Ενότητα Γ : Φάκελος Καταστροφής

Transcript

1 Άξονες χωροταξικής και οικιστικής οργάνωσης των πυρόπληκτων περιοχών: Πιλοτική διερεύνηση των προοπτικών ανασυγκρότησης των Δήμων Αλιφείρας, Ανδριτσαίνης, Ζαχάρως και Φιγαλείας του Νομού Ηλείας Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Σχολή Αρχιτεκτόνων Ε.Μ. Πολυτεχνείο Ιανουάριος 2008 Ενότητα Γ : Φάκελος Καταστροφής Λ. Βασενχόβεν, Ηλ. Γιαννίρης, Μ. Δανδουλάκη, Ν. Πάγκας και Κ. Σαπουντζάκη [Σημ. Βλ. περίληψη στην σελ. 50] Γ1. Γενική θεώρηση Γ1.1. Εισαγωγή Η συγκρότηση ενός Φακέλου Καταστροφής (ΦΚ) για 4 Δήμους του Νομού Ηλείας που υπέστησαν εκτεταμένες καταστροφές από την πυρκαγιά του Αυγούστου 2007 είναι ένα φιλόδοξο εγχείρημα που χρειάζεται μεγάλη ερευνητική προσπάθεια, ανθρώπινους και υλικούς πόρους, χρόνο και διάρκεια. Στην παρούσα μορφή του δεν είναι παρά ένα πρωτόλειο που έχει περισσότερο μεθοδολογικό χαρακτήρα, παρά αξιώσεις πλήρους καταγραφής ενός εξαιρετικά σύνθετου φαινομένου. Η εμπειρία από καταστροφικά φαινόμενα του παρελθόντος έχει καταδείξει ότι δεν συλλέγονται με οργανωμένο και πλήρη τρόπο στοιχεία μετά από μια καταστροφή ώστε να είναι δυνατόν να συντεθεί μια εικόνα της κατάστασης σε κάθε φάση της καταστροφής και κυρίως στις φάσεις αποκατάστασης. Μετά από μια καταστροφή είτε δεν συλλέγονται στοιχεία, ιδίως κατά την φάση έκτακτης ανάγκης, όταν η δράση είναι επείγουσα και οι πόροι ανεπαρκείς, είτε συλλέγονται από διάφορους φορείς και με διάφορες μεθόδους, οπότε δεν είναι συμβατά μεταξύ τους, είτε τέλος αγνοούνται ολόκληροι τομείς δράσης, ιδίως αυτοί που δεν σχετίζονται με δραστηριότητες στα πλαίσια αρμοδιοτήτων δημόσιων φορέων. Ακόμη και όταν συλλέγονται κάποια στοιχεία, συνήθως χάνονται, διασκορπίζονται και αχρηστεύονται σε πολύ σύντομο διάστημα μετά την καταστροφή. Στην καλύτερη περίπτωση δεν αξιοποιούνται για την συσσώρευση πολύτιμης για το μέλλον εμπειρίας, παρά την προσπάθεια μεμονωμένων ερευνητών στο πλαίσιο μιας πανεπιστημιακής έρευνας ή μιας διδακτορικής διατριβής. Η πρακτική αυτή καθιστά πολύ δύσκολη την παρακολούθηση της κατάστασης μετά από μια καταστροφή (με σχετική γεωγραφική, χρονική και τομεακή - θεματική πληρότητα) και δυσχεραίνει την συγκριτική εξέταση διαφορετικών καταστροφών. Λειτουργεί επίσης ανασχετικά ως προς τη δυνατότητα ελέγχου και διαφάνειας, αλλά και την ανατροφοδότηση των όποιων σχεδιασμών και προγραμματισμών. 1

2 Η δημιουργία ενός, έστω και εμβρυακού, «φακέλου καταστροφής» για την Ηλεία, επιχειρεί να αποκριθεί στο κενό αυτό και να αποτελέσει ένα διστακτικό βήμα προς την κατεύθυνση μιας πιο συστηματικής προσπάθειας στο μέλλον. Το έργο του ΦΚ αναλήφθηκε από μια υπο-ομάδα της ερευνητικής ομάδας που έχει συγκροτήσει ο Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας ΕΜΠ για να ασχοληθεί με τους δήμους Αλιφείρας, Ανδρίτσαινας, Ζαχάρως και Φιγαλείας του Νομού Ηλείας. Η υποομάδα αποτελέσθηκε από ερευνητές του ΕΜΠ, του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου και άλλους ανεξάρτητους επιστήμονες 1. Γ.1.2. Στόχοι, αντικείμενο και δυνατότητες της ερευνητικής ομάδας Πρακτικός στόχος είναι η συγκρότηση ενός οδηγού συλλογής στοιχείων που παρακολουθούν την μετακαταστροφική περίοδο μιας περιοχής. Ως πιλοτική εφαρμογή (ή μελέτη περίπτωσης) λαμβάνεται η πυρόπληκτη περιοχή 4 δήμων της Ηλείας. Εντούτοις, αν και αυτός είναι ο στόχος, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι παρά ένα πλαίσιο, ένα σκαρίφημα οδηγού και μόνο ένα πρώτο βήμα προς την εν δυνάμει δημιουργία, ίσως σε άλλη φάση, ενός συστήματος καταγραφής, αποθήκευσης και συλλογής στοιχείων που να επιτρέπει κατά το δυνατό την αποτύπωση της κατάστασης πριν, κατά και μετά την καταστροφή και μέχρι την ανασυγκρότηση. Η συμβολή της εργασίας αυτής μπορεί ταυτόχρονα να περιγραφεί σε πολλά επίπεδα. Τελικά, στόχος της εργασίας είναι να καταρτισθεί φάκελος αρχείο της πυρικής καταστροφής, με πολλαπλή σκοπιμότητα: Συμβολή στην ανασυγκρότηση της πληγείσας περιοχής, Εκπαιδευτική, Ερευνητική, Καταγραφή και διάσωση εμπειρίας για μελλοντική άσκηση πολιτικής. Η συγκρότηση του ΦΚ δεν ήταν δυνατό να ολοκληρωθεί στα στενά πλαίσια αυτού του έργου, λόγω ανεπάρκειας χρόνου, πόρων και μέσων. Εκτός αυτού όμως η κατάρτιση ενός ΦΚ δεν είναι έργο «στιγμιαίο». Αντίθετα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια εργασία συνεχής (longitudinal study), που φιλοδοξεί να καταγράψει το φαινόμενο από την στιγμή της καταστροφής και σε όλες τις φάσεις άμεσης αντιμετώπισης, αποκατάστασης και ανασυγκρότησης. Στον χρονικό ορίζοντα των εργασιών της ερευνητικής ομάδας επιδιώχθηκε απλώς να διατυπωθεί μια δομή φακέλου καταστροφής, ως αρχείου και βάσης δεδομένων, να εισαχθούν, ως παράδειγμα, κάποια περιορισμένα στοιχεία, και να πραγματοποιηθεί μια χρονικά οριοθετημένη έρευνα στοιχείων από τον ημερήσιο τύπο. Το αντικείμενο της κατάρτισης ενός ΦΚ δεν περιορίζεται σε μια απλή στατιστική καταγραφή των απωλειών ζωής και των υλικών καταστροφών (π.χ. καμένων εκτάσεων και κτιρίων, τεχνικών υποδομών κλπ.), αν και αυτή η καταγραφή είναι 1 Κατ αλφαβητική σειρά: Λουδοβίκος Βασενχόβεν, Πολεοδόμος Χωροτάκτης, Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, Δρ Ηλίας Γιαννίρης, Πολεοδόμος Χωροτάκτης και ερευνητής στο ΕΜΠ, Μιράντα Δανδουλάκη, Πολιτικός Μηχανικός και στέλεχος του Joint Research Centre της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Δρ Νίκος Πάγκας, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος, και Δρ Πόπη Σαπουντζάκη, Πολεοδόμος Χωροτάκτης, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. 2

3 προφανώς ουσιώδες στοιχείο του ΦΚ. Τελείως ενδεικτικά αναφέρονται τα παρακάτω στοιχεία που πρέπει να περιληφθούν στον ΦΚ, στο μέτρο του δυνατού: Διαχρονική εξέλιξη του καταστροφικού φαινομένου και των μετακαταστροφικών συνθηκών, Οργανωτικές δομές (θεσμικές, οικονομικές, κοινωνικές) προ της καταστροφής, κατά την καταστροφή και κατά τα στάδια που ακολούθησαν, Ρόλος και συμπεριφορά «δρώντων» της διοίκησης, του ιδιωτικού τομέα και της κοινωνίας, τόσο εκείνων που έχουν συγκεκριμένο θεσμικό ρόλο, όσο και των λοιπών συντελεστών, από την κεντρική διοίκηση μέχρι τα μεμονωμένα νοικοκυριά και οικονομικές μονάδες, Εντοπισμός άτυπων μορφών οργάνωσης και κινητοποίησης και κενών στην αντιμετώπιση των καταστροφών και στην μετέπειτα δραστηριοποίηση, Μεταβολές κοινωνικού, δημογραφικού, οικονομικού, περιβαλλοντικού και χωρικού χαρακτήρα που παρατηρούνται διαχρονικά, τόσο σε επίπεδο πραγματικών γεγονότων, όσο και σε επίπεδο προθέσεων και μελλοντικού προγραμματισμού, παρά τις δυσκολίες που αυτό το τελευταίο παρουσιάζει. Κατά συνέπεια, σε μια πλήρη μορφή, ο ΦΚ πρέπει να περιέχει: o Στατιστικά και απογραφικά δεδομένα, o Χάρτες, διαγράμματα και φωτογραφικό υλικό, o Υφιστάμενες μελέτες, σχέδια και προγράμματα, o Έρευνες και ερευνητικές δημοσιεύσεις, o Υλικό από ηλεκτρονικά και έντυπα ΜΜΕ, o Επίσημα κείμενα (αποφάσεις δημόσιων αρχών, θεσμικά σχέδια), o Απόψεις κρατικών, ιδιωτικών και κοινωνικών φορέων, ατόμων κλπ. o Προϊόν διαβουλεύσεων, o Πληροφορίες από επίσημες διαδικασίες αποκατάστασης, π.χ. διαδικασίες χορήγησης βοηθημάτων ή δανείων, o Συνεντεύξεις κ.ά. Ο φιλόδοξος αυτός στόχος έχει πολλαπλές απαιτήσεις. Ο ΦΚ πρέπει να χαρακτηρίζεται από: o Πληρότητα ως προς τις βασικές θεματικές ενότητες που θεωρούνται ως σημαντικές, o Γεωγραφική ευρύτητα και χωρική αναφορά, o Κάλυψη όλων των φάσεων μιας καταστροφής (προκαταστροφική κατάσταση, έκτακτη κατάσταση, αποκατάσταση, ανασυγκρότηση), o Αναφορά σε δράσεις δημόσιων φορέων, ιδιωτικού τομέα και κοινωνικών φορέων, o Αξιοποίηση κατά το δυνατόν περισσότερων πηγών πληροφορίας και σύνδεση με αντίστοιχες προσπάθειες, o Δυνατότητα τροφοδότησης με στοιχεία από ενδιαφερόμενους (π.χ. μέσω του διαδικτύου), o Διαφάνεια και τεκμηρίωση ως προς τις πηγές προέλευσης των στοιχείων. Το προϊόν της παρούσας εργασίας απέχει φυσικά πολύ από το ικανοποιεί αυτές τις απαιτήσεις για τους λόγους που ήδη αναφέραμε. Εδώ απλώς επιχειρήσαμε, με αναφορά στην πυρική καταστροφή 4 δήμων της Ηλείας, να αναπτύξουμε σε πρώτη προσέγγιση μια μεθοδολογία, κατά το δυνατό χρησιμοποιήσιμη και σε ανάλογες περιπτώσεις καταστροφών. Η κύρια χρησιμότητα της εργασίας δεν είναι συνεπώς η συλλογή και ταξινόμηση των ίδιων των στοιχείων, αλλά η απόπειρα να καταδειχθεί η δυνατότητα συλλογής στοιχείων με συγκροτημένο τρόπο. 3

4 Γ.1.3. Ο σχεδιασμός κατά την μετακαταστροφική περίοδο Αναφερθήκαμε παραπάνω στην ενδεχόμενη χρησιμότητα της κατάρτισης ενός μοντέλου φακέλου καταστροφής για την αντιμετώπιση της μετά την καταστροφή κατάστασης, αλλά και για τον έγκαιρο σχεδιασμό ιδίως περιοχών γνωστής και υψηλής διακινδύνευσης. Γι αυτό και θεωρούμε σκόπιμο να παραθέσουμε εδώ μερικά σχόλια για το θέμα του σχεδιασμού της ανάπτυξης ή απλής αποκατάστασης. Ο ΦΚ μπορεί να αποτελέσει το θεμέλιο του μελλοντικού σχεδιασμού ανάπτυξης μιας περιοχής στην μετακαταστροφική περίοδο εφόσον καταστεί δυνατό να απεικονισθεί με αξιοπιστία η κατάσταση που έχει προκύψει μετά την καταστροφή. Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ ενός σχεδιασμού αποκατάστασης στο καθεστώς προ της καταστροφής και ενός προϋφιστάμενου σχεδιασμού ανάπτυξης της περιοχής, σύμφωνα με στόχους που έχουν τεθεί προ του καταστροφικού φαινομένου. Στην δεύτερη, και φυσικά επιθυμητή, περίπτωση η υπάρχουσα κατάσταση είναι ήδη γνωστή και καταγραμμένη και ο ΦΚ παρέχει τα δεδομένα μιας απαραίτητης σύγκρισης των καταστάσεων πριν και μετά την καταστροφή, ώστε να προσαρμοσθεί ο υφιστάμενος σχεδιασμός (Διάγραμμα 1). 4

5 Διάγραμμα 1. Σχέδια αποκατάστασης και ανάπτυξης μιας περιοχής μετά την καταστροφή: Δύο εναλλακτικές δυνατότητες Διαδοχικές καταστάσεις της περιοχής σε διάφορες χρονικές φάσεις εφαρμογής του σχεδίου Κατάσταση μετά την καταστροφή Πορεία εφαρμογής σχεδίου αποκατάστασης και επαναφοράς στην προ της καταστροφής κατάσταση +0 Κατάσταση προ της καταστροφής Πορεία εφαρμογής προϋφιστάμενου σχεδίου ανάπτυξης σύμφωνα με στόχους που έχουν τεθεί προ της καταστροφής. Στο Διάγραμμα 2 απεικονίζουμε με άλλο τρόπο, την αντιδιαστολή μεταξύ ενός σχεδίου αποκατάστασης, που επαναφέρει το καθεστώς ante, και ενός σχεδίου ανάπτυξης που έχει καταστρωθεί προ της καταστροφής και απλώς προσαρμόζεται στα μετακαταστροφικά δεδομένα. Σε 4 σειρές (Α, Β, Γ, Δ) εμφανίζονται 4 διαδρομές που εκκινούν σε χρόνο 0 (στιγμή της καταστροφής). Η πρώτη (Α) μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σενάριο τάσεων, χωρίς βέβαια την παρεμβολή της καταστροφής, δηλαδή ως προβολή στο μέλλον της υποθετικής «παρούσας» και απλής δομής οικονομικής και χωρικής οργάνωσης που χαρακτηρίζεται από χαμηλή διαφοροποίηση. Υπό την επίδραση των δυνάμεων της αγοράς οι υφιστάμενες δομές μεταβάλλονται ή επεκτείνονται χωρίς σχεδιασμό, διαδοχικά στις μελλοντικές περιόδους +1, +2 και +3. Οι δομές πάντως δεν μένουν στατικές. 5

6 6

7 Παρόμοιες είναι οι παραδοχές της τελευταίας διαδρομής (Δ). Πρόκειται ουσιαστικά πάλι για ένα σενάριο τάσεων, μόνο που τώρα γίνεται η παραδοχή ότι συνέβη η καταστροφή κατά την εκκίνηση της διαδρομής, δηλ. την χρονική στιγμή 0. Ακαριαία, οι οικονομικές και χωρικές δομές και οι δραστηριότητες της πληγείσας περιοχής συρρικνώνονται και δημιουργείται μια αρνητική συγκυρία και τάση, που ενδέχεται να οδηγήσει σε περαιτέρω συρρίκνωση και κατά την μελλοντική περίοδο +1. Στην επόμενη περίοδο (+2) εμφανίζεται μια διστακτική και αβέβαιη ανάκαμψη και διαφοροποίηση. Σιγά-σιγά όμως (περίοδος +3) οι δυνάμεις της αγοράς και οι ευρύτερες τάσεις ανάπτυξης επαναφέρουν την περιοχή σε μια πιο διαφοροποιημένη και δυναμική κατάσταση. Στις δύο ενδιάμεσες σειρές (Β και Γ) απεικονίζουμε τις εξελίξεις που προκύπτουν από την εφαρμογή ενός σχεδίου. Η εκκίνηση και στις δύο περιπτώσεις είναι η κατάσταση από την οποία ξεκίνησε και η διαδρομή Δ, διότι και στις δύο γίνεται η παραδοχή μιας αρχικής καταστροφής που υποβάθμισε την αμέσως προ της καταστροφής κατάσταση από την οποία θα ξεκινούσε η διαδρομή Α. Η δεύτερη διαδρομή (Β) είναι η διαδρομή στον χρόνο που προβλέπει ένα προϋπάρχον σχέδιο, χωρίς φυσικά το δεδομένο της καταστροφής. Το σχέδιο όμως πρέπει πλέον να προσαρμοσθεί σε διαφορετικά δεδομένα αφετηρίας, λόγω του καταστροφικού φαινομένου. Εκκινώντας από μια υποθετική «παρούσα» και απλή δομή οικονομικής οργάνωσης χαμηλής διαφοροποίησης, που έχει περαιτέρω συρρικνωθεί και υποβαθμισθεί λόγω της καταστροφής, η εφαρμογή του σχεδίου οδηγεί κατά την περίοδο +1 σε μεταβολές των υφιστάμενων δραστηριοτήτων και στην εμφάνιση νέων. Η πληγείσα περιοχή μεταβάλλεται σταδιακά και προσαρμόζεται σε ένα νέο πρότυπο ανάπτυξης. Στην συνέχεια (περίοδοι +2 και +3) οι οικονομικές και χωρικές δομές διαφοροποιούνται και εισάγονται νέες δραστηριότητες. Από τις αρχικές δομές όμως, εκείνες που υπήρχαν ακριβώς προ της καταστροφής, οι πιο δυναμικές δεν εξαφανίζονται. Αντιθέτως επαναφέρονται στην προ της καταστροφής κατάσταση. Άλλες πάλι διατηρούνται αρχικά σε σχετικά περιορισμένη μορφή και κατόπιν παρακμάζουν, με ελεγχόμενο όμως τρόπο. Τέλος, η διαδρομή Γ είναι εκείνη που βρίσκει την περιοχή απροετοίμαστη κατά την στιγμή 0 της καταστροφής. Εφαρμόζεται ένα «εκ των ενόντων» σχέδιο αποκατάστασης, που αρκείται στο να επαναφέρει την περιοχή στα προ της καταστροφής δεδομένα. Χωρίς εναλλακτικές λύσεις, οι αρχές φιλοδοξούν να επαναφέρουν τις προκαταστροφικές δομές, αν και λόγω της εισροής πόρων, που εξασφαλίζονται εξ αιτίας της έκτακτης ανάγκης, οι δομές αυτές μεγεθύνονται, ακόμη και στην πρώτη περίοδο (+1). Με άλλα λόγια, υπό την πίεση των έκτακτων συνθηκών, η αποκατάσταση στηρίζεται σε προϋπάρχουσες δομές και όχι στην επιδίωξη ενός εναλλακτικού αναπτυξιακού προτύπου. Η διόγκωση του υφιστάμενου προτύπου, πιθανώς τελικά αδιέξοδου, συνεχίζεται και στις επόμενες περιόδους (+2 και +3), αν και ασφαλώς εμφανίζονται κάποιες νέες δραστηριότητες, για τους λόγους που ίσχυαν και στις διαδρομές πλήρως ασχεδίαστης εξέλιξης, δηλ. λόγω της αγοράς και της ευρύτερης αναπτυξιακής συγκυρίας, ακόμη και λόγω της εμφάνισης κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων. Οι τελευταίες επωφελούνται της χαλαρότητας ελέγχου, που οφείλεται στην απέλπιδα προσπάθεια των αρχών να ενισχύσουν τις όποιες επενδύσεις δημιουργούν θέσεις εργασίας. Γ.1.4. Η έννοια και οι φάσεις της καταστροφής Για την κατανόηση των απαιτήσεων του μετακαταστροφικού σχεδιασμού, αλλά και για την αποσαφήνιση του περιεχομένου ενός φακέλου καταστροφής, απαραίτητη είναι κατ αρχάς η κατανόηση της ίδιας της έννοιας της καταστροφής.υπάρχει 7

8 πληθώρα ορισμών της έννοιας «καταστροφή» στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία και τα θεσμικά κείμενα (βλ. π.χ. Kelman και Pooley 2004, Thywissen 2006). Σύμφωνα με ένα ευρέως διαδεδομένο ορισμό που ενστερνίζονται φορείς όπως η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος και η Διεθνής Στρατηγική για τη Μείωση των Καταστροφών του ΟΗΕ, καταστροφή είναι «μια σοβαρή διαταραχή της λειτουργίας της κοινωνίας που προκαλεί εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές και περιβαλλοντικές απώλειες που υπερβαίνουν την ικανότητα της πληγείσας κοινωνίας να τις αντιμετωπίσει με ίδιους πόρους» 2. Υπάρχει ακόμη ένα σύνολο λειτουργικών ορισμών. Ενδεικτικά αναφέρεται ο ορισμός που χρησιμοποιείται προκειμένου να εισαχθούν στοιχεία μιας καταστροφής στη σχετική βάση δεδομένων της Διεθνούς Στρατηγικής για τη Μείωση των Καταστροφών του ΟΗΕ (IRIN/OCHA 2005). Στην περίπτωση αυτή για να χαρακτηριστεί μια κατάσταση ως καταστροφή θα πρέπει να πληρείται ένα τουλάχιστον από τα παρακάτω κριτήρια: o Να έχουν σκοτωθεί 10 ή περισσότεροι άνθρωποι, o Να έχουν πληγεί περισσότεροι από 100 άνθρωποι, o Να έχει κηρυχθεί κατάσταση έκτακτης ανάγκης από την αρμόδια κυβέρνηση, o Να έχει υποβληθεί αίτημα από την εθνική κυβέρνηση για διεθνή βοήθεια. Στην Ελλάδα, ο Ν. 3013/2002 («Αναβάθμιση της πολιτικής προστασίας και λοιπές διατάξεις») στο άρθρο 2 ορίζει ότι «καταστροφή νοείται κάθε ταχείας ή βραδείας εξέλιξης φυσικό φαινόμενο ή τεχνολογικό συμβάν στο χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, το οποίο προκαλεί εκτεταμένες δυσμενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο, καθώς και στο ανθρωπογενές ή φυσικό περιβάλλον». Και στη συνέχεια προχωρεί σε διάκριση των καταστροφών ως εξής: «α. Γενική καταστροφή νοείται η καταστροφή που εκτείνεται σε περισσότερες από τρεις περιφέρειες της χώρας. β. Περιφερειακή καταστροφή μικρής έντασης 3 νοείται αυτή για την αντιμετώπιση της οποίας αρκεί το δυναμικό και τα μέσα πολιτικής προστασίας της περιφέρειας. γ. Περιφερειακή καταστροφή μεγάλης έντασης νοείται αυτή για την αντιμετώπιση της οποίας απαιτείται η διάθεση δυναμικού και μέσων πολιτικής προστασίας και από άλλες περιφέρειες ή και από κεντρικές υπηρεσίες και φορείς. δ. Τοπική καταστροφή μικρής έντασης νοείται αυτή για την αντιμετώπιση της οποίας αρκεί το δυναμικό και τα μέσα πολιτικής προστασίας σε επίπεδο νομού. ε. Τοπική καταστροφή μεγάλης έντασης νοείται αυτή για την αντιμετώπιση της οποίας απαιτείται η διάθεση δυναμικού και μέσων πολιτικής προστασίας και από άλλους νομούς, περιφέρειες ή και από κεντρικές υπηρεσίες και φορείς». 2 A serious disruption of the functioning of society, causing widespread human, material or environmental losses, which exceed the ability of affected society to cope using only its own resources. Disasters are often classified according to their cause (natural or man-made). (EEA, 2005) 3 Σύμφωνα με τον ίδιο νόμο «Η ένταση της καταστροφής καθορίζεται από το μέγεθος των απωλειών ή ζημιών που αφορούν στη ζωή, στην υγεία και στην περιουσία των πολιτών, στα αγαθά, στις παραγωγικές πηγές και στις υποδομές». 8

9 Έχει ίσως σημασία να διατυπωθεί μια προσέγγιση των καταστροφών στα πλαίσια της εργασίας αυτής. Οι καταστροφές αν και φαίνονται ως μοναδικά και έκτακτα συμβάντα, δεν είναι προϊόν μερικών ωρών, όπως εκφράζουν διατυπώσεις του είδους «ακραία καιρικά φαινόμενα, θεομηνία» που συχνά ακούγονται από επίσημα χείλη. Οι θεμελιώδεις αιτίες που υποθάλπουν μια καταστροφή υποβόσκουν πολύ πριν αυτή συμβεί και κατά κανόνα συνεχίζουν και μετά να χτίζουν τις συνθήκες για μια νέα καταστροφή (Βlaikie et al. 1994). Τέτοιες πιέσεις μπορεί να είναι η γήρανση του πληθυσμού, η εγκατάλειψη της υπαίθρου, η απουσία ή η ανεπάρκεια των απαραίτητων θεσμών και θεσμικών εργαλείων. Έχει διατυπωθεί μάλιστα η άποψη ότι οι καταστροφές αποτελούν ένα μεγεθυντικό φακό για να διαπιστωθούν προϋπάρχουσες δυσμενείς συνθήκες σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και επιχειρησιακό επίπεδο. Με αυτή την έννοια πρέπει να διακρίνουμε το φυσικό φαινόμενο που αποτελεί έναυσμα καταστροφής από την φυσική καταστροφή. Το ανθρωπογενές στοιχείο του είναι εγγενές στις αποκαλούμενες «φυσικές» καταστροφές. Η προσέγγιση αυτή ανοίγει το δρόμο για την μείωση των φυσικών καταστροφών μέσω παρεμβάσεων για μείωση της τρωτότητας με αντιμετώπιση των μακροχρόνιων θεμελιωδών διαδικασιών που την υποθάλπουν. Μέσα από την εμπειρία έχει φανεί ότι μια καταστροφή κάνει ένα κύκλο (Σχήμα 1 και Σχήμα 2). Κατά την άμεση μετακαταστροφική φάση η κατάσταση φαίνεται χαοτική, υπάρχει μεγάλη πίεση από έκτακτες επείγουσες ανάγκες προς τις οποίες η κοινωνία καλείται να ανταποκριθεί, οι διαθέσιμες δομές και οι μηχανισμοί δοκιμάζονται. Πρόκειται για την αποκαλούμενη κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Άμεση απόκριση κατά την αμέσως μετά την καταστροφή φάση αναμένεται να έχουν φορείς που έχουν ως αρμοδιότητα την αντιμετώπιση κρίσεων, όπως η Πυροσβεστική Υπηρεσία, η Αστυνομία, το ΕΚΑΒ και οι διαχειριστές των δικτύων κοινής ωφελείας. Ολόκληρη η κοινωνία ωστόσο και ο καθένας ξεχωριστά αντιδρά και έχει ένα ρόλο να παίξει. Παρότι οι τοπικοί φορείς έχουν βαρύνοντα ρόλο κατά την περίοδο αυτή, η έξωθεν βοήθεια είναι κανόνας. Σχήμα 1. Ο κύκλος μιας καταστροφής 9

10 Σχήμα 2. Φάσεις μιας σεισμικής καταστροφής και ενδεικτική διάρκεια κάθε φάσης (Πηγή Burton et al. 1993) Η περίοδος έκτακτης ανάγκης είναι κατά κανόνα σύντομη και σταδιακά δίνει τη θέση της στην αποκαλούμενη περίοδο αποκατάστασης κατά την οποία αποκαθίσταται μια σχετικά κανονική λειτουργία της κοινωνίας στα προκαταστροφικά επίπεδα. Σε μερικές περιπτώσεις καταστροφών, η μετά την καταστροφή δυναμική οδηγεί σε σχεδιασμούς, πολιτικές και δράσεις που οδηγούν σε κοινωνική και αναπτυξιακή αναβάθμιση της πληγείσας περιοχής, δηλαδή στην ανασυγκρότηση της. Η ανασυγκρότηση αποτελεί ουσιαστικά βάση της πρόληψης μιας καταστροφής. Κατά τη φάση της πρόληψης αναλαμβάνεται δράση για το μετριασμό των ενδεχόμενων επιπτώσεων των φυσικών κινδύνων και για μείωση της πιθανότητας ένας φυσικός κίνδυνος να εξελιχθεί σε καταστροφή στο μέλλον, κατά κανόνα μάλιστα ενόσω μια καταστροφή φαίνεται ως ένα μακρινό, απίθανο ενδεχόμενο. Σε αντίθεση με την διαχείριση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, οι προσπάθειες για πρόληψη δεν έχουν τίποτε το ηρωικό και εντυπωσιακό. Η πρόληψη επιτυγχάνεται ή όχι στην καθημερινότητα και την ρουτίνα. Κρύβεται σε ρυθμίσεις, κανονισμούς, ελέγχους, διαδικασίες που εκτυλίσσονται κάθε μέρα και κατά κανόνα ενοχλούν. Συχνά έρχεται σε αντίθεση με το βραχυπρόθεσμο συμφέρον, με ιδιωτικές επιδιώξεις, συναντά αντιστάσεις και μάλλον συνεπάγεται πολιτικό κόστος. Πολλές φορές δυσχεραίνει σημαντικά κάποιες αναπτυξιακές επιλογές σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό ή και τοπικό. Τα αποτελέσματά της είναι δύσκολο να αποτιμηθούν, να αξιολογηθούν και να πιστωθούν σε κάποιους, μια και, όσο δεν συμβαίνει, η καταστροφή θεωρείται ένα μακρινό, απίθανο ενδεχόμενο. Γενιές ολόκληρες μπορεί να μη ζήσουν την καταστροφή, αλλά να συσσωρεύουν και μετακυλίουν στις επόμενες γενιές τις συνθήκες που υποθάλπουν μια μελλοντική καταστροφή. 10

11 Σε αυτό τον κύκλο της καταστροφής, η ολοκληρωμένη στον χρόνο και τον χώρο θεώρηση των διάφορων φάσεων είναι το κλειδί. Αποφάσεις που λαμβάνονται υπό πίεση κατά την άμεση μετακαταστροφική περίοδο επηρεάζουν μακροπρόθεσμα την αποκατάσταση και ανασυγκρότηση της περιοχής. Η πρόληψη μελλοντικών καταστροφών έχει τις βάσεις της στην διαχείριση μιας καταστροφής. Η γνώση, η εμπειρία, οι προϋπάρχοντες θεσμοί και σχεδιασμοί, οι υφιστάμενες δομές και μηχανισμοί, που έχουν κατακτηθεί από προηγούμενες καταστροφές συνήθως αποδεικνύονται μείζονος σημασίας ώστε να χαραχτεί η μετακαταστροφική πορεία της πληγείσας περιοχής με αίσθηση του μακροπρόθεσμου. Γ.1.5. Τα δάση της περιοχής έρευνας Γενικά Η καταστροφή δασικού πλούτου κατά τις πυρκαγιές του Αυγούστου 2007 προκάλεσε αίσθηση και έτυχε ευρύτατου σχολιασμού. Η καταγραφή των απωλειών στον φάκελο καταστροφής είναι ένα σοβαρό στοιχείο. Θεωρούμε λοιπόν σκόπιμο να παρεμβάλλουμε εδώ μερικά γενικά σχόλια τόσο για το φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών, όσο και για την δασική βλάστηση της περιοχής έρευνας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οι δασικές πυρκαγιές άρχισαν να παίρνουν διαστάσεις σημαντικού προβλήματος για τη χώρα μας. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου απομάκρυνε από τα δάση τους φυσικούς προστάτες τους, του πληθυσμούς που ζούσαν και ασκούσαν δραστηριότητες μέσα στα δάση και επισυσσώρευσε μεγάλες ποσότητες καύσιμης δασικής βιομάζας. Η δημιουργία οικισμών στον περιαστικό χώρο των πόλεων και η εξάπλωση των παραθεριστικών οικισμών στις περιοχές όπου κυρίως εξαπλώνονται τα πυρόφιλα (ή πυράντοχα) είδη δασικής βλάστησης, διεύρυναν την περίμετρο των κατοικημένων περιοχών και τις ζώνες επαφής των οικισμών με τα δάση. Επιπλέον η αστικοποίηση του πληθυσμού δημιούργησε μια μεγάλη απόσταση μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης. Τα προηγούμενα σε συνδυασμό με την ανεπαρκέστατη χρηματοδότηση της δασοπονίας και ιδίως της προστασίας των δασών, συνέτειναν ώστε να διογκωθεί το πρόβλημα των πυρκαγιών που ξεπέρασε τα στενά όρια των δασών και έγινε ένα μείζον περιβαλλοντικό, οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα. Σήμερα μετά από τις μεγάλες καταστροφές του καλοκαιριού του 2007, τίθενται επιτακτικά τα θέματα της ανασυγκρότησης των περιοχών που επλήγησαν από τη φωτιά. Επαναπροσεγγίζονται τα θέματα της διαχείρισης των δασών, της βιωσιμότητας του αγροτικού χώρου, της διατήρησης του τοπίου, της αποκατάστασης της κοινωνικής συνοχής. Στο πλαίσιο αυτό είναι κρίσιμο να εξετασθούν οι βασικές πτυχές του φαινομένου των δασικών πυρκαγιών. Να ξανασυζητηθεί η διαχρονική εξέλιξη τους. Να επισημανθούν οι μεταβολές στα δεδομένα πριν και μετά την καταστροφή. Η βλάστηση Η περιοχή έρευνας εκτείνεται από την παραλιακή ζώνη μέχρι τις ορεινές εξάρσεις στα σύνορα με το νομό Αρκαδίας και είναι κυρίως λοφώδης και ημιορεινή. Σ αυτήν συνυπάρχουν τα φυσικά οικοσυστήματα που είναι αποτέλεσμα της συνεπίδρασης βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων πάνω στη φυσική βλάστηση της περιοχής στο μήκος του χρόνου, και το αγροτικό οικοσύστημα των γεωργικών καλλιεργειών που στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι ελαιώνες. Η μακραίωνη και συνεχής 11

12 παρουσία του ανθρώπου, η δημιουργία και εν γένει επέκταση οικισμών, η ανάπτυξη των ελαιώνων και οι λεπτομερειακού χαρακτήρα επεμβάσεις στο τοπίο, σε συνδυασμό με το κατακερματισμένο ανάγλυφο της περιοχής, έχουν δημιουργήσει ένα μωσαικό «αγροτο-δασικού» τοπίου με ποικίλου μεγέθους και σχήματος ενότητες φυσικής βλάστησης που εναλλάσσονται με γεωργοδενδροκομικές καλλιέργειες. Το μωσαικό αυτό που είναι χαρακτηριστικό του μεσογειακού χώρου, στην περιοχή έρευνας αντιπροσωπεύεται με υποδειγματικό τρόπο.. Σε ολόκληρη την περιοχή έρευνας κυριαρχούν τα δάση της χαλεπίου πεύκης και των φυλλοβόλων πλατυφύλλων και οι θαμνώνες των σκληροφύλλων πλατυφύλλων. Οι τελευταίες αυτές διαπλάσεις εμφανίζονται είτε με τη μορφή συνηρεφών θαμνώνων σε υπόβαθρο κυρίως ασβεστολιθικό ή φλύσχη, είτε ως αραιή και υποβαθμισμένη βλάστηση συχνά πάνω σε επικλινείς, πετρώδεις και άγονες θέσεις. Η παραλιακή ζώνη χαρακτηρίζεται από τους μεγάλης σημασίας αμμοθινικούς σχηματισμούς και στους πολλούς χειμάρρους της περιοχής αναπτύσσεται χαρακτηριστική παραρεμάτια βλάστηση. Στα δάση κυριαρχεί η χαλέπιος πεύκη και στον υπόροφο συναντώνται το πουρνάρι, η κουμαριά, ο σχίνος ο ασπάλαθος ο αρκουδόβατος, το υπερικό κ.ά. Τα φυλλοβόλα δάση κυριαρχούνται από τις δρύς, το σφενδάμι και τον πλάτανο. Στη χλωριδική σύνθεση των θαμνώνων αειφύλλων σκληροφύλλων συμμετέχουν συχνά με μεγάλη πληθοκάλυψη είδη όπως κουμαριά, ρείκι, αριά, πουρνάρι, αειθαλείς δρυς, σφενδάμι, κουτσουπιά, φιλίκι, σχίνος, αρκουδόβατος και άλλα είδη όπως λαδανιές, αγιόκλημα, υπερικό, κ.ά.. Στη σύνθεση της βλάστησης των υποβαθμισμένων εκτάσεων τα πιο συχνά συναντώμενα είδη είναι το πουρνάρι, η ασφάκα, ο αρκουδόβατος, το σπαράγγι, η όσιρις κ.ά.. H παραρεμάτια βλάστηση συγκροτείται κυρίως από πλατάνια. Έκταση δασών περιοχής δασαρχείου Ολυμπίας έκταση (σε εκτάρια) κατά μορφές εδαφοπονικής εκμετάλλευσης Δάση Χαλεπίου Πεύκης Δάση Αείφυλλων πλατύφυλλων 4500 Μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις αείφυλλων - πλατύφυλλων Δάση Δρυός 38 Δάση κέδρου 10 Σύνολο 25184,5 12

13 Από τα δάση της χαλεπίου πεύκης η δασική Υπηρεσία διαχειριζόταν το δασικό σύμπλεγμα Λαπίθα (δημόσιο και συνεταιριστικό) βάσει διαχειριστικών μελετών. Τα υπόλοιπα δάση ήταν εκτός διαχείρισης με μόνη εξαίρεση την απόληψη μικρών ποσοτήτων ξύλου από τους κατοίκους των διαφόρων οικισμών για ατομικές τους ανάγκες. Οι περισσότερες θαμνώδεις εκτάσεις ήταν βοσκόμενες δασικές εκτάσεις (θαμνολίβαδα σκληροφύλλων πλατυφύλλων ειδών). Η πυρκαγιά κατέκαψε τη βλάστηση στο σύνολο των εκτάσεων. Η άμεση συνέπεια αυτής της καταστροφής είναι η έκθεση του εδάφους στη βροχή και η ευνόηση της διάβρωσης. Γιαυτό μετά την πυρκαγιά η Δασική Υπηρεσία αφού προχώρησε στην κήρυξη της έκτασης ως αναδασωτέας (με την με αριθ. 3649/ αποφ. Γ.Γ. Περιφέρειας), προχώρησε στη σύνταξη μελέτης για την κατασκευή αντιδιαβρωτικών έργων και στην εκτέλεσή τους με τη διαδικασία «του κατεπείγοντος». Το Δασαρχείο Ολυμπίας επίσης εξέδωσε ταυτόχρονα διάταξη που απαγορεύει τη βοσκή και προχώρησε στην αξιοποίηση στοιχείων από την αεροφωτογράφηση της περιοχής για την πιστοποίηση της εικόνας της καμένης έκτασης και την αποφυγή καταπατήσεων. Στο πλαίσιο αυτών των ενεργειών κατασκευάστηκαν αντιδιαβρωτικά έργα με το νεκρό ξύλο της περιοχής με έμφαση στις εκτάσεις τις υπερκείμενες των οικισμών. Κατασκευάστηκαν κορμοδέματα κυρίως με κορμούς χαλεπίου πεύκης και κλαδοπλέγματα με υλικό από δένδρα και θάμνους. Στα ρέματα της περιοχής, ορισμένα εκ των οποίων έχουν έντονη χειμαρρική δράση, κατασκευάστηκαν σε σημεία κοντά σε δρόμους, μικρά κορμοφράγματα. Τα αντιδιαβρωτικά έργα κάλυψαν πολύ μεγάλη έκταση και κυρίως ολοκληρώθηκαν σχεδόν στις ανάντη των οικισμών περιοχές. Παρά το ότι το διαθέσιμο ξύλο δεν ήταν πάντα επαρκές, τα δένδρα είναι στρεβλά και μικρά και οι εργασίες εκτελέστηκαν πολύ γρήγορα, φαίνεται ότι τα έργα γενικά λειτούργησαν. Μεγάλο πρόβλημα αποτελούν τα ρέματα που διασχίζουν την περιοχή δεδομένου ότι η μεγάλη στερεομεταφορά καταστρέφει τους δρόμους εκεί όπου συναντώνται με τα ρέματα. Η αποκατάσταση του δάσους αναμένεται να γίνει είτε με φυσική αναγέννηση είτε με τεχνική αναδάσωση. Παρά το ότι η φωτιά δεν άφησε παρά ελάχιστους άκαυτους θύλακες με δένδρα-σπορείς, υπάρχουν στο έδαφος αρκετοί σπόροι από τις ώριμες συστάδες της χαλεπίου πεύκης που θα βλαστήσουν. Ωστόσο στα τμήματα που έχουν καεί ξανά στο πρόσφατο παρελθόν και εκεί όπου δεν πετύχει η φυσική αναγέννηση, θα πρέπει να γίνουν αναδασωτικές επεμβάσεις. Οι θαμνώνες των σκληροφύλλων πλατυφύλλων αναμένεται να αναδημιουργηθούν δεδομένου ότι οι συγκεκριμένοι θάμνοι που τους συγκροτούν χαρακτηρίζονται από έντονη παραβλαστική ικανότητα του ριζικού τους συστήματος που παραμένει ζωντανό. Σημαντικός παράγοντας είναι οι καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν δεδομένου ότι η περιοχή χαρακτηρίζεται από μια μακρά ξηρή περίοδο με υψηλές θερμοκρασίες και ελάχιστες βροχοπτώσεις. Η εμπειρία όμως που υπάρχει για το νομό Ηλείας που έχει κάθε χρόνο μεγάλο αριθμό πυρκαγιών, δείχνει ότι δεν αναμένεται να υπάρξουν προβλήματα αναγέννησης. Η αποκατάσταση της φυσικής βλάστησης θα αποτελέσει τον κορμό της ανάκαμψης της περιοχής. Η φυσική βλάστηση θα συγκρατήσει τα εδάφη και θα ρυθμίσει το υδατικό ισοζύγιο, θα ξαναγίνει καταφύγιο ως μωσαϊκό ενδιαιτημάτων για την πανίδα, θα αποτελέσει πηγή πλούτου εν γένει και θα αποκαταστήσει το τοπίο. 13

14 Γ2. Η κατάρτιση του φακέλου καταστροφής Γ2.1. Προβλήματα επιλογής χωρικών ενοτήτων και ανάλυσης προθέσεων και προσδοκιών Το βασικό ερώτημα που έθεσε η ερευνητική ομάδα αφορούσε στην μορφή και δομή του ΦΚ. Για το θέμα αυτό διερευνήθηκαν διάφορες προσεγγίσεις, δεδομένου ότι υπάρχουν πολλές οπτικές μέσα από τις οποίες μπορεί να δομηθεί ο ΦΚ. Η περιοχή έρευνας είναι 4 συγκεκριμένοι δήμοι του Νομού Ηλείας και ο φάκελος μπορεί να συγκροτηθεί με αναφορά τις διοικητικές αυτές ενότητες. Εναλλακτικά όμως, μπορεί κανείς να λάβει ως οδηγό και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Είναι π.χ. δυνατό να διακρίνει 6 διαφορετικές χωρικές ενότητες, δηλ. τους ορεινούς όγκους (Μίνθη, Λάπιθας), τις πλαγιές προς τον Αλφειό και τη Νέδα, τους οικισμούς, την παράκτια ζώνη, τις υδάτινες επιφάνειες και τους υγρότοπους, και, τέλος, την πεδινή αγροτική περιοχή. Σε σχέση με αυτές τις κατηγορίες είναι δυνατό να αναζητηθούν στοιχεία σε ένα ευρύ θεματολογικό φάσμα. Με την λογική αυτή μπορούμε θεωρητικά να αναζητήσουμε 1. Τις κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες σε κάθε χωρική ενότητα, 2. Τις σχεδιαζόμενες προ της καταστροφής δραστηριότητες, σε επίπεδο συγκεκριμένων ενεργειών, αποφάσεων ή έστω προθέσεων, διαφόρων φορέων, που βρισκόντουσαν σε διάφορες φάσεις αποφάσεων ή υλοποίησης, 3. Τις καταστροφές σε κάθε χωρική ενότητα, σε σχέση με τις δραστηριότητες (υπάρχουσες ή σε εξέλιξη), που ανεστάλησαν ή απλώς διαταράχθηκαν, 4. Τις προθέσεις και προσδοκίες των κατοίκων και της τοπικής κοινωνίας γενικότερα μετά την καταστροφή, κάνοντας ενδεχομένως μια διάκριση με το κριτήριο της «αυτοδυναμίας» και του βαθμού κρατικής υποστήριξης (π.χ. αυτοδύναμες χωρίς κεντρική υποστήριξη εκτός των πρώτων άμεσων μέτρων, αυτοδύναμες με μέτρια κεντρική υποστήριξη, καθολική ή τομεακή, και αυτοδύναμες με μεγάλη εξωτερική ενίσχυση και / ή εξωτερικά εισαγόμενες με ισχυρή καθολική κεντρική παρέμβαση). Οι δυσκολίες συγκέντρωσης των στοιχείων αυτών είναι μεγάλες λόγω αναφοράς σε χωρικές ενότητες για τις οποίες δεν συλλέγονται κατά κανόνα πληροφορίες, αλλά και λόγω του ποιοτικού χαρακτήρα των πληροφοριών. Η προσέγγιση αυτή απαιτεί φυσικά δειγματοληπτικές έρευνες, συνεντεύξεις και εκτεταμένη δουλειά πεδίου. Ουσιαστικά οι εργασίες 1 3 τροφοδοτούν την εργασία 4, που μπορεί ενδεχομένως να υποδιαιρεθεί περαιτέρω σε ανάλυση που αναφέρεται σε προθέσεις και προσδοκίες που σχετίζονται με Επαγγελματικές επιχειρηματικές, οικιστικές κ.ά. δραστηριότητες, και Την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε, πολύ ενδεικτικά, να τροφοδοτήσει με στοιχεία τον επόμενο πίνακα, όπου διαχωρίζεται ο κύριος φάκελος καταστροφής από την καταγραφή προθέσεων και προσδοκιών. 14

15 Πίνακας εισροών του φακέλου καταστροφής Φάκελος προσδιορισμού της καταστροφής Α. Δραστηριότητες πριν την καταστροφή Β. Προθέσειςεκκρεμότητεςαποφάσεις πριν την καταστροφή Γ. Τι καταστράφηκε -ποιες δραστηριότητες διαταράχθηκαν Φάκελος προσδιορισμού των προθέσεων και προσδοκιών Δ. Τι προθέσεις/ προσδοκίες υπάρχουν ανάλογα με το βαθμό παρέμβασης 1 2 μικρή μέτρια 3 ισχυρή 1. Ορεινοί όγκοι Μίνθης, Λάπιθας 2. Πλαγιές προς Αλφειό και Νέδα 3. Οικισμοί, 4. Παραλιακή ζώνη 5. Υδάτινες επιφάνειες - υγρότοποι 6. Πεδινή αγροτική περιοχή Γ.2.2. Προβλήματα συλλογής στοιχείων Η αναζήτηση στοιχείων για την εισαγωγή τους στον ΦΚ δεν είναι ευχερής διότι στοιχεία τηρούνται από ένα πλήθος φορέων και με τρόπο αποσπασματικό. Επιπροσθέτως, ένας μεγάλος όγκος στοιχείων απαιτεί πρωτογενή έρευνα. Μια πολύ αδρομερής καταγραφή των πιθανών πηγών πληροφόρησης και στοιχείων (για τις περιόδους πριν ή μετά την καταστροφή) είναι η ακόλουθη: Απογραφές ΕΣΥΕ πληθυσμού, κατοικιών και οικονομικών δραστηριοτήτων, ΟΤΑ, π.χ. για στοιχεία πληθυσμιακά, δημογραφικά, οικονομικών εισροών λόγω ανταποδοτικότητας έργων, ενοικιάσεων κοινοτικών εδαφών, υδροδότησης κατοικιών και εκεταλλεύσεων, υπηρεσιών καθαριότητας κ.ά., Τοπικός και εθνικός τύπος, τοπικές εκδόσεις, διαδίκτυο, 15

16 Διάφοροι φορείς και επιμελητήρια, π.χ. ΠΑΣΕΓΕΣ, Εργατικό Κέντρο και σύνδεσμοι ή επιμελητήρια (εμπορικό, βιοτεχνικό, ξενοδοχειακό, τεχνικό, αλιέων), Μητρώο αγροτών, Δασαρχείο, Κεντρικές και αποκεντρωμένες υπηρεσίες ΥΠΕΧΩΔΕ (θεσμοθετημένα σχέδια, χωροθετήσεις, οικοδομικοί συνεταιρισμοί), Διευθύνσεις Εκπαίδευσης (π.χ. εγγραφές μαθητών), ΔΕΗ και ΟΤΕ (συνδέσεις, μετρητές, δίκτυα), ΕΟΤ (ενοικιαζόμενα δωμάτια, ξενοδοχεία κλπ.), Φορείς παρακολούθησης εφαρμογής Κοινοτικών προγραμμάτων (π.χ. LEADER για καινοτόμες αγροτικές επιχειρήσεις και δραστηριότητες), Φορείς εφαρμογής Κοινοτικών κανονισμών (π.χ. για αναδιάρθρωση καλλιεργειών, αποκατάσταση φυσικού περιβάλλοντος, ανασύσταση αναβαθμών κλπ.), Τοπικές υπηρεσίες συλλογής αιτήσεων για άμεσα βοηθήματα ή για εξαίρεση από οικονομικές / φορολογικές υποχρεώσεις λόγω καταστροφής, ΥΑΣ (καταστροφές σε σπίτια, επιχειρήσεις, υποδομές), ΕΛΓΑ (για αποζημιώσεις από αγροτικές καταστροφές), Φορείς συλλογής αιτήσεων για εξαίρεση από υποχρεώσεις πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων. Είναι φανερό ότι υπάρχει πληθώρα εξειδικευμένων απογραφικών δελτίων και πηγών στοιχείων. Στον επόμενο πίνακα δίνεται ένα σκαρίφημα που περιλαμβάνει συνοπτικά δραστηριότητες, λειτουργίες και φορείς. Με δεδομένο ότι τα στοιχεία του φακέλου θα πρέπει να είναι χρήσιμα για την αποκατάσταση κατ αρχήν και για την ανασυγκρότηση στη συνέχεια, η αναζήτηση των πρωτογενών στοιχείων θα μπορούσε να κινηθεί προς τις παραγωγικές δραστηριότητες και προς τις λειτουργίες προστασίας και αναψυχής. Η συνάρθρωση των δραστηριοτήτων και λειτουργιών που θίγονται από την καταστροφή - ανεξαρτήτως μεγέθους με τους φορείς κατανεμημένους σε επίπεδα ιεραρχίας, εφόσον υπάρχει η διαβάθμιση, θα δημιουργήσει ένα πρωτόλειο πίνακα που οι εισροές του μπορούν να συνδυαστούν με αυτές του πίνακα που παραθέσαμε παραπάνω. 16

17 Τριτογενής τομέας Δευτερ. τομέας Πρωτογενής τομέας Δραστηριότητες / Λειτουργίες Παραγωγής Προστασίας Αναψυχής Γεωργία Κτηνοτροφία Ξυλοπαραγωγική δασοπονία Μη υλογενή προϊόντα (Υπαίθρια αναψυχή - Άγρια πανίδα) Μεταποίηση Οικοτεχνία Καινοτόμες δραστηριότητες Υποδομές Φορείς που καταγράφουν τις ζημιές και επιλαμβάνονται των θεμάτων αποκατάστασης (ενδεικτικός κατάλογος) Τοπικοί φορείς Νομαρχιακές υπηρεσίες Περιφερειακές υπηρεσίες Κοινωνικοί φορείς Τομεακοί Φορείς ΔΔ.& Δήμος, Τοπική Αστυνομία, Πυροσβεστική Δ/νση Δασών (Δασαρχείο) Τοπικοί σύλλογοι ΕΛΓΑ, ΤΑΣ (ΥΑΣ) Επιμελητήρια Π.χ. ξενοδόχων Θερινός τουρισμός Χειμερινός τουρισμός Διάφορες υποστηρικτικές υπηρεσίες Μεταφορές Προστασία οικοσυστήματος Προστασία τοπίου Ύδατα Η λογική της δημιουργίας τέτοιων μητρώων είναι αυτή που ακολούθησε η ερευνητική ομάδα μέχρι τέλους της εργασίας της, όπως θα φανεί και στην συνέχεια της παρούσας έκθεσης και στο σχετικό παράρτημα όπου παρατίθενται πίνακες Excel. Η συμβολή του τύπου, κυρίως του τοπικού, για την συλλογή στοιχείων σχετικών με την μετά την καταστροφή περίοδο, είναι μεγάλη. Σημειώνεται ότι μέσα από την καθημερινή τριβή με τα θέματα που απασχολούν τις τοπικές κοινωνίες, ο τύπος, εκτός από την ενημέρωση που προσφέρει, αποτελεί το μέσον επαφής της κοινωνίας με τους φορείς και σε περισσότερο πρακτικό επίπεδο (π.χ. ανακοινώσεις, υποδείγματα εντύπων κλπ). Αργότερα, στην παρούσα έκθεση, αφιερώνεται μεγάλο μέρος στην αποδελτίωση μιας τοπικής και μιας εθνικής εμβέλειας εφημερίδας κατά τον πρώτο μήνα μετά την έναρξη της καταστροφικής πυρκαγιάς. 17

18 Γ.2.3. Ο κύκλος της καταστροφής Αναφερθήκαμε νωρίτερα στην έννοια του κύκλου της καταστροφής. Η απεικόνιση της διαδοχής των καταστάσεων από τις οποίες διέρχεται μια περιοχή μετά το καταστροφικό φαινόμενο δεν είναι ευχερής. Το απλούστερο είναι βέβαια να καταστρωθούν διαδοχικά μητρώα αναφερόμενα σε διακριτές μελλοντικές περιόδους, ώστε να υπάρχει δυνατότητα σύγκρισης. Φυσικά αυτό προϋποθέτει μια συστηματική διαχρονική παρακολούθηση (monitoring) της εξέλιξης από ένα φορέα που θα έχει την σχετική εντολή και δυνατότητα. Η πρώτη και προφανής σύγκριση πρέπει να γίνει μεταξύ της κατάστασης την προηγουμένη της έναρξης της καταστροφής και εκείνης στην οποία βρίσκεται η περιοχή την επομένη της λήξης της καταστροφής. Όμως και αυτή η σύγκριση ενδέχεται να είναι παραπλανητική, διότι η πραγματική έκταση των ζημιών και της γενικότερης διαταραχής του συστήματος δεν γίνεται εμφανής παρά μετά την πάροδο ικανού χρόνου. Αυτό αφορά όχι τόσο στις προφανείς απώλειες ζωής ή υλικές ζημιές, αλλά περισσότερο σε έμμεσες επιπτώσεις, τόσο στην υγεία των κατοίκων, όσο και στις κοινωνικές και οικονομικές τους δραστηριότητες. Ακόμη και οι συνέπειες για το παραγωγικό κεφάλαιο ενδέχεται να μην είναι αυτές που φαίνονται την επομένη της καταστροφής. Π.χ. οι συνέπειες για την ελαιοκαλλιέργεια θα φανούν καλύτερα μετά πάροδο μερικών μηνών, την Άνοιξη 2008 για την περίπτωση της Ηλείας. Αλλά ακόμη και οι συνέπειες για το παραγωγικό κεφάλαιο του δευτερογενούς τομέα (π.χ. εξοπλισμό) θα φανούν όταν οι αντίστοιχες δραστηριότητες επανέλθουν σε ομαλή λειτουργία. Αργούν επίσης να φανούν οι όποιες ευεργετικές και βελτιωτικές συνέπειες των παρεμβάσεων που προωθούν οι κρατικές υπηρεσίες. Στην περίπτωση της ελαιοκαλλιέργειας θα πρέπει να αναμείνει κανείς χρόνια για να διαπιστώσει τον βαθμό αποκατάστασης της παραγωγής. Το ίδιο ισχύει και για την αποκατάσταση της κοινωνικής οργάνωσης, διότι είναι δύσκολο να φανούν αμέσως οι επιδράσεις στις αποφάσεις μετακίνησης και εσωτερικής μετανάστευσης του πληθυσμού. Παρά ταύτα, είναι χρήσιμο να παραθέσουμε στους επόμενους πίνακες μια απόπειρα ταξινόμησης των δεδομένων κατά περιόδους, προ της καταστροφής και αμέσως μετά, παρεμβάλλοντας και ένα πίνακα για τα δεδομένα της διαχείρισης της κρίσης, για την περίπτωση που ο ΦΚ περιλάβει και αυτά τα στοιχεία. Μετά τους τρεις αυτούς πίνακες ακολουθεί ένα διάγραμμα ροής, όπου απεικονίζεται η διαδοχή των φάσεων του κύκλου καταστροφής. 18

19 .Πίνακας : ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΡΟ ΤΗΣ ΕΝΑΡΞΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ Τα δεδομένα στις αρχές Αυγούστου 2007 Το οικιστικό δίκτυο, το κτιριακό απόθεμα, οι τεχνικές υποδομές, η υλική πολιτιστική κληρονομιά, οι μορφές κάλυψης της γης Το οικιστικό δίκτυο, Το κτιριακό απόθεμα και τα χαρακτηριστικά του, Οι τεχνικές υποδομές, Οι μορφές κάλυψης της γης Τα μνημεία και η άλλη υλική πολιτιστική κληρονομιά Το φυσικό περιβάλλον Το μικροκλίμα Τα δασικά και αγροτικά οικοσυστήματα Τα επιφανειακά και υπόγεια νερά Τα περιβαλλοντικά προβλήματα (ρύπανση, διάβρωση, υποβάθμιση δασικών οικοσυστημάτων, υποβάθμιση παράκτιων οικοσυστημάτων, ερημοποίηση κλπ) Το επίπεδο ανάπτυξης Ο πληθυσμός και τα χαρακτηριστικά του Οι οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες Τα επίπεδα παραγωγής, εισοδήματος, προϊόντος Τα επίπεδα και οι μορφές απασχόλησης, ανεργίας, αεργίας Το ιδιοκτησιακό καθεστώς της γης Οι μορφές κοινωνικής, πολιτικής, διοικητικής οργάνωσης Το επίπεδο πρόληψης και ετοιμότητας έναντι του κινδύνου πυρκαγιάς Μέτρα πρόληψης σε τοπικό επίπεδο (εντός και εκτός των δασικών εκτάσεων) Επίπεδο ετοιμότητας τοπικών εθελοντικών οργανώσεων Επίπεδο ετοιμότητας της Τοπικής Αυτοδιοίκησης Επίπεδο ετοιμότητας των περιφερειακών δασικών, πυροσβεστικών και άλλων αρμόδιων υπηρεσιών (πολιτικής προστασίας κλπ) Οι σχεδιασμοί για το χώρο, την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, την προστασία του περιβάλλοντος. Σε επίπεδο κεντρικού κράτους Σε επίπεδο Αυτοδιοίκησης (α και β βαθμίδας) Στο επίπεδο της Κοινωνίας των Πολιτών Σε ατομικό επίπεδο (νοικοκυριού, επιχείρησης κλπ) 19

20 . Πίνακας : Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Από την αναγγελία της πρώτης εστίας της πυρκαγιάς μέχρι την οριστική κατάσβεση Οι παράμετροι του καταστροφικού φαινομένου Το δυναμικό καταστολής Οι διαδικασίες Οι σχεδιασμοί Τα αίτια και οι άλλοι καταλυτικοί παράγοντες Οι θέσεις των εστιών ανάφλεξης, Οι χρόνοι και οι τρόποι, αναγγελίας και επέμβασης Οι παράμετροι της συμπεριφοράς της φωτιάς Το προσωπικό των αρμόδιων υπηρεσιών, οι εθελοντές, οι κάτοικοι Τα μέσα κατάσβεσης Η εξωτερική βοήθεια Οι επιχειρήσεις κατάσβεσης Οι μορφές επικοινωνίας, πρόσβασης-μεταφοράς και συντονισμού Τα προβλήματα συντονισμού και επιχειρησιακής αναποτελεσματικότητας Σε κεντρικό επίπεδο Σε περιφερειακό επίπεδο Στο επίπεδο ΤΑ Σε επίπεδο εθελοντικών οργανώσεων Σε ατομικό επίπεδο (νοικοκυριού, επιχείρησης κλπ) 20

21 . Πίνακας : Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΚΑΙ ΒΡΑΧΥΠΡΟΘΕΣΜΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΩΝ Οι πρώτες εβδομάδες μετά την ολοκλήρωση της καταστροφής ΥΛΙΚΕΣ ΑΥΛΕΣ Στο πληθυσμιακό, κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον Στο φυσικό περιβάλλον Στο δομημένο περιβάλλον Στο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον Στους σχεδιασμούς για το χώρο, την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, την προστασία του περιβάλλοντος. Νεκροί, τραυματίες, ψυχολογικά επηρεασμένοι, άστεγοι, Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, Απώλειες παραγωγής, εξοπλισμού, πρώτων υλών, ενδιάμεσων εισροών, προϊόντων κλπ Ανάγκες έκτακτης ενημέρωσης, προσωρινής στέγασης, έκτακτης σίτισης, παροχής νερού και ειδών πρώτης ανάγκης, πρόνοιας, κλπ Καταστροφές στη χλωρίδα και πανίδα, τα δασικά και αγροτικά οικοσυστήματα (καμένες καλλιέργειες, δασικές εκτάσεις κοκ) Ρύπανση και μεταβολές σε επιφανειακά και υπόγεια ύδατα Ατμοσφαιρική ρύπανση και αλλαγές στο μικροκλίμα Αλλοίωση του αγροτικού και δασικού τοπίου Απώλεια στοιχείων της φυσικής κληρονομιάς Δευτερογενείς φυσικοί κίνδυνοι (κατολισθήσεις, διάβρωση, πλημμύρες κλπ) Κατεδαφιστέες και επισκευάσιμες οικοδομές κατά χρήση και θέση Καταστροφές σε δίκτυα και υποδομές κοινής ωφέλειας Απώλειες της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς Ανάγκες για άρση επικινδυνοτήτων, έκτακτη καταγραφή ζημιών κλπ Αναστολή ή οριστική διακοπή κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων Διακοπή δικτύων και ροών επικοινωνίας, πληροφόρησης, διανομής, προμήθειας, συνεργασίας κλπ Διακοπή απασχόλησης, εισοδήματος κλπ Διακοπή προσφοράς υπηρεσιών δημόσιων και ιδιωτικών (εκπαίδευση, περίθαλψη, αποκομιδή απορριμμάτων κλπ) Προβλήματα οικονομικής ρευστότητας και αδυναμία εκπλήρωσης οικονομικών υποχρεώσεων Διακοπή σχεδίων οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της περιφέρειας, των ΟΤΑ, των επιχειρήσεων, των νοικοκυριών κ.ά. Ανατροπή των δεδομένων για σχέδια πολεοδομικά, χωροταξικά, περιβαλλοντικής διαχείρισης και προστασίας, τοπικά τομεακά σχέδια για τον τουρισμό, τις μεταφορές, την αγροτική παραγωγή και ανάπτυξη κλπ. 21

22 Διάγραμμα : Ροή των φάσεων του κύκλου της καταστροφής. 22

23 Γ.2.4. Η κατάστρωση μητρώων του ΦΚ για την διασταύρωση στοιχείων και πληροφοριών Για την κατάστρωση του ΦΚ κρίθηκε σκόπιμο, σε πρώτο στάδιο, να συμφωνηθεί μια γεωγραφική ή διοικητική μονάδα στην οποία θα αναφέρονται τα στοιχεία, ιδίως τα ποσοτικά. Ποσοτικά στοιχεία ανά γεωγραφική ενότητα, όπως αυτές που αναφέραξε νωρίτερα (ορεινές ή πεδινές ζώνες, πλαγιές βουνών, παραλιακή ζώνη κλπ.), δύσκολα θα βρεθούν χωρίς να προηγηθεί εκτεταμένη εργασία. Άρα, χωρίς να αποκλείονται και αυτές οι εδαφικές ενότητες, πρέπει πάντως να προηγηθούν οι διοικητικές μονάδες, δηλ. ΟΤΑ (δήμους) ή δημοτικά διαμερίσματα (ΔΔ). Συγκέντρωση έτοιμων, πρόσφατων στοιχείων της κατάστασης προ της καταστροφής, αλλά κυρίως μετά, είναι δύσκολη σε επίπεδο άλλο από εκείνο του δήμου. Ορισμένα στοιχεία προφανώς υπάρχουν σε επίπεδο δημοτικού διαμερίσματος, π.χ. γεωργικής παραγωγής, ενώ άλλα (π.χ. εισοδήματος) δεν θα υπάρχουν ούτε σε επίπεδο δήμου. Αναλυτικές εκτιμήσεις εισοδήματος από γεωργική δραστηριότητα ασφαλώς μπορούν να γίνουν, αλλά απαιτούν επεξεργασία και χρόνο. Τέτοιες εκτιμήσεις σε επίπεδο νομού έχουν γίνει στην πρόσφατη μελέτη του Γεωπονικού Πανεπιστημίου. Εφόσον επιλεγεί ως βασική ενότητα αναφοράς ο ΟΤΑ (δήμος) δεν αποκλείεται κάποια στοιχεία (ιδίως προ της καταστροφής) να περιέχονται στον φάκελο ανά δημοτικό διαμέρισμα (δηλ. σε κάποιο βαθμό ανά οικισμό, αν και αυτό δεν θα είναι ο κανόνας). Ο λόγος δεν είναι τόσο η ύπαρξη προ-καταστροφικών ποσοτικών στοιχείων ανά ΔΔ, όσο η έλλειψη πληροφοριών (ποσοτικών και κυρίως ποιοτικών) που είναι διαθέσιμες για το διάστημα μετά την πυρκαγιά. Θα ήταν ίσως σκόπιμη μια ομαδοποίηση των ΟΤΑ τόσο για την άθροιση στοιχείων, όσο και για την απεικόνιση κάποιων καταστάσεων που είναι δύσκολο να επιμερισθούν. Εκ πρώτης όψεως μια τέτοια ομαδοποίηση δεν είναι ευχερής, με την έννοια ότι δύσκολα θα βρεθούν κατάλληλα κριτήρια ομαδοποίησης. Π.χ. οι διαφοροποιήσεις του ποσοστού της έκτασης των δασών επί του συνόλου της έκτασης είναι μικρές: Δήμοι / Κοινότητες Έκταση (,000 στρ.) % έκτασης δασών Δ. ΑΛΙΦΕΙΡΑΣ 87 22,8 Δ. ΑΝΔΡΙΤΣΑΙΝΗΣ 131,2 36,9 Δ. ΦΙΓΑΛΕΙΑΣ 89,2 37,3 ΔΗΜΟΣ ΖΑΧΑΡΩΣ 187,3 34,0 Σύνολο περιοχής 494,7 33,4 Η πυκνότητα κατοίκησης είναι περισσότερο ενδεικτική. Ο Δ. Ζαχάρως έχει σαφώς μεγαλύτερη πυκνότητα και διαφοροποιείται από τους άλλους ΟΤΑ, όπως φαίνεται παρακάτω. Στον αντίποδα βρίσκεται ο Δ. Ανδριτσαίνης, ενώ κάπου ανάμεσα βρίσκονται οι δήμοι Αλίφειρας και Φιγάλειας. Άρα η ταξινόμηση (1) Ζαχάρω, (2) Αλίφειρα Φιγάλεια, και (3) Ανδρίτσαινα, έχει μια λογική, που ενισχύεται από το γεγονός ότι συνιστούν τρεις ζώνες αύξουσας απόστασης από την ακτογραμμή. 23

24 Δήμοι / Κοινότητες Πληθυσμός Κάτ. / τ.χλμ. Αριθμός δημοτικών διαμερισμάτων Δ. ΑΛΙΦΕΙΡΑΣ Δ. ΑΝΔΡΙΤΣΑΙΝΗΣ Δ. ΦΙΓΑΛΕΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΖΑΧΑΡΩΣ Σύνολο περιοχής Συζητήσαμε νωρίτερα την δυνατότητα να ενταχθούν στον ΦΚ στοιχεία για δραστηριότητες (πριν και μετά την πυρκαγιά), για να διαπιστωθεί ο βαθμός της «διατάραξης» τους, και για προθέσεις ή προσδοκίες. Οι τελευταίες παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες δυσκολίες και πάντως είναι δύσκολο, αν εντοπισθούν, να ενταχθούν σε συγκεκριμένες χωρικές ενότητες. Εδώ προφανώς χρειάζεται ένα πιο ελεύθερο σύστημα ταξινόμησης, πιθανώς με γεωγραφικές ή τομεακές αναφορές ή, καλύτερα, σε σχέση με κάποιες κοινωνικο οικονομικές παραμέτρους της τοπικής κοινωνίας και των κατοίκων. Εξετάσαμε επίσης, όπως ήδη αναφέρθηκε, μια ταξινόμηση που σε μεγάλο βαθμό είναι τομεακή κλαδική ή εν μέρει (και έμμεσα) σχετική με την εδαφοκάλυψη (π.χ. οικοσυστήματα, υδάτινες επιφάνειες). Θα μπορούσε να πει κανείς ότι εδώ προκύπτει ένα τρίτο σύστημα ταξινόμησης. Στους πίνακες των περιόδων του κύκλου καταστροφής, που παραθέσαμε, εμφανίσαμε κατηγορίες ταξινόμησης για την προ-καταστροφική κατάσταση διαφορετικές από εκείνες της άμεσης μετα-καταστροφικής περιόδου, αν και οι διαφορές ήταν περιορισμένες και επιδέχονται ομογενοποίηση. Υπάρχει βέβαια και το ερώτημα αν οι κατηγορίες θα πρέπει να αλλάζουν όσο μεγαλύτερη είναι η χρονική απόσταση από την πυρκαγιά. Σε γενικές γραμμές και με κάποια προσαρμογή οι κατηγορίες που προτάθηκαν σ αυτούς τους πίνακες ήταν (α) το υλικό δομημένο οικιστικό περιβάλλον, (β) το οικονομικό κοινωνικό αναπτυξιακό περιβάλλον και επίπεδο, (γ) το φυσικό περιβάλλον, και (δ) οι σχεδιασμοί και προγράμματα. Για την μετα-καταστροφική περίοδο έγινε και μια διάκριση μεταξύ άϋλων και υλικών επιπτώσεων, κάτι που θα μπορούσε να γίνει και για το θέμα των προσδοκιών και προθέσεων, που βέβαια είναι συνήθως άϋλου χαρακτήρα. Με βάση αυτές τις διαπιστώσεις, η ερευνητική ομάδα αποφάσισε να επικεντρώσει κατ αρχήν το ενδιαφέρον της στα 4 μητρώα, που παρουσιάζονται παρακάτω. Όλα τα μητρώα μπορούν θεωρητικά να δεχθούν πληροφορίες τόσο για την προκαταστροφική περίοδο, όσο και για την μετακαταστροφική. Τα μητρώα έλαβαν τελικά την μορφή πινάκων Excel, που παρατίθενται σε παράρτημα, ώστε να διευκολύνεται η ενσωμάτωση σχολίων. 24

25 Μητρώο 1 Στο μητρώο αυτό διασταυρώνονται οι 4 Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τα Δημοτικά Διαμερίσματα με στοιχεία κατά κύριο λόγο ποσοτικά (πληθυσμός, κτιριακό απόθεμα, απασχόληση, γεωργικές εκμεταλλεύσεις, επιχειρήσεις κλπ.) και ενδεχομένως ποιοτικά (π.χ. αρχαιολογικούς χώρους που ανήκουν στην εδαφική περιοχή του κάθε δήμου). Οι στήλες του μητρώου είναι ενδεικτικές. Είναι δυνατόν να προστεθούν κι άλλες ώστε να ενταχθούν και άλλες πληροφορίες, όπου αυτό είναι δυνατό. Το μητρώο μπορεί να συμπληρωθεί με στοιχεία προ της καταστροφής και θα συνοδεύεται από ένα δεύτερο μητρώο με στοιχεία μετά την καταστροφή του Αυγούστου 2007, για να είναι δυνατή η σύγκριση. Στο δεύτερο μητρώο θα περιληφθούν ποσοτικά στοιχεία, π.χ. θάνατοι, κατεστραμμένα κτίρια, επιφάνεια καμένων εκτάσεων καλλιεργειών, καμένα δέντρα κοκ., με τις απαραίτητες υποδιαιρέσεις σε κατηγορίες. Θα περιληφθούν όμως και ποιοτικού χαρακτήρα πληροφορίες, π.χ. ενδεχόμενες πληροφορίες για την κατάσταση αρχαιολογικών χώρων ή σχόλια που συμπληρώνουν (ή και υποκαθιστούν) ελλιπή ποσοτικά στοιχεία. 25

26 Πυρόπληκτες περιοχές Ηλείας / Φάκελος καταστροφών / Μητρώο 1 Δήμος Αλιφείρας Δημοτικά Διαμερίσματα 1, 2 κοκ. Δήμος Ανδριτσαίνης Δημοτικά Διαμερίσματα 1, 2 κοκ. Δήμος Φιγαλείας Δημοτικά Διαμερίσματα 1, 2 κοκ. Δήμος Ζαχάρως Δημοτικά Διαμερίσματα 1, 2 κοκ.. Πληθυσμός Αριθμός κτιρίων Α Γ Κατοικίες Δημόσιαδημοτικά Άλλα (πιθανή υποδιαίρεση) Απασχολούμενοι Γεωργικές εκμεταλλεύσεις (υποδιαίρεση σε τύπους ή μεγέθη;) Α Γ Μεταποιητικές επιχειρήσεις (υποδιαίρεση σε τύπους ή μεγέθη;) Επιχειρήσεις τομέα υπηρεσιών (υποδιαίρεση σε τύπους ή μεγέθη;) Αρχαιολογικοί χώροι (υποδιαίρεση σε τύπους ή περιόδους;) 26

27 Μητρώο 2 Στο μητρώο αυτό διασταυρώνονται μεγαλύτερες ενότητες (π.χ. οι 3 υποενότητες Ζαχάρως, Αλίφειρας Φιγάλειας, Ανδρίτσαινας) και το σύνολο της περιοχής με στοιχεία ποσοτικά, που δεν υπάρχουν σε επίπεδο δημοτικού διαμερίσματος, και κυρίως ποιοτικά (π.χ. τύποι σχεδίων ή θεσμικές ρυθμίσεις), που δεν έχει νόημα να προσπαθήσει κανείς να τα περιγράψει για κάθε δημοτικό διαμέρισμα. Πρόθεση είναι να εντάξουμε σε κάθε τέτοια περιοχή χωρικές ενότητες φυσικού περιβάλλοντος, π.χ. δασικές ενότητες, παράκτιες ζώνες, υγρότοπους, περιοχές προστασίας κλπ., είτε έχουν είτε όχι κάποια θεσμικά κατοχυρωμένη μορφή διαχείρισης και προστασίας. Το σκεπτικό εδώ είναι ότι υπάρχουν φυσικές ενότητες που δεν περιορίζονται μέσα στα διοικητικά όρια μεμονωμένων ΟΤΑ. Το σκεπτικό της ομαδοποίησης των δήμων σε 3 ενότητες βασίζεται στην πυκνότητα κατοίκησης, που είναι αρκετά ενδεικτική, όπως εξηγήσαμε παραπάνω. Φυσικά, δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο να επανέλθουμε σε μια διαίρεση ανά ΟΤΑ, όπως στο μητρώο 1. Οι στήλες του μητρώου είναι ενδεικτικές. Είναι δυνατόν να προστεθούν κι άλλες ώστε να ενταχθούν και άλλες πληροφορίες, όπου αυτό είναι δυνατό. Το μητρώο θα συμπληρωθεί με στοιχεία προ της καταστροφής και θα συνοδεύεται από ένα δεύτερο μητρώο με στοιχεία μετά την καταστροφή του Αυγούστου 2007, για να είναι δυνατή η σύγκριση. Δεν είναι εύκολο να προβλέψει κανείς την μορφή των πληροφοριών που θα είναι διαθέσιμες ώστε να περιληφθούν στο μητρώο. Δεν αποκλείεται να βρεθούν ποσοτικά στοιχεία, ιδίως για την προ της πυρκαγιάς περίοδο, αλλά το πιο πιθανό είναι να χρησιμοποιηθούν ποιοτικού χαρακτήρα πληροφορίες για την κατάσταση πριν και μετά την καταστροφή.. 27

28 Πυρόπληκτες περιοχές Ηλείας / Φάκελος καταστροφών / Μητρώο 2 Χαρακτηρισμένες περιοχές προστασίας φυσικού περιβάλλοντος Υγρότοποι Λεκάνες απορροής Δασικές ενότητες Παράκτιες ζώνες Πιθανές υποδιαιρέσεις σε υποκατηγορίες Διαδρομές ή μονοπάτια Περιοχές καλυπτόμενες από θεσμοθετημένα σχέδια Άλλες περιπτώσεις Σύνολο περιοχής Δήμος Ζαχάρως Δήμοι Αλιφείρας και Φιγάλειας Δήμος Ανδρίτσαινας Περιοχές εκτεινόμενες σε γειτονικούς δήμους. 28

29 Μητρώο 3 Στο μητρώο αυτό διασταυρώνονται τομείς και κλάδοι όλης της περιοχής με ποσοτικά μεγέθη οικονομικής δραστηριότητας, αλλά και ποιοτικές πληροφορίες για τις προοπτικές του αντίστοιχου κλάδου ή τον βαθμό διατάραξης και απορρύθμισης που προκάλεσε η πυρκαγιά. Φυσικά, δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο να επανέλθουμε σε μια διαίρεση ανά ΟΤΑ, όπως στο μητρώο 1. Η οπτική εδώ είναι σαφώς κλαδική, με έμφαση στην οικονομική βάση της περιοχής, στις οικονομικές δραστηριότητες και στις συνέπειες της καταστροφής, που ενδέχεται να περιλαμβάνουν την αναστολή ή και την διακοπή δραστηριοτήτων. Θα χρειασθεί ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή των κλάδων που κυριαρχούν στην περιοχή, στις υποκατηγορίες και στα χαρακτηριστικά που τους προσδιορίζουν. Λόγω των διαφορών που υπάρχουν μέσα στα όρια της περιοχής ως προς την οικονομική δραστηριότητα, το εύρος των δραστηριοτήτων ενδέχεται να είναι μεγάλο. Πρόβλημα δημιουργεί ο παράγοντας «χρόνος», δηλαδή η χρονική απόσταση από το καταστροφικό συμβάν. Ορισμένες δραστηριότητες ενδέχεται να βρίσκονται σε προσωρινή διακοπή ή σε μια περίοδο δυσλειτουργίας, της οποίας η διάρκεια δεν είναι πάντα προβλέψιμη. Προκύπτει κατά συνέπεια το ερώτημα εάν η συμπλήρωση και τήρηση του φακέλου καταστροφής θα είναι στιγμιαία και θα αναφέρεται στους πρώτους μήνες μετά την καταστροφή ή θα αποτελέσει μια εργασία παρακολούθησης των εξελίξεων σε βάθος χρόνου. Οι κατηγορίες δραστηριοτήτων και οι δείκτες που αναφέρονται στις στήλες του μητρώου έχουν ενδεικτικό χαρακτήρα. Είναι δυνατόν να προστεθούν κι άλλες ώστε να ενταχθούν και άλλες πληροφορίες, όπου αυτό είναι δυνατό. Το μητρώο θα συμπληρωθεί με στοιχεία προ της καταστροφής και θα συνοδεύεται από ένα δεύτερο μητρώο με στοιχεία μετά την καταστροφή του Αυγούστου 2007, για να είναι δυνατή η σύγκριση. Είναι προφανές ότι ορισμένες στήλες που αφορούν π.χ. σε γεωργικές δραστηριότητες δεν θα συμπληρώνονται για δραστηριότητες μεταποίησης ή υπηρεσιών. Δεν είναι εύκολο να προβλέψει κανείς την μορφή των πληροφοριών που θα είναι διαθέσιμες ώστε να περιληφθούν στο μητρώο. Ποσοτικά στοιχεία ασφαλώς υπάρχουν για την προ της πυρκαγιάς περίοδο. Για την μετακαταστροφική περίοδο θα βρεθούν ποσοτικά στοιχεία, αλλά είναι πιθανό να χρησιμοποιηθούν και ποιοτικού χαρακτήρα πληροφορίες. 29

30 Πυρόπληκτες περιοχές Ηλείας / Φάκελος καταστροφών / Μητρώο 3 Απασχολούμενοι Κινητήρια δύναμη Επενδεδυμένο κεφάλαιο Έκταση Διάσπαση σε επιμέρους εκμεταλλεύσεις Προορισμός διάθεσης προϊόντος Αξία προϊόντος Πελάτες Μεταφορικά μέσα Ελαιοκομία Αμπελοκαλλιέργειες Κτηνοτροφία Μεταποίηση γεωργικών προϊόντων Επισκευές γεωργικών μηχανημάτων και οχημάτων Τουριστικές μονάδες Οικοτουριστι-κές μονάδες Επαγγελματι-κές υπηρεσίες 30

31 Μητρώο 4 Το μητρώο αυτό προβλέπεται ότι θα περιέχει πολύ περιορισμένη ποσοτική πληροφορία. Σ αυτό θα δοθεί μια εικόνα της κοινωνικής κινητοποίησης, εγρήγορσης, συμμετοχής, πρωτοβουλίας κοκ., δηλ. του δυναμισμού της τοπικής κοινωνίας. Εδώ είναι που πρέπει να βρουν την θέση τους οι προθέσεις και προσδοκίες των κατοίκων και επιχειρηματιών. Η επιλογή των στοιχείων και κατηγοριών που θα διασταυρωθούν εδώ είναι ασφαλώς δύσκολη. Ίσως από την μια να έχουμε τύπους δραστηριοτήτων, π.χ. επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, οικοδόμηση κατοικιών, σύσταση οργανώσεων συλλογικής δράσης, δράσεις περιβαλλοντικής προστασίας κοκ. Από την άλλη μπορούμε να έχουμε τα «υποκείμενα» αυτής της δράσης, π.χ. γεωργούς, βιοτέχνες ή τουριστικούς επιχειρηματίες, ηλικιακές ή κοινωνικές ομάδες (νέους, γυναίκες, μετανάστες), άτομα που επιστρέφουν στον τόπο καταγωγής τους, άτομα που συγκροτούν ενώσεις και συλλόγους, πιθανώς δημόσιους φορείς κλπ. Κάποιες κατηγορίες ομάδων θα αλληλοκαλύπτονται, π.χ. νοικοκυριά μεταναστών που κατοικούν μόνιμα στην περιοχή ή γυναίκες - επιχειρηματίες. Το μητρώο μπορεί να γίνει «τριπλής εισόδου» αν προσθέσουμε και τύπους περιοχών. Οι κατηγορίες στοιχείων που αναφέρονται στο μητρώο έχουν και εδώ ενδεικτικό χαρακτήρα. Είναι δυνατόν να προστεθούν κι άλλες ώστε να ενταχθούν πρόσθετες πληροφορίες, όπου αυτό είναι δυνατό. Το μητρώο θα συμπληρωθεί με στοιχεία προ της καταστροφής και θα συνοδεύεται από ένα δεύτερο μητρώο με στοιχεία μετά την καταστροφή του Αυγούστου 2007, για να είναι δυνατή η σύγκριση. Λόγω του χαρακτήρα των πληροφοριών που αναζητούμε εδώ θα πρέπει σε πολλές περιπτώσεις να αρκεσθούμε σε σχόλια και απόψεις, που δεν θα είναι γενικεύσιμα. Δεν είναι εύκολο να προβλέψει κανείς την μορφή των πληροφοριών που θα είναι διαθέσιμες ώστε να περιληφθούν στο μητρώο. Θα είναι δύσκολο να βρει κανείς ποσοτικά στοιχεία ακόμη και για την προ της πυρκαγιάς περίοδο, αν και οι ανεγέρσεις κατοικιών ή η έναρξη λειτουργίας νέων επιχειρήσεων δίνουν την δυνατότητα ποσοτικοποίησης. Εξαρτάται πάντοτε από τις παραμέτρους που θα επιλεγούν. Για την μετακαταστροφική περίοδο θα είναι χρήσιμες οι συνεντεύξεις, αλλά διάσπαρτες απόψεις μπορεί να υπάρχουν στον τύπο, κυρίως τον τοπικό. Στην περίπτωση αυτού του μητρώου, πολύ περισσότερο από τα άλλα, η παρακολούθηση των εξελίξεων σε βάθος χρόνου είναι ουσιαστική.. 31

32 Πυρόπληκτες περιοχές Ηλείας / Φάκελος καταστροφών / Μητρώο 4 Οικοδόμηση μόνιμων κατοικιών Οικοδόμηση παραθεριστικών κατοικιών Λειτουργία νέων επιχειρήσεων Εκσυγχρονισμός οικιών Εισαγωγή νέων δραστηριοτήτων σε υφιστάμενες επιχειρήσεις Εισαγωγή νέων καλλιεργειών Συγκρότηση συλλόγων Πρωτοβουλίες περιβαλλοντικής προστασίας Συνεργασίες με εξωτερικούς συμβούλους Νοικοκυριά μονίμων κατοίκων Νοικοκυριά με καταγωγή από την περιοχή Επιχειρηματίες μόνιμοι κάτοικοι Επιχειρηματίες καταγόμενοι από την περιοχή Ξένοι παραθεριστές Ξένοι επιχειρηματίες Νέοι Γυναίκες Μετανάστες Δημόσιοι φορείς 32

33 Τα μητρώα του ΦΚ, με τροποποιήσεις και μερικώς συμπληρωμένα, έχουν περιληφθεί στο πρώτο παράρτημα του κειμένου της ενότητας Γ, σε αρχείο Excel. Στο αρχείο αυτό έχουν ενσωματωθεί και πίνακες που προέρχονται είτε από άλλες υποομάδες του ερευνητικού έργου του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας ΕΜΠ (π.χ. μνημεία), είτε από τους διαδικτυακούς τόπους κρατικών υπηρεσιών (π.χ. ΕΣΥΕ). Αυτό έγινε για να καταδειχθεί ότι ο ΦΚ πρέπει να μπορεί να ενσωματώνει υλικό από διάφορες πηγές. Γ.3. Αποδελτίωση ημερήσιου τύπου Γ.3.1. Η περίπτωση της εφημερίδας «Πρώτη» του Πύργου Αναφέρθηκε νωρίτερα ότι βασική πηγή πληροφόρησης για την κατάρτιση του ΦΚ είναι και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ιδίως ο ημερήσιος τύπος. Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνεται σχολιασμός βασιζόμενος σε αποδελτίωση της εφημερίδας «Πρώτη» και κατόπιν μιας εφημερίδας εθνικής κυκλοφορίας («Καθημερινή»). Το αναλυτικό προϊόν της αποδελτίωσης παρατίθεται σε παραρτήματα. Η προσέγγιση που ακολουθεί βασίζεται στην αποδελτίωση της καθημερινής εφημερίδας του Πύργου Ηλείας «ΠΡΩΤΗ» κατά τον πρώτο μήνα μετά την καταστροφή (περίοδος 24/8/07-30/9/07). Βασική επιδίωξη είναι να καταγραφεί και να ταξινομηθεί η συνολική συμπεριφορά της κοινωνίας κατά το πρώτο διάστημα μετά την εκδήλωση της φυσικής καταστροφής στην Ηλεία. Με δεδομένο ότι: η εξέταση των εκδηλώσεων συμπεριφοράς σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας κατά την άμεση μετακαταστροφική φάση μπορεί να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα για την αποτελεσματικότερη μεθόδευση της αντιμετώπισης των φυσικών καταστροφών, και ότι μετά την φυσική καταστροφή, με την πάροδο του χρόνου, η κοινωνία τείνει να «ξεχνάει», και επομένως είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη η ανασύνθεση εκ των υστέρων των πρώτων ημερών μετά την καταστροφή, αποκτά ιδιαίτερη αξία η καταγραφή και μελέτη των πρώτων αυτών ημερών. Πρόκειται για μια προσπάθεια συντήρησης και αξιοποίησης της «μνήμης» των πρώτων αυτών ημερών που μπορεί να συνεισφέρει στη βελτίωση του συστήματος αντιμετώπισης των φυσικών καταστροφών. Για παράδειγμα, αναφέρεται ήδη από την πρώτη ημέρα της πυρκαγιάς (δημοσίευμα 25/8/07) ότι εφαρμόστηκε το σχέδιο ΠΕΡΣΕΑΣ για διάσωση πληθυσμών από θεομηνίες. Είναι προφανές ότι το σχέδιο αυτό και/ή η εφαρμογή του θα πρέπει να επαναξιολογηθεί, μετά τους 46 νεκρούς της Ηλείας. Ένα δεύτερο παράδειγμα που υπογραμμίζει την αξία της «μνήμης» της φυσικής καταστροφής: Ο Γενικός Γραμματέας της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας σε σύσκεψη 6 μέρες μετά την εκδήλωση της φυσικής καταστροφής αναφέρει ότι ήδη αξιοποιείται η εμπειρία της αποκατάστασης από την Αιγιαλεία για αντιδιαβρωτικά και αντιπλημμυρικά έργα και για έργα οδοποιίας στην Ηλεία. Η προσέγγιση που ακολουθεί δεν διεκδικεί στοιχεία πληρότητας. Επιδιώκει να αποτελέσει μέρος του «Φακέλου Καταστροφής» και να συνεισφέρει στην κατεύθυνση της δημιουργίας τέτοιων φακέλων, ως πηγών άντλησης πληροφοριών και εμπειριών, με στόχο την άμβλυνση των άμεσων, μεσοχρόνιων και μακροχρόνιων επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών. 33

34 Ταξινόμηση και επεξεργασία των δεδομένων Μια πρώτη σύνοψη των αρχικών δεδομένων του πλήρους παραρτήματος με τα δεδομένα της αποδελτίωσηςι παρατίθεται και σε ένα πιο συνοπτικό παράρτημα. Η ανάγκη δημιουργίας των δευτερογενών παραρτημάτων σχετίζεται με το χρονικό περιορισμό της εργασίας. Η απ ευθείας ταξινόμηση των πληροφοριών του πλήρους παραρτήματος θα έδινε ασφαλώς ακριβέστερη εικόνα και ακριβέστερη αποτύπωση της κατάστασης. Ωστόσο, η παρούσα προσέγγιση, που βασίζεται στα δευτερογενή παραρτήμαται, βασίζεται και στην παραδοχή ότι δεν θίγεται η ουσία και ότι τα συμπεράσματα θα ήταν ταυτόσημα. Η ταξινόμηση έγινε με βάση τις εξής επτά κατηγορίες: Κλειδιά κατηγοριοποίησης: Πίνακας 1 1. Η καταστροφή και η διαχείρισή της κατάστασης έκτακτης ανάγκης 2. Προγραμματικές εξαγγελίες- 3. Κεντρικές εξαγγελίες συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις 4. Κεντρικές ιδιωτικές παρεμβάσεις 5. Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικά αιτήματα 6. Δευτερογενές πρόβλημα-συνέπεια-επίπτωση 7. Απολογισμός Η λογική που διέπει αυτές τις κατηγορίες βασίζεται κυρίως στη σχέση αιτίου-αιτιατού. Το αίτιο είναι η φυσική καταστροφή και είναι η κατηγορία 1. Περιλαμβάνει τις αναφορές για πυρκαγιές και άλλες αναφορές που σχετίζονται με την άμεση αντιμετώπισή τους κλπ. Οι κατηγορίες 2 και 3 αφορούν κάποια κεντρική παρέμβαση μετά την καταστροφή (κυβέρνηση, ΕΕ, κεντρικοί φορείς, Περιφέρεια κλπ). Η κατηγορία 4 περιλαμβάνει τις κεντρικές ιδιωτικές δράσεις (ιδιωτικές επενδύσεις, μεγάλες ιδιωτικές πρωτοβουλίες, παρεμβάσεις ΑΕ-π.χ. ΚΕΔ) αλλά και όσες τέτοιες παρεμβάσεις καταγράφονται μια ημέρα πριν την εκδήλωση της φυσικής καταστροφής (περίπτωση Κορεατικών επενδύσεων). Είναι γνωστό ότι προ-υπήρχαν στην περιοχή τέτοιες παρεμβάσεις και μια συμπερίληψή τους θα έδινε σημαντικές πληροφορίες. Η κατηγορία 5 αφορά την τοπική δράση (τοπικών φορέων, ΟΤΑ, Νομαρχίας) και τα τοπικά αιτήματα και προτάσεις που διατυπώθηκαν. Η κατηγορία 6 είναι σημαντική και αφορά τα δευτερογενή προβλήματα που προέκυψαν μετά την φυσική καταστροφή. Τέτοιες είναι π.χ. αναφορές περί πλημμυρών ή κατολισθήσεων αλλά και τοπικές προστριβές (π.χ. εντάσεις σε δημοτικά συμβούλια κλπ). Τέλος, η κατηγορία 7 αφορά τους κάθε είδους απολογισμούς και καταγραφές που δημοσιεύτηκαν. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η ομαδοποίηση των δημοσιευμάτων ανά εβδομάδα 4. 4 Δεν υπήρχαν στη διάθεσή μας αντίτυπα της εφημερίδας για τις 29/8/07 και 17/9/07. 34

35 Πίνακας 2 Ομαδοποίηση των δημοσιευμάτων ανά εβδομάδα 1 Το αίτιο- η φυσική καταστρ οφή 2 Προγραμ ματική εξαγγελία 3 Κεντρική εξαγγελία συγκεκριμέ νων μέτρωνυλοποιήσει ς 4 Κεντρική ιδιωτική παρέμβα ση 5 Τοπική- Νομαρχιακ ή δράσητοπικό αίτημα 6 Δευτερογ ενές πρόβλημ α- συνέπεια - επίπτωσ η 7 Απολο γιστική ενέργει α ΑΥΓ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ Παρατηρούμε ότι οι κατηγορίες περιέχουν συγκρίσιμα μεγέθη, γεγονός που ενθαρρύνει, εκτός από την ξεχωριστή εξέταση της διακύμανσης της κάθε μιας κατηγορίας, και την συγκριτική τους παράθεση. Ακολουθεί ο σχολιασμός της κάθε κατηγορίας: 1. Το αίτιο- η φυσική καταστροφή: Υπάρχουν 18 καταγραφές την πρώτη εβδομάδα. Ενδιαφέρον έχει ότι υπάρχουν εμφανίσεις πυρκαγιών ένα μήνα περίπου μετά τη φυσική καταστροφή (που σβήνονται αμέσως και με πληθώρα πυροσβεστικών μέσων). Οι πυρκαγιές αυτές συνδέονται με τις προϋποθέσεις καταβολής του επιδόματος 5 και είναι καθαρά εμπρησμοί. 2. Προγραμματική εξαγγελία: Η κυβέρνηση κινήθηκε άμεσα και από την πρώτη ημέρα. Ο Πρωθυπουργός επισκέπτεται την περιοχή την επόμενη ημέρα, και μάλιστα αποκλείεται στην Ηλεία κατά τις μετακινήσεις του από πεσμένους κορμούς στο εθνικό δίκτυο. Σε αυτή την κατηγορία καταγράφεται και η κινητικότητα γύρω από την ΕΕ και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ενδιαφέρον έχει ότι οι προγραμματικές εξαγγελίες συνεχίστηκαν και μετά τις εκλογές (16/9/2007) με αποκορύφωμα την μετεκλογική επίσκεψη του Πρωθυπουργού στην Ηλεία (23/9/07) και την εξαγγελία των κατευθύνσεων ανασυγκρότησης. 3. Κεντρική εξαγγελία συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις: Η πλειοψηφία τους εντοπίζεται στην πρώτη και δεύτερη εβδομάδα. 4. Κεντρική ιδιωτική παρέμβαση: Αφορά μεγάλες επιχειρηματικές κινήσεις και ιδιωτικές προσφορές (Λάτσης, Βαρδινογιάννη, Κατασκευαστικές, ΚΕΔ κλπ.) και όχι το κύμα συμπαράστασης και βοήθειας που εκδηλώθηκε. 5. Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικό αίτημα: Σημαντική κατηγορία που αποκαλύπτει και το δυϊσμό μεταξύ κεντρικής διοίκησης και αυτοδιοίκησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι καταγραφές ακολουθούν τη διακύμανση της κατηγορίας 2-5 Για να πάρει κάποιος το επίδομα θα έπρεπε να είναι πυρόπληκτος και ο τόπος διαμονής του. Διαφορετικά, οι αποζημιώσεις των αγροκτημάτων, ζώων κλπ ακολουθούν για όλους τη διαδικασία του ΕΛΓΑ. 35

36 αριθμός δημοσιευμάτων Προγραμματικές εξαγγελίες. Επίσης, στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται και οι τοπικές δράσεις όπως ο καθαρισμός των δρόμων από πεσμένους κορμούς, οι τοπικοί καθαρισμοί ρεμάτων, οι κατευθύνσεις των τοπικών υπηρεσιών προς τους πυρόπληκτους κλπ. 6. Δευτερογενές πρόβλημα-συνέπεια-επίπτωση: Είναι χαρακτηριστικό ότι οι καταγραφές στην κατηγορία αυτή διαχρονικά δεν μειώνονται και ότι βρίσκονται αρκετά υψηλά σε όλη τη διάρκεια της περιόδου μελέτης. Πρόκειται για καταγραφές που αφορούν άμεσες αλλά και έμμεσες επιπτώσεις. Στις άμεσες περιλαμβάνονται οι καταγραφές για κίνδυνο πλημμυρών, κατολισθήσεων κλπ. Στις έμμεσες περιλαμβάνονται οι μειωμένες αποδόσεις στην συγκέντρωση της παραγωγής (σταφίδα, ντομάτα κλπ) αλλά και άλλα προβλήματα όπως στην κτηνοτροφία και στο σύστημα διανομής κτηνοτροφών, αλλά και στη λάθρα είσπραξη του βοηθήματος πυροπλήκτων. Τέλος, σε αυτή την κατηγορία συμπεριλαμβάνονται και οι καταγραφές για εντάσεις μεταξύ συμβούλων κλπ. 7. Απολογισμός: Οι καταγραφές ξεκινούν από την αρχή της περιόδου μελέτης. Περιλαμβάνονται απολογιστικές καταγραφές όπως π.χ. για το σύστημα πυρόσβεσης, τις υλικές καταστροφές σπιτιών, καλλιεργειών, ζώων, δικτύων κλπ, τους δικαιούχους, καθώς και τα έσοδα που συγκεντρώθηκαν από τη βοήθεια. Μια απόπειρα σύνθεσης Α. Ο ρόλος των εθνικών εκλογών Στο Διάγραμμα 1 αναπαριστώνται οι 7 κατηγορίες δημοσιευμάτων. Μια πρώτη διαπίστωση σχετίζεται με τις εθνικές εκλογές στις 16/9/07. Υπάρχει μια αναμενόμενη κάμψη των καταγραφών σε όλες τις κατηγορίες. Θα μπορούσε όμως να διατυπωθεί η υπόθεση ότι ανεξαρτήτως των εθνικών εκλογών, μια τέτοια κάμψη θα ήταν αναμενόμενη. Θα συνέπιπτε με την λήξη της πρώτης φάσης που ακολουθεί μια φυσική καταστροφή, αυτής των άμεσων μέτρων και με την έναρξη της δεύτερης φάσης, αυτής των μεσοπρόθεσμων μέτρων. Ας εξεταστεί αυτή η υπόθεση αναλυτικότερα Διάγραμμα1 Ταξινόμηση των δημοσιευμάτων της εφημερίδας της Ηλείας ΠΡΩΤΗ 24/8-30/9/ ΑΥΓ 1-7 ΣΕΠΤ 8-14 ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ περίοδος Το αίτιο- η φυσική καταστροφή Προγραμματική εξαγγελία Κεντρική εξαγγελία συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις Κεντρική ιδιωτική παρέμβαση Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικό αίτημα Δευτερογενές πρόβλημα-συνέπεια-επίπτωση Απολογιστική ενέργεια 36

37 αριθμός δημοσιευμάτων αριθμός δημοσιευμάτων Β. Από τη φάση Ι των άμεσων μέτρων στη φάση ΙΙ των μεσοπρόθεσμων μέτρων Στο Διάγραμμα 1 α παρουσιάζεται η αθροιστική αναπαράσταση των 7 κατηγοριών ταξινόμησης. Παρατηρείται ότι υπάρχει πτώση του αθροίσματος των 7 κατηγοριών από τη 2 η περίοδο και μετά μέχρι την 4 η περίοδο, που είναι και η περίοδος των εκλογών (16/9). Στην τελευταία περίοδο (23-30 ΣΕΠΤ) παρατηρείται μια έξαρση του αθροίσματος των 7 κατηγοριών, που μάλιστα ξεπερνάει το μέγεθος ακόμη και της πρώτης περιόδου. Αυτό το εύρημα χρειάζεται ερμηνεία. Η ερμηνεία της πτώσης του αριθμού των δημοσιευμάτων λόγω των εκλογών δεν φαίνεται να αρκεί. Διάγραμμα 1α Ταξινόμηση των δημοσιευμάτων της εφημερίδας της Ηλείας ΠΡΩΤΗ 24/8-30/9/ ΑΥΓ 1-7 ΣΕΠΤ 8-14 ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ 7 Απολογιστική ενέργεια περίοδος 6 Δευτερογενές πρόβλημα-συνέπεια-επίπτωση 5 Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικό αίτημα 4 Κεντρική ιδιωτική παρέμβαση 3 Κεντρική εξαγγελία συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις 2 Προγραμματική εξαγγελία Μια προσεκτικότερη 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή παρατήρηση μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι κατά την τελευταία περίοδο έχουν διογκωθεί οι κατηγορίες 2 και 5 ενώ έχουν ελαχιστοποιηθεί οι κατηγορίες 1 (όπως είναι αναμενόμενο) και 3. Επομένως, η σύνθεση έχει μεταβληθεί. Το συμπέρασμα που προκύπτει επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι, παρά την επίδραση των εκλογών, στην ουσία, μετά τη φυσική καταστροφή, υπάρχει μια διαχρονική μετάβαση από την πρώτη φάση των άμεσων μέτρων στη δεύτερη των μεσοπρόθεσμων μέτρων. Γ. Η φύση των δευτερογενών προβλημάτων Στο Διάγραμμα 2 παρουσιάζονται οι κατηγορίες 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή και 6 Δευτερογενές πρόβλημα-συνέπειαεπίπτωση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η κατηγορία 6, με εξαίρεση την προτελευταία περίοδο 15-22/9/07, δηλαδή την περίοδο των εθνικών εκλογών, οπότε και τα δημοσιεύματα για τοπικά προβλήματα υποχωρούν απέναντι στα δημοσιεύματα για τις εκλογές, εμφανίζει αμείωτη ένταση. Θα πρέπει να αναλυθεί περισσότερο η φύση των δευτερογενών προβλημάτων Διάγραμμα 2 Ταξινόμηση των δημοσιευμάτων της εφημερίδας της Ηλείας ΠΡΩΤΗ 24/8-30/9/ ΑΥΓ 1-7 ΣΕΠΤ 8-14 ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ περίοδος 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή 6 Δευτερογενές πρόβλημα-συνέπεια-επίπτωση 37

38 αριθμός δημοσιευμάτων Παρατηρώντας την εξέλιξη των καταγραφών του Παραρτήματος ΙΙΙ, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν σημαντικές καταγραφές, εκτός αυτών για την αντιμετώπιση των πλημμυρών και των κατολισθήσεων, και για το πρόβλημα της κτηνοτροφίας, που καταγράφεται ως μεσο-μακροπρόθεσμο ζήτημα. Συγκεκριμένα οι καταγραφές αυτές διαχρονικά έχουν ως εξής: Παράνομο εμπόριο ζωοτροφών (8/9) ΠΑΣΕΓΕΣ: Απαιτείται διάθεση ζωοτροφών για 8 μήνες (13/9) Καταγγελία για διακοπή της διανομής ζωοτροφών: Πουλάνε τριφύλι στη διπλάσια τιμή (22/9) Οι κτηνοτρόφοι κινδυνεύουν να χάσουν τις εξισωτικές αποζημιώσεις για δάση και δασικά βοσκοτόπια λόγω πυρκαγιάς και απαγόρευσης της βόσκησης (24/9) Δεν επαρκούν οι ποσότητες ζωοτροφών επισημαίνουν οι πληγέντες κτηνοτρόφοι. Επιτήδιοι πουλούν πανάκριβα ζωοτροφές. Θα πρέπει να παίρνουν 1 φορά ανά 5 ημέρες όμως συχνά δεν επαρκούν. Υπάρχουν 9 κέτρα διανομής (26/9) Μεγάλο παιχνίδι με τις ζωοτροφές-κινδυνεύουν με αφανισμό τα καμένα-όργιο κερδοσκοπίας-σύγκρουση Υπουργείου και Νομαρχίας για τις λίστες δικαιούχωνκαταρρέει η κτηνοτροφία στην Ηλεία (30/9). Θα μπορούσε επομένως να διατυπωθεί η άποψη ότι ανεξαρτήτως των εκλογών της 16/9/07 παρατηρείται μια αναμενόμενη μετακύληση των δευτερογενών προβλημάτων από άμεσα σε μεσο-μακροπρόθεσμα. Είναι φανερό ότι είναι ελλειμματική η αντιμετώπιση αυτής της δεύτερης φάσης, γιαυτό και τα δευτερογενή προβλήματα επιμένουν. Ειδικότερα το πρόβλημα της βόσκησης είναι κάθε άλλο παρά αμελητέο. Με δεδομένο ότι η βόσκηση στις καμένες εκτάσεις αποτελεί το σημαντικότερο πρόβλημα για την φυσική αναδάσωση, το ζήτημα της συνεχούς παροχής ζωοτροφών για μεγάλο χρονικό διάστημα (αναφέρονται 8 μήνες το χρόνο επί 8 έτη) ίσως είναι το κρισιμότερο περιβαλλοντικό δευτερογενές ζήτημα στην Ηλεία. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τους 4 δήμους της περιοχής μελέτης και τις ορεινές-ημιορεινές τους ζώνες. Δ. Η Σχέση των εξαγγελιών με τα μέτρα αντιμετώπισης Στο Διάγραμμα 3 παρουσιάζονται οι κατηγορίες 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή, 2 Προγραμματική εξαγγελία και 3 Κεντρική εξαγγελία συγγεκριμένων μέτρων - υλοποιήσεις. Οι προγραμματικές εξαγγελίες συνδέονται κυρίως με τις δύο επισκέψεις του πρωθυπουργού στο νομό. Στην πρώτη επίσκεψη οι εξαγγελίες ήταν περισσότερο συσχετισμένες με τα άμεσα μέτρα ανακούφισης και τον απολογισμό αυτών των μέτρων. Στη δεύτερη επίσκεψη οι εξαγγελίες αφορούσαν περισσότερο τον μεσομακροπρόθεσμο προγραμματισμό. Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται και στην καμπύλη «κεντρική εξαγγελία συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις». Πράγματι, μια Διάγραμμα 3 Ταξινόμηση των δημοσιευμάτων της εφημερίδας της Ηλείας ΠΡΩΤΗ 24/8-30/9/ ΑΥΓ 1-7 ΣΕΠΤ 8-14 ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ περίοδος Το αίτιο- η φυσική καταστροφή Προγραμματική εξαγγελία Κεντρική εξαγγελία συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις 38

39 προσεκτική παρατήρηση του Παραρτήματος ΙΙΙ αποκαλύπτει μια μετακύληση των μέτρων από άμεσες επιχορηγήσεις-έκτακτες ενισχύσεις-βοηθήματα σε άτοκα δάνεια, επιδότηση ενοικίου, προσλήψεις ανέργων με επιχορηγήσεις ΟΑΕΔ, ευνοϊκές ρυθμίσεις σε επιχειρήσεις και ρυθμίσεις χρεών (Πίνακας 2). 39

40 Πίνακας 2 Διαχρονική εξέλιξη των μέτρων από άμεσες επιχορηγήσεις-έκτακτες ενισχύσεις-βοηθήματα σε άτοκα δάνεια, προσωρινή στέγαση (επιδότηση ενοικίου, μεταφερόμενοι οικίσκοι κλπ.), προσλήψεις ανέργων με επιχορηγήσεις ΟΑΕΔ, ευνοϊκές ρυθμίσεις σε επιχειρήσεις και ρυθμίσεις χρεών Έκτακτη ενίσχυση σε Νομαρχίες από ευρώ (25/8) Μέτρα για τους πυροπαθείς ανακοίνωσαν οι συναρμόδιοι Υπουργοί. (27/8) Εντολή Καραμανλή: Χιλιάδες ευρώ μόνο με την ταυτότητα (28/8) Οικονομική ενίσχυση 3000 ευρώ/οικογένεια για πρώτες ανάγκες ευρώ για πολύτεκνους-ανάπηρους (28/8) Οικονομική ενίσχυση ευρώ/νοικοκυριό για οικοσκευή και άμεση επισκευή κατοικίας (28/8) Επιδότηση ενοικίου για πυρόπληκτους ανακοίνωσε ο Γ. Σουφλιάς. 250 ευρώ για μεμονωμένα άτομα, έως 400 ευρώ για πάνω από 5 άτομα. Ανώτατο όριο τα 2 χρόνια. Απέστειλε και οικίσκους (28/8) Υπ. Παιδείας: Ενίσχυση Ηλείων φοιτητων με 1500 ευρώ. ΟΑΕΔ: καταβολή βοηθήματος σε ανέργους1.101 ευρώ. ΚΤΕΛ: Δωρεάν μετακίνηση ως τέλη Σεπτέμβρη για πυρόπληκτες περιοχές. Ορισμένες από τις διευκολύνσεις σε επιχειρήσεις (30/8) Μείωση 80% στο πλαφόν στρ ενίσχυσης της σταφίδας (31/8) Μέτρα για ιδιωτικές επενδύσεις στις πληγείσες περιοχές της χώρας (1/9) ΟΓΑ Από 10/9 ως 14/9 η καταβολή επιπλέον σύνταξης (4/9) ΟΕΚ Μέτρα υπέρ πυρόπληκτων δικαιούχων με τη μορφή άτοκων δανείων (5/9) Παραλαβή του βοηθήματος για τους πυρόπληκτους συνταξιούχους του δημοσίου (5/9) Μεταφέρθηκαν 172 οικίσκοι σύμφωνα με τα αιτήματα των κατά τόπους νομαρχιών. 6/9 Ενισχύονται με δωρεάν χρηματική ενίσχυση 5000 ευρώ κατά παρέκκλιση του δημόσιου λογιστικού βιομηχανικές-βιοτεχνικές μονάδες, εμπορικά καταστήματα, αγροτικές εκμεταλλεύσεις, άλλες επιχειρήσεις και φορείς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που είναι εγκατεστημένες σε πυρόπληκτεςπεριοχές6/9 Έκπτωση φόρου και για τις δωρεές στο δημόσιο υπέρ πυροπλήκτων. 6/9 Σεμινάρια ομάδας ψυχολόγων από Υπ. Παιδείας προς εκπαιδευτικούς για στήριξη των μαθητών (7/9) Πρόεδρος Επιμελητηρίου Ηλείας: Ευεργετικότατα τα μέτρα της κυβέρνησης (7/9) Μπαίνουν τα λυόμενα σε Μάκιστο-Αρτέμιδα (10/9) Δωρεάν φάρμακα σε πυρόπληκτους ΟΓΑ (12/9) Ομαλοποιείται η αγορά. Το βοήθημα και η παράταση των εκπτώσεων έδωσαν ανάσα (16/9) Έκτακτη επιχορήγηση από την ΣΑΕ 081 για βροχοπτώσεις-πλημύρες και αντιπλημυρικά ζήτησε η ΓΟΕΒ Πηνειού Αλφειού (21/9) Διευκολύνσεις από ΟΤΕ για πυρόπληκτους (22/9) Εγκρίθηκε η πρόσληψη 205 ανέργων στο Δήμο Αρχ Ολυμπίας. (26/9) Πρόσκληση για Ένταξη επιχειρήσεων με επιχορήγηση από ΟΑΕΔ 36 ευρώ/ημέρα, ποσό διπλάσιο από της υπόλοιπης Ελλάδας. (26/9) Ανέλαβε καθήκοντα ο ιατροδικαστής Νοσοκ Πύργου (27/9) Ευνοϊκές ρυθμίσεις για επιχειρήσεις από Υπ Οικονομικών, Εγγύηση του δημοσίου και μελέτη βιωσιμότητας για επιχειρήσεις που αιτούνται ρύθμιση οφειλών άνω των ευρώ (28/9) Επομένως, έχει υπόσταση η υπόθεση που διατυπώθηκε προηγουμένως, ότι μετά από τη φυσική καταστροφή της Ηλείας, και μέσα στο μελετώμενο διάστημα, 40

41 αριθμός δημοσιευμάτων παρατηρήθηκε μια διαχρονική μετακύληση από την πρώτη φάση προς τη δεύτερη φάση των μεσοπρόθεσμων μέτρων. Αυτή η μετακύληση συνέπεσε με τις εκλογές της 16/9/07. Επομένως το Διάγραμμα 1 έχει αντικειμενικά και όχι ευκαιριακά χαρακτηριστικά. Ε. Η σχέση κεντρικού-τοπικού Διάγραμμα 4 Ταξινόμηση των δημοσιευμάτων της εφημερίδας της Ηλείας ΠΡΩΤΗ 24/8-30/9/2007 Στο Διάγραμμα 4 παρουσιάζονται οι κατηγορίες: 25 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή, 2 Προγραμματική εξαγγελία 20 4 Κεντρική ιδιωτική παρέμβαση και 5 Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικό 15 αίτημα. Διαπιστώνεται ότι υπάρχει ένας 10 παράλληλος «ανταγωνισμός» μεταξύ του 2 και του 5. Διότι, οι Προγραμματικές 5 εξαγγελίες θα έπρεπε κανονικά να οδηγούν την κατηγορία 5 σε ύφεση. 0 Μια προσεκτική ανάγνωση του Παραρτήματος ΙΙΙ (Πίνακας 3) παρέχει πληροφορίες που αποκαλύπτουν αυτή -5 περίοδος την αντίθεση: Οι τοπικοί φορείς (Νομάρχης, Δήμαρχοι, φορείς) ζητούν τη Το αίτιο- η φυσική καταστροφή Προγραμματική εξαγγελία δημιουργία ενός φορέα και ενός Κεντρική ιδιωτική παρέμβαση μακροχρόνιου προγράμματος για την αντιμετώπιση του μέλλοντος μετά την φυσική καταστροφή της Ηλείας, κάτι που πρακτικά αρνήθηκε ο πρωθυπουργός. Η κατηγορία 4 (κεντρική ιδιωτική παρέμβαση) έχει επίσης ενδιαφέρον. Αφορά όχι μόνο το γνωστό ενδιαφέρον για την Μάκιστο, αλλά και το ενδιαφέρον ξένων επενδυτών, κατασκευαστικών εταιρειών καθώς και της ΚΕΔ, η οποία παρεμβαίνει μέσω των ΟΤΑ σε όλη την παραλιακή ζώνη της Ηλείας. Ίσως ο πρωθυπουργός να στηρίζεται κυρίως σε τέτοιες δυνάμεις για να πετύχει αυτό που δήλωσε: «Προχωρούμε τώρα σταδιακά στην εφαρμογή του σχεδίου ανασυγκρότησης», για να προσθέσει στο κλείσιμο της παρέμβασής του στην Ηλεία: «Δεν μου αρέσει η λέξη ανασυγκρότηση γιατί αυτό σημαίνει ότι θα κάνουμε τα πράγματα όπως ήταν πριν, ενώ τώρα μπορούμε να διορθώσουμε και αστοχίες και λάθη δεκαετιών» (26/9) ΑΥΓ 1-7 ΣΕΠΤ 8-14 ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ ΣΕΠΤ Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικό αίτημα 41

42 Πίνακας 3 Η αντιπρόεδρος ΤΕΕ Ηλείας ζητά επαναλειτουργία του Τομέα Αποκατάστασης Σεισμοπλήκτων, γιατί τώρα καταφεύγουν στον ΤΑΣ Πατρών (28/8) Ο νομάρχης καταλόγισε ευθύνες στο κράτος (30/8) Δήμαρχος Πύργου: «Η επιλογή της κυβέρνησης να μην χρησιμοποιήσει τους μηχανισμούς των δήμων για την καταβολή της προσωρινής οικονομικής ενίσχυσης στους πυρόπληκτους πρόσθεσε και την καταρράκωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας». (31/8) Κατηγορώ Νομάρχη κατά κυβέρνησης και Πυροσβεστικής. (31/8) Να αναλάβει η αυτοδιοίκηση Α και Β βαθμού τη συγκέντρωση αιτήσεων για αποζημιώσεις (31/8) Στρατηγική για την ανασυγκρότηση και την ανάπτυξη. Προτείνεται ένας ευέλικτος Οργανισμός Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης της Ηλείας. (1/9) Ζωτικής σημασίας αίτημα να δημιουργηθεί ο Οργανισμός Ανασυγκρότησης (2/9) Ο Δήμος Αμαλιάδας ζητά να ανοίξει άμεσα η ειδική ΣΑΕ για το νομό Ηλείας, να παραταθούν όλα τα έργα του Γ ΚΠΣ, να διατεθούν όλα τα υπόλοιπα του Γ ΚΠΣ για τις πυρόπληκτες περιοχές (5/9) ΤΟ ΕΒΕ ιδρύει φορέα ανασυγκρότησης στην Ηλεία-Προίκα 2 δις ευρώ από το Γ και Δ ΚΠΣ (6/9) Πρόταση Νομάρχη μέσω του Συντονιστικού Νομαρχιακού Οργάνου: Χωροταξικός Σχεδιασμός με στοχευμένες δράσεις (9/9) Ο Νομάρχης επισημαίνει στον Υπουργό ΠΕΧΩΔΕ ότι η Ηλεία χρειάζεται μελέτη και ανάπτυξη ενός συστήματος συνολικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων του Νομού με ορίζοντα μεγάλο (2040 (13/9) Νομάρχης προς Καραμανλή: «Η προσπάθεια ανασυγκρότησης θα είναι μακροχρόνια, επίπονη, πολυδάπανη, και πριν από όλα χρειάζεται φορέα ανασυγκρότησης της Ηλείας με σαφή και αναγνωρίσιμο ρόλο της Νομαρχιακής και τοπικής αυτοδιοίκησης και των παραγωγικών φορέων». (23/9) Δήμαρχος Αρχ. Ολυμπίας: Είμαστε προβληματισμένοι αυτό που δεν δεσμεύτηκε [σ.τ.σ. ο πρωθυπουργός] και δεν υποσχέθηκε είναι για τον Οργανισμό, αν θα είναι υπό μορφή Ανωνύμου Εταιρείας όπως η ΑΘΗΝΑ 2004 ή όχι. (23/9) Δήλωση Δήμαρχου Πύργου προς Πρωθυπουργό: «Εμπιστευτείτε μας κ. Πρωθυπουργέ, εμείς εμπιστευόμαστε εσά και τους συνεργάτες σας. Η βασική προϋπόθεση είναι η σύνταξη ενός τολμηρού χωροταξικού σχεδίου. (23/9 Ο Μ. Κατρίνης, βουλευτής ΠΑΣΟΚ ζήτησε στην σύσκεψη υπό τον Πρωθυπουργό να υπάρξει ένας συντονιστικός φορέας με ουσιαστικές αρμοδιότητες για οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση του Νομού (23/9) Μη κερδοσκοπικός Οργανισμός Ανάπτυξης ΑΕ προτείνεται από τον Δήμαρχο Αρχ Ολυμπίας στο υπόμνημα που παρέδωσε στον Πρωθυπουργό. Προτείνεται ΔΣ 13 μελές, ειδικευμένο προσωπικό, νομοθετικά κατοχυρωμένη ετήσια χρηματοδότηση για μια δεκαετία τουλάχιστον (24/9) 42

43 Συμπεράσματα Η αφετηρία για ένα σχέδιο/πρόγραμμα ανασυγκρότησης/ανάπτυξης μετά από μια φυσική καταστροφή είναι διαφορετική από αυτήν μιας άλλης «κανονικής» περιοχής. Σε γενικές γραμμές, ο φάκελος καταστροφής, θα πρέπει να αποτελεί μια τέτοια αφετηρία. Ο φάκελος καταστροφής θα πρέπει να συντάσσεται αμέσως και να συνοδεύει το εγχείρημα αντιμετώπισης μιας φυσικής καταστροφής. Ο φάκελος καταστροφής θα πρέπει: Να περιλαμβάνει στοιχεία που να αποτυπώνουν την καταστροφή Να αποτελεί τη βάση για τη μεθόδευση της αντιμετώπισης της κρίσης σε μια κατεύθυνση βιώσιμης διεξόδου. Στην προσέγγιση που επιχειρήθηκε εδώ, με ατελή στοιχεία και χωρίς να υπάρχει ανάλογη συσσωρευμένη εμπειρία από άλλες περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, στόχος ήταν να διαφανεί η αξία της μελέτης των στοιχείων και πληροφοριών που θα πρέπει να συγκεντρώνονται αμέσως μετά από μια φυσική καταστροφή. Ειδικότερα για την περιοχή της Ηλείας θα πρέπει: Να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ κεντρικού και τοπικού και να αξιοποιηθούν οι τοπικές δυνάμεις και προτάσεις για την βιώσιμη αντιμετώπιση της κρίσης. Να προσεχθεί, ιδιαίτερα στην ημιορεινή-ορεινή περιοχή, το ζήτημα της βόσκησης και να διασφαλιστούν οι προϋποθέσεις και μηχανισμοί που θα αποτρέπουν τη βόσκηση στα καμένα. Να δοθεί προσοχή σε άλλες δευτερογενείς συνέπειες και επιπτώσεις, που θα πρέπει να μελετηθούν και να αποτελέσουν εισροές στο σχέδιο ανασυγκρότησης της περιοχής. Γ.3.2. Η περίπτωση της εφημερίδας εθνικής κυκλοφορίας «Καθημερινή» Σκοπός Στην περίπτωση της εφημερίδας «Καθημερινή» έγινε επεξεργασία δημοσιευμάτων της περιόδου 24/8 30/9/07. Οι δασικές πυρκαγιές του καλοκαιριού του 2007 αποτέλεσαν μείζον εθνικό ζήτημα. Σκοπός της επεξεργασίες των δημοσιευμάτων από την εφημερίδα αυτή είναι καταρχήν να εξεταστεί ποιες διαστάσεις του θέματος των δασικών πυρκαγιών αναδείχτηκαν. Επιμέρους στόχοι είναι να φανεί πώς και κατά πόσο αποδόθηκαν πληροφορίες που αναφέρονται σε τοπικό επίπεδο, καθώς και η σχετική σημασία που δόθηκε αναφορικά με τις διάφορες φάσεις της καταστροφής (δες σχετικό κείμενο που αναφέρεται γενικά σε καταστροφές). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν πληροφορίες που αναφέρονται στην άμεση απόκριση στις πυρκαγιές και τη διαχείριση της έκτακτης κατάστασης (χρονικό ενεργειών, προβλήματα, αδυναμίες, σχέση τοπικής απόκρισης με κεντρική). Πληροφορίες αυτού του τύπου τείνουν να «χάνονται» γρήγορα και κατά κανόνα είναι δύσκολο να ανασυρθούν αργότερα με άλλα μέσα (όπως π.χ. συνεντεύξεις). Ανεύρεση και επεξεργασία των δημοσιευμάτων 43

44 Η εργασία που ακολουθεί βασίζεται σε αναζήτηση στον διαδικτυακό τόπο της εφημερίδας «Η Καθημερινή». Η αναζήτηση αφορούσε στο διάστημα 24/8/2007 έως και 30/9/2007 και βασίστηκε στις λέξεις-κλειδιά «πυρκαγιές» (απέδωσε σε 406 εγγραφές), «Ηλεία» (απέδωσε σε 100 εγγραφές) και «Αρκαδία» (απέδωσε σε 43 εγγραφές). Στο Σχήμα 1 παρουσιάζεται με χρονική αναφορά ο αριθμός των δημοσιευμάτων κατά λέξη κλειδί. Στη συνέχεια έγινε επεξεργασία των δημοσιευμάτων. Λαμβάνοντας υπόψη τη συνολική εικόνα, θεωρήθηκαν εν τέλει οκτώ κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές και ενδεικτικά στοιχεία για το τι περιλαμβάνει η κάθε μια από αυτές είναι : H καταστροφή Άμεσες επιπτώσεις: Έκταση και ένταση της καταστροφής, τις άμεσες επιπτώσεις (ανθρώπινες απώλειες, βλάβες κτιριακού αποθέματος και υποδομών, διακοπή λειτουργίας και δυσλειτουργίες δικτύων κοινής ωφέλειας, απώλειες στον τομέα γεωργία-κτηνοτροφία, καμμένες δασικές εκτάσεις, απώλειες σε πολιτιστικό πλούτο-μνημεία). Διαχείριση της έκτακτης ανάγκης Μέτρα ανακούφισης: Κατάσβεση πυρκαγιών, απόκριση στις άμεσες έκτακτες ανάγκες, βοηθήματα και επιδόματα Μεσοπρόθεσμα μέτρα: Προσωρινή στέγαση (επιδότηση ενοικίουσυγκατοίκησης, μεταφερόμενοι οικίσκοι κλπ.), φορολογικές ελαφρύνσεις, επιδότηση ανέργων, βοηθήματα, ενισχύσεις επιχειρήσεων και νοικοκυριών. Αποκατάσταση Ανασυγκρότηση: Αποκατάσταση κτιριακού αποθέματος, αγροτικές αποζημιώσεις, αποκατάσταση γεωργικών καλλιεργειών, προστασία δασικών εκτάσεων, ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις, συγκράτηση πληθυσμού, πρόγραμμα ανασυγκρότησης Οικονομικές διαστάσεις Δημοσιονομική πολιτική: Αξιοποίηση χρηματοδοτήσεων από ΕΕ, δάνειο ΕΤΕ, πόροι Ειδικού Ταμείου Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών (ιδιωτικές προσφορές, δωρεές από επιχειρήσεις), επίδραση πυρκαγιών στα δημοσιονομικά μεγέθη Εθνικές εκλογές και πυρκαγιές: Σχέση των πυρκαγιών με τις εθνικές εκλογές στις 16/9/2007, προκαταστροφικά και μετακαταστροφικά. Γενικά σχόλια Απόψεις Άσχετα δημοσιεύματα Η κατανομή των δημοσιευμάτων κατά θέμα και με χρονική αναφορά φαίνεται στο Σχήμα 2. Σε παράρτημα φαίνεται ο πλήρης κατάλογος τίτλων των δημοσιευμάτων με λέξη κλειδί πυρκαγιές και ο χρωματισμός τους με βάση την κατηγορία θέματος στην οποία καταταχτήκανε. Σε άλλα παραρτήματα γίνεται το αυτό με βάση την λέξη κλειδί «Ηλεία» ή με την λέξη κλειδί «Αρκαδία». Τέλος σε άλλο παράρτημα παρατίθενται πλήρη δημοσιεύματα που εκτιμήθηκε ότι παρουσιάζουν ενδιαφέρον και συμβάλλουν στην απόκτηση εικόνας της κατάστασης κατά το χρονικό διάστημα αναφοράς. Συμπεράσματα Η επίδραση των δασικών πυρκαγιών του 2007 στις εθνικές εκλογές είναι μεγάλη, τουλάχιστον σε επικοινωνιακό επίπεδο. Ένα μεγάλο σύνολο δημοσιευμάτων αναφέρεται σε αυτήν. Έμφαση δίνεται στο μεγάλο και συνεχές ενδιαφέρον από πλευράς της κυβέρνησης και του πρωθυπουργού, στην άμεση αλλά χωρίς επαρκή έλεγχο παροχή επιδομάτων και βοηθημάτων, στην καταγγελία ανεπαρκειών που οδήγησαν στην μεγάλη καταστροφή. Οι οικονομικές διαστάσεις αναδεικνύονται. Υπάρχουν πολλές αναφορές στην επίδραση της καταστροφής στα δημοσιονομικά μεγέθη (π.χ. επίδραση στις 44

45 δεσμεύσεις της χώρας με βάση το Σύμφωνο Σταθερότητας), στην εξασφάλιση χρηματοδοτήσεων από την ΕΕ, στην εξεύρεση πόρων για την ανασυγκρότηση και ανάπτυξη της περιοχής. Αναφορές στην ανασυγκρότηση και ανάπτυξη των περιοχών που είχαν πληγεί υπάρχουν από νωρίς και συνεχίζονται για αρκετό διάστημα. Συζητείται η σύσταση ειδικού φορέα Ανασυγκρότησης, ίσως ιδιωτικού κατά τα πρότυπα της Ολυμπιακοί Αγώνες ΑΕ. Δημοσιότητα λαμβάνουν, η προοπτική μεγάλων επενδύσεων στην περιοχή, όπως η προοπτική μεγάλης ιδιωτικής επένδυσης στην περιοχή λιμνών Καϊάφα και Καραμανλή, δημοτικές επιχειρήσεις στη Ζαχάρω μετά από παραχώρηση έκτασης από την ΚΕΔ στο Δήμο. Δίνεται μεγάλη έμφαση στις δωρεές επιχειρήσεων και προσφορές. Μάλιστα για πρώτη ίσως φορά συστήνεται ειδικό Ταμείο για την αξιοποίηση των πόρων αυτών και του δίδεται συγκεκριμένη αποστολή στην ανασυγκρότηση της περιοχής (το έργο της αποκατάστασης των πυρόπληκτων κτιρίων). Η έμφαση αυτή (καθώς και ο όρος «Κοινωνική Εταιρική Ευθύνη» που προβάλλεται) είναι πλήρως ευθυγραμμισμένη με σύγχρονες διεθνής τάσεις για ανάδειξη του ρόλου του ιδιωτικού τομέα. Η κρατική απόκριση για την παροχή βοήθειας στους πληγέντες προβάλλεται από την κυβέρνηση ως ένα νέο μοντέλο κρατικής λειτουργίας με πρόταγμα την κατάργηση των γραφειοκρατικών διαδικασιών, ακόμη και σε βάρος του ελέγχου και της παρακολούθησης της τήρησης των κριτηρίων που είχαν τεθεί. Οι σχετικές διαδικασίες, ιδιαίτερα σε σχέση με την διανομή των επιδομάτων παίρνουν μεγάλη δημοσιότητα. Σκέψεις για τη διαχείριση των δασικών πυρκαγιών του 2007 και η σχέση με προηγούμενες καταστροφές Οι προηγούμενες δεκαετίες χαρακτηρίστηκαν από μια επικέντρωση της προστασίας από καταστροφές στην αντισεισμική προστασία. Οι προσπάθειες αυτές -αν και μονοκινδυνικές και μονοτομεακές- έχουν αποδώσει καρπούς σε επιστημονική γνώση και τεχνογνωσία, θεσμούς και πρακτικές, εμπειρίες και εξειδίκευση, υλικοτεχνική υποδομή και μέσα. Μάλιστα η προστασία από καταστροφές με έναυσμα διάφορους κινδύνους (πλημμύρες, πυρκαγιές) βασίζεται σήμερα σε μεγάλο βαθμό στο σύστημα αντισεισμικής προστασίας. Αυτό φαίνεται από τις διαδικασίες επείγουσας και προσωρινής στέγασης, το σχεδιασμό και μηχανισμό απόκρισης και παροχής βοήθειας, το θεσμικό πλαίσιο αποκατάστασης, τις διαδικασίες ενημέρωσης του πληθυσμού, που ακολουθήθηκαν αναφορικά με πλημμύρες, κατολισθήσεις και δασικές πυρκαγιές που έπληξαν τη χώρα τα τελευταία χρόνια. Αυτό ισχύει και για την περίπτωση καταστροφής που εξετάζεται εδώ. Η αποκατάσταση του κτιριακού αποθέματος με κατασκευή των κτιρίων από το κράτος, είχε εφαρμοστεί ήδη με αντιφατικά αποτελέσματα για κάποιες κατηγορίες δικαιούχων (ηλικιωμένα νοικοκυριά, πολύτεκνοι κλπ.) μετά το σεισμό των Γρεβενών- Κοζάνης του 1995 και Κοζάνης του Μένει να φανεί η αποτελεσματικότητα της εφαρμογής της μετά τις δασικές πυρκαγιές του Νέο στοιχεία στην περίπτωση των δασικών πυρκαγιών 2007 είναι η μεγάλη έμφαση στο ρόλο του ιδιωτικού τομέα, τόσο με τη μορφή της παροχής δωρεών και της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, όσο και με την ανάληψη ρόλου κατά την ανασυγκρότηση και μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής. Μεγαλύτερη συζήτηση έγινε αυτή την φορά για τη σχέση της καταστροφής με μακροοικονομικά μεγέθη και εν γένει με την ανάπτυξη της χώρας. Από νωρίς επίσης αναδείχθηκε ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και έγινε συζήτηση για την εξεύρεση πόρων από αυτήν. 45

46 Σχήμα 1. Αριθμός δημοσιευμάτων από την Εφημερίδα Η Καθημερινή για το διάστημα 24/8/07 έως και 30/9/2007 (αναζήτηση με λέξεις κλειδιά «πυρκαγιές», «Ηλεία», «Αρκαδία») 46

47 47

48 Σχήμα 2. Αριθμός δημοσιευμάτων από την Εφημερίδα Η Καθημερινή για το διάστημα 24/8/07 έως και 30/9/2007 (Κατανομή κατά αριθμό δημοσιευμάτων ανά θέμα. Κατηγορίες θεμάτων: 8. Η καταστροφή Άμεσες επιπτώσεις, 7. Διαχείριση της έκτακτης ανάγκης Μέτρα ανακούφισης, 6. Μεσοπρόθεσμα μέτρα, 5. Αποκατάσταση Ανασυγκρότηση, 4. Οικονομικές διαστάσεις Δημοσιονομική πολιτική, 3. Εθνικές εκλογές και καταστροφή, 2. Σχόλια Απόψεις, 1. Δημοσιεύματα άσχετα 48

49 Βιβλιογραφία - Blaikie, P., Cannon, T., Davis, I. and Wisner, B., 1994, At risk: natural hazards, people s vulnerability and disasters, London-NY:Routledge. - Burton, I., Kates, W. R., White, F., G The environment as hazard (2nd ed.). London: The Guilford Press, N.Y. - Δανδουλάκη, Μ., Δασικές πυρκαγιές 2007: Πάλι έκπληξη, τηλεμαραθώνιοι και σκιαμαχίες; Γεωγραφίες, Τεύχος 13, σελ ΕΕΑ (European Environment Agency), Multilingual Environmental Glossary. [Online]. Downloaded from: < accessed 24 January EERI, 1996, Post-earthquake investigation field guide Learning from earthquakes. - Kelman, I. and S. Pooley., Definitions of Disaster. Version 2, 24 July 2004 (Version 1 was 12 July 2004). Downloaded from: accessed 24 January Reports from Kobe Earthquake (1994) - Σαπουντζάκη, Κ., επ. (2007), Το Αύριο εν Κινδύνω, Gutenberg, Αθήνα. - Thywissen, K., Components of risk: A comparative glossary, United Nations University-Institute for the Environment and Human Security, SOURCE Publications Series of UNU-EHS, No.2/2006. Ιστοσελίδες Η ιστοσελίδα της Γενική Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας (Γ.Γ.Π.Π.). Περιέχει πληροφορίες σχετικά με μέτρα προστασίας από διάφορους κινδύνους, με την Πολιτική Προστασία στην Ελλάδα και το έργο της Γ.Γ.Π.Π. Η ιστοσελίδα του Πυροσβεστικού Σώματος. 49

50 Περίληψη Γενική θεώρηση Εισαγωγή Η συγκρότηση ενός Φακέλου Καταστροφής (ΦΚ) για 4 Δήμους του Νομού Ηλείας που υπέστησαν εκτεταμένες καταστροφές από την πυρκαγιά του Αυγούστου 2007 είναι ένα φιλόδοξο εγχείρημα που χρειάζεται μεγάλη ερευνητική προσπάθεια, ανθρώπινους και υλικούς πόρους, χρόνο και διάρκεια. Στην παρούσα μορφή του δεν είναι παρά ένα πρωτόλειο που έχει περισσότερο μεθοδολογικό χαρακτήρα, παρά αξιώσεις πλήρους καταγραφής ενός εξαιρετικά σύνθετου φαινομένου. Η εμπειρία από καταστροφικά φαινόμενα του παρελθόντος έχει καταδείξει ότι δεν συλλέγονται με οργανωμένο και πλήρη τρόπο στοιχεία μετά από μια καταστροφή ώστε να είναι δυνατόν να συντεθεί μια εικόνα της κατάστασης σε κάθε φάση της καταστροφής και κυρίως στις φάσεις αποκατάστασης. Η δημιουργία ενός, έστω και εμβρυακού, «φακέλου καταστροφής» για την Ηλεία, επιχειρεί να αποκριθεί στο κενό αυτό και να αποτελέσει ένα διστακτικό βήμα προς την κατεύθυνση μιας πιο συστηματικής προσπάθειας στο μέλλον. Το έργο του ΦΚ αναλήφθηκε από μια υπο-ομάδα της ερευνητικής ομάδας του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας ΕΜΠ. Η υπο-ομάδα αποτελέσθηκε από ερευνητές του ΕΜΠ, του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου και άλλους ανεξάρτητους Στόχοι, αντικείμενο και δυνατότητες της ερευνητικής ομάδας Στόχος της εργασίας είναι να καταρτισθεί φάκελος αρχείο της πυρικής καταστροφής, με πολλαπλή σκοπιμότητα: Συμβολή στην ανασυγκρότηση της πληγείσας περιοχής, Εκπαιδευτική, Ερευνητική, Καταγραφή και διάσωση εμπειρίας για μελλοντική άσκηση πολιτικής. Η συγκρότηση του ΦΚ δεν είναι έργο «στιγμιαίο». Αντίθετα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια εργασία συνεχής (longitudinal study). Τελείως ενδεικτικά αναφέρονται τα παρακάτω στοιχεία που πρέπει να περιληφθούν στον ΦΚ, στο μέτρο του δυνατού: Διαχρονική εξέλιξη του καταστροφικού φαινομένου και των μετακαταστροφικών συνθηκών, Οργανωτικές δομές (θεσμικές, οικονομικές, κοινωνικές) προ της καταστροφής, κατά την καταστροφή και κατά τα στάδια που ακολούθησαν, Ρόλος και συμπεριφορά «δρώντων» της διοίκησης, του ιδιωτικού τομέα και της κοινωνίας, τόσο εκείνων που έχουν συγκεκριμένο θεσμικό ρόλο, όσο και των λοιπών συντελεστών, από την κεντρική διοίκηση μέχρι τα μεμονωμένα νοικοκυριά και οικονομικές μονάδες, Εντοπισμός άτυπων μορφών οργάνωσης και κινητοποίησης και κενών στην αντιμετώπιση των καταστροφών και στην μετέπειτα δραστηριοποίηση, Μεταβολές κοινωνικού, δημογραφικού, οικονομικού, περιβαλλοντικού και χωρικού χαρακτήρα που παρατηρούνται διαχρονικά, τόσο σε επίπεδο πραγματικών γεγονότων, όσο και σε επίπεδο προθέσεων και μελλοντικού προγραμματισμού, παρά τις δυσκολίες που αυτό το τελευταίο παρουσιάζει. Το προϊόν της παρούσας εργασίας απέχει φυσικά πολύ από το ικανοποιεί αυτές τις απαιτήσεις για τους λόγους που ήδη αναφέραμε. Η κύρια χρησιμότητα της εργασίας 50

51 δεν είναι συνεπώς η συλλογή και ταξινόμηση των ίδιων των στοιχείων, αλλά η απόπειρα να καταδειχθεί η δυνατότητα συλλογής στοιχείων με συγκροτημένο τρόπο Ο σχεδιασμός κατά την μετακαταστροφική περίοδο Ο ΦΚ μπορεί να αποτελέσει το θεμέλιο του μελλοντικού σχεδιασμού ανάπτυξης μιας περιοχής στην μετακαταστροφική περίοδο εφόσον καταστεί δυνατό να απεικονισθεί με αξιοπιστία η κατάσταση που έχει προκύψει μετά την καταστροφή. Πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ ενός σχεδιασμού αποκατάστασης στο καθεστώς προ της καταστροφής και ενός προϋφιστάμενου σχεδιασμού ανάπτυξης της περιοχής, σύμφωνα με στόχους που έχουν τεθεί προ του καταστροφικού φαινομένου. Στην δεύτερη, και φυσικά επιθυμητή, περίπτωση η υπάρχουσα κατάσταση είναι ήδη γνωστή και καταγραμμένη και ο ΦΚ παρέχει τα δεδομένα μιας απαραίτητης σύγκρισης των καταστάσεων πριν και μετά την καταστροφή, ώστε να προσαρμοσθεί ο υφιστάμενος σχεδιασμός (Διάγραμμα 1). Στο Διάγραμμα 2 απεικονίζουμε με άλλο τρόπο, την αντιδιαστολή μεταξύ ενός σχεδίου αποκατάστασης, που επαναφέρει το καθεστώς ante, και ενός σχεδίου ανάπτυξης που έχει καταστρωθεί προ της καταστροφής και απλώς προσαρμόζεται στα μετακαταστροφικά δεδομένα. Σε 4 σειρές (Α, Β, Γ, Δ) εμφανίζονται 4 διαδρομές που εκκινούν σε χρόνο 0 (στιγμή της καταστροφής). Η πρώτη (Α) μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σενάριο τάσεων, χωρίς βέβαια την παρεμβολή της καταστροφής, δηλαδή ως προβολή στο μέλλον της υποθετικής «παρούσας» και απλής δομής οικονομικής και χωρικής οργάνωσης που χαρακτηρίζεται από χαμηλή διαφοροποίηση. Υπό την επίδραση των δυνάμεων της αγοράς οι υφιστάμενες δομές μεταβάλλονται ή επεκτείνονται χωρίς σχεδιασμό, διαδοχικά στις μελλοντικές περιόδους +1, +2 και +3. Οι δομές πάντως δεν μένουν στατικές. 51

52 Παρόμοιες είναι οι παραδοχές της τελευταίας διαδρομής (Δ). Πρόκειται ουσιαστικά πάλι για ένα σενάριο τάσεων, μόνο που τώρα γίνεται η παραδοχή ότι συνέβη η καταστροφή κατά την εκκίνηση της διαδρομής, δηλ. την χρονική στιγμή 0. Ακαριαία, οι οικονομικές και χωρικές δομές και οι δραστηριότητες της πληγείσας περιοχής συρρικνώνονται και δημιουργείται μια αρνητική συγκυρία και τάση, που ενδέχεται να οδηγήσει σε περαιτέρω συρρίκνωση και κατά την μελλοντική περίοδο +1. Στην επόμενη περίοδο (+2) εμφανίζεται μια διστακτική και αβέβαιη ανάκαμψη και διαφοροποίηση. Σιγά-σιγά όμως (περίοδος +3) οι δυνάμεις της αγοράς και οι ευρύτερες τάσεις ανάπτυξης επαναφέρουν την περιοχή σε μια πιο διαφοροποιημένη και δυναμική κατάσταση. Στις δύο ενδιάμεσες σειρές (Β και Γ) απεικονίζουμε τις εξελίξεις που προκύπτουν από την εφαρμογή ενός σχεδίου. Η εκκίνηση και στις δύο περιπτώσεις είναι η κατάσταση από την οποία ξεκίνησε και η διαδρομή Δ, διότι και στις δύο γίνεται η παραδοχή μιας αρχικής καταστροφής που υποβάθμισε την αμέσως προ της καταστροφής κατάσταση από την οποία θα ξεκινούσε η διαδρομή Α. Η δεύτερη διαδρομή (Β) είναι η διαδρομή στον χρόνο που προβλέπει ένα προϋπάρχον σχέδιο, χωρίς φυσικά το δεδομένο της καταστροφής. Το σχέδιο όμως πρέπει πλέον να προσαρμοσθεί σε διαφορετικά δεδομένα αφετηρίας, λόγω του καταστροφικού φαινομένου. Εκκινώντας από μια υποθετική «παρούσα» και απλή δομή οικονομικής οργάνωσης χαμηλής διαφοροποίησης, που έχει περαιτέρω συρρικνωθεί και υποβαθμισθεί λόγω της καταστροφής, η εφαρμογή του σχεδίου οδηγεί κατά την περίοδο +1 σε μεταβολές των υφιστάμενων δραστηριοτήτων και στην εμφάνιση νέων. Η πληγείσα περιοχή μεταβάλλεται σταδιακά και προσαρμόζεται σε ένα νέο πρότυπο ανάπτυξης. Στην συνέχεια (περίοδοι +2 και +3) οι οικονομικές και χωρικές δομές διαφοροποιούνται και εισάγονται νέες δραστηριότητες. Από τις αρχικές δομές όμως, εκείνες που υπήρχαν ακριβώς προ της καταστροφής, οι πιο δυναμικές δεν εξαφανίζονται. Αντιθέτως επαναφέρονται στην προ της καταστροφής κατάσταση. Άλλες πάλι διατηρούνται αρχικά σε σχετικά περιορισμένη μορφή και κατόπιν παρακμάζουν, με ελεγχόμενο όμως τρόπο. Τέλος, η διαδρομή Γ είναι εκείνη που βρίσκει την περιοχή απροετοίμαστη κατά την στιγμή 0 της καταστροφής. Εφαρμόζεται ένα «εκ των ενόντων» σχέδιο αποκατάστασης, που αρκείται στο να επαναφέρει την περιοχή στα προ της καταστροφής δεδομένα. Χωρίς εναλλακτικές λύσεις, οι αρχές φιλοδοξούν να επαναφέρουν τις προκαταστροφικές δομές, αν και λόγω της εισροής πόρων, που εξασφαλίζονται εξ αιτίας της έκτακτης ανάγκης, οι δομές αυτές μεγεθύνονται, ακόμη 52

53 και στην πρώτη περίοδο (+1). Με άλλα λόγια, υπό την πίεση των έκτακτων συνθηκών, η αποκατάσταση στηρίζεται σε προϋπάρχουσες δομές και όχι στην επιδίωξη ενός εναλλακτικού αναπτυξιακού προτύπου. Η διόγκωση του υφιστάμενου προτύπου, πιθανώς τελικά αδιέξοδου, συνεχίζεται και στις επόμενες περιόδους (+2 και +3), αν και ασφαλώς εμφανίζονται κάποιες νέες δραστηριότητες, για τους λόγους που ίσχυαν και στις διαδρομές πλήρως ασχεδίαστης εξέλιξης, δηλ. λόγω της αγοράς και της ευρύτερης αναπτυξιακής συγκυρίας, ακόμη και λόγω της εμφάνισης κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων. Οι τελευταίες επωφελούνται της χαλαρότητας ελέγχου, που οφείλεται στην απέλπιδα προσπάθεια των αρχών να ενισχύσουν τις όποιες επενδύσεις δημιουργούν θέσεις εργασίας Η έννοια και οι φάσεις της καταστροφής Για την κατανόηση των απαιτήσεων του μετακαταστροφικού σχεδιασμού, αλλά και για την αποσαφήνιση του περιεχομένου ενός φακέλου καταστροφής, απαραίτητη είναι κατ αρχάς η κατανόηση της ίδιας της έννοιας της καταστροφής. Υπάρχει πληθώρα ορισμών της έννοιας «καταστροφή» στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία και τα θεσμικά κείμενα (βλ. π.χ. Kelman και Pooley 2004, Thywissen 2006). Σύμφωνα με ένα ευρέως διαδεδομένο ορισμό που ενστερνίζονται φορείς όπως η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος και η Διεθνής Στρατηγική για τη Μείωση των Καταστροφών του ΟΗΕ, καταστροφή είναι «μια σοβαρή διαταραχή της λειτουργίας της κοινωνίας που προκαλεί εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές και περιβαλλοντικές απώλειες που υπερβαίνουν την ικανότητα της πληγείσας κοινωνίας να τις αντιμετωπίσει με ίδιους πόρους» 6. Στην Ελλάδα, ο Ν. 3013/2002 («Αναβάθμιση της πολιτικής προστασίας και λοιπές διατάξεις») στο άρθρο 2 ορίζει ότι «καταστροφή νοείται κάθε ταχείας ή βραδείας εξέλιξης φυσικό φαινόμενο ή τεχνολογικό συμβάν στο χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, το οποίο προκαλεί εκτεταμένες δυσμενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο, καθώς και στο ανθρωπογενές ή φυσικό περιβάλλον». Και στη συνέχεια προχωρεί σε διάκριση των καταστροφών. Έχει ίσως σημασία να διατυπωθεί μια προσέγγιση των καταστροφών στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Οι θεμελιώδεις αιτίες που υποθάλπουν μια καταστροφή υποβόσκουν πολύ πριν αυτή συμβεί και κατά κανόνα συνεχίζουν και μετά να χτίζουν τις συνθήκες για μια νέα καταστροφή (Βlaikie et al. 1994). Τέτοιες πιέσεις μπορεί να είναι η γήρανση του πληθυσμού, η εγκατάλειψη της υπαίθρου, η απουσία ή η ανεπάρκεια των απαραίτητων θεσμών και θεσμικών εργαλείων. Μέσα από την εμπειρία έχει φανεί ότι μια καταστροφή κάνει ένα κύκλο (Σχήμα 1 και Σχήμα 2). Κατά την άμεση μετα-καταστροφική φάση η κατάσταση φαίνεται χαοτική. 6 A serious disruption of the functioning of society, causing widespread human, material or environmental losses, which exceed the ability of affected society to cope using only its own resources. Disasters are often classified according to their cause (natural or man-made). (EEA, 2005) 53

54 Πρόκειται για την αποκαλούμενη κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Παρότι οι τοπικοί φορείς έχουν βαρύνοντα ρόλο κατά την περίοδο αυτή, η έξωθεν βοήθεια είναι ο κανόνας. Η περίοδος έκτακτης ανάγκης είναι κατά κανόνα σύντομη και σταδιακά δίνει τη θέση της στην αποκαλούμενη περίοδο αποκατάστασης κατά την οποία αποκαθίσταται μια σχετικά κανονική λειτουργία της κοινωνίας στα προκαταστροφικά επίπεδα. Σε μερικές περιπτώσεις καταστροφών, η μετά την κατά-στροφή δυναμική οδηγεί σε σχεδιασμούς, πολιτικές και δράσεις που οδηγούν σε κοινωνική και αναπτυξιακή αναβάθμιση της πληγείσας περιοχής, δηλαδή στην ανασυγκρότηση της. Η ανασυγκρότηση αποτελεί ουσιαστικά βάση της πρόληψης μιας καταστροφής. Η πρόληψη επιτυγχάνεται ή όχι στην καθημερινότητα και την ρουτίνα. Κρύβεται σε ρυθμίσεις, κανονισμούς, ελέγχους, διαδικασίες που εκτυλίσσονται κάθε μέρα και κατά κανόνα ενοχλούν. Συχνά έρχεται σε αντίθεση με το βραχυπρόθεσμο συμφέρον, με ιδιωτικές επιδιώξεις, συναντά αντιστάσεις και μάλλον συνεπάγεται πολιτικό κόστος. Γενιές ολόκληρες μπορεί να μη ζήσουν την καταστροφή, αλλά να συσσωρεύουν και μετακυλίουν στις επόμενες γενιές τις συνθήκες που υποθάλπουν μια μελλοντική καταστροφή. Σε αυτό τον κύκλο της καταστροφής, η ολοκληρωμένη στον χρόνο και τον χώρο θεώρηση των διάφορων φάσεων είναι το κλειδί. Αποφάσεις που λαμβάνονται υπό πίεση κατά την άμεση μετακαταστροφική περίοδο επηρεάζουν μακροπρόθεσμα την αποκατάσταση και ανασυγκρότηση της περιοχής Τα δάση της περιοχής έρευνας Γενικά Λόγω της ειδικής βαρύτητας που είχε η καταστροφή των δασών κατά τις πυρκαγιές του Αυγούστου 2007, θεωρούμε σκόπιμο να παρεμβάλλουμε εδώ μερικά γενικά σχόλια τόσο για το φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών, όσο και για την δασική βλάστηση της περιοχής έρευνας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οι δασικές πυρκαγιές άρχισαν να παίρνουν διαστάσεις σημαντικού προβλήματος για τη χώρα μας. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου, η δημιουργία οικισμών στον περιαστικό χώρο των πόλεων και η εξάπλωση των παραθεριστικών οικισμών διεύρυναν την περίμετρο των κατοικημένων περιοχών και τις ζώνες επαφής των οικισμών με τα δάση. 54

55 Επιπλέον η αστικοποίηση του πληθυσμού δημιούργησε μια μεγάλη απόσταση μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης. Τα προηγούμενα σε συνδυασμό με την ανεπαρκέστατη χρηματοδότηση της δασοπονίας και ιδίως της προστασίας των δασών, συνέτειναν ώστε να διογκωθεί το πρόβλημα των πυρκαγιών που ξεπέρασε τα στενά όρια των δασών και έγινε ένα μείζον περιβαλλοντικό, οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα. Σήμερα, τίθενται επιτακτικά τα θέματα της ανασυγκρότησης των περιοχών που επλήγησαν από τη φωτιά, τα θέματα της διαχείρισης των δασών, της βιωσιμότητας του αγροτικού χώρου, της διατήρησης του τοπίου, της αποκατάστασης της κοινωνικής συνοχής. Η βλάστηση Η περιοχή έρευνας εκτείνεται από την παραλιακή ζώνη μέχρι τις ορεινές εξάρσεις στα σύνορα με το νομό Αρκαδίας και είναι κυρίως λοφώδης και ημιορεινή. Η μακραίωνη και συνεχής παρουσία του ανθρώπου σε συνδυασμό με το κατακερματισμένο ανάγλυφο της περιοχής, έχουν δημιουργήσει ένα μωσαικό «αγροτο-δασικού» τοπίου, που στην περιοχή έρευνας αντιπροσωπεύεται με υποδειγματικό τρόπο. Σε ολόκληρη την περιοχή έρευνας κυριαρχούν τα δάση της χαλεπίου πεύκης και των φυλλοβόλων πλατυφύλλων και οι θαμνώνες των σκληροφύλλων πλατυφύλλων. H παραρεμάτια βλάστηση συγκροτείται κυρίως από πλατάνια. Από τα δάση της χαλεπίου πεύκης η δασική Υπηρεσία διαχειριζόταν το δασικό σύμπλεγμα Λαπίθα (δημόσιο και συνεταιριστικό) βάσει διαχειριστικών μελετών. Τα υπόλοιπα δάση ήταν εκτός διαχείρισης με μόνη εξαίρεση την απόληψη μικρών ποσοτήτων ξύλου από τους κατοίκους των διαφόρων οικισμών για ατομικές τους ανάγκες. Οι περισσότερες θαμνώδεις εκτάσεις ήταν βοσκόμενες δασικές εκτάσεις (θαμνολίβαδα σκληροφύλλων πλατυφύλλων ειδών). Η πυρκαγιά κατέκαψε τη βλάστηση στο σύνολο των εκτάσεων. Η άμεση συνέπεια αυτής της καταστροφής είναι η έκθεση του εδάφους στη βροχή και η ευνόηση της διάβρωσης. Γιαυτό μετά την πυρκαγιά η Δασική Υπηρεσία αφού προχώρησε στην κήρυξη της έκτασης ως αναδασωτέας (με την με αριθ. 3649/ αποφ. Γ.Γ. Περιφέρειας), προχώρησε στη σύνταξη μελέτης για την κατασκευή αντιδιαβρωτικών έργων και στην εκτέλεσή τους με τη διαδικασία «του κατεπείγοντος». Το Δασαρχείο Ολυμπίας επίσης εξέδωσε ταυτόχρονα διάταξη που απαγορεύει τη βοσκή και προχώρησε στην αξιοποίηση στοιχείων από την αεροφωτογράφηση της περιοχής για την πιστοποίηση της εικόνας της καμένης έκτασης και την αποφυγή καταπατήσεων. Στο πλαίσιο αυτών των ενεργειών κατασκευάστηκαν αντιδιαβρωτικά έργα με το νεκρό ξύλο της περιοχής με έμφαση στις εκτάσεις τις υπερκείμενες των οικισμών. Κατασκευάστηκαν κορμοδέματα κυρίως με κορμούς χαλεπίου πεύκης και κλαδοπλέγματα με υλικό από δένδρα και θάμνους. Στα ρέματα της περιοχής, ορισμένα εκ των οποίων έχουν έντονη χειμαρρική δράση, κατασκευάστηκαν σε σημεία κοντά σε δρόμους, μικρά κορμοφράγματα. 55

56 Τα αντιδιαβρωτικά έργα κάλυψαν πολύ μεγάλη έκταση και κυρίως ολοκληρώθηκαν σχεδόν στις ανάντη των οικισμών περιοχές. Παρά το ότι το διαθέσιμο ξύλο δεν ήταν πάντα επαρκές, τα δένδρα είναι στρεβλά και μικρά και οι εργασίες εκτελέστηκαν πολύ γρήγορα, φαίνεται ότι τα έργα γενικά λειτούργησαν. Μεγάλο πρόβλημα αποτελούν τα ρέματα που διασχίζουν την περιοχή δεδομένου ότι η μεγάλη στερεομεταφορά καταστρέφει τους δρόμους εκεί όπου συναντώνται με τα ρέματα. Η αποκατάσταση του δάσους αναμένεται να γίνει είτε με φυσική αναγέννηση είτε με τεχνική αναδάσωση. Σημαντικός παράγοντας είναι οι καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν. Η εμπειρία όμως που υπάρχει για το νομό Ηλείας δείχνει ότι δεν αναμένεται να υπάρξουν προβλήματα αναγέννησης. Η αποκατάσταση της φυσικής βλάστησης θα αποτελέσει τον κορμό της ανάκαμψης της περιοχής Η κατάρτιση του φακέλου καταστροφής Προβλήματα επιλογής χωρικών ενοτήτων και ανάλυσης προθέσεων και προσδοκιών Το βασικό ερώτημα που έθεσε η ερευνητική ομάδα αφορούσε στην μορφή και δομή του ΦΚ. Για το θέμα αυτό διερευνήθηκαν διάφορες προσεγγίσεις. Η περιοχή έρευνας είναι 4 συγκεκριμένοι δήμοι του Νομού Ηλείας και ο φάκελος μπορεί να συγκροτηθεί με αναφορά τις διοικητικές αυτές ενότητες. Εναλλακτικά όμως, μπορεί κανείς να λάβει ως οδηγό και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Είναι π.χ. δυνατό να διακρίνει 6 διαφορετικές χωρικές ενότητες, δηλ. τους ορεινούς όγκους (Μίνθη, Λάπιθας), τις πλαγιές προς τον Αλφειό και τη Νέδα, τους οικισμούς, την παράκτια ζώνη, τις υδάτινες επιφάνειες και τους υγρότοπους, και, τέλος, την πεδινή αγροτική περιοχή. Σε σχέση με αυτές τις κατηγορίες είναι δυνατό να αναζητηθούν στοιχεία σε ένα ευρύ θεματολογικό φάσμα.. Με την λογική αυτή μπορούμε θεωρητικά να αναζητήσουμε 1. Τις κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες σε κάθε χωρική ενότητα, 2. Τις σχεδιαζόμενες προ της καταστροφής δραστηριότητες, σε επίπεδο συγκεκριμένων ενεργειών, αποφάσεων ή έστω προθέσεων, διαφόρων φορέων, που βρισκόντουσαν σε διάφορες φάσεις αποφάσεων ή υλοποίησης, 3. Τις καταστροφές σε κάθε χωρική ενότητα, σε σχέση με τις δραστηριότητες (υπάρχουσες ή σε εξέλιξη), που ανεστάλησαν ή απλώς διαταράχθηκαν, 4. Τις προθέσεις και προσδοκίες των κατοίκων και της τοπικής κοινωνίας γενικότερα μετά την καταστροφή, κάνοντας ενδεχομένως μια διάκριση με το κριτήριο της «αυτοδυναμίας» και του βαθμού κρατικής υποστήριξης (π.χ. αυτοδύναμες χωρίς κεντρική υποστήριξη εκτός των πρώτων άμεσων μέτρων, αυτοδύναμες με μέτρια κεντρική υποστήριξη, καθολική ή τομεακή, και αυτοδύναμες με μεγάλη εξωτερική ενίσχυση και / ή εξωτερικά εισαγόμενες με ισχυρή καθολική κεντρική παρέμβαση). Οι δυσκολίες συγκέντρωσης των στοιχείων αυτών είναι μεγάλες λόγω αναφοράς σε χωρικές ενότητες για τις οποίες δεν συλλέγονται κατά κανόνα πληροφορίες, αλλά και λόγω του ποιοτικού χαρακτήρα των πληροφοριών. Η προσέγγιση αυτή απαιτεί φυσικά δειγματοληπτικές έρευνες, συνεντεύξεις και εκτεταμένη δουλειά πεδίου. Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε, πολύ ενδεικτικά, να τροφοδοτήσει με στοιχεία τον επόμενο πίνακα, όπου διαχωρίζεται ο κύριος φάκελος καταστροφής από την καταγραφή προθέσεων και προσδοκιών. 56

57 Το πρόβλημα της συλλογής στοιχείων Η αναζήτηση στοιχείων για την εισαγωγή τους στον ΦΚ δεν είναι ευχερής. Μια πολύ αδρομερής καταγραφή των πιθανών πηγών πληροφόρησης και στοιχείων (για τις περιόδους πριν ή μετά την καταστροφή) είναι: Απογραφές ΕΣΥΕ, ΟΤΑ, Τοπικός και εθνικός τύπος, Διάφοροι φορείς και επιμελητήρια, Μητρώο αγροτών, Δασαρχείο, θεσμοθετημένα σχέδια, χωροθετήσεις, οικοδομικοί συνεταιρισμοί, Διευθύνσεις Εκπαίδευσης, ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΟΤ, Φορείς παρακολούθησης εφαρμογής Κοινοτικών προγραμμάτων και Φορείς εφαρμογής Κοινοτικών κανονισμών, Τοπικές υπηρεσίες συλλογής αιτήσεων για άμεσα βοηθήματα ή για εξαίρεση από οικονομικές / φορολογικές υποχρεώσεις λόγω καταστροφής, ΥΑΣ, ΕΛΓΑ, Φορείς συλλογής αιτήσεων για εξαίρεση από υποχρεώσεις πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων. Στον επόμενο πίνακα δίνεται ένα σκαρίφημα που περιλαμβάνει συνοπτικά δραστηριότητες, λειτουργίες και φορείς. Με δεδομένο ότι τα στοιχεία του φακέλου θα πρέπει να είναι χρήσιμα για την αποκατάσταση κατ αρχήν και για την ανασυγκρότηση στη συνέχεια, η αναζήτηση των πρωτογενών στοιχείων αφορά τις παραγωγικές δραστηριότητες αλλά και τις λειτουργίες προστασίας και αναψυχής. Η λογική της δημιουργίας τέτοιων μητρώων είναι αυτή που ακολούθησε η ερευνητική ομάδα μέχρι τέλους της εργασίας της. Η ομάδα έκανε και μια πειραματική κατάστρωση μητρώων σε πίνακες Excel. Η συμβολή του τύπου, κυρίως του τοπικού, για την συλλογή στοιχείων σχετικών με την μετά την καταστροφή περίοδο, είναι μεγάλη. Στην παρούσα έκθεση, αφιερώνεται μεγάλο μέρος στην αποδελτίωση μιας τοπικής και μιας εθνικής εμβέλειας εφημερίδας κατά τον πρώτο μήνα μετά την έναρξη της καταστροφικής πυρκαγιάς. 57

58 Ο κύκλος της καταστροφής Η απεικόνιση της διαδοχής των καταστάσεων απαιτεί να καταστρωθούν διαδοχικά μητρώα ώστε να υπάρχει δυνατότητα σύγκρισης και προϋποθέτει μια συστηματική διαχρονική παρακολούθηση (monitoring) της εξέλιξης από ένα φορέα που θα έχει την σχετική εντολή και δυνατότητα. Η πρώτη και προφανής σύγκριση πρέπει να γίνει μεταξύ της κατάστασης την προηγουμένη της έναρξης της καταστροφής και εκείνης στην οποία βρίσκεται η περιοχή την επομένη της λήξης της καταστροφής. Όμως και αυτή η σύγκριση ενδέχεται να είναι παραπλανητική, διότι η πραγματική έκταση των ζημιών και της γενικότερης διαταραχής του συστήματος δεν γίνεται εμφανής παρά μετά την πάροδο ικανού χρόνου. Π.χ. οι συνέπειες για την ελαιοκαλλιέργεια θα φανούν καλύτερα μετά πάροδο μερικών μηνών, την Άνοιξη 2008 για την περίπτωση της Ηλείας. Το ίδιο ισχύει και για την αποκατάσταση της κοινωνικής οργάνωσης, διότι είναι δύσκολο να φανούν αμέσως οι επιδράσεις στις αποφάσεις μετακίνησης και εσωτερικής μετανάστευσης του πληθυσμού. Παρά ταύτα, είναι χρήσιμο να παραθέσουμε στους επόμενους πίνακες μια απόπειρα ταξινόμησης των δεδομένων κατά περιόδους, προ της καταστροφής και αμέσως μετά, παρεμβάλλοντας και ένα πίνακα για τα δεδομένα της διαχείρισης της κρίσης, για την περίπτωση που ο ΦΚ περιλάβει και αυτά τα στοιχεία. Μετά τους τρεις αυτούς πίνακες ακολουθεί ένα διάγραμμα ροής, όπου απεικονίζεται η διαδοχή των φάσεων του κύκλου. 58

59 Η κατάστρωση μητρώων του ΦΚ για την διασταύρωση στοιχείων και πληροφοριών 59

60 Για την κατάστρωση του ΦΚ κρίθηκε σκόπιμο, σε πρώτο στάδιο, να συμφωνηθεί μια γεωγραφική ή διοικητική μονάδα στην οποία θα αναφέρονται τα στοιχεία, ιδίως τα ποσοτικά. Ποσοτικά στοιχεία ανά γεωγραφική ενότητα, δύσκολα θα βρεθούν χωρίς να προηγηθεί εκτεταμένη εργασία. Άρα, η αναφορά γίνεται σε διοικητικές μονάδες, δηλ. ΟΤΑ (δήμους) ή δημοτικά διαμερίσματα (ΔΔ). Αναλυτικές εκτιμήσεις εισοδήματος από γεωργική δραστηριότητα ασφαλώς μπορούν να γίνουν, αλλά απαιτούν επεξερ-γασία και χρόνο. Τέτοιες εκτιμήσεις σε επίπεδο νομού έχουν γίνει στην πρόσφατη μελέτη του Γεωπονικού Πανεπιστημίου. Θα ήταν ίσως σκόπιμη μια ομαδοποίηση των ΟΤΑ. Εκ πρώτης όψεως μια τέτοια ομαδοποίηση δεν είναι ευχερής, με την έννοια ότι δύσκολα θα βρεθούν κατάλληλα κριτήρια ομαδοποίησης. Π.χ. οι διαφοροποιήσεις του ποσοστού της έκτασης των δασών επί του συνόλου της έκτασης είναι μικρές. Η πυκνότητα κατοίκησης είναι περισσότερο ενδεικτική. Η ταξινόμηση (1) Ζαχάρω, (2) Αλίφειρα Φιγάλεια, και (3) Ανδρίτσαινα, έχει μια λογική, που ενισχύεται από το γεγονός ότι συνιστούν τρεις ζώνες αύξουσας απόστασης από την ακτογραμμή. Με βάση τον προβληματισμό που αναπτύχθηκε, η ερευνητική ομάδα αποφάσισε να επικεντρώσει κατ αρχήν το ενδιαφέρον της στα 4 μητρώα, που παρουσιάζονται παρακάτω και δοκιμάσθηκαν πειραματικά σε πίνακες Excel, χωρίς δυστυχώς να είναι δυνατή η πλήρης συμπλήρωση τους. Για όλα τα μητρώα ισχύει η παρατήρηση ότι μπορούν να συμπληρωθούν με στοιχεία προ της καταστροφής και θα συνοδεύονται από ένα δεύτερο μητρώο με στοιχεία μετά την καταστροφή του Αυγούστου 2007, για να είναι δυνατή η σύγκριση. Μητρώο 1 Στο μητρώο αυτό διασταυρώνονται οι 4 Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τα Δημοτικά Διαμερίσματα με στοιχεία κατά κύριο λόγο ποσοτικά και ενδεχομένως ποιοτικά (π.χ. αρχαιολογικούς χώρους). Είναι δυνατόν να προστεθούν και άλλες πληροφορίες. 60

61 Μητρώο 2 Στο μητρώο αυτό διασταυρώνονται μεγαλύτερες ενότητες (π.χ. οι 3 υποενότητες Ζαχάρως, Αλίφειρας Φιγάλειας, Ανδρίτσαινας) και το σύνολο της περιοχής με στοιχεία ποσοτικά, που δεν υπάρχουν σε επίπεδο δημοτικού διαμερίσματος, και κυρίως ποιοτικά Πρόθεση είναι να εντάξουμε σε κάθε τέτοια περιοχή χωρικές ενότητες φυσικού περιβάλλοντος, π.χ. δασικές ενότητες, παράκτιες ζώνες, υγρότοπους, περιοχές προστασίας κλπ. στη βάση της ομαδοποίησης της πυκνότητας κατοίκησης. Μητρώο 3 Στο μητρώο αυτό διασταυρώνονται τομείς και κλάδοι όλης της περιοχής με ποσοτικά μεγέθη οικονομικής δραστηριότητας, αλλά και ποιοτικές πληροφορίες για τις προοπτικές του αντίστοιχου κλάδου ή τον βαθμό διατάραξης και απορρύθμισης που 61

62 προκάλεσε η πυρκαγιά. Η συμπλήρωση και τήρηση του μπορεί να αποτελέσει μια εργασία παρακολούθησης των εξελίξεων σε βάθος χρόνου. Μητρώο 4 Το μητρώο θα περιέχει μια εικόνα της κοινωνικής κινητοποίησης, εγρήγορσης, συμμετοχής, πρωτοβουλίας κοκ., δηλ. του δυναμισμού της τοπικής κοινωνίας. Εδώ είναι που πρέπει να βρουν την θέση τους οι προθέσεις και προσδοκίες των κατοίκων και επιχειρηματιών. Το μητρώο μπορεί να γίνει «τριπλής εισόδου» αν προσθέσουμε και τύπους περιοχών. Λόγω του χαρακτήρα των πληροφοριών που αναζητούμε εδώ θα πρέπει σε πολλές περιπτώσεις να αρκεσθούμε σε σχόλια και απόψεις, που δεν θα είναι γενικεύσιμα. Στην περίπτωση αυτού του μητρώου, πολύ περισσότερο από τα άλλα, η παρακολούθηση των εξελίξεων σε βάθος χρόνου είναι ουσιαστική. 62

63 10.3. Αποδελτίωση ημερήσιου τύπου Η περίπτωση της εφημερίδας «Πρώτη» του Πύργου Η προσέγγιση που ακολουθεί βασίζεται στην αποδελτίωση της καθημερινής εφημερίδας του Πύργου Ηλείας «ΠΡΩΤΗ» κατά τον πρώτο μήνα μετά την καταστροφή (περίοδος 24/8/07-30/9/07). Βασική επιδίωξη είναι να καταγραφεί και να ταξινομηθεί η συνολική συμπεριφορά της κοινωνίας κατά το πρώτο διάστημα μετά την εκδήλωση της φυσικής καταστροφής στην Ηλεία. και να διαμορφωθεί μια μεθοδολογική μια προσέγγιση ως εισροή στο ΦΚ. Η ταξινόμηση των δημοσιευμάτων έγινε με βάση τις επτά κατηγορίες του Πίνακα 1. Η λογική που διέπει αυτές τις κατηγορίες βασίζεται κυρίως στη σχέση αιτίουαιτιατού. Το αίτιο είναι η φυσική καταστροφή και είναι η κατηγορία 1. Στη συνέχεια γίνεται ομαδοποίηση δημοσιευμάτων ανά εβδομάδα. Στο Διάγραμμα 1 αναπαριστώνται οι 7 κατηγορίες δημοσιευμάτων. Μια πρώτη διαπίστωση σχετίζεται με τις εθνικές εκλογές στις 16/9/07 γιατί υπάρχει μια κάμψη των καταγραφών σε όλες τις κατηγορίες. Σε αυτή την προσέγγιση διατυπώνεται η θέση (Διάγραμμα 1α) ότι ανεξαρτήτως των εθνικών εκλογών, μια τέτοια κάμψη θα ήταν αναμενόμενη. Πράγματι στην τελευταία περίοδο έχουν διογκωθεί οι κατηγορίες 2 και 5 ενώ έχουν ελαχιστοποιηθεί οι κατηγορίες 1 (όπως είναι αναμενόμενο) και 3. Επιβεβαιώνεται ότι υπάρχει μια διαχρονική μετάβαση από την πρώτη φάση των άμεσων μέτρων στη 63

64 δεύτερη των μεσοπρόθεσμων μέτρων. Στη συνέχεια διερευνάται η φύση των δευτερογενών προβλημάτων (Διάγραμμα 2). και διατυπώνεται η άποψη ότι ανεξαρτήτως των εκλογών της 16/9/07 παρατηρείται μια αναμενόμενη μετακύληση των δευτερογενών προβλημάτων από άμεσα σε μεσο-μακροπρόθεσμα. Είναι φανερό ότι είναι ελλειμματική η αντιμετώπιση αυτής της δεύτερης φάσης, γιαυτό και τα δευτερογενή προβλήματα επιμένουν. Ειδικότερα το πρόβλημα της βόσκησης είναι κάθε άλλο παρά αμελητέο. Με δεδομένο ότι η βόσκηση στις καμένες εκτάσεις αποτελεί το σημαντικότερο πρόβλημα για την φυσική αναδάσωση, το ζήτημα της συνεχούς παροχής ζωοτροφών για μεγάλο χρονικό διάστημα (αναφέρονται 8 μήνες το χρόνο επί 8 έτη) ίσως είναι το κρισιμότερο περιβαλλοντικό δευτερογενές ζήτημα στην Ηλεία. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τους 4 δήμους της περιοχής μελέτης και τις ορεινές-ημιορεινές τους ζώνες. Η Σχέση των εξαγγελιών με τα μέτρα αντιμετώπισης Στο Διάγραμμα 3 παρουσιάζονται οι κατηγορίες 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή, 2 Προγραμματική εξαγγελία και 3 Κεντρική εξαγγελία συγγεκριμένων μέτρων -υλοποιήσεις. Οι προγραμματικές εξαγγελίες συνδέονται κυρίως με τις δύο επισκέψεις του πρωθυπουργού στο νομό. Στην πρώτη επίσκεψη οι εξαγγελίες ήταν περισσότερο συσχετισμένες με τα άμεσα μέτρα ανακούφισης και τον απολογισμό αυτών των μέτρων. Στη δεύτερη επίσκεψη οι εξαγγελίες αφορούσαν περισσότερο τον μεσο-μακροπρόθεσμο προγραμματισμό. Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται και στην καμπύλη «κεντρική εξαγγελία συγκεκριμένων μέτρων-υλοποιήσεις». Πράγματι, μια προσεκτική παρατήρηση του Παραρτήματος ΙΙΙ αποκαλύπτει μια μετακύληση των μέτρων από άμεσες επιχορηγήσεις-έκτακτες ενισχύσεις-βοηθήματα σε άτοκα δάνεια, επιδότηση ενοικίου, προσλήψεις ανέργων με επιχορηγήσεις ΟΑΕΔ, ευνοϊκές ρυθμίσεις σε επιχειρήσεις και ρυθμίσεις χρεών. Η σχέση κεντρικού-τοπικού Στο Διάγραμμα 4 παρουσιάζονται οι κατηγορίες: 1 Το αίτιο- η φυσική καταστροφή, 2 Προγραμματική εξαγγελία 4 Κεντρική ιδιωτική παρέμβαση και 5 Τοπική-Νομαρχιακή δράση-τοπικό αίτημα. Διαπιστώνεται ότι υπάρχει ένας παράλληλος ανταγωνισμός» μεταξύ του 2 και του 5. Διότι, οι Προγραμματικές εξαγγελίες θα έπρεπε κανονικά να οδηγούν την κατηγορία 5 σε ύφεση. Μια προσεκτική ανάγνωση του Παραρτήματος ΙΙΙ (Πίνακας 3) παρέχει πληροφορίες που αποκαλύπτουν αυτή την αντίθεση: Οι τοπικοί φορείς (Νομάρχης, Δήμαρχοι, φορείς) ζητούν τη δημιουργία ενός φορέα και ενός μακροχρόνιου προγράμματος για την αντιμετώπιση του μέλλοντος μετά την φυσική καταστροφή της Ηλείας, κάτι που πρακτικά αρνήθηκε ο πρωθυπουργός. Η κατηγορία 4 (κεντρική ιδιωτική παρέμβαση) έχει επίσης ενδιαφέρον. Αφορά όχι μόνο το γνωστό ενδιαφέρον για την Μάκιστο, αλλά και το ενδιαφέρον ξένων επενδυτών, κατασκευαστικών εταιρειών καθώς και της ΚΕΔ, η οποία παρεμβαίνει μέσω των ΟΤΑ σε όλη την παραλιακή ζώνη 64

65 της Ηλείας. Ίσως ο πρωθυπουργός να στηρίζεται κυρίως σε τέτοιες δυνάμεις για να πετύχει αυτό που δήλωσε: «Προχωρούμε τώρα σταδιακά στην εφαρμογή του σχεδίου ανασυγκρότησης», για να προσθέσει στο κλείσιμο της παρέμβασής του στην Ηλεία: «Δεν μου αρέσει η λέξη ανασυγκρότηση γιατί αυτό σημαίνει ότι θα κάνουμε τα πράγματα όπως ήταν πριν, ενώ τώρα μπορούμε να διορθώσουμε και αστοχίες και λάθη δεκαετιών» (26/9). Συμπεράσματα Στην προσέγγιση που επιχειρήθηκε εδώ, στόχος ήταν να διαφανεί η αξία της μελέτης των στοιχείων και πληροφοριών που θα πρέπει να συγκεντρώνονται αμέσως μετά από μια φυσική καταστροφή. Ειδικότερα για την περιοχή της Ηλείας θα πρέπει: Να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ κεντρικού και τοπικού και να αξιοποιηθούν οι τοπικές δυνάμεις και προτάσεις για την βιώσιμη αντιμετώπιση της κρίσης. Να προσεχθεί, ιδιαίτερα στην ημιορεινή-ορεινή περιοχή, το ζήτημα της βόσκησης και να διασφαλιστούν οι προϋποθέσεις και μηχανισμοί που θα αποτρέπουν τη βόσκηση στα καμένα. Να δοθεί προσοχή σε άλλες δευτερογενείς συνέπειες και επιπτώσεις, που θα πρέπει να μελετηθούν και να αποτελέσουν εισροές στο σχέδιο ανασυγκρότησης της περιοχής Η περίπτωση της εφημερίδας εθνικής κυκλοφορίας «Καθημερινή» Στην περίπτωση της εφημερίδας «Καθημερινή» έγινε επεξεργασία δημοσιευμάτων της περιόδου 24/8 30/9/07. με σκοπό να εξεταστεί ποιες διαστάσεις του θέματος των δασικών πυρκαγιών αναδείχτηκαν. Επιμέρους στόχοι είναι να φανεί πώς και κατά πόσο αποδόθηκαν πληροφορίες που αναφέρονται σε τοπικό επίπεδο, καθώς και η σχετική σημασία που δόθηκε στις διάφορες φάσεις της καταστροφής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν πληροφορίες που αναφέρονται στην άμεση απόκριση στις πυρκαγιές και τη διαχείριση της έκτακτης κατάστασης (χρονικό ενεργειών, προβλήματα, αδυναμίες, σχέση τοπικής απόκρισης με κεντρική). Πληροφορίες αυτού του τύπου τείνουν να «χάνονται» γρήγορα και κατά κανόνα είναι δύσκολο να ανασυρθούν αργότερα με άλλα μέσα (όπως π.χ. συνεντεύξεις). Ανεύρεση και επεξεργασία των δημοσιευμάτων Η αναζήτηση βασίστηκε στις λέξεις-κλειδιά «πυρκαγιές» (απέδωσε σε 406 εγγραφές), «Ηλεία» (απέδωσε σε 100 εγγραφές) και «Αρκαδία» (απέδωσε σε 43 εγγραφές). Στο Σχήμα 1 παρουσιάζεται με χρονική αναφορά ο αριθμός των δημοσιευμάτων κατά λέξη κλειδί. Στη συνέχεια έγινε επεξεργασία των δημοσιευμάτων. Λαμβάνοντας υπόψη τη συνολική εικόνα, θεωρήθηκαν εν τέλει οκτώ κατηγορίες: 65

66 H καταστροφή Άμεσες επιπτώσεις Διαχείριση της έκτακτης ανάγκης Μέτρα ανακούφισης Μεσοπρόθεσμα μέτρα Αποκατάσταση Ανασυγκρότηση Οικονομικές διαστάσεις Δημοσιονομική πολιτική Εθνικές εκλογές και πυρκαγιές Γενικά σχόλια Απόψεις Άσχετα δημοσιεύματα Η κατανομή των δημοσιευμάτων κατά θέμα και με χρονική αναφορά φαίνεται στο Σχήμα 2. Σε παράρτημα φαίνεται ο πλήρης κατάλογος τίτλων των δημοσιευμάτων με λέξη κλειδί πυρκαγιές και ο χρωματισμός τους με βάση την κατηγορία θέματος στην οποία καταταχτήκανε. Σε άλλα παραρτήματα γίνεται το αυτό με βάση την λέξη κλειδί «Ηλεία» ή με την λέξη κλειδί «Αρκαδία». Τέλος σε άλλο παράρτημα παρατίθενται πλήρη δημοσιεύματα που εκτιμήθηκε ότι παρουσιάζουν ενδιαφέρον και συμβάλλουν στην απόκτηση εικόνας της κατάστασης κατά το χρονικό διάστημα αναφοράς. Συμπεράσματα 66