ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 7 ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ».

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Α ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΘΗΜΑ: Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΗΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗ: «Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΖΗΜΙΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 7 ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ». ΣΥΓΓΡΑΦΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Δήμητρα Γ. Βροχίδου (Α.Ε.Μ. 516) Διδάσκοντες Καθηγητές Β έτους Μεταπτυχιακών Σπουδών: Συγκριτικό Δίκαιο, Χριστίνα Δεληγιάννη - Δημητράκου Διεθνείς Σχέσεις, Κωνσταντίνος Χατζηκωνσταντίνου Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο, Α. Γραμματικάκη Αλεξίου, Ζ. Παπασιώπη Πασιά, Ε. Βασιλακάκης, Β. Κούρτης Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2012

2 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ ΑΠ αρ. αριθ. Αρμ. Βλ. Δ ΔΔΧ ΔΕΕ ΔΕΚ εδ. ΕΕ ΕΕΕυρΔ ΕΚ εκδ. ΕλλΔικ ΕΝΔ επ. ΕΠολΔ Ε.Ο.Κ. ΕΡΝΟΜΑΚ ΕφΔωδ ΕφΘεσ ΕφΛάρ ιδ.δ.δ. κ.α. ΚανΒρ Ι ΚανΡ Ι ΚανΡ ΙΙ κ.λ.π. ΚΠολΔ Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος άρθρο αριθμός Αρμενόπουλος (νομικό περιοδικό) Βλέπε Δίκη Διεθνές Δικαστήριο Χάγης Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων εδάφιο Ευρωπαϊκή Ένωση Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου Ευρωπαϊκή Κοινότητα εκδόσεις Ελληνική Δικαιοσύνη Επιθεώρηση Ναυτικού Δικαίου επόμενα Επιθεώρηση Πολιτικής Δικονομίας Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα Ερμηνεία Νομολογία Αστικού Κώδικα Εφετείο Δωδώνης Εφετείο Θεσσαλονίκης Εφετείο Λάρισας ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και άλλα Κανονισμός Βρυξελλών Ι Κανονισμός Ρώμη Ι Κανονισμός Ρώμη ΙΙ και τα λοιπά Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας 2

3 ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση ΜΚΟ Μη Κυβερνητικοί Οργανισμοί ΜΜΕ Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ΜονΠρΧαλκ Μονομελές Πρωτοδικείο Χαλκίδας Ν. Νόμος ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ό.π. όπως παραπάνω παρ. παράγραφος περ. περίοδος π.δ. Προεδρικό Διάταγμα ΠερΔικ Περιβάλλον και Δίκαιο (νομικό περιοδικό) ΠΟΕ Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ΠΠρΑθ Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών ΠΠρΗρακλ Πολυμελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου ΠΠρΘεσ Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης Π.χ. παραδείγματος χάρη Σ. Σύνταγμα ΣΕΕ Συνθήκη Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣΕΚ Συνθήκη Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σελ. σελίδα σημ. σημείο ΣΛΕΕ Συνθήκη Λειτουργίας Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣΤΕ Συμβούλιο της Επικρατείας Συλλ. Συλλογή Συλλ. Νομολ Συλλογή Νομολογίας ΣυνθΕΚ Συνθήκη Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων UCC Union Cardbide Corporation UNEP United Nations Environmental Program υποθ. υπόθεση v. versus (εναντίον) ΧρΙΔ Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 7 Β. Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΖΗΜΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ι. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΟΛΥΝΣΗΣ.. 9 ΙΙ. Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΟΛΥΝΣΗΣ...10 ΙΙΙ. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 12 IV. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΥΠΕΡΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ...14 V. ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ α. Αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης...16 β. Αρχή της ενσωμάτωσης.16 γ. Αρχές της πρόληψης και της προφύλαξης..17 δ. Αρχή της επανόρθωσης στην πηγή.17 ε. Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» 18 VI. ΣΧΕΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. 20 Γ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 22 ΙΙ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΠΟΛ ΙΙΙ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ 44/2001 α. Γενικά 25 β. Αγωγές προληπτικού χαρακτήρα. 26 γ. Πεδίο εφαρμογής του άρθρου 5 σημ. 3 της Σύμβασης Βρυξελλών και του Κανονισμού 44/ δ. Προσδιορισμός του τόπου της ζημίας κατά τη Σύμβαση 4

5 Βρυξελλών και τον Κανονισμό 44/ IV. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ FORUM NON CONVENIENS ΥΠΟΘΕΣΗ BHOPAL..33 Δ. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ 864/2007 ή ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΡΩΜΗ II ΓΙΑ ΤΟ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΙΣ ΕΞΩΣΥΜΒΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΧΕΣ Ι. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ.36 ΙΙ. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ (RATIONE TEMPORIS) ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ.. 39 ΙΙΙ. ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ α. Επιλογή συγκεκριμένων κανόνων και συνδέσμων. 44 β. Ευελιξία δικαστή αντί χρήσης άκαμπτων κανόνων.46 ΙV. ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ α. Το καθ ύλη πεδίο εφαρμογής.. 47 αα. Υποθέσεις αστικού ή εμπορικού δικαίου..47 ββ. Εξωσυμβατικές ενοχές.. 49 V. ΕΞΑΙΡΟΥΜΕΝΑ ΠΕΔΙΑ α. Γενικά.. 50 β. Εξαίρεση των προσβολών της προσωπικότητας και της ιδιωτικής σφαίρας από το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 50 VI. Ο ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ VII. ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΒΑΣΕΙ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ α. Γενικά.. 53 β. Σειρά εξέτασης εφαρμοστέου δικαίου με βάση το άρθρο 4 του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ 53 γ. Βασικός κανόνας: δίκαιο του τόπου αποτελέσματος δ. Κοινή συνήθης διαμονή 56 ε. Γενική ρήτρα διαφυγής. 57 Ε. ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ 864/2007 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 58 5

6 ΙΙ. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΖΗΜΙΑΣ 59 ΙΙΙ. ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ 61 ΙV. ΤΟ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 7 ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΡΩΜΗ ΙΙ α. Η ρύθμιση προ του Κανονισμού.. 62 β. Το περιεχόμενο του άρθρου 7 του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ. 63 γ. Ο κανόνας του τόπου της ζημίας (lex loci damni).64 δ. Το δικαίωμα επιλογής δικαίου από τον ζημιωθέντα «Αρχή της εύνοιας του ζημιωθέντος» 66 V. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΔΙΚΑΙΟΥ α. Γενικά.68 β. Προϋποθέσεις εγκυρότητας 69 γ. Περιορισμοί της lex voluntatis 70 δ. Συμπεράσματα.71 VI. ΑΠΟΤΡΕΠΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 7 71 VII. ΚΑΝΟΝΕΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ..74 VIIΙ. ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ..76 ΙX. TO DEPEÇAGE ΣΤΟΝ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ ΡΩΜΗ ΙΙ.. 77 ΣΤ. ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 80 ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 83 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΔΙΕΘΝΗ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΗΛΕΚΡΟΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

7 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το φυσικό περιβάλλον και τα συστατικά του στοιχεία ήταν πάντα εκτεθειμένα στις φυσικές καταστροφές, όπως μεγάλες πυρκαγιές, πλημμύρες, διάβρωση του εδάφους, περίοδοι ξηρασίας. Η ίδια η φύση με τους δικούς της νόμους και τους δικούς της ρυθμούς κατάφερνε να ξεπερνά κάθε φορά τις φυσικές καταστροφές και να επαναφέρει τη διαταραχθείσα ισορροπία. Από τότε, όμως, που η ανθρωπότητα έθεσε ως στόχο την τεχνολογική πρόοδο και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στον πλανήτη, επήλθαν ουσιαστικές διαταραχές στο περιβάλλον που τείνουν να καταστούν οριστικές με το πέρασμα του χρόνου 1. Οι ανθρωπογενείς αυτές παρεμβάσεις έχουν ήδη διαταράξει τη φυσική ισορροπία με απρόβλεπτες συνέπειες τόσο για την ίδια τη φύση όσο και για τα ανθρώπινα όντα. Ειδήσεις για οικολογικές καταστροφές κάνουν το γύρο του κόσμου, επικίνδυνες ακτινοβολίες απειλούν με ασθένειες θανατηφόρες, η ρύπανση έχει λάβει διαστάσεις άκρως ανησυχητικές και οι επιστήμονες προειδοποιούν για επερχόμενες μεταβολές στο κλίμα με αποτελέσματα ήδη αισθητά. Η αδήριτη ανάγκη για καλύτερη οργάνωση των τεχνολογικών δραστηριοτήτων, επιτάχυνε τους ρυθμούς επιβάρυνσης του περιβάλλοντος και διάβρωσης του τρόπου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου στον πλανήτη Γη. Η συνεχής, άπληστη και απρογραμμάτιστη επέμβαση στο περιβάλλον διατάραξε την ισορροπία ανάμεσα στους ζωντανούς οργανισμούς και στο ζωτικό τους χώρο, διατάραξη που μπορεί να φτάσει ως την πλήρη κατάλυση των αλληλένδετων βιολογικών ισορροπιών. Οι διαπιστώσεις αυτές κινητοποίησαν τους πολίτες και τους πολιτικούς, έτσι ώστε σήμερα, η προστασία του περιβάλλοντος να αποτελεί αντικείμενο της εθνικής αλλά και της διεθνούς πολιτικής των περισσοτέρων αναπτυγμένων χωρών. Η ολοένα και αυξανόμενη χρήση και συχνά κατάχρηση των περιβαλλοντικών αγαθών, οδήγησε στην οδυνηρή πλέον διαπίστωση ότι τα αγαθά αυτά δεν είναι ούτε ανεξάντλητα ούτε απρόσβλητα και πως δεν είναι επιτρεπτή η αντιμετώπισή τους ως απλών εργαλείων στα χεριά του ανθρώπου ο οποίος κατευθύνεται στην αλόγιστη χρήση τους για την ικανοποίηση των πραγματικών και άλλοτε των πλασματικών του αναγκών. 1 Βλ. Α. Κυριαζή, «Η διασυνοριακή ρύπανση ως αντικείμενο ρυθμίσεως του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2008, σελ. 17 επ. 7

8 Με δεδομένο ότι το πρόβλημα της προστασίας του περιβάλλοντος δεν περιορίζεται στα σύνορα των κρατών - γεγονός που μας επιτρέπει να μιλάμε για διασυνοριακού χαρακτήρα προσβολές η διεθνής κοινότητα έχει ήδη αναγνωρίσει την παγκόσμια διάσταση του προβλήματος, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τις διεθνείς συνθήκες προστασίας του περιβάλλοντος. Το ζήτημα του τρόπου ρυθμίσεως της διασυνοριακής μόλυνσης στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, αν και σχετικά νέο για την ελληνική έννομη τάξη, εμφανίζει ιδιαίτερη πρακτική σημασία για τις λύσεις που υιοθετούνται κάθε φορά. Παράλληλα, η δημιουργία ενός νέου δικαιϊκού κλάδου, του δίκαιου του περιβάλλοντος, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ενσωματώνει τις μεταβολές που επήλθαν στο χώρο του δικαίου και αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος, λόγω ακριβώς της επαφής των σύγχρονων εννόμων τάξεων με τα ζητήματα αυτά. Στην παρούσα εργασία επιχειρείται αρχικά να προσδιοριστεί η έννοια του περιβάλλοντος και της περιβαλλοντικής μόλυνσης ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια περιγραφής του διεθνούς χαρακτήρα της περιβαλλοντικής ζημίας. Περαιτέρω, γίνεται αναφορά στην προστασία του περιβάλλοντος αφενός σε επίπεδο της ελληνικής έννομης τάξης αφετέρου σε κοινοτικό και υπερεθνικό επίπεδο με σημαντικότερη την Οδηγία 2004/35/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21ης Απριλίου 2004, η οποία αποτελεί την πρώτη νομοθετική πράξη, έχουσα ως βασικό στόχο την εφαρμογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» και την τροποποιητική αυτής Οδηγία 2006/21/ΕΚ σχετικά με τη διαχείριση των αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας. Στη συνέχεια, γίνεται λόγος για τις βασικές αρχές της κοινοτικής περιβαλλοντικής πολιτικής αλλά και για την σχέση του εσωτερικού με το κοινοτικό δίκαιο περιβάλλοντος. Έπειτα, ακολουθεί εκτενής αναφορά στα θέματα διεθνούς δικαιοδοσίας που ρυθμίζονται στο ΚΠολΔ αλλά και στο άρθρο 5 σημ. 3 της Σύμβασης Βρυξελλών και του Κανονισμού 44/2001, όπου γίνεται λόγος για το πεδίο εφαρμογής του τελευταίου ενώ προσδιορίζεται ο τόπος της ζημίας που προβλέπει το εν λόγω άρθρο. Παράλληλα, αναλύεται η θεωρία του forum non conveniens με αντιπροσωπευτικό παράδειγμα την υπόθεση Bhopal. Επιπλέον, γίνεται λόγος για τον Κανονισμό Ρώμη ΙΙ με εκτενείς αναφορές στην ιστορική αναδρομή του τελευταίου, στο ζήτημα της χρονικής εφαρμογής (ratione temporis) του Κανονισμού, στα βασικά χαρακτηριστικά του, στο πεδίο εφαρμογής του αλλά και στις σημαντικότερες εξαιρέσεις αυτού με αντίστοιχα νομολογιακά παραδείγματα. Ακόμη, αναλύεται ο οικουμενικός χαρακτήρας αλλά και το εφαρμοστέο δίκαιο που προβλέπει ο 8

9 Κανονισμός Ρώμη ΙΙ στις διατάξεις του. Στη συνέχεια, περιγράφεται η έννοια της περιβαλλοντικής ζημίας σύμφωνα με το άρθρο 7 του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ καθώς και το πεδίο εφαρμογής του εν λόγω άρθρου. Τέλος, γίνεται εκτενής αναφορά στο ζήτημα του εφαρμοστέου δικαίου που προβλέπει το άρθρο 7 του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ καθώς και στη δυνατότητα επιλογής εφαρμοστέου δικαίου που προβλέπει το τελευταίο ενώ ταυτόχρονα περιγράφεται και ο προληπτικός χαρακτήρας που προσδίδεται στο άρθρο 7 με τη δυνατότητα λήψης ασφαλιστικών μέτρων. Η παρούσα εργασία ολοκληρώνεται με την καταγραφή συμπερασματικών παρατηρήσεων. Β. Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΖΗΜΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ι. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΟΛΥΝΣΗΣ Το φυσικό περιβάλλον, ο ατμοσφαιρικός αέρας, τα ύδατα και το έδαφος υφίστανται καθημερινώς ανθρωπογενείς επιδράσεις, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις επιφέρουν τέτοιας έκτασης ποσοτικές ή ποιοτικές μεταβολές που καθίστανται δύσκολα αναστρέψιμες, κάνοντας έτσι λόγο για μόλυνση περιβάλλοντος. Ως περιβαλλοντική μόλυνση 2 είναι δυνατόν να εννοείται το αποτέλεσμα είτε της συνεχούς, καθημερινής, σταδιακής, φαινομενικά αργής, ίσως αόρατης, επιβαρύνσεως του περιβάλλοντος λόγω της κακής χρήσης ή της κατάχρησης των επιμέρους στοιχείων του είτε μίας «θεαματικής», τρομακτικής καταστροφής, π.χ. διαρροής θανατηφόρων αερίων σε περιοχή κατοικούμενη, όπως ήταν η περίπτωση στο Μποπάλ της Ινδίας, ή ρυπάνσεως μίας θαλάσσιας περιοχής με πετρέλαιο, όπως ήταν η περίπτωση του πλοίου Amoco Cadiz αλλά και των ναυαγίων των πλοίων Erica και Prestige 3. Συχνά οι ζημίες που οφείλονται στην πρώτη περίπτωση, λαμβανομένων υπόψη του συνολικού μεγέθους τους και των μακροπρόθεσμων συνεπειών τους, είναι πολύ πιο επικίνδυνες. 2 Βλ. Ελ. Μουσταΐρα, «Αστική ευθύνη σε διεθνή περιβαλλοντική μόλυνση», Νόμος και Φύση 1998, σελ. 29 επ. 3 Βλ. Α. Μανιάτης, «Ζητήματα προστασίας της θάλασσας από ρύπανση πετρελαιοφόρων πλοίων», ΠερΔικ 3/2003, σελ. 497 επ. 9

10 Συμπερασματικά, πάντως, και επιδιώκοντας να δώσουμε ένα ορισμό για την έννοια της περιβαλλοντικής μόλυνσης θα ορίζαμε ως τέτοια κάθε σχετική αλλοίωση των φυσικών, χημικών και βιολογικών ιδιοτήτων ενός συγκεκριμένου στοιχείου του περιβάλλοντος ως συνέπεια ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ως οικολογική καταστροφή δε μπορεί να θεωρηθεί μια σημαντικότερη επέμβαση στα στοιχεία του περιβάλλοντος, γη, νερό, αέρα, πανίδα, χλωρίδα, κλίμα αλλά και στη μεταξύ τους σχέση. Κατά άλλη διατύπωση, πρόκειται για γεγονός ανθρώπινης προέλευσης, ξαφνικό, απροσδόκητο, και μη προγραμματισμένο, με σοβαρές συνέπειες για πολλά πρόσωπα και αγαθά και με πρόκληση σημαντικής μολύνσεως του εδάφους, των υδάτων ή του αέρα. Κλασικά παραδείγματα χημικής μόλυνσης που απασχόλησαν τον τύπο, τις κυβερνήσεις και τους ειδικούς και σχεδόν όλο τον κόσμο ήταν η περίπτωση του Σεβέζο (Ιταλία 1976) με διαρροή διοξίνης, εξαιρετικά επικίνδυνης χημικής ουσίας από τοπικό εργοστάσιο, η οποία προκάλεσε την εκκένωση ολόκληρης περιοχής. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1984, στο Μποπάλ της Ινδίας 4 πάνω από τρεις χιλιάδες (3.000) άτομα προσβλήθηκαν θανάσιμα και διακόσιες χιλιάδες ( ) υπέστησαν διάφορες βλάβες από διαρροή τοξικού αερίου από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις της θυγατρικής της αμερικάνικης εταιρίας Union Cardbide Corporation (UCC), στην Ινδία. ΙΙ. Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΟΛΥΝΣΗΣ Παρά την ανάπτυξη σύγχρονων τεχνολογιών και τη λήψη μέτρων πρόληψης η πραγματικότητα καταδεικνύει ότι δεν έχει καταστεί δυνατή η αποτροπή περιβαλλοντικών μολύνσεων και η αποφυγή μεγάλης έκτασης περιβαλλοντικών δυστυχημάτων, ενώ είναι πολύ αμφίβολο εάν τέτοιου είδους φαινόμενα μπορούν να αποκλειστούν στο μέλλον 5. Τα φαινόμενα αυτά που προκαλούν μια οικολογική ζημία έχουν χαρακτήρα διάχυτο τόσο ως προς τον τρόπο που εκδηλώνονται όσο και ως προς τις συνέπειές τους, με αποτέλεσμα την εμπλοκή περισσοτέρων της μίας έννομων τάξεων ως προς 4 Βλ. Ελ. Μουσταΐρα, «Η υπόθεση της βιομηχανικής καταστροφής στη Bhopal», Ελλ.Δνη 35/1994, σελ Βλ. Δ.Κ. Σταματιάδης, «Διεθνείς περιβαλλοντικές μολύνσεις και Ιδιωτικό διεθνές δίκαιο», ΧρΙΔ 2007, σελ. 114 επ. 10

11 την ρύθμιση των εννόμων συνεπειών της περιβαλλοντικής μόλυνσης. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν το ναυάγιο Prestige ( ) στα ανοιχτά των ακτών της Γαλικίας, Windscale (1957), και οι Torrey Canyon (1967), Amoco Cadiz (1978), Harrisburg (1979), Bhopal (1984), Sandoz (1986) κ.α. 6 Επίσης, έχουν χαρακτήρα συλλογικό, εφόσον συχνά οι ζημιωθέντες από τις συνέπειές τους είναι ένας απροσδιόριστος αριθμός προσώπων, όπως η περίπτωση του ατυχήματος στην πόλη Μποπάλ (Bhopal) της Ινδίας το έτος 1984 ή της καταστροφής του Τσερνομπίλ. Πλέον του διάχυτου χαρακτήρα ενός γενεσιουργού της περιβαλλοντικής μόλυνσης παράγοντα, αυτή καθίσταται διεθνής και στην περίπτωση κινδύνου ενός ατυχήματος, για την αποτροπή του οποίου παρέχεται η δυνατότητα άσκησης αγωγής παραλείψεως με αίτημα την παρεμπόδιση επικείμενης αδικοπραξίας. Ειδικότερα, όταν εμπλέκεται εταιρία επιχειρηματικού πολυεθνικού ομίλου, το επαπειλούμενο ατύχημα μπορεί να συνδεθεί και με ένα άλλο κράτος από αυτό που τελικώς πραγματοποιήθηκε. Σημαντική συνέπεια της διεθνικότητας των φαινομένων που προκαλούν περιβαλλοντική μόλυνση αποτελεί, μεταξύ άλλων, και η επιδείνωση της ούτως ή άλλως δυσχερούς θέσης των θυμάτων της ως προς την απόδειξη των θεμελιωτικών παραγόντων μιας αδικοπραξίας. Τούτο διότι τα θύματα της μόλυνσης, πλέον των συνήθων προβλημάτων σύγκρουσης των δικαίων, έχουν να αντιμετωπίσουν και ποικίλες πρακτικές δυσχέρειες που οφείλονται στην απόσταση που τους χωρίζει από τους υπαίτιους της οικολογικής ζημίας. Συμπερασματικά, δύο είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες μία περιβαλλοντική μόλυνση καταστροφή μπορεί να θεωρηθεί διεθνής: Στην πρώτη περίπτωση, το διεθνές στοιχείο έχει φύση «ουσιαστική» κατά το ότι η επικίνδυνη ή ρυπογόνα ουσία διασχίζει τα σύνορα ενός κράτους. Αυτό συμβαίνει όταν μία βιομηχανική δραστηριότητα αναπτύσσεται σε ένα κράτος και προκαλεί βλαπτικές συνέπειες στην επικράτεια άλλου κράτους. Στην δεύτερη περίπτωση, το διεθνές στοιχείο έχει φύση «δικαιϊκή». Η επικίνδυνη ή ρυπογόνο ουσία δεν διασχίζει τα σύνορα κανενός κράτους. Εκείνο που «εξάγεται» είναι ο κίνδυνος ενός ατυχήματος. Στην περίπτωση δε που το θέμα αυτό 6 Βλ. Αν. Μανιάτης, «Ζητήματα προστασίας της θάλασσας από ρύπανση πετρελαιοφόρων πλοίων», ΠερΔικ 3/2003, σελ. 497 επ. 11

12 αφορά εταιρία πολυεθνικού επιχειρηματικού ομίλου, το ατύχημα μπορεί να συνδεθεί και με κράτος (έννομη τάξη) άλλο από εκείνο στο οποίο συνέβη το γεγονός. Εφόσον πρόκειται για διεθνή περιβαλλοντική μόλυνση, ο ήδη διάχυτος χαρακτήρας της οικολογικής ζημίας αυξάνεται. Το «θύμα» της μολύνσεως που θα θελήσει να επιδιώξει δικαστικά την ανόρθωση της ζημίας που υπέστη προσωπικά δεν θα έχει να αντιμετωπίσει μόνον τα συνήθη προβλήματα συγκρούσεως δικαίων που δημιουργούνται σε μία κοινή αδικοπραξία και που αφορούν στην ευθύνη αυτών στις ενέργειες των οποίων οφείλεται η ζημία, στην εκτίμηση της ζημίας, στην παραγραφή της αξιώσεως κ.λ.π. Θα πρέπει να αποδείξει ότι υφίσταται σχέση αιτίας και αιτιατού μεταξύ της ζημίας που υπέστη και ενός συγκεκριμένου γεγονότος ή μίας συγκεκριμένης συμπεριφοράς και, μεταξύ άλλων, να επιλύσει τα προβλήματα που θα προκύψουν από την συχνά πολύ μεγάλη απόσταση που τον χωρίζει από εκείνους που προξένησαν την μόλυνση. ΙΙΙ. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Σχετικά με το ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος σε εθνικό επίπεδο, σημαντικό ρόλο έχουν σειρά διατάξεων στο δημόσιο και συγκεκριμένα στο διοικητικό δίκαιο, καθώς και στο ιδιωτικό, αφού ο ιδιώτης ατομικά μπορεί να επιδιώξει την αποκατάσταση των ζημιών που προκλήθηκαν σε αυτόν, λόγω κάποιας περιβαλλοντικής μόλυνσης. Ειδικότερα, στο ιδιωτικό δίκαιο επιβάλλεται διττή περιοριστική οριοθέτηση 7 : αφενός της έννοιας του περιβάλλοντος και αφετέρου της θέσης που καταλαμβάνει το περιβάλλον μέσα στο ευρύτερο δικαίωμα της προσωπικότητας. Όσον αφορά την πρώτη οριοθέτηση, γίνεται δεκτό ότι το περιβάλλον, στο ιδιωτικό δίκαιο θα πρέπει να περιοριστεί στα κοινά σε όλους και στα κοινής χρήσεως πράγματα, τα οποία συνιστούν το ζωτικό χώρο του ανθρώπου, ενώ για τη δεύτερη περιοριστική οριοθέτηση έγινε δεκτό ότι ο ζωτικός χώρος αποτελείται από τα φυσικά και τεχνητά αγαθά, χάρη στα οποία και μέσα στα οποία δημιουργείται και αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ανθρώπου, και τα οποία είναι απαραίτητα για την επιβίωση, την υγιή διαβίωση και την εξασφάλιση της ποιότητας ζωής. Έτσι, το άρθρο 57 ΑΚ (και άρθρο 59ΑΚ), το οποίο επεκτείνεται και στην περίπτωση των περιβαλλοντικών αγαθών, δηλαδή των αγαθών του φυσικού 7 Βλ. Ι. Καρακώστας, «Περιβάλλον και Αστικό Δίκαιο», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1986, σελ. 45 επ. 12

13 περιβάλλοντος, παρέχει εναγώγιμη αξίωση, εναντίον εκείνου, από τη δράση του οποίου προέρχεται η βλαπτική ενέργεια, που αποτελεί την αιτία επιβάρυνσης του περιβάλλοντος είτε με τη μορφή της άρσης προσβολής και παράλειψής της για το μέλλον είτε με τη μορφή της αυτοδύναμης προστασίας υπό τις προϋποθέσεις του άρθρου 282 ΑΚ είτε με τη δυνατότητα κατάθεσης αίτησης κατά τη διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων. Το δικαίωμα χρήσης των περιβαλλοντικών αγαθών και των από αυτά ωφελειών αναγνωρίζεται ως αυτοτελή εκδήλωση του δικαιώματος της προσωπικότητας. Πρόκειται, όμως για την ιδιωτικού δικαίου έκφανση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος στο περιβάλλον (άρθρο 24 Σ.) 8, όπως αυτό έμμεσα τριτενεργεί μέσω του άρθρου 57 ΑΚ και 966 ΑΚ επ.9. Το άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο ο «καθένας έχει το δικαίωμα στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος καθώς και το δικαίωμα στη διασφάλιση και ποιότητα ζωής», οριοθετεί το πεδίο δράσης του νομοθέτη και των δικαστηρίων ενώ δημιουργούνται και τα κριτήρια για τον προσδιορισμό των μηχανισμών της νομικής προστασίας του περιβάλλοντος. Εκτός των ανωτέρω, ενδεικτικά γίνεται αναφορά για τον Ν.1650/1986, που προέβλεπε για την προστασία του περιβάλλοντος. Ο εν λόγω νόμος τροποποιήθηκε επανειλημμένως με τον Ν.1892/1990, τον N.2052/1992, τον Ν.2242/1994, τον Ν.2300/1995, τον Ν.2742/1999, τον Ν.3010/2001, τον Ν.3010/2002, τον Ν.3621/2007, τον N.3851/2010, τον Ν.3889/2010, τον Ν.3900/2010, τον Ν.3907/2011, τον Ν.3937/2011, τον Ν.4014/2011 και πρόσφατα με τον Ν.4042/2012. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί και ο Ν.2546/1997(ΦΕΚ 256/Α/ ), με τον οποίο η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση για τις διασυνοριακές επιπτώσεις βιομηχανικών ατυχημάτων, η οποία υπογράφηκε στο Ελσίνκι της Φιλανδίας την και τέθηκε σε ισχύ στις Το δίκαιο του περιβάλλοντος στη χώρα μας, βρίσκεται στο στάδιο της διαμόρφωσης. 8 Βλ. Ι.Karakostas, «Greek & European Environmental Law», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας 2008, σελ. 71 επ. 9 Βλ. Β. Βαθρακοκοίλη, «ΕΡΝΟΜΑΚ Ερμηνεία Νομολογία Αστικού Κώδικα, Γενικές Αρχές», Αθήνα 2001, σελ

14 IV. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΥΠΕΡΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα η στάση των κρατών σε θέματα ευθύνης από διασυνοριακή ζημία υπήρξε αποσπασματική και διαφοροποιημένη. Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, στο συγκεκριμένο ζήτημα, εξαιτίας των πραγματικά επικίνδυνων διαστάσεων που έχει πάρει αυτό το φαινόμενο, έχει παρατηρηθεί σταδιακή πρόοδος σε θέματα συλλογικής ρύθμισης του ζητήματος και στην από κοινού αντιμετώπιση της εν λόγω μάστιγας. Εξαιτίας των υφιστάμενων έντονων διαφορών των εθνικών έννομων τάξεων σχετικά με το εν λόγω ζήτημα 10, οι οποίες ίσως, μέσω του παραγώγου κοινοτικού δικαίου αμβλυνθούν στο μέλλον, χωρίς, ωστόσο να ξεπεραστούν εντελώς, καθίσταται αναγκαία η προσφυγή στους κανόνες σύνδεσης που παρέχει το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Έτσι, σε διεθνές επίπεδο, συναντάμε πλήθος διεθνών συμβατικών κειμένων, διακηρύξεων, εκθέσεων οργάνων διεθνών οργανισμών και άλλων νομικών κειμένων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικό αυτό της Διακήρυξης της Στοκχόλμης ή Διακήρυξη της Διάσκεψης Ηνωμένων Εθνών σχετικά με το ανθρώπινο περιβάλλον, που, υιοθετήθηκε στις 16 Ιουνίου 1972 από τα Ηνωμένα Έθνη, με σκοπό την αναγνώριση του δικαιώματος σε ένα υγιές περιβάλλον (βιοφυσικό περιβάλλον). Τα αποτελέσματα της διάσκεψης ήταν: α) η υιοθέτηση της Διακήρυξης της Στοκχόλμης με τον υπότιτλο «Η Magna Charta για το περιβάλλον μας», που περιείχε συνολικά 26 Αρχές με σκοπό «να εμπνεύσει και να καθοδηγήσει τους ανθρώπους του κόσμου για τη συντήρηση και βελτίωση του ανθρώπινου περιβάλλοντος», β) η ίδρυση ενός καινούριου θεσμού που θα λειτουργούσε στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών και ονομάστηκε «Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP)», γ) η υιοθέτηση ενός Σχεδίου Δράσης για την Ανάπτυξη της Περιβαλλοντικής Πολιτικής υπό την εποπτεία του UNEP, δ) η ίδρυση ενός Ταμείου Περιβάλλοντος, που θα βασιζόταν σε εθελοντική οικονομική προσφορά και ε) ορίστηκε η 5 η Ιουνίου ως Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος. Η Συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης μπορεί να απέτυχε να υιοθετήσει νομικά κείμενα δεσμευτικού χαρακτήρα, όμως αποτελεί μία μεγάλη επιτυχία σε διπλωματικό επίπεδο όπως π.χ. ως προς τους γενεσιουργούς λόγους και την έκταση της ευθύνης, τις προθεσμίες της παραγραφής, το ποσό των αποζημιώσεων κ.α. 11 Βλ. Δ. Μάνου, «Η περιβαλλοντική παράμετρος στη διεθνή χρηματοδότηση της ανάπτυξης: ο ρόλος 14

15 Σημαντική διάσκεψη, που συνέβαλλε και αυτή σημαντικά στη λύση ζητημάτων περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, είναι η Διάσκεψη του Ρίο του , στην οποία υπογράφηκε σύμβαση πλαίσιο για τις κλιματικές αλλαγές και κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν. 2205/94 κύρωσης (ΦΕΚ 60/Α/ ), καθώς και η Συνεδρίαση που πραγματοποιήθηκε το 2002, γνωστή ως Παγκόσμια Σύνοδος Κορυφής στη βιώσιμη ανάπτυξη (WSSD), που διοργανώθηκε στη Νότια Αφρική στο Γιοχάνεσμπουργκ. Σε επίπεδο κοινοτικού δικαίου, πρωτεύοντα ρόλο έχουν οι πράξεις δευτερογενούς κοινοτικού δικαίου, όπως Οδηγίες και Κανονισμοί. Ενδεικτικά γίνεται λόγος για την Οδηγία 2004/35/ΕΚ 13 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21ης Απριλίου 2004, η οποία αποτελεί την πρώτη νομοθετική πράξη έχουσα ως βασικό στόχο την εφαρμογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» και την τροποποιητική αυτής, Οδηγία 2006/21/ΕΚ σχετικά με τη διαχείριση των αποβλήτων της εξορυκτικής βιομηχανίας, η οποία ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με την ΚΥΑ 39624/2009. Επιπλέον, σημαντική είναι και η Οδηγία 2000/60/ΕΚ «για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000, για την ενσωμάτωση της οποίας εκδόθηκε το π.δ. 51/2007. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί, το Πρωτόκολλο του Κιέβου του 2003 περί αστικής ευθύνης και αποζημίωσης της ζημίας που προκαλείται από τα διασυνοριακά αποτελέσματα βιομηχανικών ατυχημάτων σε διασυνοριακά ύδατα του οποίου η κύρωση από την Ελλάδα ακόμα εκκρεμεί, η Σύμβαση του Λουγκάνο του 1993 περί αστικής ευθύνης για ζημίες από δραστηριότητες επικίνδυνες στο περιβάλλον, η οποία υπεγράφη στις και δεν έχει ακόμα τεθεί σε ισχύ ενώ είναι αμφίβολο πότε θα τεθεί και εκκρεμεί η κύρωσή της από την Ελλάδα. Τέλος, η Σύμβαση του Aarhus, που υπεγράφη στις 25 Ιουνίου 1998 και η οποία αναγνωρίζει τα δικαιώματα του κοινού σχετικά με την πρόσβαση στην πληροφόρηση, τη συμμετοχή του και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη, σε κυβερνητικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων για θέματα που αφορούν το τοπικό, εθνικό και διασυνοριακό περιβάλλον. Η τελευταία, των πολυμερών αναπτυξιακών τραπεζών», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 50επ. 12 επίσης γνωστή ως Συνάντηση Κορυφής για την προστασία της γης 13 Βλ. Α. Τάχος, «Δίκαιο Προστασίας Περιβάλλοντος», εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ. 132 επ. 15

16 εξαιρετικής σημασίας σύμβαση, κυρώθηκε από το ελληνικό δίκαιο με τον Ν. 3422/2005( ΦΕΚ303/Α/ ). Σταθμός, ωστόσο, στο πλαίσιο των ανωτέρω προσπαθειών προς τη διευθέτηση του μείζονος ζητήματος των περιβαλλοντικών ζημιών και της αποκατάστασής τους, συνιστά ο Κανονισμός 864/2007 ή αλλιώς Κανονισμός Ρώμη II, ο οποίος αποτέλεσε σημαντικό βήμα προς τη θέσπιση ομοιόμορφων κανόνων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου σε περιβαλλοντικά ζητήματα και για τον οποίο θα γίνει αναλυτικά λόγος κατωτέρω. V. ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ α. Αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης Ο όρος της βιώσιμης ανάπτυξης ή αειφορίας 14 εμπεριέχει το στοιχείο της ανάπτυξης. Η αρχή της αειφορίας δεν είναι έννοια στατική. Η οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα εξακολουθούν και πρέπει να εξελίσσονται, αφού η οικονομική και κοινωνική συνοχή αποτελεί και αυτή με τη σειρά της κοινοτική πολιτική. Σύμφωνα με ορισμένες μελέτες ειδικών επιστημόνων της αειφορίας, προκειμένου να μπορέσει ο πλανήτης να επιτύχει την ιδανική αειφορία πρέπει οι οικονομικές δραστηριότητες να μειωθούν κατά μέσο όρο περίπου 90%, προοπτική εντελώς ανεδαφική. Εντούτοις, η εν λόγω αρχή είναι εξαιρετικά δεσμευτική για την Κοινότητα. β. Αρχή της ενσωμάτωσης Η πολιτική αυτή της Κοινότητας αποβλέπει σε ένα υψηλό πάντοτε επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος, λαμβάνοντας ασφαλώς υπόψη την ποικιλομορφία των καταστάσεων και προβλημάτων στις διάφορες περιοχές της. Το περιβάλλον δεν είναι το ίδιο στη Μεσόγειο και στη Βόρεια Θάλασσα, τις βιομηχανικές πόλεις του βορρά και τα παράλια του ευρωπαϊκού νότου. Οι μεγάλες πόλεις και η επαρχία στις διάφορες περιοχές της Κοινότητας δεν αντιμετωπίζουν τις ίδιες περιβαλλοντικές 14 Βλ. Ε. Κουτούπα-Ρεγκάκου, «Οι κοινοτικές αρχές του Δικαίου του Περιβάλλοντος» στο «Η εφαρμογή του Κοινοτικού Δικαίου Περιβάλλοντος στην Ελλάδα», επιμέλεια Γ. Γιαννακούρου, Γ. Κρεμλής, Γλ. Σιούτη, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2007, σελ. 79 επ. 16

17 πιέσεις και τα ίδια περιβαλλοντικά προβλήματα. Ως εκ τούτου, οι λύσεις πρέπει να είναι κάθε φορά προσαρμοσμένες στα περιβαλλοντικά δεδομένα της κάθε περιοχής 15. γ. Αρχές της πρόληψης και της προφύλαξης Η αρχή της προφύλαξης 16 προβλέπει συνοπτικά ότι είναι καλύτερα να προνοούμε παρά να θεραπεύουμε. Η «precautionary principle» ή «principe de precaution» επιβάλλει σε περιπτώσεις όπου υπάρχει υπόνοια ότι μία συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί να εγκυμονεί κινδύνους για το περιβάλλον, να λαμβάνονται τα πρόσφορα μέτρα, ώστε να αποτραπούν ή να ελεγχθούν οι δυσμενείς επιπτώσεις που μπορεί να έχει η συγκεκριμένη δραστηριότητα στο περιβάλλον. Αρκεί, δηλαδή, να πιθανολογείται με βάση τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής, έστω και αν αυτά δεν έχουν επιβεβαιωθεί, ο κίνδυνος δυσμενούς επίπτωσης ή εξέλιξης στο περιβάλλον, ώστε να ενεργοποιηθεί η αρχή αυτή. Και τούτο σε αντίθεση με την αρχή της πρόληψης, η οποία προβλέπει ότι πρέπει να λαμβάνονται προληπτικά μέτρα, εάν με βάση τα επιστημονικά δεδομένα είναι αποδεδειγμένο ότι συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι επιβλαβής για το περιβάλλον. Στη μία δηλαδή περίπτωση (προφύλαξη) υπάρχουν ενδείξεις, ενώ στην άλλη (πρόληψη) υπάρχουν αποδείξεις. Στη μία πιθανολογείται ο κίνδυνος, ενώ στην άλλη υπάρχει επιστημονική βεβαιότητα ότι η άσκηση της συγκεκριμένης δραστηριότητας έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. δ. Αρχή της επανόρθωσης στην πηγή Μία άλλη σημαντική αρχή είναι ότι οι περιβαλλοντικές επενέργειες και ζημίες πρέπει να επανορθώνονται κατά προτεραιότητα στην πηγή τους. 15 Βλ. Γ. Κρεμλής, «Η Ευρωπαϊκή πολιτική και το Δίκαιο του Περιβάλλοντος Κοινοτικό Κεκτημένο», Οκτώβριος 1998, Νόμος και Φύση 3/98, σελ. 553 επ. 16 Ανακτήθηκε από την ηλεκτρονική διεύθυνση από τον διαδικτυακό τόπο Νόμο και Φύση στην υποενότητα Γνώμες με συγγραφή της καθηγήτριας της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Γλυκερίας Σιούτη, με τίτλο «Η εξέλιξη στο ευρωπαϊκό δίκαιο περιβάλλοντος στους τομείς της περιβαλλοντικής προστασίας και της περιβαλλοντικής πληροφόρησης(ιανουάριος 2010». Το εν λόγω άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΔΙΚΑΙΟΡΑΜΑ», Ιούλιος-Σεπτέμβριος του 2009, σελ Ημερομηνία ανάκτησης στις

18 Έτσι, όταν μία βιομηχανία είναι ρυπογόνος ή όταν κάποιες δραστηριότητες μολύνουν το περιβάλλον, δεν θα προσπαθήσουμε να λύσουμε το πρόβλημα στην τελευταία του απόληξη. Το πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπίζεται εν πρώτοις στην πηγή του και όχι στο περιβαλλοντικό μέσο (νερό, αέρα, γη) που υφίσταται τη ρύπανση 17. ε. Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» Ενώ η αρχή της πρόληψης αποβλέπει στην απευθείας προστασία του περιβάλλοντος, η αρχή του ρυπαίνοντος τίθεται σε εφαρμογή σε επόμενο στάδιο, όταν δηλαδή έχει ήδη συντελεσθεί η προσβολή του περιβάλλοντος. Αντίθετα, από ότι συμβαίνει στη δημόσια οικονομία, όπου τα ελλείμματα του κρατικού προϋπολογισμού καλείται να καλύψει το σύνολο των πολιτών, στο πεδίο του δικαίου προστασίας του περιβάλλοντος παρουσιάζεται μία ιδιομορφία. Εφαρμόζεται με αυστηρότητα η αρχή του ρυπαίνοντος. Τούτο σημαίνει ότι εκείνος, ο οποίος επιβαρύνει το περιβάλλον υποχρεώνεται, να αναλάβει το κόστος για την εξουδετέρωση της προσβολής ή ακόμα και για την μελλοντική αποφυγή της επιβαρύνσεως ή τέλος να καταβάλει αντισταθμιστικό ποσό για την βλάβη την οποία προξένησε 18. Πρόβλημα, όμως, δημιουργείται όταν δεν έχουμε ένα πρόσωπο ως ρυπαίνοντα, αλλά ομάδες προσώπων, όπως χαρακτηριστικά συμβαίνει στην πράξη με τους παραγωγούς και τους καταναλωτές, όταν οι τελευταίοι ευθύνονται για επιβαρύνσεις του περιβάλλοντος χώρου. Η δυσκολία στις περιπτώσεις αυτές έγκειται στο γεγονός, ότι δεν προβλέπεται σε ποιο σημείο από την αλυσίδα των ρυπαινόντων θα γίνει στην πράξη η επιμέτρηση της καταψηφιζόμενης δαπάνης. Πάντως σύμφωνα με την αρχή αυτή, οι δαπάνες για την αποκατάσταση του περιβάλλοντος δεν θα πρέπει να επιβαρύνουν αμέτοχους τρίτους ή το σύνολο των φορολογουμένων εν γένει. 17 Βλ. συνοπτική απόδοση προφορικής εισήγησης στο Σεμινάριο της Εθνικής Σχολής Δικαστών «Περιβάλλον και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Μαΐου 2006, του Α. Ράντου, «Η επιρροή του Ευρωπαϊκού Δικαίου στο ελληνικό Δίκαιο Περιβάλλοντος» στο «Η εφαρμογή του Κοινοτικού Δικαίου Περιβάλλοντος στην Ελλάδα», επιμέλεια Γ. Γιαννακούρου, Γ. Κρεμλής, Γλ. Σιούτη, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2007, σελ. 91επ. 18 Βλ. Θ. Παναγόπουλος, «Δίκαιο Προστασίας Περιβάλλοντος», εκδ. Α. Σταμούλης, 1997, σελ. 78 επ. 18

19 Όσον αφορά στις λειτουργίες 19 της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» 20, αυτές συνίστανται α) στην κυρωτική, β) στην ανταποδοτική, γ) στην προληπτική και δ) στην αποκαταστατική λειτουργία. α) Με αφορμή την παράβαση περιβαλλοντικών κανόνων, οι αρμόδιες αρχές επιβάλλουν διοικητικές κυρώσεις. Η πρακτική αυτή, δεν θεωρείται αποτελεσματική, διότι υπάρχει πρόβλημα αποτελεσματικού ελέγχου των ρυπογόνων πηγών. Σε τοπικό, μάλιστα, επίπεδο, λειτουργούν και τα πελατειακά συμφέροντα, με αποτέλεσμα να αμβλύνεται η αυστηρότητα των κυρώσεων, ή ακόμη να μην επιβάλλονται καθόλου. Έτσι, τις περισσότερες φορές ο ρυπαίνων μένει απρόσβλητος, με αποτέλεσμα να ρυπαίνει χωρίς κανένα οικονομικό κόστος. β) Η ανταποδοτική λειτουργία αφορά τον τρόπο που λειτουργούν οι περιβαλλοντικές εισφορές, τις οποίες αναγκάζεται να καταβάλει ο ρυπαίνων στις αρμόδιες αρχές για τον αγώνα που διεξάγουν κατά της ρύπανσης. Η εν λόγω λειτουργία της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» συνιστά την επιστροφή ενός μέρους των ωφελειών, που αντλούν οι ρυπαίνοντες από τις δραστηριότητές τους, στις δημόσιες αρχές, οι οποίες ασχολούνται με τον έλεγχο και τον αγώνα κατά της ρύπανσης γ) Η λογική της προληπτικής λειτουργίας στηρίζεται στην οικονομική εκείνη ανάλυση που υποστηρίζει ότι για να δημιουργηθεί κίνητρο για μείωση της ρύπανσης, θα πρέπει το κόστος της ρύπανσης να είναι οικονομικώς επαχθέστερο, λόγω καταβολής υψηλών οικονομικών επιβαρύνσεων, σε σχέση με το κόστος των απαραίτητων μέτρων κατά της ρύπανσης, τα οποία ο ρυπαίνων καλείται να λάβει από μόνος του είτε να συμβάλλει στην χρηματοδότησή τους. δ) Τέλος, με βάση την αποκαταστατική λειτουργία, ο ρυπαίνων καλείται να εξασφαλίσει στα θύματα της ρύπανσης μία πλήρη αποκατάσταση της υποβάθμισης του περιβάλλοντος που υπέστησαν με αφορμή τις δραστηριότητές του. Η αποκατάσταση των ζημιών στο περιβάλλον σημαίνει, κατ αρχήν, επαναφορά του περιβάλλοντος στην αρχική κατάσταση που βρισκόταν πριν μεσολαβήσει το ζημιογόνο γεγονός. Η αποκατάσταση συνεπάγεται πλήρη εσωτερίκευση του περιβαλλοντικού κόστους και επιτυγχάνεται μέσω περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων 19 Βλ. Ά. Γκιζάρη-Ξανθοπούλου, «Οι νέοι μηχανισμοί περιβαλλοντικής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση», εκδόσεις Σάκκουλα 2003, σελ. 91 επ. 20 Βλ. Γ. Δελλής, «Κοινοτικό Δίκαιο Περιβάλλοντος: οι διαστάσεις της προστασίας περιβάλλοντος στην κοινοτική έννομη τάξη»,εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας 1998, σελ. 60 επ. 19

20 που δεν έχουν ανταποδοτικό χαρακτήρα ή άλλων εισφορών που συγκεντρώνονται σε ταμεία αποζημιώσεων. VI. ΣΧΕΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ο εθνικός δικαστής 21 έχει καθολική αρμοδιότητα για την εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου. Το Κοινοτικό δίκαιο εφαρμόζεται από τους εθνικούς δικαστές ως ενιαίο δίκαιο. Σήμερα, εκτός από τους έλληνες δικαστές υπάρχουν και οι δικαστές κρατών μελών της Κοινότητας, οι οποίοι όλοι μαζί έχουν ένα κοινό στοιχείο: όλοι υπηρετούν την ίδια έννομη τάξη και εφαρμόζουν το κοινοτικό δίκαιο, του οποίου κλάδος είναι και το Δίκαιο Περιβάλλοντος, δίκαιο κοινό σε όλες τις εθνικές έννομες τάξεις που λειτουργούν και ως υποκαταστήματα της κοινοτικής έννομης τάξης 22. Η δικονομία και η οργάνωση των δικαστηρίων στα διάφορα κράτη-μέλη παρουσιάζουν βέβαια διαφορές. Σε ορισμένες χώρες επιλαμβάνονται τα διοικητικά δικαστήρια, σε άλλες τα αστικά ενώ ορισμένες υποθέσεις έχουν ποινικό χαρακτήρα. Το Περιβαλλοντικό Δίκαιο είναι ένα δίκαιο, το οποίο βρίθει διατάξεων δημοσίου δικαίου, στη χώρα μας και συνταγματικού δικαίου, όπως λ.χ. το άρθρο 24 του Συντάγματος. Έτσι, το φάσμα των διατάξεών του καλύπτει την πυραμίδα του συνταγματικού, του διοικητικού και του ιδιωτικού δικαίου. Η ελληνική νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας υπήρξε ιδιαίτερα πλούσια 23. Αλλά και τα πολιτικά δικαστήρια διαμόρφωσαν μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα νομολογία με αφετηρία τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα για την 21 Βλ. Γ. Κρεμλής, «Η Ευρωπαϊκή πολιτική και το Δίκαιο του Περιβάλλοντος Κοινοτικό Κεκτημένο», Οκτώβριος 1998, Νόμος και Φύση 3/98, σελ. 553 επ. 22 Βλ. Γ. Σιούτη, Κ. Καρακώστας, «Εισαγωγή στο Κοινοτικό Δίκαιο Περιβάλλοντος», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1993, σελ. 26επ. 23 Βλ. ενδεικτικά ΣΤΕ 160/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 564/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 565/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 574/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 978/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 1055/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 1352/2012 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 207/2011 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 508/2011 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 681/2011 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 899/2011 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 1562/2011 Α Δημοσίευση Νόμος, ΣΤΕ 2724/2011 Α Δημοσίευση Νόμος. 20

21 προσβολή της προσωπικότητας και την κατάχρηση δικαιώματος 24. Η προστασία του περιβάλλοντος συμπληρώνεται και από τις διατάξεις του ποινικού δικαίου 25, οι οποίες καθιστούν ποινικά κολάσιμες πράξεις ή παραλείψεις επιχειρήσεων ή φυσικών προσώπων που παραβιάζουν το δίκαιο του περιβάλλοντος 26. Ως εκ τούτου, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς δεν επιλαμβάνεται για τις περιβαλλοντικές υποθέσεις ένα μόνο δικαστήριο αλλά, κατά περίπτωση, τα διοικητικά, τα πολιτικά ή τα ποινικά δικαστήρια. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ίδια πράξη στοιχειοθετεί παραβιάσεις διοικητικού, αστικού και ποινικού δικαίου που άγονται έτσι εκ των πραγμάτων σε διαφορετικά δικαστήρια. Μόνο στην Ινδία 27 και στην Νέα Ζηλανδία υπάρχουν αμιγώς περιβαλλοντικά δικαστήρια που επιλαμβάνονται κατ αρχήν μίας περιβαλλοντικής υπόθεσης στο σύνολό της. Ως κλάδος του κοινοτικού δικαίου, το δίκαιο του περιβάλλοντος διαπνέεται από τις αρχές της υπεροχής και της άμεσης εφαρμογής 28. Όταν εφαρμόζει, δηλαδή, ο εθνικός δικαστής το κοινοτικό δίκαιο περιβάλλοντος, το εφαρμόζει, όπως ακριβώς και το γενικό κοινοτικό δίκαιο 29. Θα πρέπει συνεπώς, εάν οι διατάξεις του εθνικού δικαίου έρχονται σε σύγκρουση με διατάξεις του κοινοτικού δικαίου περιβάλλοντος, να μην εφαρμόσει τις διατάξεις του εθνικού δικαίου αλλά να εφαρμόσει μόνο τις διατάξεις του κοινοτικού δικαίου (αρχή της υπεροχής) ή να αναγνωρίσει στους ιδιώτες τα δικαιώματα εκείνα, τα οποία απορρέουν άμεσα από ορισμένες διατάξεις του κοινοτικού δικαίου περιβάλλοντος που έχουν άμεση εφαρμογή (αρχή της άμεσης εφαρμογής). Το δίκαιο του περιβάλλοντος δεν διαθέτει δηλαδή ιδιαιτερότητες σε σχέση με τους άλλους κλάδους του κοινοτικού δικαίου. Στις περιπτώσεις δε εκείνες όπου το 24 Βλ. ενδεικτικά ΕφΛάρ 373/2011 Δικογραφία 2012, σελ. 92, ΕφΘεσ 481/2010 Α Δημοσίευση Νόμος, ΠΠρΑθ 2369/2010 Α Δημοσίευση Νόμος, ΜονΠρΧαλκ 1158/2010 ΧρΙδ 2011, σελ. 90, ΕφΔωδ 192/2009 Α Δημοσίευση Νόμος, ΠΠρΗρακλ 109/2009 Α Δημοσίευση Νόμος 25 Βλ. ενδεικτικά ΑΠ 1041/2011 Α Δημοσίευση Νόμος, ΑΠ 1125/2011 Α Δημοσίευση Νόμος 26 Βλ. Αγγελική Καλλία Αντωνίου, «Η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων για την κοινοτική πολιτική βιώσιμης ανάπτυξης και προστασίας περιβάλλοντος», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1999, σελ. 20 επ. 27 Βλ. Ελ. Μουσταΐρα, «Η υπόθεση της βιομηχανικής καταστροφής στη Bhopal», ΕλλΔνη 35/1994, σελ Βλ. Ε. Ρούκουνας, «Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο», εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2010, σελ. 31 επ. 29 Βλ. Κ. Χορτάτος, «Εισαγωγή στο σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο και το πρόβλημα των σχέσεων μεταξύ Διεθνούς και εσωτερικού δικαίου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2006, σελ

22 κράτος παραβιάζει το κοινοτικό δίκαιο και τούτου έχει συνέπεια την πρόκληση ζημίας σε ιδιώτες, η οποία οφείλεται στην συμπεριφορά, στην πράξη ή παράλειψη του κράτους, και εφόσον, βέβαια, υπάρχει αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της πράξης και της ζημίας, θεμελιώνεται δικαίωμα αποζημίωσης. Στοιχειοθετείται, δηλαδή, αντικειμενική ευθύνη του κράτους και υποχρέωση αποκατάστασης της σχετικής ζημίας. Συμπερασματικά 30, το μεγάλο πρόβλημα του κοινοτικού δικαίου περιβάλλοντος δεν είναι η ύπαρξη διατάξεων 31. Διατάξεις υπάρχουν πολλές. Το πρόβλημα είναι η εφαρμογή του στην πράξη. Σε αυτόν ακριβώς τον τομέα της εφαρμογής και επιβολής του δικαίου περιβάλλοντος η Κοινότητα προσπαθεί να επικεντρώσει τις προσπάθειές της. Άλλωστε, στα πλαίσια αυτά ο ρόλος του δικαστή κρίνεται εξαιρετικά σημαντικός, σε συνδυασμό βέβαια και με την ενημέρωση των πολιτών, οι οποίοι πρέπει να γνωρίζουν ότι, όταν ανακύπτουν ζητήματα εφαρμογής του δικαίου του περιβάλλοντος, πρέπει να απευθύνονται στις αρμόδιες εθνικές αρχές και, σε περίπτωση, που δεν δικαιωθούν, στα αρμόδια εθνικά δικαστήρια. Γ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπως διαφαίνεται και από την καθημερινή δικαστηριακή πρακτική, οι διασυνοριακές περιβαλλοντικές μολύνσεις αποτελούν περιορισμένο μέρος της ύλης των πολιτικών δικαστηρίων 32. Στους ανασταλτικούς παράγοντες προσφυγής των ιδιωτών ατομικά στη δικαιοσύνη για οικολογικές ζημίες, συγκαταλέγεται ο υψηλός βαθμός αβεβαιότητας για την έκβαση της δίκης, πολύ περισσότερο όταν η υπόθεση εκδικάζεται ενώπιον αλλοδαπών δικαστηρίων και εφαρμόζεται αλλοδαπό δίκαιο, το υψηλό κόστος διεξαγωγής ενός δικαστικού αγώνα, ιδίως όταν αυτός που προξένησε τη μόλυνση είναι οικονομικά πολύ πιο ισχυρός, προβλήματα ως προς την απόδειξη, η 30 Βλ. Γ. Κρεμλής, «Η Ευρωπαϊκή πολιτική και το Δίκαιο του Περιβάλλοντος Κοινοτικό Κεκτημένο», Οκτώβριος 1998, Νόμος και Φύση 3/98, σελ Βλ. περισσότερα για νομολογία του ΔΕΚ στο βιβλίο του Ι. Δημητρακόπουλου, «Η Νομολογία του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και βασική κοινοτική νομοθεσία για το περιβάλλον», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Βλ. Δ.Κ. Σταματιάδης, «Διεθνείς περιβαλλοντικές μολύνσεις και Ιδιωτικό διεθνές δίκαιο», ΧρΙΔ 2007, σελ

23 πιεστική βούληση του συνήθως οικονομικά ισχυρότερου αδικοπραγούντος για εξωδικαστικό συμβιβασμό. Τα ζητήματα τα οποία προκύπτουν στο πλαίσιο της διεθνούς δικαιοδοσίας των δικαστηρίων επί διασυνοριακών ρυπάνσεων σχετίζονται καταρχήν με τη φύση των συγκεκριμένων αδικοπραξιών ως αδικοπραξιών αποστάσεως, χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι σε άλλον τόπο λαμβάνει χώρα το γενεσιουργό της αδικοπραξίας γεγονός και σε άλλον τόπο επέρχεται η προσβολή του εννόμου αγαθού. Επίσης, το αίτημα του ενάγοντα δεν περιορίζεται μόνο στην αποζημίωση από την προσβολή του εννόμου αγαθού αλλά περιλαμβάνει και την αξίωση της άρσης της προσβολής και της παράλειψής της για το μέλλον. Με τη διεθνή δικαιοδοσία σχετίζεται τέλος άμεσα και η ετεροδικία 33 κρατών ή δημόσιων οργανισμών 34. Το ξένος κράτος απολαύει ετεροδικίας για τις πράξεις που σχετίζονται με την άσκηση κυριαρχίας (jure imperii) όχι όμως και για εκείνες που αφορούν στη διαχείριση της ιδιωτικής του περιουσίας, όταν δηλαδή ενεργεί ως fiscus (πράξεις jure gestionis). Επειδή ωστόσο στο δημόσιο διεθνές δίκαιο δεν προβλέπονται ακριβή κριτήρια διαχωρισμού των πράξεων ενός κράτους ως κυριαρχικών ή μη, την απάντηση στο ερώτημα εάν η συγκεκριμένη βλαπτική του περιβάλλοντος ενέργεια ενός κράτους έγινε jure imperii ή jure gestionis καλείται να τη δώσει το εθνικό δίκαιο του δικαστή (lex fori). ΙΙ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΠΟΛΔ Είναι γεγονός, όπως προαναφέρθηκε, ότι για το ζήτημα της διεθνούς δικαιοδοσίας επί οικολογικών προβλημάτων υπερεθνικού χαρακτήρα, υπάρχει έλλειψη, τόσο σε επίπεδο ελληνικού δικονομικού διεθνούς δικαίου όσο και σε επίπεδο δικονομικό άλλων κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης 35, μιας ειδικής ρύθμισης Βλ. Α. Γραμματικάκη-Αλεξίου, Ζ. Παπασιώπη-Πασιά, Ε. Βασιλακάκης, 2012, «Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλας, σελ. 389 καθώς και Α. Μπρεδήμας, «Η ετεροδικία των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων στην Ελλάδα», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991, σελ. 40 επ. 34 Βλ. Γ. Παπακωνσταντίνου, «Διεθνής δικαιοδοσία και αρμοδιότης των ελληνικών δικαστηρίων», εκδόσεις Ωμέγα 1972, σελ. 104 επ. 35 Η μόνη διάταξη που αφορά στα θέματα διασυνοριακής ρύπανσης είναι το άρθρο 132 του ελβετικού κώδικα για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Με βάση την πιο πάνω διάταξη, ελλείψει συμφωνίας των μερών για την εφαρμογή του ελβετικού δικαίου, οι αξιώσεις που ανακύπτουν σε περίπτωση ζημιογόνων 23

24 Συγκεκριμένα, στο ελληνικό δικονομικό σύστημα 37, από τις υφιστάμενες ρυθμίσεις λαμβάνεται κατ αρχήν υπόψη η διάταξη του άρθρου 3 ΚΠολΔ 38, σύμφωνα με την οποία, η διεθνής δικαιοδοσία αποχρωματίζεται εντελώς από το σύνδεσμο της ιθαγένειας και εξαρτάται αποκλειστικά από την ύπαρξη της κατά τόπο αρμοδιότητας στην περιφέρεια οποιουδήποτε ελληνικού δικαστηρίου. Συνεπώς, θεμελιώνεται η διεθνής δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων όταν ο εναγόμενος έχει την κατοικία του ή τη διαμονή του στην Ελλάδα 39. Στην περίπτωση κατά την οποία ο εναγόμενος είναι εταιρία θα πρέπει να έχει την πραγματική της έδρα στην Ελλάδα 40 ή να έχει ιδρύσει υποκατάστημα 41 ή έστω γραφεία με χαρακτήρα de facto υποκαταστήματος στην ημεδαπή. Σε συνδυασμό με την παραπάνω διάταξη μια άλλη ειδική βάση δωσιδικίας και άρα διεθνούς δικαιοδοσίας που μπορεί να εφαρμοστεί στις περιβαλλοντικές αδικοπραξίες είναι αυτή της τοποθεσίας των ακινήτων, του άρθρου 29 παρ. 1 ΚΠολΔ. Πρόκειται για αποκλειστική διεθνή δικαιοδοσία στην οποία υπάγονται διαφορές που αφορούν, μεταξύ άλλων, εμπράγματα δικαιώματα πάνω σε ακίνητα, τη νομή ή την κατοχή τους. Εδώ συγκαταλέγονται και οι καθοριστικές του περιεχομένου της κυριότητας αγωγές (άρθρο 1003 ΑΚ). Ένας άλλος δικαιοδοτικός σύνδεσμος για τη θεμελίωση της διεθνούς δικαιοδοσίας είναι αυτός του τόπου τελέσεως του αδικήματος (άρθρο 35 ΚΠολΔ). Πρόκειται για συντρέχουσα διεθνή δικαιοδοσία στην οποία υπάγονται διαφορές από αξιόποινη πράξη, ακόμη κι αν η απαίτηση στρέφεται εναντίον προσώπου που δεν έχει ποινική ευθύνη. εκπομπών προερχόμενων από ακίνητο διέπονται, κατ επιλογή του ζημιωθέντος, είτε από το δίκαιο του τόπου όπου βρίσκεται το ακίνητο είτε από το δίκαιο του τόπου όπου επήλθε η ζημία. 36 Βλ. Δ.Κ. Σταματιάδης, «Διεθνείς περιβαλλοντικές μολύνσεις και Ιδιωτικό διεθνές δίκαιο», ΧρΙΔ 2007, σελ Βλ. Κεραμευς/Κονδύλης/Νίκας, «Ερμηνεία ΚπολΔ (Ι)», εκδόσεις Σάκκουλα 2000, σελ. 17 επ. 38 Βλ. Κ. Κεραμευς, «Αστικό Δικονομικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος», εκδόσεις Σάκκουλα 1986, σελ. 1 επ. 39 Στην τελευταία περίπτωση εφόσον δεν έχει κατοικία στην αλλοδαπή. 40 ΑΠ 335/2011 ΕΝΔ (2001), σελ Η πραγματική έδρα με την έννοια του τόπου όπου ασκείται η διοίκηση του νομικού προσώπου, όπου δηλαδή λαμβάνονται οι αποφάσεις των οργάνων διοικήσεως του νομικού προσώπου, δεν συμπίπτει οπωσδήποτε με την καταστατική έδρα, που είναι ο τόπος που αναγράφεται στο καταστατικό. 41 ΕφΘεσ 1951/1988 Αρμ (1988), σελ

25 Από την εφαρμογή των παραπάνω διατάξεων προκύπτει ότι τα ελληνικά δικαστήρια, σε περίπτωση ζημίας στο φυσικό περιβάλλον, η οποία συνιστά παράλληλα διαφορά του γειτονικού δικαίου και αξιόποινη πράξη, θα έχουν αποκλειστική ή συντρέχουσα διεθνή δικαιοδοσία ανάλογα με τον αν η θεμελίωσή της θα γίνει με βάση το άρθρο 29 παρ. 1 ΚΠολΔ ή το άρθρο 35 ΚΠολΔ. ΙΙΙ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ 44/2001 α. Γενικά Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης 42 αντίστοιχη ρύθμιση, με ουσιαστικές, ωστόσο, διαφορές από αυτές του ελληνικού δικονομικού διεθνούς δικαίου, περιέχει το άρθρο 5 σημ. 3 της Σύμβασης των Βρυξελλών και νυν του Κανονισμού 44/ Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη διάταξη «ο εναγόμενος που έχει την κατοικία του ή την έδρα σε κάποιο κράτος-μέλος μπορεί να εναχθεί ως προς ενοχές εξ αδικοπραξίας ή οιονεί αδικοπραξίας, ενώπιον του δικαστηρίου του τόπου όπου συνέβη ή ενδέχεται να συμβεί το ζημιογόνος γεγονός». Πρόκειται για συντρέχουσα ειδική δωσιδικία 44 η οποία λειτουργεί με την προϋπόθεση ότι ο εναγόμενος κατοικεί στο κοινοτικό χώρο. Σημείο διαφοροποίησης του άρθρου 5 σημ. 3 του Κανονισμού 44/2001 σε σχέση με το άρθρο 35 ΚΠολΔ είναι ότι η διάταξη του Κανονισμού δεν αξιώνει οι διαφορές να προέρχονται από αξιόποινη πράξη αλλά αρκεί ότι απορρέουν από αστική απλώς αδικοπραξία. Από αυτήν την διαφοροποίηση συνάγεται ότι η δωσιδικία που καθιερώνει η συγκεκριμένη διάταξη του Κανονισμού έχει ευρύτερο πεδίο εφαρμογής από ότι η αντίστοιχη του άρθρου 35 ΚΠολΔ. Η τέλεση αξιόποινης πράξης στα πλαίσια του Κανονισμού αποτελεί προϋπόθεση του άρθρου 5 σημ. 4. Η εν λόγω διάταξη, η οποία σχετίζεται με την αμέσως προηγούμενη (άρθρο 5 σημ. 3 του Κανονισμού), διευρύνει το πεδίο εφαρμογής της διότι δεν αναφέρεται μόνο στα 42 Βλ. Ελ. Μουσταΐρα, «Αστική ευθύνη σε διεθνή περιβαλλοντική μόλυνση», Νόμος και Φύση 1998, σελ. 32 επ. 43 Κανονισμός (ΕΚ) αριθμός 44/2001 του Συμβουλίου της 22ας Δεκεμβρίου 2000 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις. (Έναρξη ισχύος ) 44 παράλληλη της γενικής δωσιδικίας της κατοικίας του εναγομένου. 25

26 αστικά αδικήματα αλλά και στις αξιόποινες πράξεις από τις οποίες απορρέουν αγωγές αποζημίωσης είτε χρηματικής φύσεως είτε in natura. Καθιερώνει δε ειδική δικαιοδοτική βάση της πολιτικής αγωγής και προϋποθέτει για την εφαρμογή της ήδη ασκηθείσα ποινική δίωξη 45. Περαιτέρω, απαιτείται αξιόποινη πράξη ή παράλειψη, αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της αξιόποινης πράξης και της ζημίας για την οποία έχει ασκηθεί η αγωγή αποζημιώσεως ή αποκαταστάσεως της πρότερης κατάστασης και τέλος δυνατότητα άσκησης της πολιτικής αγωγής ενώπιον του ποινικού δικαστηρίου. Κατά γενική εκτίμηση η διάταξη δεν τυγχάνει ευρείας εφαρμογής, ενώ παρουσιάζει πρακτική σημασία, όταν το ποινικό δικαστήριο έχει την έδρα του σε κράτος άλλο από τον τόπο που συνέβη το ζημιογόνο γεγονός ή που έχει την κατοικία του ο κατηγορούμενος-εναγόμενος 46. β. Αγωγές προληπτικού χαρακτήρα Με την επαναδιατύπωση του άρθρου 5 σημ. 3 στο πλαίσιο του Κανονισμού 44/2001 καθιερώθηκε μία ακόμα ειδική βάση διεθνούς δικαιοδοσίας, αυτή του «του τόπου...όπου ενδέχεται να συμβεί το ζημιογόνο γεγονός». Με τη συγκεκριμένη ρύθμιση υιοθετούνται πλέον ρητά οι αγωγές «προληπτικού χαρακτήρα». Πρόκειται για αγωγές οι οποίες αποσκοπούν στην παροχή έννομης προστασίας, εν όψει μιας επικείμενης αδικοπραξίας που δεν έχει ακόμα συντελεστεί 47. Ωστόσο, κατά την εφαρμογή της παραπάνω διάταξης στο πλαίσιο της Σύμβασης Βρυξελλών γίνονταν δεκτές στην τακτική διαδικασία «αγωγές παραλείψεως με αίτημα την παρεμπόδιση επικείμενης αδικοπραξίας 48, χωρίς πλάι να 45 ΠΠρΘεσ 585/1993 ΕΕΕυρΔ (1994), σελ. 727 επ. 46 Βλ. Ε. Βασιλακάκη, «Ειδικές βάσεις διεθνούς δικαιοδοσίας επί διαφορών από σύμβαση και από αδικοπραξία», εκδόσεις Σάκκουλα 2004, σελ Οι συγκεκριμένες αγωγές δεν γνωρίζουν ευρείας αποδοχής μεταξύ των ευρωπαϊκών νομοθεσιών. Συναντώνται κυρίως στα δίκαιο της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου με περιορισμένο πεδίο εφαρμογής. Βλ. αναλυτικά Βλ. Ε. Βασιλακάκη, «Ειδικές βάσεις διεθνούς δικαιοδοσίας επί διαφορών από σύμβαση και από αδικοπραξία», εκδόσεις Σάκκουλα 2004, σελ. 199 επ. 48 Άποψη η οποία υποστηρίζεται στην έκθεση Schlosser (παρ. 134) όπου αναφέρεται ότι «Πολλά επιχειρήματα συνηγορούν υπέρ της δυνατότητας να ασκούνται επίσης ενώπιον του δικαστηρίου που αναφέρεται στο άρθρο 5 ση. 3 κύριες αγωγές σύμφωνα με την τακτική διαδικασία με σκοπό την παρεμπόδιση επικείμενης αδικοπραξίας». 26