βιοµηχανίες εγκαταστάθηκαν κοντά στον σιδηροδροµικό σταθµό και το λιµάνι, καταλαµβάνοντας τη ζώνη γύρω από το κάστρο, που µετατράπηκε σε βιοµηχανική µετά το 1900, αφού έφυγαν οι Τούρκοι κάτοικοι που εκποιούσαν τουρκικές ιδιοκτησίες. Η σηµερινή εικόνα των Παλαιών περιλαµβάνει φυσικά µνηµεία από όλες τις περιόδους της ιστορίας της. Στο κέντρο της συνοικίας της υπάρχουν εγκαταλελειµµένα διώροφα οικήµατα χτισµένα περίπου µισό αιώνα πριν, µε εµφανή τα σηµάδια του χρόνου. Ελάχιστα, από αυτά τα οικήµατα, έχουν αναπαλαιωθεί από τους ιδιοκτήτες ή αγοραστές τους και παρουσιάζουν µια καλή εικόνα, που ταιριάζει µε το χαρακτήρα και το ύφος της συνοικίας. Επίσης, παλαιά κτίσµατα έχουν ανακαινισθεί και στεγάζουν εµπορικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες, είτε έχουν παραµείνει ανεκµετάλλευτα και παρουσιάζουν εικόνα εγκατάλειψης. Στη νότια συνοικία απαντώνται πολλά καταστήµατα, τα οποία πωλούν είδη γενικού εµπορίου, σιδερικά, πλαστικά, µεταλλικά εργαλεία, γεωργικά µηχανήµατα, ζωοτροφές, λιπάσµατα και φάρµακα. Αυτά στεγάζονται σε παλιά κτίσµατα που είχαν ανεγερθεί περίπου µισό αιώνα πριν, τα οποία σήµερα παρουσιάζουν µια όχι τόσο καλή εικόνα για την περιοχή. Εκτός από τις επιχειρήσεις, η περιοχή περιλαµβάνει και κάποιες καινούργιες κατοικίες, οι οποίες διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Καταρχήν, υπάρχουν µονοκατοικίες που προέκυψαν από την αναπαλαίωση ήδη υπαρχόντων σκελετών και παρουσιάζουν µια ωραία εικόνα η οποία ταιριάζει µε το χαρακτήρα της περιοχής και δεύτερον, πολυκατοικίες νέου τύπου, οι οποίες χτίστηκαν στη δεκαετία του 80 και 90 και αλλοιώνουν τη µορφή της συνοικίας. Στο πλαίσιο των προτάσεων του ΓΠΣ εκπονήθηκαν δύο ειδικές µελέτες για την ανάπλαση ιστορικών τόπων της πόλης. Για την περιοχή του Κάστρου και των Παλαιών συντάχθηκε το 1993 από τις υπηρεσίες του δήµου Βόλου µελέτη για την αναθεώρηση του ισχύοντος σχεδίου και των καθορισµό των όρων δόµησης. Έναν αιώνα µετά την κατεδάφιση του κάστρου και τη ρυµοτόµηση της συνοικίας του, η µελέτη επιχειρεί να περισώσει και να αναδείξει τα ίχνη του ιστορικού πυρήνα της πόλης, το περίγραµµα του λόφου, τα σωζόµενα κτίσµατα και να προσδιορίσει τη λειτουργική κα αισθητική του ανανέωση και συνάµα την ενσωµάτωση του στον περιβάλλοντα αστικό ιστό

90 3.7 Αρχιτεκτονικοί ιαγωνισµοί Ο πρώτος αρχιτεκτονικός διαγωνισµός στην πόλη, και ένας από τους πιο πρώιµους για αστική ανάπλαση στη χώρα, διενεργήθηκε το 1985 και το αντικείµενό του ήταν η περιοχή του Κάστρου και των Παλαιών, µαζί µε τις εγκαταστάσεις του σιδηροδρόµου και την πλατεία Ρ. Φεραίου. Οι στόχοι του διαγωνισµού που ακολούθησαν τις κατευθύνσεις του ΓΠΣ για χρήσεις κατοικίας, υπηρεσίες και κοινωφελείς δραστηριότητες, ήταν η ανάδειξη του περιγράµµατος του κάστρου και των διαχρονικών ιστορικών στοιχείων του, η διαµόρφωση των δηµόσιων χώρων και η µη ανατροπή της οικονοµικής και κοινωνικής βάσης της περιοχής. έκα χρόνια αργότερα, µε την παρεµβολή της µελέτης ανάπλασης του 1993 χωρίς ουσιαστικά αποτελέσµατα, η ίδια περιοχή αποτέλεσε αντικείµενο των σχεδιαστικών προτάσεων που οργάνωσε η βιοµηχανία ΑΓΕΤ µε το πρόγραµµα Ηρακλής, ως χειρονοµία καλής θέλησης για την ταλαιπωρία της πόλης από τη λειτουργία της. Η πρόταση των Franco Purini & Laura Thermes αξιοποίησε το ιστορικό συντακτικό του χώρου, επεµβαίνοντας στη ζώνη επαφής του µε την λοιπή πόλη µε λιτές αλλά σαφείς χειρονοµίες, ενώ η πρόταση του Γιάννη Κούκη έδωσε έµφαση στην αναµόρφωση των κύριων αξόνων και στην ανασύσταση της κεντρικής πλατείας, εισάγοντας νέες κατασκευές για κεντρικές χρήσεις. Γενικά, η διενέργεια αρχιτεκτονικών διαγωνισµών ξεκίνησε από έργα δηµόσιας χρηµατοδότησης και σταδιακά διερευνήθηκε σε δηµόσιες µελέτες, όσο τα πρώτα δείγµατα της διαδικασίας έπειθαν για την σκοπιµότητά της. 3.8 Αρχαιολογικοί χώροι Το 1991 µε αφορµή την κατεδάφιση της παλιάς λαχαναγοράς επί της κεντρικής οδού Λαµπράκη στα Παλιά και µε σκοπό την ανέγερση νέου κτιρίου υπερτοπικής αγοράς αποκαλύφθηκε κατά τις εκσκαφές η νοτιοανατολική θεµελίωση του περιβόλου του κάστρου και των πύργων του. Η µελέτη του νέου κτιρίου αναθεωρήθηκε και εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συµβούλιο, αλλά η πόλη επέλεξε να διατηρήσει τα ευρήµατα ως αρχαιολογικό χώρο. Η διαµόρφωση του περιβάλλοντός του εντάχθηκε στη χρηµατοδότηση του προγράµµατος Urban, όµως η σύνδεση µε τον αστικό χώρο είναι ατελής

91 Χωρίς ιδιαίτερες αισθητικές επιδιώξεις είναι επίσης η διαµόρφωση της παρακείµενης πλατείας που υλοποιήθηκε τελευταία επί της οδού Λαµπράκη, στη θέση του Τουρκικού στρατώνα του Κάστρου, δίπλα στο σωζόµενο λουτρό, το οποίο περιµένει ακόµη εργασίες συντήρησης και ανάδειξης. Το 2002 ανακοινώθηκαν οι προτάσεις αρχαιολογικής υπηρεσίας που επιχειρούν µια συνολικότερη προβολή των µνηµείων του Κάστρου, µε συντήρηση και ανάδειξη του τείχους, πεζοδρόµηση της οδού Σουλίου και αποκάλυψη των ευρηµάτων του βυζαντινού λουτρού. 3.9 Αθλητικοί Χώροι Η αναµόρφωση δύο µεγάλων αθλητικών χώρων από το ήµο Βόλου συµβάλλουν επίσης στην αναβάθµιση των περιφερειακών συνοικιών. Συγκεκριµένα, η περίπτωση του γηπέδου του Μαγνησιακού δίπλα στο συγκρότηµα Τσαλαπάτα, που άνοιξε στην πόλη τα 25 στρέµµατα του, διαµορφώνεται ως ένα αξιόλογο αθλητικό κέντρο µε δύο γήπεδα ποδοσφαίρου και διοργάνωση αγώνων µίνι ποδοσφαίρου (5x5) 3.10 Αξιοποίηση βιοµηχανικής κληρονοµιάς Το σηµαντικότερο στοιχείο, το οποίο έχει αλλάξει σήµερα τη µορφή και το χαρακτήρα της συνοικίας των Παλαιών είναι αδιαµφισβήτητα η αξιοποίηση της βιοµηχανικής κληρονοµιάς. Κτίρια που άλλοτε αποτέλεσαν εστίες συλλογικότητας για τη συγκρότηση δυναµικών αστικών και εργατικών οµάδων παρέχουν σήµερα µε την ανάπλαση τους νέους δηµόσιους χώρους κοινωνικότητας {π.χ. Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά κτίρια, κοινωνικές εξυπηρετήσεις, κ.α.) και συνιστούν ισχυρά σηµεία αναφοράς στην πόλη. Η προσπάθεια για την επανάχρηση των παλιών βιοµηχανικών κτιρίων ξεκίνησε στη δεκαετία του '80 και συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των τοπικών φορέων. Η ιδέα εµφανίστηκε δυναµικά από το 1980 µε την πρόταση για εγκατάσταση του Πανεπιστηµίου (Ιδρύθηκε το 1984 και άρχισε να λειτουργεί το 1988 και περιλαµβάνει µεταξύ άλλων, το ανακαινισµένο κτίριο της καπναποθήκης Παπαστράτου, το πρώην εργοστάσιο Παπαρήγα στο Πεδίον του Άρεως, τις αποθήκες της Καπνοβιοµηχανίας Ματσάγγου στο κέντρο της πόλης και το επιβλητικό

92 οικοδόµηµα της Τράπεζας Αθηνών που στεγάζει το Παράρτηµα της κεντρικής βιβλιοθήκης)και ενισχύθηκε από την ενσωµάτωση της στα εκπονούµενα πολεοδοµικά σχέδια (ΓΠΣ και µελέτη αναθεώρησης του ρυµοτοµικού). Τα βιοµηχανικά κτίρια του Βόλου παρουσιάζουν µοναδικά πλεονεκτήµατα µεγέθους και θέσης για ένα τέτοιο εγχείρηµα. Πρόκειται για µεγάλες εγκαταστάσεις, που συχνά καταλαµβάνουν ολόκληρα οικοδοµικά τετράγωνα, µε ευρύχωρα κτίσµατα µε εσωτερικούς χώρους ελεύθερους από υποστυλώµατα και άρα πρόσφορους για τη στέγαση µιας αξιοσηµείωτης ποικιλίας νέων χρήσεων. Άλλωστε η γεωγραφική τους διασπορά µέσα στον αστικό ιστό ευνοεί την προοπτική αυτή. Οι περισσότερες και µεγαλύτερες µονάδες εντοπίζονται γύρω από την περιοχή του Κάστρου και των Παλαιών, σε επαφή µε τον χείµαρρο Κραυσίδωνα και τη σιδηροδροµική ζώνη, δηλαδή σε περιοχές λαϊκές και κατά τεκµήριο στερηµένες από δηµόσιους χώρους και κοινόχρηστες εγκαταστάσεις. Η βιοµηχανική ύφεση κατέστησε ανενεργές τις παλιές παραγωγικές µονάδες που ταυτίστηκαν µε την οικονοµική ακµή της πόλης στα προπολεµικά χρόνια. Οικονοµικά υπερχρεωµένες και τεχνολογικά απαξιωµένες περιήλθαν στην ιδιοκτησία πιστωτικών οργανισµών. Η απουσία ισχυρών τάσεων ανοικοδόµησης και η ισχνότητα της αγοράς ακινήτων λειτούργησαν υπέρ της διάσωσης των 35 από τα 45 εργοστάσια που υπήρχαν στην πόλη. Η πίεση για κάλυψη σύγχρονων αστικών αναγκών οδήγησε στην επανένταξη του πολλαπλά πολύτιµου αυτού αποθέµατος µε νέες χρήσεις σαφώς κοινωφελείς ή αναπτυξιακού χαρακτήρα. Σήµερα, 19 από τα παλιά βιοµηχανικά κτίρια βρίσκονται σε διαδικασία επανάχρησης: 4 µε πρωτοβουλία του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, 8 µε αποκλειστική χρηµατοδότηση της τοπικής αυτοδιοίκησης, άλλα 5 µε συγχρηµατοδότηση των δηµοτικών αρχών και του ευρωπαϊκού προγράµµατος Urban, 1 από το λιµενικό ταµείο και 1 από ιδιωτικό φορέα. Τουλάχιστον άλλα 8 αποτελούν αντικείµενο διεκδίκησης που προσδοκά σε οικονοµικές κυρίως επενδύσεις

93 3.11 Αναπλάσεις Κτιρίων α. Η ανάπλαση Πλινθοκεραµοποιείου αποτελεί έργο πραγµατοποιήθηκε του Τσαλαπατά το οποίο χάρη στην ευρωπαϊκή πρωτοβουλία Urban Ι, το Αποτελεί το σηµαντικότερο έργο του προγράµµατος, όχι µόνο για το µέγεθός του αλλά κυρίως λόγω της σηµασίας του για την πόλη. Η επικείµενη επανένταξή του στη ζωή της πόλης είναι βέβαιο ότι θα επιφέρει τη µετατόπιση των κεντρικών λειτουργιών προς τον υποβαθµισµένο µεσαιωνικό πυρήνα του Κάστρου και γενικότερα προς τη δυτική πλευρά της πόλης, εξασφαλίζοντας πολλαπλά λειτουργικά και πολεοδοµικά οφέλη. Το συγκρότηµα χρονολογείται από το 1925 και διέκοψε οριστικά τη λειτουργία του το 1975, ενώ αποτελεί σπάνιο δείγµα σωζόµενου βιοµηχανικού συγκροτήµατος του κλάδου αυτού, σε ευρωπαϊκό επίπεδο και διατηρεί σηµαντικά στοιχεία του παραγωγικού εξοπλισµού του. Κηρύχθηκε διατηρητέο το 1995 και αγοράσθηκε από το ήµο Βόλου µετά την ένταξη του στο Πρόγραµµα. Περιλαµβάνει συγκρότηµα κτιρίων τ.µ. και υπόστεγους χώρους 4,900 τ.µ., σε έκταση 22,5 στρεµµάτων µέσα στον αστικό ιστό. ιαθέτει µοναδική κάµινο τύπου Hoffmann. ιατηρούνται σηµαντικά στοιχεία των µεθόδων παραγωγής από την ατµοκίνηση µέχρι τον ηλεκτρισµό. ηµιουργία ενός σύνθετου πολιτιστικού κέντρου αφιερωµένου στη βιοµηχανική και χειροτεχνική παράδοση και την καλλιτεχνική δηµιουργία. Ειδικότερα, ο νέος Πολυχώρος περιλαµβάνει: Α) Μουσείο Βιοµηχανικής Ιστορίας, το οποίο στοχεύει στην ανάδειξη και αξιοποίηση των εγκαταστάσεων καθώς και του µηχανολογικού εξοπλισµού του παλιού πλινθοκεραµοποιείου

94 Μουσείο βιοµηχανικής ιστορία ς(πηγή:.η.κ.ι) Β) Πολιτιστικούς, Ψυχαγωγικούς και Εµπορικούς Χώρους που µεταξύ άλλων περιλαµβάνουν χώρους αναψυχής, πολιτιστικών, µορφωτικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Οι παραπάνω χώροι, µαζί µε το Μουσείο αποτελούν τόσο ένα πολυδύναµο και πολυπρόσωπο πυρήνα πολιτισµού, όσο και έναν τόπο σύγχρονης δηµιουργίας. Οι µη µουσειακοί χώροι του συγκροτήµατος είναι δοµηµένοι σε θεµατικές ενότητες συµβατές µε τις νέες χρήσεις: Πλατεία Γεύσης Στοά Τέχνης (εργαστήρια) Υπαίθριοι & κλειστοί χώροι συνάθροισης κοινού Γραµµική Αγορά Υπαίθριοι χώροι Οι χρήσεις που έχουν δοθεί στους παραπάνω χώρους έχουν επιλεγεί µε αυστηρά ποιοτικά κριτήρια. Μέχρι στιγµής λειτουργούν ήδη: Εστιατόριο - Ρακάδικο «Σκουτελικό» Μουσική Σκηνή «Μέθεξις» Ουζερί - «Θαλασσώµατα για 2» Μπυραρία - Εστιατόριο «Αββαείο» Σχολή Χορού «Dance Academy»

95 Εργαστήριο Κεραµικής Αναστ. Μόσιου Wine Bar - gallery - cafe «Arte Libre» Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων (συνέδρια, µορφωτικές & πολιτιστικές εκδηλώσεις) «ιαχείριση - Ιωλκός Α.Ε.» Εστουδιαντίνα της Ν. Ιωνίας Αίθουσα Εκδηλώσεων «Νικόλας» Κατάστηµα µε είδη σπιτιού & κήπου Terra Living Ιταλικό εστιατόριο - «Reginella» Η αποκατάσταση του συγκροτήµατος ξεκίνησε µε τη µελέτη από µεγάλη οµάδα τεχνικών, που τελικά εφαρµόστηκε µε ευθύνη της ΕΜΕΚΑΒ µε πιο περιορισµένες προδιαγραφές, γεγονός που επέσυρε διάφορες κριτικές ως προς την αρτιότητα της συντήρησης των κελυφών και του εξοπλισµού. Πρόσφατα εγκαινιάσθηκε το παραδοσιακό Μουσείο Πλινθοκεραµοποιείας (στις 30 Αυγούστου 2006). Πηγή:.Η.Κ.Ι

96 Το Κλωστουφαντουργείο Παπαγεωργείου, στις τώρα εγκαταστάσεις του Τσαλαπάτα (πηγή: προσωπικό αρχείο ) (πηγή: προσωπικό αρχείο ) (αρχείο.η.κ.ι )

97 (πηγή: προσωπικό αρχείο ) β. Το µικρό Εργοστάσιο Παραγωγής ολωµάτων Στρυχνοκάρπου στα Παλιά κτίσθηκε το 1932 από το Υπουργείο Γεωργίας και λειτούργησε µέχρι το Παραχωρήθηκε στο ήµο Βόλου το 1994 και µετασκευάστηκε για να στεγάσει το Κέντρο ηµοτικού Οργανισµού Υγείας και Κοινωνικών Θεµάτων, καθώς και το κοινωνικό κέντρο γειτονιάς µε κτιριακή επιφάνεια 371 τ.µ. και οικόπεδο 922 τ.µ. Η µελέτη επανάχρησης συντάχθηκε από την αρχιτέκτονα Λουίζα Κονέ το Το κτίριο του.ο.υ.κ., πρώην εργοστάσιο στρυχνόκαρπου (αρχείο Η.Κ.Ι.) γ. Γειτονικό προς το Εργοστάσιο Στρυχνοκάρπου, το παλιό Απεντοµωτήριο, που κτίσθηκε το 1963 επίσης από το Υπουργείο Γεωργίας για την απολύµανση των οσπρίων, υπολειτουργούσε τα τελευταία χρόνια και παραχωρήθηκε στο ήµο Βόλου

98 το Η µελέτη ανακαίνισης του έγινε από τον αρχιτέκτονα Κ. Αλεξίου για να στεγάσει το Περιφερειακό Ενεργειακό Κέντρο Θεσσαλίας. Μετά την ολοκλήρωση της αποκατάστασης του στεγάζει τη ΕΜΕΚΑΒ, σε κτιριακή επιφάνεια 553,52 τ.µ. και εµβαδόν οικοπέδου 1.097,16 τ.µ. Το Ενεργειακό Κέντρ ο Θεσσαλίας, πρώην απεντοµωτήριο (πριν 10 χρόνια και σήµερα) (πηγή: προσωπικό αρχείο) Τα δύο προηγούµενα κτίρια µαζί µε την ανάπλαση της πλατείας των Παλιών εντάσσονται σε ένα ευρύτερο σχέδιο του ήµου για την αστική αναβάθµιση και ένταξη στον αστικό ιστό της ιδιαίτερης αυτής συνοικίας. Προς την κατεύθυνση αυτή συµβάλλει και η προγραµµατιζόµενη επέκταση των χώρων του Πανεπιστηµίου σε τµήµα περιοχής του παλιού Λιµεναρχείου. δ. Η ίδρυση Μουσείου Πόλης ολοκληρώνει τις προσπάθειες του δυναµικού Κέντρου Ιστορίας του ήµου Βόλου για την προβολή της ιστορίας της πόλης. Για την στέγαση του επιλέχθηκε το κτίριο της παλιάς καπναποθήκης Παπάντου, συνδεδεµένο µε τη βιοµηχανική ιστορία της πόλης και συµβολικά τοποθετηµένο επί της οδού Φερρών, στο παλιότερο τµήµα της πόλης το βυζαντινό κάστρο που εξελίσσεται ραγδαία µετά την επανάχρηση των παλιών βιοµηχανικών µονάδων του κεραµοποιείου Τσαλαπάτα, του αλευρόµυλου Λούλη και του υφαντουργείου Παπαγεωργίου. Πρόκειται για πέτρινη κεραµοσκεπή οικοδοµή, τριώροφη µε ηµιυπόγειο, που κτίσθηκε τη δεκαετία του 1920, επενδυµένη µε µανδύα οπλισµένου σκυροδέµατος µετά από τις ζηµιές που υπέστη στον σεισµό του Το συνολικό εµβαδόν της καλύπτει τ.µ. περίπου. Στο πίσω µέρος, ο ακάλυπτος χώρος του κτίσµατος είναι

99 σε επαφή µε το αρχαίο τείχος. Ήδη έχουν αναληφθεί συστηµατικές ενέργειες για τη δηµοσιοποίηση του σχεδίου προς την τοπική κοινότητα και την προετοιµασία της µελέτης τόσο για την αρχιτεκτονική όσο και τη µουσειολογική οργάνωση. Για το Μουσείο της Πόλης εγκρίθηκε χρηµατοδότηση ευρώ από το πρόγραµµα Ολοκληρωµένες Αστικές Παρεµβάσεις στις υτικές Συνοικίες του Βόλου, µε συντονιστή φορέα τη ΕΜΕΚΑΒ, ενώ η συµµετοχή του ήµου εκτιµάται σε ευρώ για την ολοκλήρωση του κτιρίου και σε ευρώ για την υλοποίηση του µουσειολογικού προγράµµατος. Την ευθύνη για τη δηµιουργία και λειτουργία του Μουσείου έχει το ηµοτικό Κέντρο Ιστορίας. Άποψη του τείχους από την πίσω πλευρά της καπναποθήκης Παπάντου (πηγή:προσωπικό αρχείο) Κτίριο παλιάς καπναποθήκης Πα πάντου, µε είσοδο επί της οδού Φερρών 17, µουσείο πόλης (αρχείο.η.κ.ι. )

100 3.12 Οι Ιδιωτικές Εταιρίες Στην Επανάχρηση των Βιοµηχανικών Κτιρίων ύο καινούργια εµπορικά και ψυχαγωγικά συγκροτήµατα εγκαινιάζουν νέα καταναλωτικά πρότυπα και εκφράζουν τη ζωηρή στροφή του ενδιαφέροντος από τον ιδιωτικό τοµέα για µεγάλα επενδυτικά σχέδια στο πεδίο της επανάχρησης ιστορικών και βιοµηχανικών κτισµάτων. Ήδη από τη δεκαετία του 1990, µικρές επιχειρήσεις ακολουθώντας τη ραγδαία διαδιδοµένη «µόδα» διείσδυσης της ψυχαγωγίας σε παλιές αγορές (π.χ. Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη, Ψυρρή στην Αθήνα ή Μανάβικα στα Τρίκαλα) προχώρησαν σε ανακαινίσεις παλιών αποθηκών και εργαστηρίων, εισάγοντας πρώτες τις καινούργιες χρήσεις διασκέδασης στην περιοχή των Παλαιών. Οι δύο πρόσφατες περιπτώσεις, που παρουσιάζονται στη συνέχεια, παγιώνουν την προηγούµενη διάχυτη τάση µε το τεράστιο µέγεθος των εγκαταστάσεων τους άρα και την οικονοµική τους επένδυση αλλά και µε την ένταση και εµβέλεια των νέων χρήσεων. Πρακτικά, αλλάζουν τα πολεοδοµικά δεδοµένα τόσο σε επίπεδο συνοικίας όσο και σε επίπεδο πόλης, καθώς µεταθέτουν στην ήρεµη ιστορική συνοικία των Παλαιών νέου τύπου εµπορικές και ψυχαγωγικές λειτουργίες, που το κέντρο της πόλης µε τις υψηλές αξίες γης και τους αυστηρούς κανονισµούς δόµησης, τον ευπαθή και κορεσµένο ιστό του, αδυνατεί πλέον να συµπεριλάβει

101 Κάτοψη και πανοραµική άποψη του συγκροτήµατος OLD CITY (πηγή: Αντωνίου Α.Ε. ) Το εµπορικό κέντρο OLD CITY λειτουργεί εδώ και δύο χρόνια στις εγκαταστάσεις του πρώην υφαντουργείου Παπαγεωργείου, στο τεράστιο οικοδοµικό τετράγωνο δίπλα στον Κραυσίδωνα [µεταξύ των οδών Α.Ζάχου, Φερρών (σιδηροδροµική ζώνη), Μ.Γρηγορίου και Παγασών]. Χρόνια µετά τη διακοπή της λειτουργίας του υφαντουργείου, οι ιδιωτικές εταιρίες Αντωνίου Α.Ε. και JUNIORS A.E., αγόρασαν έκταση τ.µ. του οικοπέδου µαζί µε τα δύο διατηρητέα κτίρια παραγωγής (που χρονολογούνται από το 1922 και 1930), µε σκοπό την κατασκευή µεγάλου εµπορικού κέντρου µε την επωνυµία OLD CITY, µε την παράλληλη παρουσία εµπορίου, γραφείων και αναψυχής. Οι εργασίες ξεκίνησαν τον Νοέµβριο του 2003 και ολοκληρώθηκαν τον εκέµβριο του Το φιλόδοξο επενδυτικό πρόγραµµα, που υιοθετεί τα νέα πρότυπα εµπορικών κέντρων, αναπτύσσεται σε συνολική κτισµένη επιφάνεια τ.µ., σε δύο ενότητες: την ιδιοκτησία της JUNIORS A.E., που περιλαµβάνει τα δύο διατηρητέα κτίρια παραγωγής, τα οποία ανακαινίσθηκαν και στεγάζουν εµπόριο και αναψυχή, τα τέσσερα καινούργια κτίρια της εταιρείας Αντωνίου Α.Ε., που στεγάζουν χρήσεις εµπορίου, γραφείων και αναψυχής, και τοποθετήθηκαν στην πλευρά του χειµάρρου και της οδού Φερρών, σε θέση παλαιότερων που κατεδαφίστηκαν. Το συγκρότηµα διαθέτει χώρους στεγασµένης στάθµευσης τ.µ. Η τεχνική µελέτη έγινε από τον αρχιτέκτονα Ν. ιαµαντόπουλο και τον πολιτικό µηχανικό Ν.Χατζηνικολάου. Η ανακαίνιση των παλιών κτιρίων διατήρησε µόνο το εξωτερικό περίβληµα τροποποιώντας πλήρως την εσωτερική τυπολογία για τις νέες χρήσεις, ενώ η αρχιτεκτονική των καινούργιων κτιρίων επιχείρησε να συνδυάσει, χωρίς επιτυχία όµως, νέα και παλιά µορφολογικά στοιχεία. Επί της οδού Παγασών, διατηρείται επίσης το κτίριο γραφείων του υφαντουργείου, που χρονολογείται στο 1925, ανακαινισµένο µε ατυχή τρόπο, σε

102 τµήµα του οποίου στεγάζεται κατάστηµα ψυχαγωγίας. Επίσης, σε τµήµα του οικοπέδου είχε κατασκευαστεί παλιότερα νέο κτίριο που στεγάζει σούπερ- µάρκετ. Από το αρχικό συγκρότηµα του υφαντουργείου σώζεται επίσης ισόγεια τρίκλινη αποθήκη του 1905, στην απέναντι πλευρά της οδού Μ.Γρηγορίου. Η περιοχή του Old City πριν µια δεκαετία περίπου παλιό εργοστάσιο γερµανικού (πηγή: προσωπικό αρχείο) Το VILLAGE CENTER στον χώρο του πρώην αλευρόµυλου ΛΟΥΛΗ, καταλαµβάνει ολόκληρο το οικοδοµικό τετράγωνο µεταξύ των οδών Γιαννιτσών, Κρέοντος, Μητροπολίτου Γρηγορίου και Φερρών. Ο µύλος κτίστηκε το 1926, στη θέση παλιότερου κτίσµατος που καταστράφηκε από πυρκαγιά, ενώ το 1969 οικοδοµήθηκε το κτίριο των σιλό. Στην δεκαετία του 1980, η δραστηριότητα της επιχείρησης µεταφέρθηκε στη Βιοµηχανική Περιοχή, ενώ το παλιό συγκρότηµα µε τον διατηρητέο πενταώροφο µύλο, τα τριώροφα σιλό και τις ισόγειες αποθήκες πουλήθηκε τελικά στην τεχνική εταιρία Γ.Ε.Κ. το Η συµφωνία µεταξύ της κατασκευαστικής εταιρείας Γ.Ε.Κ. Ερµής και της πολυεθνικής εταιρίας Village Roadshow για τη δηµιουργία και εκµετάλλευση των κινηµατογραφικών αιθουσών, επισηµοποιήθηκε τον Σεπτέµβριο του Το έργο, µε συνολικό προϋπολογισµό 13 εκατοµµύρια ευρώ, ολοκληρώθηκε µε εντατικούς ρυθµούς και τα εγκαίνια έγιναν τον εκέµβριο του Το συγκρότηµα ψυχαγωγίας, συνολικού εµβαδού τ.µ., µε υπόγειο χώρο στάθµευσης τ.µ., αποτελείται από τον επταώροφο µύλο(ενώ τα υπόλοιπα

103 κτίσµατα του αρχικού συγκροτήµατος κατεδαφίστηκαν) και ένα καινούργιο διώροφο κτίριο, που συνδέονται µεταξύ τους µε δύο γέφυρες γύρω από έναν εσωτερικό υπαίθριο χώρο, προσιτό µέσω στοών από τις περιµετρικές οδούς. Στο διατηρητέο κτίριο διαµορφώθηκαν τέσσερις κινηµατογραφικές αίθουσες µε φουαγιέ και βοηθητικοί χώροι, θερινός κινηµατογράφος και καταστήµατα συνολικής επιφάνειας 290 τ.µ. Το νέο κτίριο µε βαριά µορφή και επιφάνεια τ.µ., περιλαµβάνει αίθουσα µπόουλινγκ, µπιλιάρδα και ίντερνετ καφέ, καθώς club και µπουζούκια. Εξυπηρετείται από υπόγειο χώρο στάθµευσης µε είσοδο από την οδό Φερρών. Ο τεράστιος όγκος του διαταράσσει το ήρεµο περιβάλλον της συνοικίας, αλλά και τις κινηµατογραφικές συνήθειες της πόλης. Οι επεµβάσεις στα δύο συγκροτήµατα, Old City και Village Center, καθιστούν φανερό το αρχιτεκτονικό πρόβληµα της σύγχρονης συµπλήρωσης - µεταποίησης των ιστορικών κτιριακών µορφών µε νέα κτίσµατα, που επισκιάζουν και απαξιώνουν την εικόνα των Παλαιών. Όµως, πιο σηµαντικό, ίσως, είναι το γεγονός ότι σε πολεοδοµική κλίµακα δηµιουργούν ένα νέο περιβάλλον, µε αυξηµένες χρήσεις γης, που προσελκύει όλο και περισσότερο καινούργιες οικοδοµές για µια διαφορετική εισοδηµατική πελατεία. Το κτίριο Λούλη, πριν µία δεκαετία (πηγή: προσωπικό αρχείο)

104 Το δηµοσιογραφικό συγκρότηµα Θεσσαλίας, δίπλα στο κτίριο Λούλη, πριν µια δεκαετία (πηγή: προσωπικό αρχείο) Το κτίριο Λούλη, σήµερα (πηγή: προσωπικό αρχείο)

105 Το Village Center στο χώρο του πρώην αλευρόµυλου Λούλη (πηγή:προσωπικό αρχείο) 3.13 Νέες Πανεπιστηµιακές Εγκαταστάσεις Μια καινοτόµα προοπτική για τη συνοικία των Παλαιών, είναι η επέκταση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας προς τα ανατολικά, δηλαδή προς την µεριά της πόλης, και συγκεκριµένα σε τέσσερα Ο.Τ. της περιοχής των Παλαιών. Η πρόταση και το σχέδιο έγινε από την Επίκουρη Καθηγήτρια του τµήµατος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας κ. Α. Γοσποδίνη και έχει εγκριθεί προς υλοποίηση. Συγκεκριµένα, στο νοτιοδυτικό τµήµα της συνοικίας, υπάρχουν οικόπεδα του ελληνικού δηµοσίου στα οποία οι υφιστάµενες χρήσεις γης είναι: αποθήκες, ξυλουργεία, εγκαταλελειµµένα πρώην βιοµηχανικά κτίρια (ψυγεία) και η υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων της Νοµαρχίας-, οι οποία πρόκειται να µετεγκατασταθεί σύντοµα. Στο χώρο αυτό έχει θεσµοθετηθεί ως χρήση γης η δηµιουργία πανεπιστηµιακών χώρων και ειδικότερα θα γίνουν 6 νέα κτίρια, τα οποία θα στεγάσουν τα τµήµατα των Πολιτικών Μηχανικών και των Μηχανολόγων Μηχανικών Βιοµηχανίας. Το συνολικό εµβαδόν του γηπέδου το οποίο προορίζεται για τις νέες χρήσεις φθάνει τα 29,5 στρέµµατα µαζί µε τα ρυµοτοµούµενα εκτός σχεδίου τµήµατα, ενώ το εµβαδόν του τελικού οικοπέδου όπως προκύπτει είναι τ.µ. µειούµενο κατά το εµβαδόν των δρόµων (3.770τ.µ.) και το εµβαδόν των κοινόχρηστων χώρων (820τ.µ.). Οι νέες κτιριακές εγκαταστάσεις πραγµατοποιούν τη µέγιστη επιτρεπόµενη δόµηση για το συγκεκριµένο εµβαδόν γηπέδου, χωρίς να

106 παρεκκλίνουν από τους θεσµοθετηµένους για την περιοχή όρους δόµησης. Τα νέα κτίρια των τµηµάτων θα καταλάβουν τ.µ. για τους Πολιτικούς Μηχανικούς και τ.µ. για τους Μηχανολόγους Μηχανικούς. Σηµειωτέον ότι, η ανέγερση των νέων πανεπιστηµιακών κτιρίων στα Παλαιά θα περιοριστεί αναγκαστικά στο τµήµα βορείως της Γραµµής Χερσαίας Ζώνης Λιµένα, εφόσον η έκταση νοτίως αυτής της γραµµής παραµένει σήµερα ως θύλακας αστικής γης εκτός σχεδίου πόλης. Το ίδιο ισχύει και για την καινούρια ιχθυαγορά που δηµιουργήθηκε πρόσφατα εντός της χερσαίας ζώνης λιµένα, στο νότιο όριο της συνοικίας των Παλαιών, η οποία όµως δεν λειτουργεί ακόµη πλήρως, καθώς δεν έχουν ενοικιασθεί όλα τα καταστήµατα Η Σχέση των Παλαιών µε την Υπόλοιπη Πόλη του Βόλου Η περιοχή των Παλαιών σήµερα λειτουργεί ως πόλος έλξης για τους κατοίκους της πόλης του Βόλου, προσφέροντας εµπορικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Εκτός από την κατοικία που έχει αναπτυχθεί στην περιοχή, η επαναχρησιµοποίηση των εγκαταλελειµµένων, µέχρι πρότινος, βιοµηχανικών χώρων δηµιούργησε νέους λόγους για την προσέλευση ατόµων (αγορά, διασκέδαση, εργασία). Οι παρεµβάσεις αυτές λειτούργησαν θετικά για την εικόνα και την ανάπτυξη της περιοχής, καθώς και για την αντίληψη των χρηστών του χώρου. Το γεγονός ότι πρώην βιοµηχανικοί χώροι και αποθήκες που βρίσκονταν εγκαταλελειµµένοι για χρόνια στην περιοχή αναπλάσθηκαν µε τη βοήθεια σύγχρονων µέσων, διατηρώντας παράλληλα τον ιστορικό τους χαρακτήρα, έφερε τα επιθυµητά αποτελέσµατα. Η ύπαρξη χώρων που λειτουργούν σύµφωνα µε τα σύγχρονα πρότυπα, ενώ παράλληλα αποτελούν µνηµεία της παράδοσης και του παρελθόντος του συγκεκριµένου περιβάλλοντος, έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον των πολιτών και έχουν φέρει ταχύτατη ανάπτυξη στην περιοχή. ίνεται βαρύνουσα σηµασία στη διατήρηση του παραδοσιακού χαρακτήρα και θεωρείται ισχυρό στοιχείο για την προσέλκυση των ατόµων, καθώς ανάλογοι χώροι δεν υπάρχουν µέχρι σήµερα στην υπόλοιπη πόλη, ενώ παράλληλα η περιοχή ενδείκνυται για τέτοιου είδους παρεµβάσεις λόγω του γενικότερου χαρακτήρας της. Συνεπώς, η χωροθέτηση επιχειρήσεων αλυσίδας που προσφέρουν διασκέδαση και εµπορικές δραστηριότητες, έχει οδηγήσει στη µεταφορά ενός αξιόλογου µεγέθους του ανθρώπινου δυναµικού της πόλης στην περιοχή των Παλαιών. Παράλληλα

107 µετατοπίζεται το κέντρο βάρους από το κέντρο του πολεοδοµικού συγκροτήµατος προς το δυτικό τµήµα της πόλης. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την αύξηση των ροών προς και από την περιοχή µελέτης, για εργασία ή για χρήση των δραστηριοτήτων που προσφέρονται. Το βόρειο τµήµα των Παλαιών αποτελεί το µοναδικό τµήµα του πολεοδοµικού ιστού το οποίο είναι τόσο έντονα οροθετηµένο (από φυσικά και τεχνικά στοιχεία), γεγονός το οποίο επηρεάζει αρνητικά την ευκολία πρόσβασης και διέλευσης στην περιοχή. Το πρόβληµα αυτό γίνεται εµφανές παρακάτω µε την παράθεση και διέλευση στην περιοχή. Το πρόβληµα αυτό γίνεται εµφανές παρακάτω µε την παράθεση των ροών κυκλοφορίας, από και προς την περιοχή. Η πρόσβαση στο βόρειο τµήµα της πολεοδοµικής ενότητας Παλαιών, µε τη χρήση τροχοφόρων οχηµάτων, πραγµατοποιείται κυρίως µέσω της λεωφόρου Λαµπράκη. Εναλλακτικά, η πρόσβαση, µπορεί να πραγµατοποιηθεί µέσω της παρόχθιας οδού Αλαµάνας και στη συνέχεια µέσω µιας µικρούς πλάτους γέφυρας που οδηγεί στην οδό Μητρ. Γρηγορίου. Με ανάλογο τρόπο η έξοδος είναι εφικτή κυρίας µέσω της λεωφόρου Λαµπράκη και εναλλακτικά µέσω της παρόχθιας οδού Αρ. Ζάχου ή της οδού Παπαδιαµάντη. Με τη χρήση της αστικής συγκοινωνίας, οι κάτοικοι της πόλης µπορούν να εξυπηρετηθούν από τις στάσεις λεωφορείων που βρίσκονται εκατέρωθεν της οδού Λαµπράκη και στην παρόχθια οδό Αρ. Ζάχου, λίγο πριν τη διασταύρωση της µε την οδό Παπαδιαµάντη. Όσον αφορά τη κίνηση των πεζών η πρόσβαση και η έξοδος από την περιοχή µπορεί να πραγµατοποιηθεί µέσω των οδών που προαναφέρθηκαν, καθώς επίσης και µέσω µιας ενέργειας πεζογέφυρας η οποία τέµνει κάθετα τις σιδηροδροµικές γραµµές και καταλήγει στο τέλος της οδού Φερών. Τα Παλαιά του Βόλου, ανήκουν στις περιοχές που εµφανίζουν ταυτόχρονα στοιχεία παρακµής και αναδιάρθρωσής, διατηρούν ιστορικά στοιχεία της ταυτότητας της πόλης τα οποία αξίζει να διασωθούν και να αξιοποιηθούν κατάλληλα. Πέρα από τις δράσεις οι οποίες στοχεύουν στην ανάπτυξη δραστηριοτήτων που προωθούν τον τουρισµό, την αναψυχή και την ψυχαγωγία στην περιοχή των Παλαιών, θα πρέπει να δοθεί έµφαση και στην ανάπτυξη κατοικίας και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, δράσεις οι οποίες θα ενισχύσουν δηµογραφικά και κοινωνικά στην περιοχή. Κατά συνέπεια αποτελεί βασική προϋπόθεση η βελτίωση των ροών κυκλοφορίας και περισσότερο η δηµιουργία ασφαλέστερων και καλύτερων οδών πρόσβασης και

108 διέλευσης από την περιοχή. Έτσι ώστε η περιοχή να είναι ικανή να δεχθεί τη πληθυσµιακή αυτή αύξηση Συµπεράσµατα Η περιοχή των Παλαιών εξαιτίας της θέσης που κατέχει, αρχικά είσοδος στην πόλη και κοντά στο λιµάνι κατά την ακµάζουσα περίοδο, αργότερα εµπορική ζώνη, και σήµερα αποκοµµένη από την υπόλοιπη πόλη εξαιτίας της δηµιουργίας του σιδηρόδροµου και της υποβάθµισης που έχει αναµφίβολα υποστεί, έχει µεταβεί από διάφορα στάδια ακµής και παρακµής στην ιστορία της, ενώ παραµένει πάντοτε µια ενδιαφέρουσα προς διερεύνηση περιοχή. Σύµφωνα µε τη µελέτη του 1995 προκύπτει ότι τα Παλιά -όπως και οι περισσότερες περιφερειακές συνοικίες- αποτελούν µικτές περιοχές, τόσο από την άποψη του κοινωνικού status των κατοίκων, όσο και από την άποψη συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων που έχουν χωροθετηθεί εκεί. Η κατάσταση που επικρατεί σήµερα έχει µεταβληθεί ως προς τις ισχύουσα χρήσεις γης. Ειδικότερα, ο κλάδος της ψυχαγωγίας έχει σηµειώσει αρκετά µεγάλη άνοδο διάστηµα των τελευταίων 4-5 ετών, ενώ συγκεκριµένα στην περιοχή των Παλαιών έχουν εγκατασταθεί οργανωµένοι πολυχώροι ψυχαγωγίας και εµπορίου όπως το συγκρότηµα του Τσαλαπατά, το εµπορικό κέντρο Old City και ο πολυκινηµατογράφος Village. Μπορούµε λοιπόν να θεωρήσουµε δικαιολογηµένα ότι σήµερα, το µερίδιο του κλάδου ψυχαγωγίας και αναψυχής είναι αρκετά αξιόλογο, σε σχέση µε τα παλαιότερα, παραδοσιακά καταστήµατα. Όπως αναφέρθηκε στην αρχή της εργασίας και συγκεκριµένα στο πρώτο κεφάλαιο, έχουµε µεταβεί ήδη από την γενιά όπου ανθούσε το εµπόριο, στην εποχή όπου αναπτύσσονται ραγδαία οι υπηρεσίες και η "βιοµηχανία πολιτισµού". Κρίνοντας από αυτό, η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης στις υπηρεσίες και τον πολιτισµό είναι µια λογική συνέπεια. Το µέλλον γενικότερα, βρίσκεται στις υπηρεσίες και στις δραστηριότητες "εντάσεως πληροφορίας". Στην ίδια κατεύθυνση κινείται πλέον και η καταναλωτική συµπεριφορά των σύγχρονων ανθρώπων λόγω του marketing και του πλασαρίσµατος ή διαφήµισης προϊόντων και υπηρεσιών. Ως γενικό πόρισµα, θα λέγαµε ότι σήµερα στα Παλιά αυξάνονται οι επιχειρήσεις που έχουν σχέση µε αναψυχή και τον πολιτισµό, και επιπλέον

109 ελευθερώνονται οι χώροι που θα στεγάσουν τις νέες αυτές δραστηριότητες για να καλυφθούν οι νέες ανάγκες της σύγχρονης ζωής

110 Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 4 Ο : Π Α Λ Ι ΕΣ Κ Α Ι Ν Ε ΕΣ Χ Ρ ΗΣ ΕΙ Σ Γ ΗΣ Σ Τ Α Π Α Λ Α Ι Α Η περιοχή των Παλαιών υπήρχε ανέκαθεν µια µικτή περιοχή, συνδυάζοντας την κατοικία κυρίως µε το εµπόριο και, ως ένα βαθµό, µε τις υπηρεσίες. Καθότι πρόκειται για µια ιστορική περιοχή, τα Παλιά έχουν χαρακτηρισθεί ως αρχαιολογικός χώρος µε Υπουργική Απόφαση το 2004 και υπόκεινται σε αυστηρό καθεστώς όρων δόµησης και χρήσεων γης, το οποίο ελέγχει και καθορίζει τις νέες παρεµβάσεις στην περιοχή και τις χωροθετήσεις των νέων δραστηριοτήτων. Παρά τα µέτρα που ελήφθησαν από το ήµο Βόλου και την Αρχαιολογική Υπηρεσία για τη διατήρηση της ταυτότητας της περιοχής, κάποιοι επιχειρηµατίες πρόλαβαν να βγάλουν άδειες πριν την αναοριοθέτηση του κηρυγµένου αρχαιολογικού χώρου κι έτσι προχώρησαν στην κατασκευή µεγάλης κλίµακας δραστηριοτήτων, όπως αυτών του εµπορικού κέντρου Old City και του πολυχώρου κινηµατογράφων Village Cinemas. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ορισµένες ήδη εγκατεστηµένες χρήσεις, οι οποίες δεν ταιριάζουν µε το χαρακτήρα της περιοχής, ούτε αποτελούν χρήσεις που µπορούν να συνυπάρξουν οµαλά µε την κατοικία που είναι και η κυρίαρχη χρήση των Παλαιών. Παρόλα αυτά, οι χρήσεις αυτές (π.χ. συνεργία, µηχανουργία, λαµαρινάδικα, κ.ά) εξακολουθούν να λειτουργούν νόµιµα και µετά τον χαρακτηρισµό της περιοχής, καθώς εγκαταστάθηκαν σύµφωνα µε προηγούµενες διατάξεις και, βάση της ισχύουσας νοµοθεσίας υπόκεινται ακόµη και σήµερα σε αυτές. Από την πλευρά του ήµου έχουν πραγµατοποιηθεί ενέργειες, οι οποίες στοχεύουν στην ανάδειξη και προβολή του ιστορικού χαρακτήρα των Παλαιών, αλλά επίσης θέτουν ως προτεραιότητα την βελτίωση και οµαλή λειτουργία της συνοικίας µε το σηµερινό φόρτο και κίνηση που επιβαρύνουν αυτή την ιδιαίτερη περιοχή. Συγκεκριµένα, έχουν πραγµατοποιηθεί τα παρακάτω έργα: 1. Μουσείο Ιστορίας της πόλης του Βόλου επί των οδών Φερρών, Σουλίου, οϊράνης, και Μητροπολίτου Γρηγορίου, το οποίο έφτασε στο στάδιο της ανάθεσης σε µηχανικό αλλά το θέµα «πάγωσε» εκεί

111 2. Ανάπλαση της πλατείας Λαµπράκη στο κέντρο Παλαιών επί των Λαµπράκη, των οδών Μητροπολίτου Γρηγορίου, Σαρανταπόρου και Φερρών (Παλιά Λαχαναγορά), η οποία σήµερα παρουσιάζει εικόνα εγκατάλειψης καθώς τα αρχαία ευρήµατα δεν συντηρούνται και η βλάστηση εντός του οριοθετηµένου και περιφραγµένου χώρου δεν «φροντίζεται» τακτικά. Η αποκάλυψη της θεµελίωσης του Κάστρου (αρχείο Η.ΚΙ 3. ) πλατεία Λαµπράκη Κατασκευή κτιρίου στάθµευσης αυτοκινήτων στη συµβολή των οδών Σέκερη και Λαχανά (χώρος αστικού ΚΤΕΛ), το οποίο έχει παραµείνει στην εξαγγελία και ακόµη δεν έχει γίνει διαγωνισµός και ανάθεση έργου. 4.1 Καταγραφή επιχειρήσεων Καταρχήν, στην περιοχή των Παλαιών τον Αύγουστο του 2007 επιχειρήθηκε η καταγραφή των επιχειρήσεων που λειτουργούν στη συνοικία αυτή. Οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στα Παλιά είναι ποικίλες. Κατά την καταγραφή συναντήσαµε καταστήµατα λιανικού εµπορίου τα οποία απαριθµούν δεκαετίες λειτουργίας στην συγκεκριµένη περιοχή, αλλά και νέου τύπου εµπορικά καταστήµατα, τα οποία προσφέρουν σύγχρονες υπηρεσίες στους πελάτες. Γενικά, το εµπόριο στα Παλιά θα λέγαµε ότι παρουσιάζει ανοµοιογένεια τόσο ως προς την ηλικία των εµπορικών καταστηµάτων που βρίσκονται χωροθετηµένα στην περιοχή, όσο και ως προς την χωρική οργάνωση της αγοράς. Η διάταξη της ζώνης εµπορικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, παρουσιάζει µια ιδιοµορφία, καθώς είναι χωρισµένη σε δύο τµήµατα: τη νότια ζώνη, η οποία βρίσκεται κάτω από τη λεωφόρο Λαµπράκη και εφάπτεται στην χερσαία ζώνη του Λιµένα Βόλου. Η νότια ζώνη περιλαµβάνει µικρές κατά κύριο λόγο επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν χωροθετηθεί στην περιοχή αυτή εδώ και 20 τουλάχιστον χρόνια, καθώς

112 παλιότερα ο χώρος αυτός συνδέονταν άµεσα µε το λιµάνι και ως εκ τούτου περιλάµβανε δραστηριότητες εµπορίου που συνδυάζονταν µε την ύπαρξη και λειτουργία του λιµένα. Αρκετές από τις επιχειρήσεις αυτές έχουν λόγω µεγάλου κόστους µετεγκατάστασης της επιχείρησης τους. Οι χώροι στους οποίους στεγάζονταν παλιότερα επιχειρήσεις που έχουν εκλείψει σήµερα, παραµένουν κενοί και είτε διατίθενται προς ενοικίαση, είτε παραµένουν ανεκµετάλλευτοι. τη βόρεια ζώνη, η οποία βρίσκεται στο βόρειο άκρο της συνοικίας των Παλαιών, στα όρια της Ν. Ιωνία. Η ζώνη αυτή περικλείει όλες τις καινούργιες δραστηριότητες εµπορίου και αναψυχής, τους λεγόµενους πολυχώρους, οι οποίοι δηµιουργήθηκαν µέσα στα τελευταία πέντε χρόνια και η ανάπτυξή τους συνεχίζει να εξελίσσεται. Έως τώρα, έχουν δηµιουργηθεί τρεις τέτοιοι πολυχώροι, ο καθένας µε το δικό του χαρακτήρα και τις δικές του δραστηριότητες. Η δυναµική των πολυχώρων αυτών είναι ιδιαίτερα µεγάλη, εάν λαµβάνουµε υπόψη µας τις επιπτώσεις άλλων τέτοιων multi-χώρων σε άλλες ελληνικές πόλεις(the Mall στην Αθήνα, Village στο Μαρούσι, Ster στη Λάρισα, Βίλκα στη Θεσσαλονίκη, κ.ά.). Μεγάλες εταιρίες ψυχαγωγίας και εµπορίου αγοράζουν τα οικόπεδα, είτε δηµοτικής είτε ιδιωτικής ιδιοκτησίας, τα οποία τελικώς απελευθερώνονται µε απώτερο στόχο να στεγάσουν τέτοιους πολυχώρους. Σύµφωνα, µε τη θεωρία η κεντροµόλος δύναµη που επιφέρει µε την δηµιουργία του ένας πολυχώρος αυτού του τύπου είναι αρκετά µεγάλη, ώστε να προσελκύσει και άλλες υποστηρικτικές προς τη λειτουργία του υπηρεσίες και επιχειρήσεις, και να διαµορφώσει µια νέα τάξη πραγµάτων γύρω του. Αυτό βέβαια εξαρτάται και από το αν ο συγκεκριµένος χώρος είναι επιτυχής ή όχι, οπότε αντίστοιχα επιφέρει πολλαπλασιαστικά για την περιοχή αποτελέσµατα, τόσο στην τόνωση της κινητικότητας εντός της περιοχής όσο και στην προσέλκυση επισκεπτών από τις γύρω περιοχές. Πρέπει να σηµειωθεί εδώ ότι, και στις δύο ζώνες συναντάµε τόσο παλιά όσο και νέα καταστήµατα και υπηρεσίες. Ο σηµαντικότερος, βέβαια, όγκος επιχειρήσεων στην περιοχή των Παλαιών αποτελείται από εµπορικά µαγαζιά παλαιού τύπου, διαφόρων κατηγοριών, τα οποία έχουν χωροθετηθεί εκεί εδώ και πολλά χρόνια και συνεχίζουν µέχρι και σήµερα να λειτουργούν

113 Ιδιαίτερο, όµως, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι καινούργιες επιχειρήσεις που δηµιουργήθηκαν στην περιοχή και για τις οποίες γίνεται πιο εκτενής αναφορά παρακάτω. Οι multi-επιχειρήσεις νέου τύπου, οι οποίες έχουν εγκατασταθεί στα Παλαιά πιο αναλυτικά είναι: α. Old City Εµπορικό Κέντρο Από τα αποτελέσµατα έρευνας που διεξήχθη πρόσφατα για το Old City (Σακκής, 2005) προκύπτει ότι το εµπορικό κέντρο επισκέπτονται άτοµα όλων των ηλικιών, αλλά κυρίως έγγαµοι µε παιδιά. Αυτό αποδεικνύει ότι ο κύριος σκοπός της επίσκεψής τους είναι το κατάστηµα Jumbo µε τα παιδικά παιχνίδια, το οποίο λειτουργεί ως κράχτης για το εν λόγω εµπορικό κέντρο. Επιπλέον, το σηµείο το οποίο βρίσκεται χωροθετηµένος ο κράχτης δεν είναι το καταλληλότερο διότι οι επισκέπτες δεν υποχρεώνονται να διασχίζουν το εµπορικό, ώσπου να φθάσουν σε αυτόν. Ως αποτέλεσµα, λοιπόν της έρευνας προέκυψε ότι το Old City δεν µπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένα επιτυχηµένο παράδειγµα εµπορικού κέντρου για τους προαναφερόµενους λόγους. Το στοιχείο αυτό είναι σηµαντικό για τη δηµιουργία του cluster και την δυνατότητα προσέλκυσης περισσότερων επισκεπτών. β. Συγκρότηµα Τσαλαπάτα Πολιτισµός & Αναψυχή Ο χώρος ανήκει στο ήµο Βόλου, ο οποίος το επινοικίαζει σε ιδιωτική εταιρία προς εκµετάλλευση η οποία µε τη σειρά της έχει αναλάβει τη διαχείριση του συγκροτήµατος για τα επόµενα χρόνια. Σήµερα, φιλοξενεί χώρους αφιερωµένους στην χειροτεχνική και βιοµηχανική παράδοση, εκθετήρια και καταστήµατα, χώρους εκδηλώσεων και αναψυχής, το παραδοσιακό Μουσείο Πλινθοκεραµοποιείας (εγκαινιάστηκε στις 30 Αυγούστου 2006), εξαιτίας ενός συνεδρίου του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. Η λειτουργία του συγκροτήµατος Τσαλαπάτα θεωρείται µέχρι στιγµής ικανοποιητική, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο καταστήµατα εστίασης του χώρου (εστιατόριο το Σκουτελικόν και η µπυραρία Αββαείον ) παρέµειναν ανοιχτά καθ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού, καθώς υπήρχε αυξηµένη κίνηση. Εκτός από τους χώρους εστίασης, κατά την καλοκαιρινή περίοδο, οργανώθηκαν ορισµένες εκδηλώσεις και στον αύλιο χώρο του συγκροτήµατος (συναυλίες διαφόρων µουσικών σχηµάτων από την Ελλάδα και το εξωτερικό), στις οποίες η προέλευση του κοινού κρίθηκε ικανοποιητική. Με άλλα λόγια Τσαλαπάτα

114 αποτελεί ένα δυναµικό στοιχείο, το οποίο θα συµβάλλει στην ανάπτυξη του cluster, λειτουργώντας ως παράγοντας προσέλκυσης και άλλων επιχειρήσεων και υπηρεσιών. γ. Village Cinemas Αίθουσες κινηµατογράφου & χώρος συνάθροισης κοινού Το οικόπεδο έχει αγορασθεί από το ήµο Βόλου και ανήκει στην ίδια ιδιωτική εταιρία, η οποία έχει αναλάβει την εκµετάλλευση του για 49 έτη. Η ίδια εταιρία διαχειρίζεται και το Συγκρότηµα Τσαλαπάτα, που περιγράψαµε προηγουµένως. Ο χώρος περιλαµβάνει αίθουσες κινηµατογράφου και bowling center όπως επίσης και ορισµένες επιχειρήσεις φαγητού ποτού. Ο ισόγειος χώρος φιλοξενεί ένα από τα µεγαλύτερα και δηµοφιλέστερα night club της πόλης. Επίσης, ανακαινίζονται κάποια ήδη υπάρχοντα καταστήµατα εστίασης ώστε να προσελκύσουν περισσότερους επισκέπτες. Όπως είναι φυσικό, η επισκεψιµότητα στον εν λόγω χώρο αναµένεται να αυξηθεί αρκετά. δ. TRT Μέσα Μαζική Ενηµέρωσης (ΜΜΕ) Στο ίδιο ΟΤ µε το Old City, όπως έχει προαναφερθεί, βρίσκεται χωροθετηµένο το κτίριο της ραδιοτηλεόρασης Θεσσαλίας, TRT. Η ύπαρξη των ΜΜΕ στην περιοχή αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, το οποίο ενδυναµώνει της µετεξέλιξή της σε επίκεντρο πολιτισµού και αναψυχής, για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, προσελκύει επιχειρήσεις και υπηρεσίες συναφείς µε τα ΜΜΕ γύρω του, π.χ. φωτογραφία, µουσική, ψηφιακή εκτύπωση, τυπογραφεία, βιβλιοπωλεία, εκπαίδευση. εύτερον, εξαιτίας της γειτνίασης µε τους χώρους πολιτισµού και ψυχαγωγίας του cluster, διευκολύνεται και η προβολή αυτών µέσω της τηλεόρασης, κάτι το οποίο είναι αρκετά επιθυµητό από τις επιχειρήσεις. 4.2 Καταγραφή χρήσεων ισογείου Η έρευνα πεδίου που διεξήχθη στην περιοχή µελέτης σχετικά µε τις υφιστάµενες χρήσεις των κτιρίων δίνει µια ολοκληρωµένη εικόνα γύρω από τι χρήση υπάρχει σήµερα στην ιστορική συνοικία των Παλαιών. Καθώς τα περισσότερα κτίσµατα στα Παλιά, λόγω της παλαιότητας τους είναι µονώροφα, η καταγραφή των χρήσεων των κτιρίων έγινε µόνον στο ισόγειο. Άλλωστε η καταγραφή των χρήσεων στα ελάχιστα κτίρια που διαθέτουν ορόφους, δεν θα επέφερε κάποια ουσιαστική µεταβολή στην έρευνα, καθότι η πλειοψηφία των πολυώροφων κτισµάτων είτε

115 πρόκειται για νεόκτιστες πολυκατοικίες, οι οποίες ούτως ή άλλως στην µελέτη καταγράφονται ως κατοικίες, είτε για εγκαταλελειµµένα κτίσµατα πρώην βιοµηχανικά. Στον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται οι γενικές κατηγορίες χρήσεων γης για την περιοχή των Παλαιών, οι οποίες χωρίζονται σε δέκα βασικές κατηγορίες. Α/Α 1 Κατηγορίες Χρήσεων Γης Κατοικία Στο βόρειο τµήµα, σχεδόν αποκλειστικά µονοκατοικίες, πολυκατοικίες συναντώνται επί της οδού Παγασών, όπισθεν του πολυχώρου Τσαλαπάτα, το κεντρικό τµήµα χαρακτηρίζεται κυρίως από κατοικίες και στο νότιο τµήµα συναντώνται κυρίως από την οδό Λήµνου µέχρι τα όρια του λιµανιού. 2 Εµπόριο Απαντώνται κυρίως καταστήµατα τα οποία πωλούν γεωργικά σιδερικά µηχανήµατα, και φάρµακα-λιπάσµατα, ανταλλακτικά αυτοκινήτων. Σε µικρότερο βαθµό βιοµηχανικό εξοπλισµό, είδη υγιεινής, κτηνιατρεία, φαστφουντάδικα, βαρελοποιείο. ψηφιακές κουρεία, Επίσης, σιδηρουργείο, υπάρχουν δηµιουργίες, δισκοπωλεία, ξυλουργεία, εργαστήρια, φωτογραφικά αποθήκη κρασιού, είδη, εργαστήρι παραδοσιακών επίπλων και µεταλλοτεχνίας 3 Υπηρεσίες Περιλαµβάνονται: Οργανισµός ο Υγείας.Ο.Υ.Κ ( ηµοτικός Κοινωνικών Θεµάτων), Περιφερειακό Ενεργειακό Κέντρο Θεσσαλίας.Ε.ΜΕ.Κ.Α.Β (πρώην απεντοµωτήριο), Αστικό/Υπεραστικό ΚΤΕΛ, Κέντρο Τουριστικής Πληροφόρησης ήµου Βόλου 4 Εκπαίδευση / Αθλητισµός Περιλαµβάνονται τα γήπεδα ποδοσφαίρου του Μαγνησιακού, το 9ο δηµοτικό σχολείο (Πυρασσού µε Μητρ. Γρηγορίου) και ο παιδικός σταθµός (επί

116 της Γιαννιτσών) 5 Πολυχώροι Εµπορίου και Συγκεκριµένα είναι τρεις: το Old City, το Village5 Ψυχαγωγίας cinemas και ο πολυχώρος τέχνης & αναψυχής Τσαλαπάτα 6 Αστικό Πράσινο Συναντώνται πάρκα και δηµοτικές πλατείες µε πράσινο 7 Χωρίς Χρήση Περιλαµβάνονται µονοκατοικίες, ακατοίκητες παλιές ανεκµετάλλευτα πρώην βιοµηχανικά κτίρια, άδεια οικόπεδα και χώροι προς ενοικίαση 8 Αναψυχή / ιασκέδαση Απαντώνται bar, club, εστιατόρια, ταβέρνες, καφενεία, τσιπουράδικα κλπ. 9 Λοιπές Χρήσεις Απαντώνται σκευών, αποθήκες ζωοτροφών ξύλου, και µηχανηµάτων, ενδυµάτων, ο σιδηροδροµικός σταθµός και χώροι στάθµευσης οχηµάτων 10 Αρχαιολογικοί Χώροι Ο χώρος ανέγερσης του Μουσείου Πόλης (επί της Φερρών), Λαµπράκη), το οθωµανικό το λουτρό βυζαντινό (επί της τείχος-σωζόµενα τµήµατα (Φερρών µε Σαρανταπόρου) Πίνακας 5.1: Υφιστάµενες κατηγορίες χρήσεων γης στη συνοικία των Παλαιών 4.3 Χαρτογράφηση Χρήσεων Γης Στα πλαίσια της έρευνας που διεξήχθη στην περιοχή των Παλαιών, καταγράφηκαν οι χρήσεις γης βάσει των κατηγοριών που παραθέσαµε στην προηγούµενη παράγραφο. Στόχος ήταν η παραγωγή χαρτογραφικού υλικού, ώστε να γίνουν παρατηρήσεις σχετικά µε την εσωτερική χωροταξία του µελλοντικού cluster, αλλά και να προσδιοριστούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά οργάνωσής του και των δραστηριοτήτων που φιλοξενεί. Ο απώτερος στόχος όλων αυτών είναι να γίνει πρόβλεψη σχετικά µε την εξέλιξη της περιοχής και την ανάπτυξη του cluster. Η

117 πρόβλεψη αυτή θα περιγραφεί στο έκτο κεφάλαιο, όπου παρατίθενται τα συµπεράσµατα της πτυχιακής. Η κατεύθυνση της έρευνας ώθησε στην δηµιουργία ενός θεµατικού χάρτη, χάρτη χρήσεων γης περιοχής Παλαιών Βόλου. Ο χάρτης απεικονίζει την υφιστάµενη κατάσταση χρήσεων γης, όπως καταγράφηκε µέσα από την επιτόπια έρευνα. Εκτός από τις χρήσεις γης που προαναφέρθηκαν και περιγράφηκαν στον πίνακα 5.1, στο χάρτη φαίνεται: Α. οι δύο εκκλησίες των Αγ. Θεοδώρων και Αγ. Παρασκευής Β. οι πεζοδροµήσεις: στην εκκλησία των Αγ. Θεοδώρων και στην κεντρική πλατεία των Παλαιών, επί των οδών Γραβιάς, Κροκίου, Τσαριτσάνης, Τζουµάγιας

118

119 Σήµερα, η περιοχή των Παλαιών χαρακτηρίζεται από τον ιδιαίτερο ιστορικό χαρακτήρα που διαθέτει, στον οποίο έχουν αποτυπωθεί σε διάφορε τάσεις κάθε περιόδου της ιστορίας, που επηρέασαν το συγκεκριµένο χώρο. ιατηρεί ακόµη την ατµόσφαιρα του παλιού οικιστικού κέντρου της οθωµανικής εποχής και της πρώτης περιόδου µετά την ενσωµάτωση της πόλης στο ελληνικό κράτος. Η περιοχή µελέτης θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί αραιοκατοικηµένη, διότι υπάρχει πλήθος ελεύθερων χώρων, εγκαταλελειµµένων κτισµάτων, αρχαιολογικών ευρηµάτων και χώρων διασκέδασης και εµπορίου. Κατά βάση συνυπάρχουν µονοκατοικίες µε αυλές, εµπορικοί χώροι, αλλά και σύγχρονοι χώροι αναψυχής και ψυχαγωγίας. Τα περισσότερα κτίρια είναι κυρίως κατασκευασµένα την περίοδο , υπάρχει όµως και ένας σηµαντικό αριθµός οικοδοµικών τετραγώνων που χαρακτηρίζονται από κτίρια του Ο κυρίαρχος τύπος είναι τα ισόγεια που χαρακτηρίζουν κατά αποκλειστικό τρόπο τα οικοδοµικά τετράγωνα, ενώ σε ορισµένες περιπτώσεις συναντώνται και διώροφα κτίρια. Ένα ακόµη χαρακτηριστικό της περιοχής είναι ότι οι στέγες τους είναι από κεραµίδια. Ένα στοιχειό το οποίο συµβάλλει αρνητικά στην εικόνα κα το χαρακτήρα της περιοχής, είναι η παλαιότητα των κατοικιών σε συνδυασµό µε την κατάσταση εγκατάλειψης που εµφανίζουν, ορισµένα από αυτά. Αντίθετα, στον χώρο υπάρχουν ορισµένες κατοικίες που διατηρούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα που τους προσδίδει η παλαιότητά τους και µε την κατάλληλη συντήρηση, που τους έχει γίνει, συµβάλλουν θετικά στην εικόνα της περιοχής. Εκτός, από µονοκατοικίες, τα τελευταία χρόνια, στη δυτική πλευρά της περιοχής, στο χώρο δίπλα στο χείµαρρο Κραυσίδωνα (δυτικό όριο της περιοχής) έχουν ανεγερθεί σύγχρονες πολυκατοικίες. Η ύπαρξή τους εντείνει την αντίθεσή της ογκοµετρικής ανάπτυξης διαφορών, αλλά και της συνύπαρξης του παλιού και νέου κτίσµατος. Κατά µήκος των περιµετρικών οδών, βρίσκονται χωροθετηµένες χρήσεις κυρίως εκτός της κατοικίας. Αναλυτικότερα, επί της οδού Φερρών λειτουργούν εστιατόρια, σχολή χορού, πολυχώρος ψυχαγωγίας (κτίριο Λούλη), αλησίδες εµπορικών κατσατηµάτων, ταχυφαγεία. Κατά µήκος της οδού Αρ.Ζάχου βρίσκονται χωροθετηµένες αλυσίδες εµπορικών καταστηµάτων, συνεργεία ανταλλακτικών, πολυχώρος ψυχαγωγίας (Τσαλαπάτα). Τέλος, επί της οδού Λαµπράκη υπάρχουν, αθλητικές εγκαταστάσεις (γήπεδα Μαγνησιακού), ταχυφαγεία, βενζινάδικο, εστιατόρια, χώρος ψυχαγωγίας, καθώς και καταστήµατα. Η κατοικία θα µπορούσε να

120 χαρακτηρισθεί ότι βρίσκεται στο εσωτερικό του βορείου τµήµατος της πολεοδοµικής ενότητας των Παλαιών. Όσον αφορά τους κοινόχρηστους χώρους και χώρους πρασίνου, στην περιοχή µελέτης βρίσκονται: το πάρκο Νεολαίας το οποίο βρίσκεται επί των οδών Γιαννιτσών και Λαχανά, στο οικοδοµικό τετράγωνο του οποίου λειτουργεί ηµοτικό Παιδικός Σταθµός, κοινόχρηστος χώρος (πάρκο) επί της οδού Λαµπράκη και µεταξύ των οδών Μητρ. Γρηγορίου και Παπακυριαζή, µεταξύ των οδών, κοινόχρηστος χώρος (πάρκο) επί της οδού Παπακυριαζή, µεταξύ των οδών Σουλίου και οϊράνης, καθώς και χώροι στάθµευσης επί της οδού Γιαννιτσών και Λαχανά. Επιπρόσθετα λόγω του γεγονότος ότι ο κυρίαρχος τύπος κατοικίας είναι η µονοκατοικίες µε αυλή, το ποσοστό πρασίνου στην περιοχή θα µπορούσε να θεωρηθεί ικανοποιητικό. Πάρκο Νεολαίας (πηγή: προσωπικό αρχείο) ηµοτικός Παιδικός Σταθµός (πηγή: προσωπικό αρχείο)