Η αρχή της καλής πίστης. στο ελληνικό δικαιίκο σύστηµα

Transcript

1 Καθηγητής: ηµητρόπουλος Ανδρέας Μάθηµα: Εφαρµογές ηµοσίου δικαίου Η αρχή της καλής πίστης στο ελληνικό δικαιίκο σύστηµα Νίκη Παπακωνσταντίνου Αριθµός Μητρώου: Τηλέφωνα επικοινωνίας:

2 2 Η αρχή της καλής πίστης στο ελληνικό δικαιίκο σύστηµα Ι. Περιεχόµενα Σελ. 2 ΙΙ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σελ.11 ΙΙΙ. Εισαγωγικά σελ Έννοια της αρχής της καλής πίστης σελ Σκοπός ύπαρξής της καλής πίστης σελ Σηµασία της αρχής της καλής πίστης σελ Θέση της αρχής της καλής πίστης στο δικαιικό σύστηµα σελ.14 Σχέση θεµελιωδών και γενικών συνταγµατικών αρχών σελ.14 2

3 3 5. Φύση της αρχής της καλής πίστης σελ Ισχύς της αρχής της καλής πίστης σελ.18 Ποιο είναι, όµως, το πραγµατικό κύρος της αρχής της καλής πίστης και γενικότερα των άγραφων αρχών του δικαίου; σελ.19 ΙV. Η αρχή της καλής πίστης στο ηµόσιο δίκαιο σελ.20 Α. Συνταγµατική θεµελίωση της αρχής της καλής πίστης σελ.20 i) Περί άρθρου 25 του Συντάγµατος κι αρχής της καλής πίστης σελ.20 ii) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο α : Εγγύηση ενός Κράτους Προνοίας κι ενός δίκαιου Κράτους. σελ.21 iii) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο β : Προυποθέτει αντικειµενικά έντιµες συµπεριφορές κι ενέργειες -Εffet utile-αποτελεσµατικότητα. σελ.21 iv) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο γ σελ.23 v) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο δ : Ανασχετική της λειτουργία της αρχής της καλής πίστης σελ.24 vi) Άρθρο 25 παράγραφος 3 : Η απαγόρευση καταχρηστικής άσκησης δικαιώµατος επιβάλλει την ταυτόχρονη τήρηση της αρχής της καλής πίστης σηµασία διενέργειας µόνο καλόπιστων και νόµιµων συµπεριφορών σελ.25 vii) Άρθρο 17 παράγραφος 1 σελ.26 3

4 4 viii) Άρθρο 5 παράγραφος 1 : Ολες οι εκφάνσεις της αρχής της καλής πίστης εµπερικλείονται στην έννοια χρηστά ήθη, άρα το άρθρο 5 παράγραφος 1 τίθεται κι υπό την προυπόθεση τήρησης της καλής πίστης σελ.26 ix) Άρθρο 2 παράγραφος 1 : Καταστατική αρχή του Συντάγµατος γενική ερµηνευτική αρχή του Συντάγµατος και των κοινών νόµων. σελ.27 Β. Η αρχή της καλής πίστης στο ιοικητικό δίκαιο σελ Η αρχή της καλής πίστης ως γενική αρχή του διοικητικού δικαίου κι η λειτουργία της µέσα στα πλαίσια αυτού σελ Η αρχή της καλής πίστης ως αρχή που διέπει την άσκηση της διακριτικής ευχέρειας σελ Η αρχή της καλής πίστης ως εξασφαλιστικής ενός minimum εµπιστοσύνης του ιδιώτη σελ Η αρχή της καλής πίστης ως αρχή η οποία διασφαλίζει την αρχή της χρηστής διοίκησης σελ Η αρχή της καλής πίστης ως λειτουργικό στοιχείο της αρχής της επιείκειας σελ Η καλή πίστη ως προϋπόθεση εφαρµογής του τεκµηρίου «in dubio pro libertate» σελ Η παράλληλη εφαρµογή της αρχής της καλής πίστης µε την αρχή της αναλογικότητας καιτην αρχή της αναγκαιότητας σελ.35 4

5 5 8. Η αρχή της καλής πίστης ως εγγύηση της έννοµης συµπεριφοράς της ηµόσιας ιοίκησης σελ Η αρχή της καλής πίστης ως αρχή διέπουσα άµεσα το Αστυνοµικό δίκαιο και τις διοικητικές έρευνες σελ Η αρχή της καλής πίστης ως κριτήριο ανάκλησης των διοικητικών πράξεων σελ Η καλή πίστη ως κοινό χαρακτηριστικό των διοικητικών και αστικών συµβάσεων σελ.39 V. Η αρχή της καλής πίστης στο Iδιώτικο δίκαιο σελ.40 Α. Σχέση καλής πίστης ως ρήτρας ιδιωτικού δικαίου µε τη συνταγµατική θεωρία σελ.40 Η συνταγµατική εγγύηση µέσω των γενικών ρητρών του Αστικού δικαίου σελ.40 Σχέση θεµελιωδών δικαιωµάτων και γενικών ρητρών του Ιδιωτικού δικαίου σελ.42 Β. Έννοια της αρχής της καλής πίστης κι ο χαρακτηρισµός της ως γενική ρήτρα του Ιδιωτικού δικαίου σελ.43 Έννοια της αρχής της καλής πίστης σελ.43 5

6 6 ιάκριση της καλής πίστης σε αντικειµενική κι υποκειµενική σελ.45 Σκοπός ύπαρξης της αρχής της καλής πίστης σελ.45 Φύση της αρχής της καλής πίστης σελ.47 Ισχύς της καλής πίστης σελ.47 Μέσο προς συγκερασµό συµφερόντων σελ.48 Γ. Η αρχή της καλής πίστης στο Αστικό δίκαιο σελ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ σελ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ σελ.51 Άρθρο 197 και 288: Ευθύνη από τις διαπραγµατεύσεις σελ.51 Άρθρο 200: Ερµηνεία συµβάσεων κατα την καλή πίστη σελ.51 Άρθρο 281: Κατάχρηση δικαιώµατος σελ.52 Άρθρα σελ.52 Άρθρα : 132, 138,139, ,147,157,159,171,190,212, , ,231,226,230 σελ.53 Η προστασία των καλόπιστων τρίτων σελ ΕΝΟΧΙΚΟ ΙΚΑΙΟ σελ.54 Άρθρο 288: Εκπλήρωση της παροχής κατά την καλή πίστη σελ.54 6

7 7 Γενικοί όροι αντίθετοι στις ΑΚ 288, 371 σελ.56 Άρθρα: 300, , 377,388,424,434,437,476,510,515,521, ,541,543,545,577, ,581,606,611,650,652, , 685, 687, 692,697,710,728, , ,750,774,776, 809,817,828, 835, 850,852,859,871,872,882,905,911,912,920,936,937, σελ ΕΜΠΡΑΓΜΑΤΟ ΙΚΑΙΟ σελ.58 Άρθρο 1036: προστασία καλόπιστου τρίτου σελ.58 Άρθρα: 982,984,1081,1084,1088,1093,1153,1161,1242,1267, 1011,105,112, ,1143, ,2004,1191 σελ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΙΚΑΙΟ σελ.59 Άρθρα: 1347, ,1446, ,1469,1536,1610, ,1660 σελ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΙΚΑΙΟ σελ.59 Άρθρα 1761, , ,1786, ,1865,1883,1946,1963 σελ.59. Η αρχή της καλής πίστης στο Εµπορικό δίκαιο σελ Ανάλογη εφαρµογή των διατάξεων του Αστικού Κώδικα και Ε.Ν 528, σελ.60 7

8 8 2. Πτωχευτικό δίκαιο: Ε.Ν 538, 540 σελ Η κακή πίστη του άρθρου 16 του Νόµου περί συναλλαγµατικής και γραµµατίου εις διαταγήν σελ.60 Ε. H αρχή της καλής πίστης στο Ποινικό δίκαιο σελ.61 ΣΤ. H αρχή της καλής πίστης στο ικονοµικό δίκαιο σελ.62 VI. ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ.64 VII. Νοµολογία σελ.65 Απόφαση Συµβουλίου της Επικρατείας 17/1997: Ο συµπληρωµατικός χαρακτήρας των γενικών αρχών του δικαίου σελ.65 Απόφαση Συµβουλίου της Επικρατείας 1709/1997: Αρχή της καλής πίστης- Αρχή της αναλογικότητας και προστατευόµενης εµπιστοσύνης του διοικουµένου σελ.77 Απόφαση Συµβουλίου της Επικρατείας 542/1999: Αρχή της καλής πίστης- Αρχή της αναλογικότητας και προστατευόµενης εµπιστοσύνης του διοικουµένου σελ.91 Απόφαση Εφετείου Αθηνών 3667/1978, ΝοΒ 1979, σελ : Σύµβαση εργασίας-προσβολή προσωπικότητας µε παράνοµη πράξη- δικαίωµα του µισθωτού να ζητήσει από τον εργοδότη χρηµατική ικανοποίηση γι ηθική βλάβη- διάκριση από τη µονοµερή µεταβολή όρων συµβάσεως εργασίας. σελ.108 8

9 9 Απόφαση Αρείου Πάγου Τµήµα Α 556/1968, ΝοΒ 17 -Έτος 1969, σελ : Έννοια της «καλής πίστης»- χαρακτηρισµός συµπεριφοράς ως αντίθετης στην καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη, η οποία προσβάλλει το περι δικαίου κι ηθικής συναίσθηµα χρηστού κι εχέφρονος ανθρώπου. σελ.108 Απόφαση Αρείου Πάγου Τµήµα Α 1537/1991: Το δικαστήριο µπορεί να προσδιορίσει την ή αντιπαροχή διαφορετικά από όσα έχουν συµφωνηθεί, µε βάση την αντικειµενική καλή πίστη- ΑΚ 288 και σελ.109 Απόφαση Αρείου Πάγου Ολοµέλεια 927/1982: Η αρχή της καλόπιστης εκπλήρωσης της παροχής εφαρµόζεται στις αµφοτεροβαρείς συµβάσεις κι όταν ε συντρέχουν οι προϋποθέσεις της ΑΚ 388. Εφαρµόζεται επίσης στις µισθώσεις υπέρ του ηµοσίου. σελ.113 Απόφαση Αρείου Πάγου 671/1994: Η αρχή, κατά την οποία η παροχή πρέπει να εκπληρώνεται όπως απαιτεί η καλή πίστη, αφού ληφθούν υπόψη και τα συναλλακτικά ήθη, εφαρµόζεται κι επί µισθώσεων ακινήτων προς στέγαση δηµοσίων υπηρεσιών. σελ.119 Απόφαση Συµβουλίου της Επικρατείας 627/1987, ΝοΒ 36, σελ : Μεταβολή συνθηκών- Εφαρµογή ΑΚ 288, όταν δε συντρέχουν οι προϋποθέσεις ΑΚ 388 σελ.130 Απόφαση Εφετείου Αθηνών 2748/1982: ΑΚ ε συντρέχει καλή πίστη του αγοραστή εφόσον είχε λάβει γνώση από το φάκελλο που τηρείται στην αρµόδια 9

10 10 υπηρεσία συγκοινωνιών για το ότι η πώληση του αυτοκινήτού γίνεται µε τον όρο παρακράτησης της κυριότητας σελ.131 Απόφαση Αρείου Πάγου 184/1959, ΝοΒ 7 -Έτος 1959, σελ : Προσδιορισµός της έννοιας της «καλής πίστης» σελ.150 Απόφαση Αρείου Πάγου 1064/1972, ΝοΒ 21 -Έτος 1973, σελ : εκπλήρωση παροχής όπως απαιτεί η καλή πίστη εν όψει συναλλακτικών ηθών κατα το ΑΚ 288-έλεγχος αρχών της καλής πίστης προσδιορισµός της έννοιας της «καλής πίστης» σελ.151 Απόφαση Αρείου Πάγου 474/1976, ΝοΒ 24 Έτος 1976, σελ : Η κατά το ΑΚ 388 εκδήλωση της καλής πίστης, η οποία γενικά διατυπώνεται στην ΑΚ 288. σελ.152 VIII. Βιβλιογραφία σελ

11 11 ΙΙ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κεντροµόλος δύναµη της έννοµης τάξης αποτελεί κοινωνικός ανθρωπισµός.κύριο µέληµα, λοιπόν, αυτής είναι η παραπέρα εξέλιξη της προστασίας του ανθρώπου κι άρα η διαµόρφωση ενός συστήµατος ανθρωπιστικών αξιών, το οποίο δεν εµποδίζει την προστατευτική εξέλιξη, αλλά καθιερώνει τα κεκτηµένα δικαιώµατα θέτοντας ένα minimum προστασίας.το ελάχιστο όριο αυτό προστασίας παρέχεται µε τα θεµελιώδη δικαιώµατα,τα οποία κατοχυρώνονται µέσα στο Σύνταγµα, αλλά και ε τη χρησιµοποίηση των γενικών ρητρών. Μία από τις πιο θεµελιώδεις αρχές-ρήτρες είναι η αρχή της καλής πίστης. Η κατηγορία αυτή των αρχών στην οποία υπάγεται η αρχή της καλής πίστης αποτελούν την ιστορική απαρχή, την αφετηρία και το θεµέλιο πάνω στο οποίο οικοδοµείται ολόκληρο του δικαιϊκό σύστηµα. Ο θεµελιακός τους χαρακτήρας συνδέεται µε το γεγονός, ότι δεν αποτελούν προϊόν µιας στιγµιαίας ή συγκυριακής βούλησης ή απόφασης συγκεκριµένου συντακτικού ή δικαστικού οργάνου, αλλά προσυνταγµατικό καρπό της ιστορίας µιας πολιτικής κοινωνίας ή, συνήθως, ενός ευρύτερου πολιτισµικού κύκλου κοινωνιών, ακόµη κι ολόκληρης της ανθρωπότητας.χωρίς τις αρχές αυτές, καµία µορφής οργανωµένη κοινωνία δεν µπορεί να υπάρξει, ούτε Σύνταγµα και δικαιϊκό σύστηµα µπορεί να νοηθέι και να κατανοηθεί. Σε αυτές συµπυκνώνεται, σε τελευταία ανάλυση, ο πολιτισµός ρυθµού της κοινωνικής συµβίωσης 1. 1 Μανιτάκης Αντώνης, «Σύνταγµα και κοινό δίκαιο», σελ

12 12 ΙΙΙ. Εισαγωγικά Έννοια της αρχής της καλής πίστης Η ύπαρξη της καλής πίστης αποτελεί απόρροια των ρυθµίσεων και του πνεύµατος του ισχύοντος δικαίου, αλλά κυρίως µια καταστατική αρχή της έννοµης τάξης που προσδιορίζει την ιδέα της δικαιοσύνης.αποτελεί µια αρχή οικουµενικού περιεχοµένου, η οποία είναι «φύσει» ικανή να διαπερνά όλη την έννοµη τάξη και να εφαρµόζεται καθολικά. Αποτελεί ταυτόχρονα «ερµηνευτική µέθοδο», από τη οποία αντλούνται στοιχεία νοήµατος για την ερµηνεία ειδικότερων κανόνων δικαίου κι από την οποία δεν υπάρχει καµία εξαίρεση. Η οποιαδήποτε, λοιπόν, συµπεριφορά κι ενέργεια που διενεργείται από µέρους του Κράτους ή από τον οποιονδήποτε πολίτη, προς το όποιο φυσικό ή νοµικό πρόσωπο, θα πρέπει να διενεργείται µε τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγονται καταστάσεις πλάνης, απάτης κι απειλής. Εποµένως, βασικό συστατικό της αρχής της καλής πίστης αποτελεί ο σεβασµός των ορίων της ελευθερίας και των δικαιωµάτων του κάθε προσώπου, αξίες οι οποίες προστατεύνονται ρητά και το Σύνταγµα. Τυχούσα εκδήλωση αντίθετης συµπεριφοράς συνεπάγει µια κακόπιστη συµπεριφορά, η οποία τυγχάνει αποδοκιµασίας από το δίκαιο. Σκοπός ύπαρξης της καλής πίστης Όπως προαναθφέρθηκε, η αρχή της καλής πίστης αφορά στην αποφυγή κακόπιστων συµπεριφορών τόσο από µέρος της ιοίκησης, όσο κι από µέρους του ιδιώτη στις συναλλαγές του µε το συνάνθρωπό του. Η αρχή αυτή, παρ ότι η µη τήρησή της συχνά δε συνεπάγει κυρώσεις, αποτελεί «µέσο» που δεσµεύει κι 12

13 13 υποχρεώνει το Κράτος να σχεδιάζει κρατικές πολιτικές και να δρα βάσει αυτής. Πίσω, εποµένως, από κάθε διάταξη που αφορά σε ένα δικαίωµα ή µια υποχρέωση, το Κράτος οφείλει να εµπεριέχει µια κοινωνική αξία η οποία έιναι άξια προστασίας και η οποία πρέπει να προσδιορίζει τον κάθε κανόνα και την οποιαδήποτε συµπεριφορά. Η καλή πίστη αποτελεί, λοιπόν, σηµείο αναφοράς και προσδιορισµού του κάθε στόχου της οικονοµικής, πολιτικής ή περιβαλλοντικής πολιτικής του Κράτους, προσδίδοντας έτσι κανονιστική ισχύ σε αυτήν και καθιστώντας αυτήν «κανόνα αναφοράς» για τον έλεγχο και την αξιολόγηση των πράξεων ή των αποφάσεων της νοµοθετικής κι εκτελεστικής εξουσίας. 2 Σηµασία της αρχής της καλής πίστης: Η σηµασία της χρησιµότητας της αρχής της καλής πίστης διαφαίνεται στις περιπτώσεις αυτές που δεν υπάρχουν ειδικές διατάξεις του κοινού δικαίου, όπου καταρχήν είναι δυνατή η χρησιµοποίηση µονο των γενικών ρητρών.οι παρεχόµενες λύσεις έιναι οι ίδιες είτε µε την άµεση χρησιµοποίηση των συνταγµατικών διατάξεων, που περιέχουν θεµελιώδη δικαιώµατα, είτε µε την (ορθή) χρησιµοποίηση µόνο των γενικών ρητρών, γεγονός που συµβάλλει στην οµοιοµορφία των παρεχόµενων λύσεων. Η οµοιοµορφία αυτή οφείλεται στην προστατευτική εξέλιξη του εννοιολογικού περιεχοµένου των γενικών ρητρών, αποτελεί δηλαδή µερικότερο φαινόµενο της προστατευτικής εξελίξεως της έννοµης τάξεως σαν σύνολου. Οι γενικές ρήτρες, όπως το δίκαιο γενικότερα, εξελίσσονται παράλληλα µε την εξέλιξη της κοινωνικοοικονοµικής και πολιτικής ζωής. Η εξέλιξη αυτή σηµαίνει και την ενίσχυση του προστατευτικού περιεχοµένου των γενικών ρητρών. Αλλά και στις περιπτώσεις παραλείψεως προστατευτικής παρεµβάσεως του κοινού νοµοθέτη, στις περιπτώσεις δηλαδή ελλείψεως προστατευτικού νοµοθετικού παρεµβατισµού, επιβάλλεται από µεθοδολογική άποψη, η ταυτόχρονη χρησιµοποίηση και των διατάξεων των γενικών ρητρών. Και τούτο διότι η απλή χρησιµοποίηση µόνο των γενικών ρητρών, δεν παύει να περιέχει τον κίνδυνο παροχής αντισυνταγµατικών λύσεων, καθόσον ενισχύεται πρακτικά η δικαστική ευχέρεια, ως προς την ερµηνεία 2 Μανιτάκης Αντώνης. «Κράτος ικαίου και ικαστικός Έλεγχος της συνταγµατικότητας» Ι, σελ.167, 168,

14 14 των διατάξεων αυτών. Ενώ, όµως µε τα θεµελιώδη δικαιώµατα εξασφαλίζεται, κατοχυρώνει και παρέχει ένα minimum της προαναφερθείσας δικαστικής εξουσίας, µε τις γενικές ρήτρες η παροχή αυτή µπορεί να εκτείνεται πέρα από το minimum, που προβλέπουν οι συνταγµατικές διατάξεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Επιπλέον, η αρχή της καλής πίστης, όπως κι οποιαδήποτε άλλη γενική ρήτρα κατα το µέτρο που αυτή αποτελεί τουλάχιστον όχι µόνο γραπτό συνταγµατικό δίκαιο, αλλά περιλαµβάνεται και σε διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου ή σε διατάξεις του κοινού δικαίου, αποτελεί γενική ρήτρα του δικαίου κι όχι µόνο γενική ρήτρα του κοινού δικαίου ή του ιδιωτικού δικαίου. 3 Θέση της αρχής της καλής πίστης στο δικαιικό σύστηµα: Η αρχή της καλής πίστης ως γενική αρχή του Συντάγµατος, έχει την ίδια ισχύ µε τις λοιπές συνταγµατικές διατάξεις και δε διαφέρει από αυτές παρά µόνο κατα τη γενικότητα της διατυπώσεως τους και την καθολικότητα της σηµασίας τους. εν πρόκειται πάντως σε καµία περίπτωση για υπέρσυνταγµατική αρχή ή για θεµελιώδη συνταγµατική αρχή. ίπλα, λοιπόν, στην έννοια του γραπτού Συντάγµατος, ως κειµένου που καταγράφει, σταθεροποιεί και διακανονίζει ορισµένες καίριες πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις, κάνει την εµφάνισή της η έννοια του άγραφου Συντάγµατος, ως συστήµατος εθιµικών κανόνων που επιτελούν την ίδια λειτουργία. 4 Σε αυτήν την έννοια του «άγραφου» εντάσσεται κι η αρχή της καλή πίστης. Σχέση θεµελιωδών και γενικών συνταγµατικών αρχών: Σηµαντική είναι κι η διαφοροποίηση µεταξύ των συνταγµατικών διατάξεων και των θεµελιωδών αρχών του Συντάγµατος. Όσον αφορά στις συνταγµατικές διατάξεις, αυτές δεν έχουν όλες το ίδιο κύρος, ούτε την ίδια σηµασία. Οι διατάξεις για το πολίτευµα, λ.χ. έχουν αναµφισβήτητα διαφορετική σηµασία από τις προαναφερθείσες διατάξεις για τους συµβολαιογράφους, τους φύλακες υποθηκών και µεταγραφών και τους διευθυντές των κτηµατολογικών γραφείων, περί των οποίων το άρθρο 92 3 Α. ηµητρόπουλος, Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σελ.87,88,89 4 Ε.Βενιζέλος, «Το Σύνταγµα: έννοια, διακρίσεις κι αντικείµενο», «Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου 14

15 15 παράγραφος 4 και 5 του Συντάγµατος. Οι θεµελιώδεις αρχές του Συντάγµατος, όπως η δηµοκρατική αρχή ή η αρχή του Κράτους ικαίου, είναι ασφαλώς αρχές κι αξίες σηµαντικότερες, όπως άλλωστε υπονοεί κι ο όρος «θεµελιώδεις», από επί µέρους συνταγµατικές διατάξεις. 5 «Ο θεµελιακός τους χαρακτήρας συνδέεται µε το γεγονός ότι δεν αποτελούν προϊόν µιας στιγµιαίας ή συγκυριακής βούλησης ή απόφασης συγκεκριµένου συντακτικού οργάνου, αλλά προ-συνταγµατικό καρπό της ιστορίας µιας πολιτικής κοινωνίας ή, συνήθως, ενός ευρύτερου πολιτισµικού κύκλου κοινωνιών, ακόµη κι ολόκληρης της ανθρωπότητας (όπως σήµερα η δηµοκρατική αρχή, οι αρχές του σεβασµού της αξίας του ανθρώπου, της ισότητας, της ελευθερίας, του Κράτους ικαίου κ.ά.)». 6 Κατά συνέπεια η αρχή της καλής πίστης, ως γενική αρχή της έννοµης τάξης, δεν ταυτίζεται µε τις θεµελιώδεις συνταγµατικές αρχές. Η διαφοροποίησή τους ανάγεται στην ύλη που περιέχουν και κατά συνέπεια και στην έκταση της εφαρµογής τους. εδοµένου ότι το Σύνταγµα αποτελεί το βασικό ρυθµιστή του δικαιοπολιτικού συστήµατος, οι θεµελιώδεις συνταγµατικές αρχές ρυθµίζουν κυρίως το πολιτικό σύστηµα, το πολίτευµα, ενώ οι γενικές συνταγµατικές αρχές κυρίως το δικαιϊκό σύστηµα. Όσον αφορά το ουσιαστικό τους περιεχόµενο οι θεµελιώδεις συνταγµατικές αρχές έχουν εντονότερη πολιτική φόρτιση, ενώ οι γενικές αρχές εµφανίζονται µε ενισχυµένο «πολιτικό ουδέτερο», νοµικό χαρακτήρα. Η διάκριση αυτή, αν και χρήσιµη, δεν είναι πάντοτε ευκρινής κι οπωσδήποτε δεν είναι απόλυτη, δεδοµένου του πολιτικού χαρακτήρα του δικαίου και κυρίως του συνταγµατικού. Όλες οι συνταγµατικές αρχές περιέχουν πολιτικά και νοµικά στοιχεία, έχουν δηλαδή «µικτή φυσιογνωµία», σε ορισµένες όµως πράγµατι υπερέχει ο ένας από τους δύο χαρακτήρες. Θεµελιώδεις και γενικές συνταγµατικές αρχές διακρίνονται σαφέστερα από τη γενικότητα του περιεχοµένου τους και την κατά συνέπεια καθολικότητα της εφαρµογής τους. Οι γενικές αρχές διαθέτουν περιεχόµενο εφαρµόσιµο σε όλη την έννοµη τάξη. Μια θεµελιώδης συνταγµατική αρχή µπορεί να είναι, δεν είναι όµως οπωσδήποτε και γενική αρχή. Υπάρχουν θεµελιώδεις συνταγµατικές αρχές µε ιδιαίτερα µεγάλη σηµασία, όπως για παράδειγµα- η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, οι οποίες επηρεάζουν σηµαντικά το δικαιϊκό σύστηµα, αλλά δεν έχουν κατά κυριολεξία εφαρµογή σε όλους τους µερικότερους κλάδους του δικαίου. Υπάρχουν επίσης θεµελιώδεις αρχές όπως, η αρχή του απαραβίαστου της 5 Σπυρόπουλος, «Η ερµηνεία του Συντάγµατος», Εφαρµογή ή υπέρβαση της παραδοσιακής µεθοδολογίας του δικαίου;, σελ Κασιµάτης, «Σύνταγµα και κοινό δίκαιο», σελ

16 16 ανθρώπινης αξίας, η αρχή της ισότητας, ή της ελευθερίας, οι οποίες είναι και γενικές αρχές του δικαίου. Όσον αφορά, βέβαια, το αν όλες οι συνταγµατικά αναγνωριζόµενες γενικές αρχές του δικαίου είναι και θεµελιώδεις αρχές, ορθότερο είναι να θεωρηθεί ότι και οι γενικές αρχές µε λιγότερη ιδεολογικοπολιτική φόρτιση, δηλαδή µε εντονότερο «ουδέτερο-νοµικό χαρακτήρα» είναι και θεµελιώδεις συνταγµατικές αρχές. Ορθότερη είναι, δηλαδή, η διεύρυνση της έννοιας των θεµελιωδών συνταγµατικών αρχών, ώστε να περιλάβει, όχι µόνο τις «πολιτικά φορτισµένες», αλλά και τις γενικές αρχές, οι οποίες λόγω της γενικής εφαρµογής τους, έχουν ιδιαίτερη σηµασία για το δικαιϊκό σύστηµα. Κατά συνέπεια όλες οι θεµελιώδεις δεν είναι και γενικές συνταγµατικές αρχές. Ανάστροφα, όµως, όλες οι γενικές συνταγµατικές αρχές είναι και θεµελιώδεις. 7 Φύση της αρχής της καλής πίστης: H καλή πίστη αφορά σε µια «γενική αρχή του δικαίου», που σηµαίνει ότι χρησιµοποιείται µε την έννοια της αρχής µε γενική εφαρµογή, σε όλο το µήκος και πλάτος της έννοµης τάξης, ανεξάρτητα από τη µορφή µε την οποία εµφανίζεται, δηλαδή αν διατυπώνεται expressis verbis στο συνταγµατικό κείµενο ή αν συνάγεται από άλλες συνταγµατικές διατάξεις. Όπως προαναφέρθηκε, δεν πρόκειται για µια κατηγορία γενικών αρχών του δηµοσίου ή του ιδιωτικού δικαίου, αλλά για γενικές αρχές του δικαίου συνολικά. Οι γενικές αρχές µε την έννοια αυτή, αποτελούν θετικό δίκαιο, καθόσον είναι ενταγµένες στο δικαιϊκό οικοδόµηµα και είτε διατυπώνονται expressis verbis κι έχουν αυτόνοµη διατύπωση στο συνταγµατικό κείµενο είτε συνάγονται από άλλες συνταγµατικές διατάξεις, δεν αποτελούν εποµένως αυτοτελή πηγή του ισχύοντος δικαίου. 8 Η αρχή της καλής πίστης αφορά σε εκείνη την κατηγορία των αντικειµενικών αξιολογικών κρίσεων, δηλαδή αξιών, οι οποίες πρέπει να κρίνονται, από τον οποιονδήποτε και πάντοτε, κατά τον ίδιο τρόπο. Η απόδειξη της ύπαρξης τέτοιου είδους αντικειµενικών ή απολύτων αξιών δε συντελείται όπως η απόδειξη µιας µαθηµατικής αλήθειας, µέσω της θεµελίωσης της σε κάποια 7 ηµητρόπουλος Ανδρέας, «Κοινωνικός Ανθρωπισµός κι ανθρώπινα δικαιώµατα», σελ.183, 184,185,186,187 8 ωρή, «Εισαγωγή στο Αστικό ίκαιο», σελ.66 16

17 17 προηγούµενη αρχή η οποία έχει ήδη αποδειχθεί, ή όπως συµβαίνει κατά την εξήγηση κάποιου αισθητού πράγµατος, η ύπαρξη του οποίου αξιολογείται από την χρονικά προηγούµενη ύπαρξη ενός άλλου αισθητού και πραγµατικού αντικειµένου ή φαινοµένου. Εφόσον η αρχή της καλής πίστης δεν πρόκειται για αισθητό όν, η κατηγορία της αιτιότητας δεν έχει εφαρµογή και για τον πρόσθετο λόγο ότι πρόκειται για µια απόλυτη αξία η οποία δεν έχει µια λογική αρχή στην οποία να θεµελιώνεται. Αντιθέτως, οι απόλυτες αξίες είναι αρχές οι οποίες θεµελιώνουν όλες τις άλλες. Είναι αρχές υπεράνω κάθε αξιολογικής κρίσεως. Αποτελούν εκείνα τα κριτήρια αληθείας τα οποία καθιστούν µια κρίση αληθή ή αναληθή. Άλλωστε µια κρίση περί ηθικού ή ανήθικου, περί δικαίου ή αδίκου προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ηθικού ή αληθούς κριτηρίου. ιαφορετικά, οι κρίσεις αυτές δε θα είχαν νόηµα και θα καταλήγαµε στο συµπέρασµα ότι δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ενός επιστηµονικού κι αντικειµενικού κατ αξίαν αποτελέσµατος. Επιπλέον, ανεξάρτητα από το ότι οι περί δικαίου κι ηθικής αντιλήψεων µεταβάλλονται ανάλογα µε την εκάστοτε εποχή, δεν ευσταθεί να πούµε ότι η έννοια κι η ουσία του «δικαίου» είναι διαφορετική την κάθε εποχή. Σε όλες τις ιστορικές εποχές υπάρχει εκείνο το κοινό στοιχείο βάσει του οποίου να (µπορούµε να)κρίνουµε ότι στην κάθε περίπτωση, στην κάθε ιστορική φάση πρόκειται όντως περί δικαίου. Το κριτήριο αυτό δε θα αποτελεί σε καµία περίπτωση η περί δικαίου αντίληψη της κάθε εποχής, αλλά ένα ανώτερο κριτήριο το οποίο, ακόµα κι παρουσιάστηκε προσωρινά σε κάποιες ιστορικές περιόδους ή σε όλη την ιστορία, εµφανίζεται τελικά ως αρχική υπόθεση του νου, ως απόλυτο δεδοµένο της ανθρώπινης και κοινωνικής συνείδησης. Οι απόλυτες αξίες, λοιπόν, αποδεικνύονται ότι είναι υποθέσεις πάσης αξιολογικής κρίσεως ή διαφορετικά- υποθέσεις του κόσµου του νοητού, του κόσµου των αξιών. Οι απόλυτες αξίες, ως υποθέσεις του κόσµου των αξιών, οι οποίες θεµελιώνουν την αξιολογική γνώση, λέγονται «ιδέες». Συµπεραίνουµε, λοιπόν, ότι η αρχή της καλής πίστης αποτελεί µια ιδέα, ένα έσχατο αξιολογικό κριτήριο από την οποία συνάγονται οι λοιπές αντικειµενικές αξίες. Οι τελευταίες δεν είναι παρά λογικές συνακολουθίες της γενικότατης αρχής της ιδέας, οι οποίες ισχύουν µόνο υπό ορισµένες εκάστοτε προϋποθέσεις και πραγµατοποιούνται µόνο υπό αυτές. Η αντικειµενικότητα, εξάλλου, αυτών των αντικειµενικών αξιών στηρίζεται στο γεγονός ότι είναι λογικές ή ακριβέστερα, τελολογικές συνακολουθίες της ιδέας κι ότι αποτελούν την υπό ορισµένους όρους 17

18 18 ειδικευµένη έκφραση της ιδέας. 9 Γι αυτόν ακριβώς το λόγο, παρ ότι ως χαρακτηριστικό της αρχής της καλής πίστης στο ηµόσιο δίκαιο- προβάλλεται η µη ρητή αναγραφή της, 10 -µε τη έννοια ότι δεν έχει αυτόνοµη διατύπωση, γεγονός που καθιστά την αρχή αυτή όχι µόνο δύσκολο να στοιχειοθετηθεί, αλλά και αµφίβολο το νοµικό της χαρακτήρα-, θεωρείται ότι η αρχή της καλής πίστης περιέχει κανόνα δικαίου που δεν αναγράφεται µεν ρητώς, αλλά προκύπτει από το σύνολο και το πνεύµα του ισχύοντος δικαίου, όπως εκφράζεται σε διάφορες ειδικές ρυθµίσεις σε διοικητικούς ή κι άλλους νόµους ή σε βασικές συνταγµατικές διακηρύξεις σχετικές µε τη γενική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. 11 Ισχύς της καλής πίστης Τέλος, η κατηγορία αυτή των γενικών αρχών στη οποία περιλαµβάνεται η αρχή της καλής πίστης, δεν αποτελούν σε καµία περίπτωση υπερσυνταγµατικές γενικές αρχές. Πρόκειται για συναγόµενες γενικές αρχές, οι οποίες διαπιστώνονται επαγωγικώς δια της συνθετικής γενικεύσεως κι οι οποίες εκφράζουν τη βούληση του συντακτικού νοµοθέτη. Είναι,δηλαδή, από άποψη τυπικής ισχύος, ισοδύναµες προς τους κανόνες του Συντάγµατος. Τοποθετούνται, λοιπόν, στην ίδια βαθµίδα στην οποία τοποθετούνται κι οι συνταγµατικοί κανόνες κι άρα, εφόσον αυτοί είναι θεµελιώδεις, τότε θεµελιώδη χαρακτήρα έχουν κι οι γενικές αρχές που εκδηλώνονται µέσω αυτών. Υποστηρίζεται η άποψη ότι, στην περίπτωση που θα προκύψει αντίθεση µεταξύ κάποιας γενικής αρχής και συγκεκριµένης συνταγµατικής διατάξεως, θα υπερισχύσει η τελευταία. Κι αυτό γιατί, µεταξύ των παραπάνω συγκρουόµενων, τυπικά ισοδύναµων κανόνων, αυτός που περιέχεται στην ειδική συνταγµατική διάταξη τεκµαίρεται ότι αποτελεί εξαίρεση της γενικής αρχής. Τυχούσα αντίθετη εκδοχή θα υποδήλωνε την αναγνώριση ύπαρξης αντισυνταγµατικών συνταγµατικών κανόνων, γεγονός το οποίο δε συµβιβάζεται µε τη θετική για το δίκαιο αντίληψη ή θα επιβεβαίωνε την ύπαρξη ενός υπερθετικού δικαίου, το οποίο όµως δεν υφίσταται. Κατά συνέπεια, τοποθετώντας την έννοια της καλής πίστης µέσα στα πλαίσια του δικαιϊκού µας συστήµατος, θα πρέπει να την ορίσουµε ως µια έννοια θετική κι όχι υπερσυνταγµατική. 9 Κωνσταντίνος.Τσάτσος, Το πρόβληµα της ερµηνείας του ικαίου, σελ.28,29,30 10 Κόρσος, Αι γενικαι ρήτραι εις το ιοικητικόν ίκαιον, σελ.481 επ. 11 αγτόγλου, Γενικό ιοικητικό ίκαιο, σελ

19 19 Επιπρόσθετα, εφόσον κάποια γενική αρχή προκύπτει ασφαλώς κι ανενδοίαστα από το Σύνταγµα, τυχόν προσβολή αυτής από κάποιο κρατικό όργανο συνιστά συνταγµατική παράβαση, ακόµα κι αν στη συγκεκριµένη περίπτωση- δεν παραβιάζεται ευθέως ορισµένη διάτακη του Συντάγµατος. Μόνο ε υπό αυτήν την στενή έννοια, της αντίθεσης δηλαδή προς δεδοµένη αρχή του Συντάγµατος, είναι δυνατό να χαρακτηρισθεί κάποια πράξη ή παράλειψη ως αντισυνταγµατική µε την αιτιολογία ότι αντίκειται προς το πνεύµα του Συντάγµατος. Η παράβαση, λοιπόν, γενικών αρχών του Συντάγµατος και ιδίως η εσφαλµένη εφαρµογή ή ψευδής ερµηνεία αυτών από τα δικαστήρια είναι ορθότερο να θεωρηθεί ότι συνιστά λόγο αναιρέσεως της σχετικής δικαστικής αποφάσεως. Χαρακτηριστική είναι η απόφαση της Ολοµέλειας του Συµβουλίου της Επικρατείας 719/1930 και /1939, κατά τη οποία τα δικαστήρια οφείλουν να αρνούνται την εφαρµογή όχι µόνο των νόµων που παραβιάζουν ρήτη διάταξη του Συντάγµατος, αλλά και των νόµων που αντίκεινται στις θεµελιώδεις αρχές των εν τω κράτει ισχυόντων θεσµών ή κατά άλλη διατύπωση που αντίκεινται στο πνεύµα του Συντάγµατος. 12 Ποιο είναι, όµως, το πραγµατικό κύρος της αρχής της καλής πίστης και γενικότερα των άγραφων γενικών αρχών του δικαίου; Η σηµασία των γενικών αρχών του δικαίου εν προκειµένω της αρχής της καλής πίστης- δεν πρέπει να συγχέεται µε το «τυπικό» κύρος τους σε σχέση µε άλλες ειδικές διατάξεις του κοινού δικαίου. Το ίδιο ισχύει και για τη σηµασία των θεµελιωδών αρχών του Συντάγµατος, η οποία δεν πρέπει να συγχέεται µε το «τυπικό» κύρος τους σε σχέση µε επί µέρους συνταγµατικές διατάξεις. Όπως το κύρος των θεµελιωδών αρχών του Συντάγµατος, έτσι και το κύρος των γενικών αρχών του δικαίου σε σχέση µε επί µέρους διατάξεις είναι πράγµατι αυξηµένο. εν πρόκειται, όµως για «τυπικό», αλλά για «ουσιαστικό» κύρος. Ως τυπικό κύρος νοείται η τυπική ισχύς των κανόνων και των αρχών, η «ύπαρξή» τους στο νοµικό κόσµο, η θέση που καταλαµβάνουν στην πυραµίδα των κανόνων κι η ικανότητά του, ανάλογα µε τη θέση αυτή, να θέτουν εκποδών τους αντικείµενους σε αυτούς ήσσονος κύρους κανόνες. Ως ουσιαστικό κύρος νοείται η γενικότερη σηµασία κι επίδραση που έχουν στο δίκαιο. Το ουσιαστικό κύρος δεν ταυτίζεται ούτε σχετίζεται πάντοτε µε το τυπικό κύρος των 12 Αριστόβουλος Ι. Μάνεσης, Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγµατος Ι Εισαγωγή, σελ

20 20 κανόνων. Υπάρχουν κανόνες του κοινού δικαίου µε τεράστια σηµασία, και µάλιστα διαχρονική, για την κοινωνική συµβίωση, όπως για παράδειγµα- οι ποινικοί κανόνες που απειλούν ποινές για σοβαρά εγκλήµατα ή οι κανόνες του ιδιωτικού δικαίου για την αποκατάσταση της ζηµίας και την ευθύνη του ζηµιώσαντος, οι οποίοι δεν έχουν αυξηµένη τυπική ισχύ. Όπως αντίθετα, υπάρχουν κανόνες µε αυξηµένη τυπική ισχύ, όπως οι συνταγµατικές διατάξεις για τις συµβολαιογράφους, η ουσιαστική σηµασία των οποίων είναι σαφώς περιορισµένη. 13 ΙV. Η αρχή της καλής πίστης στο ηµόσιο δίκαιο Α. Συνταγµατική θεµελίωση της αρχής της καλής πίστης i) Περί άρθρου 25 και αρχής της καλής πίστης : Το άρθρο 25 παράγραφοι 1 έως 3 του Συντάγµατος διακηρύσσει ορισµένες γενικές αρχές των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Οι αρχές αυτές αφορούν σε όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα που κατοχυρώνουν τα προηγούµενα άρθρα του δεύτερου µέρους. Στο τέλος του µέρους «Θεµελιώδη ικαιώµατα» αποδεικνύεται η πρόθεση του συνταγµατικού νοµοθέτη, όπως αυτές καλύψουν όλο το σύστηµα της προστασίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Στόχος του νοµοθέτη ο οποίος και ανταποκρίνεται στην έννοια και τη λειτουργία της αρχής της καλής πίστης- είναι η ρητή αναφορά του κοινωνικού Κράτους δικαίου, καθώς κι η αρχή της αναλογικότητας ως προς τους περιορισµούς που είναι δυνατό να επιβληθούν στην άσκηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Αφορά, λοιπόν, το άρθρο 25 στην υποχρέωση των κρατικών οργάνων 13 Φίλιππου Κ. Σπυρόπουλου, «Η Ερµηνεία του Συντάγµατος», Εφαρµογή ή υπέρβαση της παραδοσιακής µεθοδολογίας του δικαίου;, σελ.141,142 20

21 21 να εξασφαλίζουν και την αποτελεσµατική άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων (εδάφιο α και β ), στην κατοχύρωση της άµεσης τριτενέργειας των δικαιωµάτων αυτών ( εδάφιο γ ), στην επιβολή περιορισµών µόνο όταν προβλέπονται απευθείας από το Σύνταγµα ή από το νόµο εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού- και στο σεβασµό της αρχής της αναλογικότητας (εδάφιο δ ). Η δεύτερη παράγραφος του ιδίου άρθρου επιτάσσει την πραγµάτωση της κοινωνικής προόδου µέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη. ii) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο α : To άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγµατος µπορεί να αποτελέσει την αφορµή µιας γενικότερης θεωρητικής αναζήτησης γύρω από τη συνταγµατική προστασία των δικαιωµάτων του ατόµου ή των οµάδων, καθώς διέπει την σε κάθε περίσταση άσκηση των κοινωνικών τους δικαιωµάτων τους 14. Η θεσµοθέτηση των δικαιωµάτων αυτών, καθώς κι η άσκηση τους θα πρέπει να διέπεται, σε κάθε περίπτωση από την θεµελιώδη δικαιϊκή γενική αρχή, την αρχή της καλής πίστης, η ύπαρξη της οποίας θα συντελεί στην ορθή εφαρµογή της έννοιας «κοινωνικό κράτος δικαίου», εγγυόµενη, έτσι, τη διατήρηση ενός Κράτους Προνοίας κι ενός δίκαιου Κράτους. Μιλώντας, λοιπόν, για καλή πίστη στα πλαίσια της παραγράφου αυτής, αναφερόµαστε στο ότι η αρχή αυτή θα πρέπει να διέπει την εγγυητική λειτουργία όλων των οργάνων του Κράτους, άρα και της νοµοθετικής και της εκτελεστικής και της δικαστικής εξουσία και ότι, εφόσον η εγγύηση αυτή του Κράτους είναι γενική και καλύπτει όλους τους φορείς των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, η αρχή της καλής πίστης πρέπει να διέπει την κάθε νοµική ή κοινωνική σχέση Κράτους και πολίτη ή κάθε σχέση που αναπτύσσεται µεταξύ των πολιτών. iii) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο β : Το δεύτερο εδάφιο της πρώτης παραγράφου του άρθρου 25 αφορα στον τρόπο εφαρµογής του πρώτου εδαφίου της ιδίας παραγράφου, δηλαδή στον τρόπο άσκησης των δικαιωµάτων του ανθρώπου. Μια ορθή, λοιπόν, άσκηση αυτών προϋποθέτει µια 14 Μανιτάκης, «Το υποκείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων κατά το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγµατος», σελ.15 21

22 22 ανεµπόδιστη κι αποτελεσµατική άσκησή τους η οποία θα πρέπει να διασφαλίζεται από µέρους των κρατικών οργάνων. Αναµφισβήτητα, η καλή πίστη αποτελεί οδηγό εφαρµογής του εδαφίου αυτού κι η χρήση της είναι επιβεβληµένη για την ουσιαστική εφαρµογή του, καθώς µια ανεµπόδιστη κι αποτελεσµατική άσκηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου στις σχέσεις του µε το κράτος και µε τους συνανθρώπους του προϋποθέτει αντικειµενικά έντιµες συµπεριφορές κι ενέργειες - ανεξάρτητα από ενδιάθετες καταστάσεις από µέρους των κρατικών οργάνων -. Η καλόπιστη συµπεριφορά δε διασφαλίζει, λοιπόν, µόνο ωφέλιµο κανονιστικό αποτέλεσµα σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, αλλά η ύπαρξή της απαιτείται και για την άσκησή του. Χωρίς την καλή πίστη από τα µέρη, δε θα µπορούµε να µιλάµε και για effet utile των συνταγµατικών διατάξεων. Αυτό επιτυγχάνεται όταν κάθε στιγµή κι υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, η άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι ανεµπόδιστη κι η καλή πίστη χαρακτηρίζει ακόµα και το επίπεδο των ιδιωτικών σχέσεων. Εφόσον η γενική αυτή αρχή τηρείται, τότε οδηγούµαστε και σε µια «αποτελεσµατική» άσκηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δηλαδή στη δηµιουργία µιας πραγµατικής κατάστασης που ανταποκρίνεται στις σχετικές συνταγµατικές προδιαγραφές 15. Η αρχή της καλής πίστης αναλύεται στην υποχρέωση που έχουν τα κρατικά όργανα αφ ενός να µη θίγουν τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα των πολιτών και αφ ετέρου να διασφαλίζουν µε όλα τα διαθέσιµα νόµιµα µέσα, µε θετικές ή αρνητικές ενέργειες, µε νοµικές ή υλικές πράξεις την ακώλυτη άσκησή τους. Παρόµοια εγγύηση για την τήρηση της αρχής της καλής πίστης µέσα στα πλαίσια άσκησης των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων του ατόµου θα µπορούσε να συναχθεί από το περιεχόµενο κάθε συνταγµατικού δικαιώµατος. Όµως, η διακήρυξη της στο άρθρο 25 παράγραφος 1 έχει ωστόσο την έννοια µιας επιπρόσθετης γενικής εγγύησης, η οποία αποσκοπεί στην αποσαφήνιση κι επιβεβαίωση των εγγυήσεων που απορρέουν από κάθε δικαίωµα ξεχωριστά. Επαναλαµβάνεται έτσι κατά τρόπο σαφή, ότι κάθε κρατικό όργανο και κάθε εξουσία οφείλει να διασφαλίζει, -αίροντας τα εµπόδια ή δηµιουργώντας µε θετικές ενέργειες το κατάλληλο νοµικό και πολιτικό πλαίσιο-, την ακώλυτη άσκηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων και την πραγµάτωση του περιεχοµένου των σχετικών συνταγµατικών διατάξεων. 15 Ευάγγ. Βενιζέλος, Το Αναθεωρητικό Κεκτηµένο, σελ

23 23 Το άρθρο 25 παράγραφος 1 έρχεται εξάλλου, από την άποψη των συνταγµατικών εγγυήσεων, να συµπληρώσει το άρθρο 2 παράγραφος 1, το οποίο και πρέπει να ερµηνεύεται σε συνδυασµό µε αυτό, που σηµαίνει ότι η υποχρέωση σεβασµού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου, που βαρύνει τα κρατικά όργανα, δεν εξαντλείται στην τήρηση εκ µέρους τους παθητικής κι ουδέτερης στάσης, επεκτείνεται και στην ανάληψη πρωτοβουλιών προκειµένου να προστατευτεί ενεργητικά για παράδειγµα, η ζωή και η κοινωνική αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Αναλυτικότερα, η υποχρέωση αυτή θετικής προστασίας των δικαιωµάτων σηµαίνει ότι και βάσει της αρχής της καλής πίστης η αστυνοµία για παράδειγµα- οφείλει δυνάµει των άρθρων 25 παράγραφος 1 και 2 παράγραφος 1 να λαµβάνει όλα τα αναγκαία µέτρα, ώστε να προστατεύεται επαρκώς µια νόµιµη συνάθροιση από τυχόν εχθρικές διαθέσεις αντιφρονούντων. Το Κράτος, λοιπόν, κατά αυτόν τον τρόπο επιτρέπει την άσκηση του δικαιώµατος του συνέρχεσθαι και ταυτόχρονα φροντίζει για την καλόπιστη άσκηση του δικαιώµατος αυτού αποκρούοντας τις όποιες κακόπιστες συµπεριφορές 16. iv) Αρθρο 25 παράγραφος 1, έδαφιο γ : Σε απόλυτη συνάφεια προς την κατοχύρωση των δικαιωµάτων του ανθρώπου όχι µόνο ωα ατόµου αλλά και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου, προς την αρχή του κοινωνικού κράτους και προς την υποχρέωση να διασφαλίζονται όχι µόνο τα συνταγµατικά δικαιώµατα, αλλά κι η πραγµατική, ανεµπόδιστη κι αποτελεσµατική άσκησή τους που απορρέει από την αρχή της καλής πίστης-, βρίσκεται το νέο εδάφιο γ της παραγράφου 1 του άρθρου 25, σύµφωνα µε το οποίο: Τα δικαιώµατα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Με την προσθήκη του εδαφίου αυτού της πρώτης παραγράφου του άρθρου 25 του Συντάγµατος, ο συνταγµατικός νοµοθέτης επεκτείνει την ενέργεια του άρθρου αυτού και στις σχέσεις µεταξύ των ιδιωτών. Κι αυτό γιατί το Σύνταγµα δε ρυθµίζει µόνο τη συγκρότηση και τη λειτουργία του Κράτους και τη σχέση του ατόµου µε την κρατική εξουσία, αλλά όλη τη λειτουργία της οικονοµίας και της κοινωνίας. Προσδιορίζεται, έτσι, µε τον ευρύτερο δυνατό τρόπο το πεδίο εφαρµογής του άρθρου 25 του Συντάγµατος, του συνόλου των διατάξεων περί συνταγµατικών δικαιωµάτων, αλλά κι όλης της συνταγµατικής τάξης. 16 Μανιτάκης, Το υποκείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων κατά το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγµατος»,, σελ.20, 21 23

24 24 Κατά συνέπεια, η αρχή της καλής πίστης, ως αρχή που απορρέει άµεσα από τις συνταγµατικές διατάξεις κι η οποία διέπει την έννοµη τάξη, είναι άµεσα εφαρµόσιµη και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών. 17 v) Άρθρο 25 παράγραφος 1,εδάφιο δ : Από την έννοια της αρχής της καλής πίστης προκύπτει ότι αυτή συµβάλλει, στην αγαστή συνεργασία µεταξύ των δηµοσίων φορέων και των πολιτών αποτρέποντας την καθιέρωση κάθε είδους περιορισµών που µπορούν να επιβληθούν στα θεµελιώδη δικαιώµατα του ανθρώπου. Η αρχή της καλής πίστης, λοιπόν, κι η αρχή της αναλογικότητας είναι έννοιες αλληλοσυµπληρούµενες, καθώς κι οι δύο λειτουργούν ανασχετικά σε συµπεριφορές άδικες, που αψηφούν τα όρια µε σκοπό την επιδίωξη των κάθε είδους συµφερόντων κι αποτρέπουν τη θεσµοθέτηση και καθιέρωση περιορισµών οι οποίοι θα εγκαθιδρύουν τέτοιου είδους συµπεριφορές. Λειτουργούν, λοιπόν, ως µέτρα κι ως περιορισµοί των περιορισµών όχι µόνο όταν µεσολαβεί νόµος που εισάγει τον περιορισµό, αλλά κι όταν ο περιορισµός προσλαµβάνει τη µορφή πράξης ή διοικητικού οργάνου. Ταυτόχρονα, επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη από τη δεκαετία του 50 έκανε στο επίπεδο της διεθνούς προστασίας των δικαιωµάτων η Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών, µε την εισδοχή της ρήτρας που αποδέχεται «ορισµένες διατυπώσεις, όρους, περιορισµούς ή κυρώσεις προβλεποµένους από το νόµο κι οι οποίες αποτελούν αναγκαία µέτρα σε µια δηµοκρατική κοινωνία» άρθρο 10 παράγραφος 2, που επαναλαµβάνεται µε κάποιες παραλλαγές στο άρθρο 11 παράγραφος 2 για την ελευθερία της έκφρασης και τα δικαιώµατα του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι αντίστοιχα-. Επιπλέον, στο άρθρο 18 της ΕυρΣ Α εισάγεται γενικός «περιορισµός των περιορισµών» πως «οι επιτρεπόµενοι κατά τις διατάξεις της παρούσης Συµβάσεως περιορισµοί των ειρηµένων δικαιωµάτων κι ελευθεριών δεν επιτρέπεται να εφαρµοσθούν ειµή προς τον σκοπόν δια τον οποίον καθιερώθησαν» 18 Η αρχή της καλής πίστης αφορά, λοιπόν, στην καθιέρωση ενός περιορισµού που θα εξυπηρετεί έναν, όχι µόνο συνταγµατικά προβλεπόµενο ή από νόµο προσδιοριζόµενο σκοπό, αλλά και έναν θεµιτό σκοπό. Ο περιορισµός πρέπει να συνίσταται στη λήψη µέτρων που είναι 17 Ευάγγ.Βενιζέλος, Το Αναθεωρητικό Κεκτηµένο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, σελ.136, Ευάγγ.Βενιζέλος, Το Αναθεωρητικό Κεκτηµένο, σελ.140,

25 25 αναγκαία για την εξυπηρέτηση του συγκεκριµένου σκοπού και σε κάθε περίπτωση να σέβεται και να διαφυλάσσει τον πυρήνα του δικαιώµατος, δηλαδή τα στοιχεία που το συγκροτούν και το καθιστούν ευδιάκριτο και λειτουργικό 19. Και βέβαια, πάντα, σε περίπτωση αµφιβολίας ως προς το αν ένα δικαίωµα περιορίζεται ή ως προς την έκταση του περιορισµού του, η αρχή της καλής πίστης σε συνδυασµό µε το τεκµήριο in dubio pro libertate - κατά του περιορισµού ή κατά του µεγαλύτερου περιορισµού, δηλαδή υπέρ της ελευθερίας ή της µεγαλύτερης της λιγότερο πέριορισµένης- ελευθερίας 20. vi) Άρθρο 25 παράγραφος 3 : Το άρθρο αυτό αφορά στην απαγόρευση καταχρηστικής άσκησης δικαιώµατος και κατά αυτόν τον τρόπο επιβάλλει την ταυτόχρονη τήρηση της αρχής της καλής πίστης, προβάλλοντας τη σηµασία διενέργειας µόνο καλόπιστων και νόµιµων συµπεριφορών. Όπως η αρχή της καλής πίστης, έτσι κι η απαγόρευση της καταχρήσεως δικαιώµατος αποτελεί γενική αρχή του δικαίου κι ο κανόνας τον οποίο εµπερικλείεται αποτελεί επιτακτικό κανόνα άµεσης ισχύος και σε καµία περίπτωση µια κατευθυντήρια συνταγµατική διάταξη 21. Εποµένως, ο νοµοθέτης δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να εκτείνει στα δικαιώµατα που κατοχυρώνει το Σύνταγµα τον κανόνα του άρθρου 281 ΑΚ, δίνοντας έτσι στο Κράτος και τα όργανά του τον τρόπο υπεκφυγής από όλα τα αρνητικά και θετικά απέναντι του ατόµου καθήκοντά του. Το να στηριχθούν, λοιπόν, επιχειρήµατα πάνω στο ΑΚ 281 για την απόκρουση από µέρους των δικαστηρίων ή των διοικητικών οργάνων- ή τον παρεµποδισµό της απόλαυσης ή της άσκησης των δικαιωµάτων και των ελευθεριών, όταν δεν τους φαίνεται σύµφωνη µε τις ακαθόριστες έννοιες της «καλής πίστης», των «χρηστών ηθών», ή του «κοινωνικού σκοπού, του δικαιώµατος», θα ήταν ένα καθαρό σόφισµα. Το άρθρο 25, άρα, παράγραφος 1 του Συντάγµατος, αποτελεί µια εκτελεστή διάταξη η οποία δεσµέυει άµεσα τα δικαστικά και τα διοικητικά όργανα, που οφείλουν να µη λαµβάνουν υπόψη το επικαλούµενο 19 Ευάγγ.Βενιζέλος, Το Αναθεωρητικό Κεκτηµένο, σελ Ράϊκος Αθανάσιος, «Συνταγµατικό δίκαιο, τόµος ΙΙ, θεµελιώδη δικαιώµατα», 2 η έκδοση, σελ Ράϊκος Αθανάσιος, «Συνταγµατικό δίκαιο, τόµος ΙΙ, θεµελιώδη δικαιώµατα», 2 η έκδοση, σελ. 186,

26 26 ατοµικό δικαίωµα στην περίπτωση της καταχρηστικής άσκησής το. Με άλλες λέξεις, πρέπει να θεωρούνται άκυρες όλες οι δικαιοπραξίες, όταν συντρέχει καταχρηστική άσκηση της δικαιοπρακτικής ελευθερίας άρθρο 5 παράγραφος vii) Άρθρο 17 παράγραφος 1: Η συνάφεια της παραγράφου 3 του άρθρου 25 µε την αρχή της καλής πίστης απορρέει και από τα άρθρα 5 παράγραφος 1 γεγονός που αναλύεται παρακάτω-,καθώς και από το άρθρο 17 παράγραφος 1 του Συντάγµατος. Το τελευταίο αυτό άρθρο αναφέρεται στο δικαίωµα της ιδιοκτησίας, η οποία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, αλλά τα δικαιώµατα που απορρέουν από αυτή δεν µπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συµφέροντος. Αναγνωρίζει, λοιπόν, το Σύνταγµα το δικαίωµα της ιδιοκτησίας σε νοµικά και φυσικά πρόσωπα µε την προϋπόθεση, όµως, ότι τα πρόσωπα αυτά θα τηρούν κατά την άσκηση του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας, και των όποιων άλλων δικαιωµάτων απορρέουν από το δικαίωµα αυτό, καθώς και κατά τις συνδιαλλαγές τους µε άλλα µέρη ή τρίτους, καλόπιστες συµπεριφορές. Αυτό σηµαίνει ότι όχι µόνο δε θα πρέπει να καταπατώνται τα δικαιώµατα των µέρων, αλλά και ότι ε θα πρέπει να παρατηρούνται συµπεριφορές που να βλάπτουν το γενικό συµφέρον. viii) Άρθρο 5 παράγραφος 1 : Το αυτό κατοχυρώνει τα δικαιώµατα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της συµµετοχής στη κοινωνική, οικονοµική και πόλιτική ζωή της χώρας υπέρ οποιουδήποτε ατόµου -Έλληνα πολίτη και ξένου- εφόσον δεν παραβιάζεται το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη. Ολες οι εκφάνσεις της αρχής της καλής πίστης εµπερικλείονται στην έννοια χρηστά ήθη, άρα το άρθρο 5 παράγραφος 1 τίθεται κι υπό την προυπόθεση τήρησης της καλής πίστης. Όπως προαναφέρθηκε η καλή πίστη αφορά και στο σεβασµό της ανθρώπινης προσωπικότητας κι αξιοπρέπειας 22 Ράϊκος Αθανάσιος, «Συνταγµατικό δίκαιο, τόµος ΙΙ, θεµελιώδη δικαιώµατα», 2 η έκδοση, σελ. 190,

27 27 και συνεπώς, η αρχή αυτή σαφώς απορρέι από το άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγµατος, το οποίο αποτελεί τη σπουδαιότερη συγκεκριµενοποίηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. ix) Άρθρο 2 παράγραφος 1 : Όπως η αρχή της καλής πίστης, έτσι και η πρώτη παράγραφος του άρθρου 2 του Συντάγµατος αφορά σε εκείνη την κατηγορία των αρχών που διέπουν ολόκληρο το σύστηµα συνταγµατικής προστασίας των δικαιωµάτων. Η παράγραφος αυτή τάσσει ως πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας το σεβασµό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου κι αποτελεί καταστατική αρχή του Συντάγµατος και γενική ερµηνευτική αρχή του Συντάγµατος και των κοινών νόµων. Τα άρθρα 25 παράγραφοι 1 και 2 συµπληρώνουν και συγκεκριµενοποιούν αυτή την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας για το σεβασµό της αξιοπρέπειας του ανθρώπου 23. Από το άρθρο 2 παράγραφος 1, καθώς κι από τα άρθρα 5 παράγραφος 1, 2, όπου ορίζονται ότι καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητα του κι ότι όλοι απολαµβάνουν τη απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, απορρέει η σηµαίνουσα αρχή της ελευθερίας. Από το γεγονός αυτό συµπεραίνουµε ότι η καλή πίστη προσδιορίζει και συνάµα αποτελεί όριο και βασική αρχή προκειµένου η έννοια ελευθερία να αποκτά το πραγµατικό της νόηµα. Η παράλληλη πορεία κι ο αλληλοπροσδιορισµός της έννοιας ελευθερία και καλή πίστη, γίνεται αντιληπτή µόνο µέσα από την ετοιµολογική ανάλυση του όρου ελευθερία. Ελευθερία λοιπόν, σηµαίνει έλευση ορίων κι άρα αφορά στο ότι ο καθένας έχει τη δυνατότητα αυτόβουλης κι απεριόριστης δράσεως µέχρι το σηµείο, όµως, που η δράση αυτή ε θα παραβιάζει την ελευθερία του συνανθρώπου του και το πεδίο δράσης αυτού, ε θα τον εξαναγκαζει σε πράξεις και ε θα τον καταπιέζει. Τη λειτουργία αυτή πρέπει να επιτελεί και το ίκαιο το οποίο θα πρέπει, µέσω των επιταγών του, να επιβάλλει την αρχή της καλής πίστης ως αρχή διασφαλιστική της ακώλυτης άσκησης των δικαιωµάτων του ανθρώπου, καθώς και ως εγγυήτρια αρχή για το σεβασµό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου. 23 Μανιτάκης, Το υποκείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων κατά το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγµατος», σελ.16 27

28 28 Επιπλέον, πρέπει να σηµειωθεί ότι το Εφετείο Αθηνών µε την απόφαση του 3667/1978 είχε θεµελιώσει το δικαίωµα απασχόλησης του µισθωτού επίκουρικά µόνο και εις τα άρθρα 5 παράγραφος 1 και 2, 2 παράγραφος 1, 22 παράγραφος 1 και 25 παράγραφος 1 του Συντάγµατος - (Εφετείο Αθηνών 3667/1978, ΝοΒ 1979, σελ.578 επ.)-, αφού προηγουµένως είχε κρίνει ότι κατά το άρθρο 57 του Α.Κ συνδυαζόµενο προς τα άρθρα 200, 281 και 288, 652, 656, 658, 667 και τον ν.2112/1920 ο µισθωτός δικαιούται να παράσχει κι ο εργοδότης υποχρεούται να δέχεται την συµφωνηθείσα εργασία κατ ατους όρους της εργασιακής συµβάσεως, εντός όµως των πλαισίων, τα οποία οριοθετούν η καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη. 24 Από την απόφαση αυτή απορρέει η ιδιαίτερη σηµασία της καλής πίστης, ως αρχή, κριτήριο και προϋπόθεση που προσδιορίζει έννοιες και εν προκειµένω καθορίζει τη σωστή διαµόρφωση µιας κατάστασης, η οποία δεν είναι επακριβώς καθορισµένη από το νόµο. Το νόµιµο ή µη της καταβολής αποδοχών σε αεροσυνοδό η οποία είχε τεθεί εκτός πτήσεων, θα κριθεί πρωτίστως βάσει των κριτηρίων που θέτει η αρχή της καλής πίστης. Παρουσιάζεται η αρχή της καλής πίστης ως µια προϋπόθεση η οποία υπερισχύει των προαναφερθέντων συνταγµατικών διατάξεων συµπεριλαµβανοµένου και του άρθρου 2 παράγραφος 1-, οι οποίες εφαρµόστηκαν στη συγκεκριµένη υπόθεση επικουρικά. Πρώτα, δηλαδή ο δικαστής θα ελέγξει κατά πόσο απορρέει κάποια υποχρέωση συγκεκριµένης συµπεριφοράς για το ένα µέρος και το αντίστοιχο δικαίωµα του άλλου µέρους βάσει των πλαισίων που θέτει η καλά πίστη κι έπειτα θα κρίνει και θα ελέγξει βάσει των παραπάνω συνταγµατικών διατάξεων. Β. Η αρχή της καλής πίστης στο ιοικητικό δίκαιο 1. Η αρχή της καλής πίστης ως γενική αρχή του διοικητικού δικαίου κι η λειτουργία της µέσα στα πλαίσια αυτού Στην ελληνική έννοµη τάξη γίνεται, γενικά, δεκτό ότι στους κανόνες του διοικητικού δικαίου περιλαµβάνονται και γενικές αρχές, οι οποίες δεν είναι µεν 24 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, Η τριτενέργεια των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων του Συντάγµατος του 1975, σελ.78, 79 28

29 29 διατυπωµένες σε συγκεκριµένο συνταγµατικό ή νοµοθετικό κείµενο, προκύπτουν όµως από το σύνολο της νοµοθεσίας και ρυθµίζουν ορισµένα θέµατα της οργάνωσης και της λειτουργίας των διοικητικών οργάνων. Τις γενικές αρχές επικαλούνται οι αποφάσεις του Συµβουλίου Επικρατείας -ή κι άλλων διοικητικών ή και των πολιτικών δικαστηρίων- στη µείζονα πρόταση του δικανικού συλλογισµού,όταν δεν υπάρχει συγκεκριµένη διάταξη που να ρυθµίζει το θέµα το οποίο κρίνεται. Έτσι η ύπαρξη και η ισχύς τους επιβεβαιώνονται µε τις δικαστικές αποφάσεις, οι οποίες τις θεωρούν ως προϋπάρχουσες και τις εφαρµόζουν. Εν τούτοις η νοµολογιακή αυτή επιβεβαίωση έχει αποφασιστική σηµασία, και πρέπει να θεωρηθεί ως στοιχείο που προσδίδει στην προϋφιστάµενη γενική αρχή χαρακτήρα κανόνα δικαίου, δηλαδή κανόνα του οποίου η παράβαση έχει νοµικές συνέπειες. Συνεπώς, µπορεί βάσιµα να υποστηριχθεί ότι οι γενικές αρχές έχουν νοµολογιακή προέλευση ή τουλάχιστον ότι το συγκεκριµένο περιεχόµενο τους καθορίζεται νοµολογιακά. 25 Οι γενικές αρχές του διοικητικού δικαίου διακρίνονται σε εκείνες που είναι γενικές αρχές του δικαίου εν γένει και στις γενικές αρχές του διοικητικού µόνο δικαίου. Η αρχή της καλής πίστης ανήκει στις εν γένει αρχές του διοικητικού δικαίου 26. Εντάσσεται στη «διοικητική ηθική» και συνάγεται, κατ άρχην από το Σύνταγµα (ΣΕ 2261/1984) αν και κατοχυρώνεται, όπως προαναφέρθηκε, ευθέως από αυτό και χωρίς να βρίσκει έρεισµα τυπικό έρεισµα στη συνταγµατική αρχή του Κράτους ικαίου. Εποµένως, δεν µπορεί να κατισχύσει του νόµου (ΣΕ 5075/1987, 2467, 2753/1988). Η αρχή αυτή φαίνεται ότι διατυπώθηκε για πρώτη φοράµε την ΑΠ 11/1858.(Ν.Ιωαννίδου, Πείρα, Στ, 1875, 1326/1327). Έτσι, τα φορολογικά όργανα του Κράτους οφείλουν να ενεργούν σύµφωνα µε τους «κανόνες της καλής πίστης και των χρηστών ηθών» (άρθρο 44 παράγραφος πρώτη του Κώδικα Φορολογικής ικονοµίας). 27 Η αρχή της καλής πίστης, λοιπόν, ως γενική του διοικητικού δικαίου έχει συµπληρωµατικό χαρακτήρα κι ισχύει όταν δεν υπάρχει σχετικός κανόνας, ο οποίος έχει θεσπιστεί µε πράξη νοµοθετικού οργάνου (ΣΕ 2786/1989, 17/1997), ή κανόνας ανώτερης τυπικής ισχύος από τέτοιον κανόνα. Συνεπώς, υπερισχύει από τους κανόνες που θεσπίζονται µε κανονιστικές πράξεις, που εκδίδονται βάσει νοµοθετικής 25 Σπηλιωτόπουλος, «Εγχειρίδιο διοικητικού δικαίου Ι», σελ αγτότλου, «Γενικό ιοικητικό ίκαιο», σελ.104, Τάχος Αναστάσιος, «Ελληνικό ιοικητικό ίκαιο», σελ.57 29

30 30 εξουσιοδότησης, εκτός αν υπάρχει αντίθετη ειδική διάταξη στον εξουσιοδοτικό νόµο (ΣΕ 1596/1987). 28 ευχέρειας 2. Η αρχή της καλής πίστης ως αρχή που διέπει την άσκηση της διακριτικής Η διακριτική ευχέρεια του διοικητικού οργάνου υπάρχει, όταν οι κανόνες που καθορίζουν την αρµοδιότητα δεν προκαθορίζουν ακριβώς την ενέργεια του διοικητικού οργάνου, αλλά του αφήνουν ελευθερία δράσης. 29 Η άσκηση της διακριτικής ευχέρειας διέπεται από τις της αρχές της καλής πίστης, της αναλογικότητας, της αµεροληψίας της διοικήσεως και της ισότητας. Από την αρχή της καλής πίστης προκύπτει ότι όπως ο ιδιώτης έτσι και- η διοίκηση δε δικαιούται να εκµεταλλευτεί ή, ακόµη λιγότερο, να δηµιουργήσει καταστάσεις πλάνης, απάτης, απειλής. Το Συµβούλιο της Επικρατείας εφαρµόζει µάλιστα στη διοίκηση τη λεγόµενη αρχή του estoppel χωρίς βέβαια να την αναφέρει ρητώς -, όταν δέχεται ότι η διοίκηση δε δικαιούται, επικαλούµενη τις ίδιες της παραλείψεις, για τις οποίες δεν είναι υπαίτιος ο ιδιώτης αν η παράνοµη κατάσταση δηµιουργήθηκε από µόνο τον ιδιώτη, η πάροδος απλώς του χρόνου δε δηµιουργεί την υποχρέωση της διοικήσεως να τη σεβαστεί (ΣΕ 780/1963), να αγνοεί µια ευνοϊκή γι αυτόν πραγµατική κατάσταση, δηµιουργηµένη από πολύ χρόνο, και να αρνείται την υπέρ του ιδιώτη συναγωγή των ωφεληµάτων και των νοµίµων συνεπειών που προκύπτουν από την κατάσταση αυτή.(σε /1959) Την αρχή του estoppel» στη διοικητική δίκη εφαρµόζει το άρθρο 69 παράγραφος τρίτη του Κώδικα Φορολογικής ικονοµίας. Όπου όµως ο νόµος απαιτεί την τήρηση ορισµένου τύπου, για παράδειγµα, την έκδοση προεδρικού διατάγµατος, που παραλείπει η διοίκηση εκδίδοντας για παράδειγµα υπουργική απόφαση-, η επίκληση της αρχής της καλής πίστεως από τον ιδιώτη δεν αρκεί για να αναπληρώσει την έστω κακόπιστη- παρατυπία. Ενδεχοµένως, βέβαια, θεµελιώνεται κρατική ευθύνη προς αποζηµίωση Επαµεινώνδας Π. Σπηλιωτόπουλος, «Εγχειρίδιο ιοικητικού ικαίου Ι, ένατη έκδοση, σελ Σπηλιωτόπουλος, Εγχειρίδιο ιοικητικού δικαίου Ι, σελ αγτόγλου «Εγχειρίδιο ιοικητικού δικαίου Ι», σελ.175,176 30