ΤΟ ΤΡΙΣΣΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΜΥΗΣΕΩΣ ΣΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΒΑΣΙΛΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ Θεοδώρου Συμεού ΤΟ ΤΡΙΣΣΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΜΥΗΣΕΩΣ ΣΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΒΑΣΙΛΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Σύμβουλος Καθηγητής: Αρχιμ. Νικόδημος Σκρέττας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΤΟ ΤΡΙΣΣΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΜΥΗΣΕΩΣ ΣΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΒΑΣΙΛΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ Θεοδώρου Συμεού ΤΟ ΤΡΙΣΣΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΜΥΗΣΕΩΣ ΣΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΒΑΣΙΛΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Σύμβουλος Καθηγητής: Αρχιμ. Νικόδημος Σκρέττας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

4 4 Στους γονείς τους αγαπημένους Μερκούριο και Παντελίτσα αντίδοσις αμέτρου αγάπης και απείρου ευγνωμοσύνης

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα μυστήρια της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας είναι η δίοδος, μέσω της οποίας η όντως ζωή διά του Αγίου Πνεύματος δωρίζεται σε κάθε ενεργό μέλος του σώματος του Χριστού. Ο άνθρωπος, για να καταστεί ενεργό μέλος του σώματος αυτού, δηλαδή της Εκκλησίας, είναι απολύτως αναγκαίο να βαπτισθεί, να χρισθεί και να κοινωνήσει των αχράντων ευχαριστιακών μυστηρίων. Αυτά τα τρία μυστήρια συναποτελούν ένα ενιαίο και αδιάσπαστο μυστήριο, το τρισσόν μυστήριον της «ἐν Χριστῷ» μυήσεως. Αφορμή, για την πραγμάτευση του θέματος «Το τρισσόν μυστήριον της μυήσεως στον Νικόλαο Καβάσιλα και τη λειτουργική πράξη και θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας», υπήρξε το έντονο ενδιαφέρον μου γύρω από την θεολογία των ιερών μυστηρίων της Εκκλησίας, αλλά κυρίως ο ενθουσιασμός που μου προκάλεσε η ανάγνωση του έργου του αγίου Νικολάου Καβάσιλα Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να εκφράσω τις από καρδίας θερμές ευχαριστίες μου στο σεβαστό μου σύμβουλο, μόνιμο επίκουρο καθηγητή της λειτουργικής αρχιμ. Νικόδημο Σκρέττα, η παρότρυνση του οποίου συνέβαλε τα μέγιστα στην εκπόνηση και συγγραφή της παρούσης εργασίας. Οι πολύτιμες υποδείξεις του, οι κοπιαστικές διορθώσεις, οι συμβουλές, η ολόθερμη πατρική του αγάπη και κυρίως η υπομονή του κατά την πορεία της έρευνας, με ενθάρρυναν και με βοήθησαν ουσιαστικά στην περάτωση της μελέτης μου. Ευχαριστώ επίσης τον πανιερώτατο Μητροπολίτη Λεμεσού κ.κ. Αθανάσιο, τόσο για την οικονομική του στήριξη καθ όλη την διάρκεια των σπουδών μου, όσο και για την εμπιστοσύνη και την «ἐν Χριστῷ» αγάπη που έδειξε προς το προσωπό μου, καθώς και για την ανεκτίμητη πνευματική του καθοδήγηση. Ευγνωμοσύνη χρεωστώ στον θεολόγο κ. Στυλιανό Θεοφάνους, την «ἐν Χριστῷ» φίλη και αδερφή Κυριακή Χατζηαναστάση και στους γονείς μου, για την αμέριστη συμπαράστασή τους, καθώς και σε όλους όσοι με οποιονδήποτε τρόπο βοήθησαν στην αρτιότερη παρουσίαση της εργασίας αυτής. Πάσχα Κυρίου 2012 Θεόδωρος Συμεού 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 6 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ: ΕΠΟΧΗ, ΒΙΟΣ, ΕΡΓΑ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΚΑ, ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΤΡΙΣΣΟΥ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΤΟΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ α) Η εποχή β) Βιογραφικά στοιχεία γ) Μυσταγωγικά συγγράμματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΩΣ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΤΡΙΣΣΟΥ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΜΥΗΣΕΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΤΡΙΣΣΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΜΥΗΣΕΩΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΒΑΣΙΛΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ. ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΚΑΤΑΛΥΣΕΩΣ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΤΟΡΙΚΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΚΑΙ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ α)το βάπτισμα ως μυστήριο καταλύσεως της προπατορικής αμαρτίας β)το βάπτισμα ως μυστήριο της «ἐν Χριστῷ» αναγεννήσεως ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΧΡΙΣΜΑ. ΖΩΗ ΕΝ ΑΓΙΩ ΠΝΕΥΜΑΤΙ α) «Σφραγὶς δωρεᾶς Πνεύματος Ἁγίου» β) Χορηγός χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος

7 γ) Ενεργοποίηση βαπτισματικών δωρεών ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ. ΤΡΟΦΗ ΑΙΩΝΙΖΟΥΣΑ α) Η θεία ευχαριστία ως κορύφωση και τελείωση πάντων των μυστηρίων β) Το σώμα και το αίμα του Χριστού φάρμακο θεραπείας γ) Μυστήριο αληθούς κοινωνίας δ) Το ευχαριστιακό δείπνο προετοιμασία της αιωνίου βασιλείας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΤΡΙΣΣΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ α) Η συγκρότηση της «ἐν Χριστῷ» ζωής διά των τριών μυστηρίων του βαπτίσματος, του χρίσματος και της θείας ευχαριστίας β) Η ολοκλήρωση της σωτηρίου μυήσεως των πιστών γ) Τρισσόν μυστήριον και σύχρονη λειτουργική πράξη ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αʹ. ΠΗΓΕΣ Βʹ. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Ελληνόγλωσσα Ξενόγλωσσα

8 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΑΛΑ Ι. Μ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικὰς Ἀπορίας, τ. Γ ( ), ἐκδόσεως «Ἀποστολικῆς Διακονίας», Ἀθήνα ⁴2006. ΑΠΘ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΒΕΠΕΣ Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων Πατέρων καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Συγγραφέων. Ἐκδόσεις «Ἀποστολικῆς Διακονίας», Ἀθήνα 1955 εξ. ΕΕΒΣ ΕΕΘΣΠΑ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυναντινῶν Σπουδῶν, Ἀθῆναι 1924 εξ. Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. ΕΕΘΣΠΘ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. ΕΜΣ(ΙΜΧΑ) Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν (Ἵδρυμα Μελετῶν Χερσονήσου Αἵμου). ΕΠΕ Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Πατερικὲς ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη 1972 εξ. ΘΗΕ ΠΘΣ ΠΙΠΜ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, Ἀθῆναι 1962 εξ. Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου καὶ τοῖς ὅλοις ἁγιωτάτου ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νικολάου Καβάσιλα τοῦ καὶ Χαμαετοῦ, προνοίᾳ τοῦ Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονος Β (17-20 Ἰουνίου 1982), Ἱ. Μ. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Πατριαρχικὸν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν. PG J. P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, series Graeca, Παρίσι Montrouge (τόμοι 161). SC Sources Chrétiennes, sous la direction de C. MODESERT, Παρίσι 1941 εξ. 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κεντρικό θέμα της εργασίας μας αποτελεί το τρισσόν μυστήριον της μυήσεως, όπως αυτό αναπτύσσεται από τον Νικόλαο Καβάσιλα, αλλά και μαρτυρείται στη λειτουργική πράξη και θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Το βάπτισμα, το χρίσμα και η θεία ευχαριστία συναποτελούν ένα τριάκτινο μυστήριο, το μυστήριο της χριστιανικής μυήσεως. Ο άνθρωπος μετέχοντας στα τρία αυτά μυστήρια εισέρχεται στην Εκκλησία και γίνεται μέλος του σώματος του Χριστού. Διανοίγονται χαρισματικώς οι πνευματικοί του ορίζοντες και από τον ίδιο εξαρτάται αν θα μείνει ενεργώς μέσα σε αυτή τη νέα κατάσταση ζωής, σε αυτή την νέα οντολογική πραγματικότητα, που δεν είναι άλλη από την «ἐν Χριστῷ» ζωή. Ο άγιος 1 Νικόλαος Καβάσιλας 2 συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στην χορεία των αγίων πατέρων της Εκκλησίας, που ασχολήθηκαν ιδιαιτέρως με τα άγια μυστήριά της. Με έναν προσωπικό και ανεπανάληπτο τρόπο διείσδυσε στην ουσία της λατρευτικής ζωής της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, αφήνοντας το δικό του στίγμα αληθούς μαρτυρίας στο άπαυστο ανά τους αιώνες ρυάκι της ορθοδόξου πατερικής παραδόσεως. Με ρηξικέλευθη έκφραση λόγου διατύπωσε το πώς της συγκροτήσεως της «ἐν Χριστῷ» ζωής, που δεν νοείται χωρίς τα μυστήρια του βαπτίσματος, του χρίσματος και της θείας ευχαριστίας. «Τὸ μὲν γὰρ βάπτισμα γέννησις τὸ δὲ μύρον ἐνεργείας καὶ κινήσεως ἐν ἡμῖν ἔχει λόγον ὁ δὲ τῆς ζωῆς ἄρτος καὶ τὸ ποτήριον τῆς εὐχαριστίας βρῶσίς ἐστι καὶ πόσις ἀληθινή. Οὐκ ἔστι δὲ κινηθῆναι ἢ τραφῆναι πρὶν γεννηθῆναι» 3. Ο τρόπος της διατυπώσεώς του ήταν απαύγασμα της προσωπικής βιώσεως της θείας λατρείας ως υπόθεση ζωής και όχι ξηρής επιστήμης και γνώσεως. Αναδεικνύει την μυστηριακή ζωή ως προϊόν εθελούσιας χρήσεως του αυτεξουσίου, απογυμνωμένης από πιεστικούς ηθικισμούς και αρετολογίες δυτικών χρηστοηθειών. Η σπουδή και η διερεύνησή μας ήταν να καταδειχθεί η αδιάσπαστη ενότητα τελέσεως των τριών μυστηρίων της χριστιανικής μυήσεως, όχι ως πράξεως που ανήκει 1 Τὸ Ἁγιολόγιον τῆς Θεσσαλονίκης, τ. Β, Κέντρον Ἁγιολογικῶν Μελετῶν Ἱ. Μ. Θεσσαλονίκης, ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίας Θεοδώρας, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 109: «Ἡ ἀναγραφὴ τοῦ ὀνόματός του στὸ ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἔγινε κατόπιν ἐνεργειῶν καὶ εἰσηγήσεως τοῦ Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονος Β καὶ ἀποφάσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, κατὰ τὸν Ἰούλιον τοῦ Ἡ μνήμη του ὁρίσθηκε νὰ τελεῖται τὴν 20ὴ Ἰουνίου». Βλ. την «Ἀλληλογραφία διά τήν ἀναγραφήν τοῦ Νικολάου Καβάσιλα Χαμαετοῦ εἰς τό Ἁγιολόγιον», ΠΘΣ, σσ Ελληνική και ξένη βιβλιογραφία για τον Καβάσιλα, βλ. Y. SPITERIS και C. G. CONTICELLO, «Nicola Cabasilas Chamaetos», La Théologie Byzantine et sa Tradition II (XIII e -XIX e s.), επιμ. C. G. CONTICELLO και V. CONTICELLO, Turnhout 2002, σσ Βλ. και στη μελέτη του Α. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, Νικόλαος Καβάσιλας ὁ Χαμαετός. Ἡ ζωή καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ (Συμβολὴ εἰς τὴν Μακεδονικὴν Βυζαντινὴν Προσωπογραφίαν) [Ἀνάλεκτα Βλατάδων, 5], ἐκδ. ΠΙΠΜ, Θεσσαλονίκη 1970, σσ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Λόγος Β, 5. SC 355, σ

10 στο μακρινό παρελθόν της αρχαίας μόνο Εκκλησίας, αλλά και ως λειτουργικό αίτημα της σημερινής χριστιανικής μυήσεως των πιστών. Το ζήτημα αυτό προέκυψε από την διάσπαση της ενιαίας τελέσεως των τριών αυτών μυστηρίων. Γι αυτό και είναι ανάγκη να κοινωνεί αμέσως μετά το βάπτισμα και το χρίσμα του ο νεοφώτιστος, καθώς αυτό δεν είναι μία τυπική ή ακόμη και ρομαντική ανάμνηση της αρχαίας λειτουργικής πράξεως της Εκκλησίας, αλλά μία αδήριτη λειτουργική απαίτηση για την ολοκλήρωση της «ἐν Χριστῷ» μυήσεως του πιστού. Όταν βαπτίζεται και χρίεται ο πιστός, χωρίς να μετέχει αμέσως στη θεία ευχαριστία, τότε μένει ανολοκλήρωτη η «ἐν Χριστῷ» μύησή του. Το φαινόμενο αυτό συνιστά αδικαιολόγητη διάσπαση της αρχέγονης πράξεως της ενιαίας τριπλής μυστηριακής μυήσεως των πιστών. Η ενότητα των τριών μυστηρίων της μυήσεως φανερώνεται ξεκάθαρα μέσα από την λειτουργική θεολογία του Νικολάου Καβάσιλα, αλλά και από σύνολη την λειτουργική πράξη και θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Άλλωστε η Καβασιλική θεολογία αποτελεί γνήσια έκφραση της ορθοδόξου πατερικής παραδόσεως και την καταγράφει οξυνούστατα. Σύμφωνα με τον π. Αλέξανδρο Σμέμαν, «Ἡ τριπλὴ διάταξη τῆς ἀκολουθίας τῆς μυήσεως -Βάπτισμα, Χρίσμα, Θ. Εὐχαριστία- ποὺ τόσο καθαρὰ φανερώνεται στὴν πρώιμη λειτουργικὴ παράδοση, ἀπομακρύνθηκε καὶ ἀγνοήθηκε γιὰ πολὺ μακρὺ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ τὴ θεολογία καὶ τὴ λειτουργικὴ πράξη, ὥστε, καὶ τὸ νὰ μιλᾶμε γι αὐτή, θεωρεῖται ἀπὸ πολλοὺς σὰν ἐπικίνδυνη καινοτομία. Εἶναι ὅμως ἀναγκαῖο νὰ τὸ κάνουμε, ὄχι ἐξαιτίας κάποιας ρομαντικῆς καὶ ἀρχαιολογικῆς ἀγάπης γιὰ τὸ παρελθόν, ἐξαιτίας μιᾶς ἐπιθυμίας νὰ τὴ δοῦμε ἀνορθωμένη τεχνητὰ (κάθε ἀνόρθωση εἰναι πάντοτε τεχνητή), ἀλλὰ ἐξαιτίας τῆς βεβαιότητάς μας ὅτι μόνο μέσα ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀρχικὴ σύνθεση θὰ μπορέσουμε νὰ συλλάβουμε καὶ νὰ καταλάβουμε τὸ πλήρες νόημα τοῦ Βαπτίσματος» 4. Ο σημερινός τρόπος τελέσεως γενικά των πλείστων 4 Ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος. Λειτουργικὴ μελέτη τοῦ Βαπτίσματος (μτφρ. ΙΩΣΗΦ ΡΟΗΛΙΔΗΣ), ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα ²1990, σσ Βλ. και Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Τό Ἅγιον Βάπτισμα. Ἱστορικο-τελετουργικὴ θεώρηση [Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη - 2], ἐκδ. Κλάδου ἐκδόσεων τῆς ἐπικοινωνιακῆς καί μορφωτικῆς ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος, Ἀθῆναι 1999, σ. 34 (Εἰσήγηση στό Ἱερατικό Συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Δράμας, ἔτους Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ ἐκδοθέντος ἀπό τήν Ἱ. Μητρόπολη Δράμας Τόμου, πού περιλαμβάνει τό Χρονικόν, τίς Εἰσηγήσεις καί τά Πορίσματα τοῦ Συνεδρίου τούτου): «Ἡ σύνδεση τοῦ βαπτίσματος μέ τή θεία Λειτουργία, καί μάλιστα ἡ τέλεσή του κυρίως κατά τήν παννυχίδα τοῦ Πάσχα καί κατ ἐπέκταση κατά τίς παννυχίδες τῶν δύο μεγάλων δεσποτικῶν ἑορτῶν, τῶν Χριστουγέννων καί Θεοφανείων, δέν ἦταν ἁπλῶς κάποια λειτουργική ἰδιοτροπία τῆς ἐποχῆς τῆς μεγάλης ἐκκλησιαστικῆς ἀκμῆς καί δέν ἀπέβλεπε μόνο στή διασφάλιση τῆς ἑνότητος τῶν τριῶν μυστηρίων τῆς χριστιανικῆς μυήσεως ἤ στήν κοινωνία τοῦ νεοφωτίστου Ἔδινε στό βάπτισμα ὅλο τό μυστηριακό ἐκκλησιολογικό του βάθος καί εὖρος. Ἦταν τό μεγάλο γεγονός τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητος ὁλοκλήρου, πού σέ πανηγυρική χαρμόσυνη σύναξη ὑπεδέχετο τά νέα μέλη της και συνέχαιρε με αὐτά γιά τό ὕψιστο αὐτό γεγονός τῆς διά τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἀπολυτρώσεώς τους. Ὁ νεοφώτιστος καί ὅλη ἡ κοινότητα κατά τίς μεγάλες ἑορτές αἰσθανόταν τό χριστολογικό νόημα τοῦ βαπτίσματος, ὅτι ὁ πιστός δι αὐτοῦ συνανίσταται μέ τόν Χριστό κατά τό Πάσχα, ἀναγεννᾶται στήν καινή ἐν Χριστῷ ζωή κατά τά Χριστούγεννα ἤ συμβαπτίζεται κατά τά Θεοφάνεια». 10

11 μυστηρίων 5, αλλά και ειδικότερα του βαπτίσματος και του χρίσματος, είναι γεγονός ότι κατά κανόνα -εκτός σπανίων σποραδικών εξαιρέσεων- διασπάστηκε από την θεία λειτουργία, με αποτέλεσμα να χαθεί ο ευχαριστιακός τους χαρακτήρας. Κατά συνέπεια το βάπτισμα και το χρίσμα, τελούμενα αυτοτελώς, δεν αποτελούν πλέον χαρμόσυνο γεγονός για ολόκληρη την ευχαριστιακή σύναξη, αλλά δυστυχώς μετατράπηκαν σε ιδιωτική υπόθεση του κλειστού οικογενειακού-συγγενικού και φιλικού περιβάλλοντος. Η τριπλή μυστηριακή μύηση από ζωοποιός ένταξη έγινε κοινωνική εκδήλωση. Μάλιστα, παρατηρείται και το φαινόμενο το νεοφώτιστο βρέφος (κάνουμε λόγω για νήπια, γιατί στις μέρες μας έχει επικρατήσει ως επί το πλείστον ο νηπιοβαπτισμός) να μην κοινωνεί αμέσως κατ οικονομίαν από προηγιασμένα άγια, αλλά να παροτρύνεται από τον ιερέα να προσέλθει στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας κατά την πρώτη θεία λειτουργία από την βάπτιση και την χρίση του. Στον ορθόδοξο χώρο, είναι αλήθεια πως, όσον αφορά το ενιαίο τριπλό μυστήριο της χριστιανικής μυήσεως, υπάρχουν αρκετοί ερευνητές που ασχολήθηκαν ή απλά έθιξαν το ζήτημα αυτό, εκφράζοντας την αναγκαιότητα της επιστροφής στην ενναία και αδιάσπαστη, στην αρχαία Εκκλησία, τάξη και πράξη τελέσεως των μυστηρίων αυτών. Ενδεικτικά και μόνο θα αναφέρουμε μερικές κατά την γνώμη μας καίριες συγγραφές όπως αυτές του Π. Τρεμπέλα, «Ἡ θ. εὐχαριστία κατὰ τὴν συνάρθρωσιν αὐτῆς πρὸς τὰ ἄλλα μυστήρια καὶ μυστηριοειδεῖς τελετάς». Του πρωτοπρ. Α. Σμέμαν, Ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος. Λειτουργικὴ μελέτη τοῦ Βαπτίσματος. Του μακαριστού καθηγητού Ι. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικὰς Ἀπορίας. Του Μ. Σιώτου, «Ἡ Καινὴ Διαθήκη περὶ τῆς σχέσεως τῶν μυστηρίων Βαπτίσματος, Χρίσματος καὶ Θείας Εὐχαριστίας». Του Γ. Φίλια, Λειτουργική, τ. Α. Του Νέναντ Μιλόσεβιτς, Ἡ θεία Εὐχαριστία ὡς κέντρον τῆς θείας λατρείας. Ἡ σύνδεσις τῶν μυστηρίων μετὰ τῆς θείας Εὐχαριστίας. Του ιεροδ. Ιωάννη (Hani) Yazigi, Ἡ τελετὴ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος (Ἱστορική, θεολογικὴ καὶ τελετουργικὴ θεώρησις). Τέλος, αναφέρουμε την μελέτη του αρχιμ. Χριστοφόρου Σταυροπούλου, Ἡ θεία Εὐχαριστία κέντρον τῆς ποιμαντικῆς διακονίας. Παρ όλη την ζύμωση γύρω από το θέμα αυτό, οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι δεν υπάρχει μία συστηματική μελέτη για την θεολογική καταγραφή της διδασκαλίας του Νικολάου Καβάσιλα όσον αφορά τον αδιάσπαστο δεσμό των τριών μυστηρίων της χριστιανικής μυήσεως. Οι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το ζήτημα αυτό κάνουν αναφορές στην θεολογία του Καβάσιλα, για να ενισχύσουν επικουρικά το γεγονός του αδιάσπαστου λειτουργικά τριπλού μυστηρίου της χριστιανικής μυήσεως. Φυσικά αξίζει να σημειωθεί πως η μυστηριακή θεολογία του Καβάσιλα ερευνήθηκε από πλήθος ελλήνων και ξένων ερευνητών, όμως και πάλι απουσιάζει μία συστηματική ερευνητική μελέτη που θα προσανατολίζεται στο να καταδείξει την ενότητα της τριπλής μυστηριακής μυήσεως μέσα από την διδασκαλία του αγίου. Ο λόγος αυτός μας ώθησε στην παρούσα ερευνητική και συνθετική προσπάθεια, ώστε να αναδειχθεί στο μέτρο των 5 Αξίζει να επισημανθεί ότι το μυστήριο της ιερωσύνης, ο καθαγιασμός του αγίου Μύρου και τα εγκαίνια του ναού διακρατούνται πάντοτε στενά συνδεδεμένα με την θεία λειτουργία. 11

12 δυνατοτήτων μας, η ενότητα του βαπτίσματος, του χρίσματος και της θείας ευχαριστίας πρώτιστα μέσα από την λειτουργική θεολογία του Νικολάου Καβάσιλα αλλά και γενικότερα μέσα από την λειτουργική πράξη και θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Για την επιστημονική τεκμηρίωση της παρούσας εργασίας, χρησιμοποιήσαμε ως πηγές την κριτική έκδοση με γαλλική μετάφραση της SC 355, με τίτλο Nicolaus Cabasilas, La vie en Christ, Livres I-IV και SC 361 Nicolaus Cabasilas, La vie en Christ, livres V-VII. Καθώς και την επίσης κριτική έκδοση με γαλλική μετάφραση της SC 4 bis με τίτλο Nicolaus Cabasilas, Explication de la divine Liturgie. Σαφώς όμως προσπαθήσαμε να εμπλουτίσουμε το υλικό μας και με άλλες βιβλιογραφικές πηγές και παρεμφερείς διδασκαλίες πατέρων της Εκκλησίας. Επιπλέον, χρησιμοποιήθηκε η Αγία Γραφή, η ακολουθία του αγίου βαπτίσματος και άλλα λειτουργικά κείμενα. Ως βοηθήματα, χρησιμοποιήθηκαν επίσης πλήθος έργων συγχρόνων ερευνητών, τα οποία ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει στην βιβλιογραφία και τις υποσημειώσεις. Η πραγμάτευση του θέματος της παρούσας εργασίας συναρθρώνεται σε δύο μέρη, μετά την απαραίτητη εισαγωγή. Το πρώτο μέρος αποτελείται από δύο κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται η εποχή μέσα στην οποία έζησε ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας και καταγράφονται τα βιογραφικά στοιχεία που αφορούν στο πρόσωπό του. Επιπλέον, καταβάλλεται προσπάθεια καταγραφής των λειτουργικών υπομνημάτων των πατέρων της Ορθοδόξου Εκκλησίας από τον ε αιώνα μέχρι τον ιε, χωρίς να γίνεται αναλυτική παρουσίασή τους. Φυσικά, οι μυσταγωγικές συγγραφές του Νικολάου Καβάσιλα παρουσιάζονται αναλυτικότερα. Στο δεύτερο κεφάλαιο εντοπίζονται και καταγράφονται συνθετικά οι μαρτυρίες των μυσταγωγών πατέρων, που αποτελούν τις πηγές όσον αφορά την λειτουργική διδασκαλία για το τρισσόν μυστήριον της μυήσεως. Το δεύτερο μέρος της εργασίας μας συγκροτείται από τέσσερα κεφάλαια και φέρει τον τίτλο: Το τρισσόν μυστήριον της μυήσεως κατά τον Νικόλαο Καβάσιλα. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για το βάπτισμα. Εξετάζεται από δύο βασικές όψεις που προκύπτουν από την μελέτη της μυστηριακής θεολογικής διδασκαλίας του ιερού Καβάσιλα, ως μυστηρίου καταλύσεως της προπατορικής αμαρτίας και ως μυστηρίου της «ἐν Χριστῷ» αναγεννήσεως. Ο παλαιός άνθρωπος της αμαρτίας πεθαίνει στο μυστήριο αυτό και αναγεννάται, λαμβάνοντας το πραγματικό «εἶναι» της «ἐν Χριστῷ» υπάρξεώς του. Στο δεύτερο κεφάλαιο διερευνάται το μυστήριο του χρίσματος από τρείς όψεις και συνάμα φανερώνεται η διδασκαλία του Καβάσιλα για το μυστήριο αυτό. Το χρίσμα λειτουργεί ως «Σφραγὶς δωρεᾶς Πνεύματος Ἁγίου», συνάμα όμως είναι ο χορηγός των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος, με τα οποία προικίζεται ο κάθε πιστός. Τέλος, διά μέσου του μυστηρίου αυτού βρίσκουν την χαρισματική ενεργοποίησή τους οι βαπτισματικές δωρεές. Το «ἐν Χριστῷ» «εἶναι» που λαμβάνει ο πιστός με το βάπτισμα βρίσκει την ενεργοποίησή του στο μυστήριο του χρίσματος. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται το μυστήριο της θείας ευχαριστίας, συμφωνά πάντοτε με την θεολογία του Νικολάου Καβάσιλα αλλά και επικουρικά σύμφωνα με την θεολογία 12

13 άλλων πατέρων της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Στην πρώτη υποενότητα εξετάζεται η θεία ευχαριστία ως κορύφωση όλων των μυστηρίων. Στην δεύτερη παρουσιάζεται το ευχαριστιακό σώμα και το αίμα του Χριστού ως φάρμακο θεραπείας κατά της νεκρωτικής αμαρτίας. Στην τρίτη καταδεικνύεται ότι η αληθής κοινωνία με τον Χριστό επιτυγχάνεται πραγματικά μόνο με την εμπροϋπόθετη ζωοποιό μετοχή στο μυστηριακό άγιο ποτήριο της ευχαριστίας. Τέλος, στην τέταρτη φανερώνεται πως το ευχαριστιακό δείπνο είναι η όντως προετοιμασία για την αιώνια βασιλεία των ουρανών. Το ακροτελεύτιο τέταρτο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους φέρει τον τίτλο: Το τρισσόν μυστήριον. Έπειτα, από την αναδίφηση και την εξέταση της θεολογίας πρώτιστα του Καβάσιλα, αλλά και γενικότερα της λειτουργικής πράξεως και θεολογίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας, όσον αφορά το καθένα ξεχωριστά μυστήριο της χριστιανικής μυήσεως, επιχειρούμε να παρουσιάσουμε συνθετικά το βάπτισμα, το χρίσμα και την θεία ευχαριστία. Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρείς υποενότητες. Στη πρώτη παρουσιάζεται η συγκρότηση της «ἐν Χριστῷ» ζωής δια των τριών μυστηρίων της χριστιανικής μυήσεως, έτσι όπως αναπτύσσεται από την θεολογία του Καβάσιλα. Στη δεύτερη καταφαίνεται πως η σωτήρια μυήση των πιστών είναι μία ενιαία και αδιάσπαστη τριπλή μυητική πράξη. Σύμφωνα με την Καβασιλική θεολογία (η οποία πρέπει να τονιστεί ότι είναι κατά πάντα ορθοδοξότατη), η σωτήρια ένταξη του ανθρώπου στην Εκκλησία, που άρχισε με το βάπτισμα και το χρίσμα, ολοκληρώνεται με την μετοχή στην ευχαριστία. Η τελευταία τρίτη υποενότητα ασχολείται με την σύγχρονη ισχύουσα λειτουργική πράξη της χριστιανικής μυήσεως, καθώς και με την καταγραφή συγκεκριμένων περί του θέματος προτάσεων που είναι ανάγκη να ληφθούν υπόψιν. Η εργασία κλείνει με τα αναγκαία συμπεράσματα και την καταγραφή της βιβλιογραφίας. 13

14 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ: ΕΠΟΧΗ, ΒΙΟΣ, ΕΡΓΑ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΚΑ, ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΤΡΙΣΣΟΥ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΤΟΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ 14

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ Αναμφίβολα ποικίλες είναι οι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει κανείς, όταν θελήσει να ασχοληθεί με την σπουδή ενός τόσο μεστού και πνευματικού έργου, όπως είναι το έργο του αγίου Νικολάου Καβάσιλα. Ωστόσο η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει να παρουσιάσει την διδασκαλία του για το τρισσόν μυστήριο της μυήσεως, όπως αυτό σκιαγραφείται μέσα από τα μυσταγωγικά του συγγράμματα, σε άμεση συνάρτηση με την λειτουργική πράξη και θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Στο παρόν πρώτο μέρος της εργασίας αυτής, καταστρωμένο σε δύο κεφάλαια, για να τοποθετηθούν οι στέρεες βάσεις ώστε να υπάρξει μια ουσιαστική κατοπινή εμβάθυνση στην κατανόηση του θέματος, θα γίνει προσπάθεια να προσεγγισθούν: 1. το γενικότερο πλαίσιο της εποχής, στην οποία έζησε και έδρασε ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας, 2. συνοπτικά τα βιογραφικά του στοιχεία, 3. τα μυσταγωγικά συγγράμματα σε μία πρώτη απόπειρα προσεγγίσεώς τους, 4. η πατερική μυσταγωγική παράδοση ως πηγή της περί του τρισσού μυστηρίου της μυήσεως λειτουργικής διδασκαλίας. α) Η εποχή. Ανέκαθεν τίθεται το ερώτημα, αν οι προσωπικότητες διαμορφώνουν τα ιστορικά πράγματα ή τα ιστορικά πράγματα τις προσωπικότητες. Η ζωή, το έργο και η διδασκαλία του Νικολάου Καβάσιλα δίδουν την δυνατότητα παράκαμψης του διλήμματος επιλογής ανάμεσα στις δύο αυτές περιπτώσεις. Γιατί ο Νικόλαος Καβάσιλας, βιώνοντας την εμπειρία της Εκκλησίας, «προσλαμβάνει» το περιβάλλον του χρωματίζοντάς το με την πνοή και τη ζωή της προσωπικής του «ἐν Χριστῷ» εμπειρίας, ενώ παράλληλα η πρόκληση του περιβάλλοντος αφυπνίζει και διεγείρει το θεολογικό του αισθητήριο. Η γνώση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, εντός της οποίας ανατράφηκε και ανδρώθηκε η ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Νικολάου Καβάσιλα, αποτελεί το ερμηνευτικό κλειδί για την κατανόηση του έργου του. Διότι κάθε ιστορική περίοδος έχει τα δικά της ιδιαίτερα γνωρίσματα, που ασφαλώς δεν αφήνουν ανεπηρέαστα τα πρόσωπα που βιώνουν τις εκάστoτε κοινωνικές, πολιτικές, πνευματικές ή ακόμη και οικονομικές μεταβλητές της. Ποιά όμως είναι τα κυριότερα νήματα, βάσει των οποίων υφαίνεται το πολυτάραχο ιστορικό γίγνεσθαι της περιόδου αυτής; Καταρχάς γενέτειρα του αγίου Νικολάου Καβάσιλα υπήρξε η Θεσσαλονίκη του ιδ αιώνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, κατά το πρώτο ήμισυ του αιώνα αυτού, τα πολιτικά δρώμενα, ο πνευματικός βίος και τα 15

16 κοινωνικά προβλήματα της Θεσσαλονίκης λειτουργούν μέσα σε μία σχέση αλληλεξαρτήσεως με τις γενικότερες εξελίξεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας 6, η οποία βρισκόταν προ των πυλών της καταρρεύσεως 7. Η εποχή αυτή αποτελεί ορόσημο για ολόκληρο το Βυζαντινό οικοδόμημα, το οποίο δονείται απειλητικά από δύο εμφύλιες διενέξεις που είχαν ως απώτερο στόχο την απόκτηση του αυτοκρατορικού θρόνου. Ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος διαδραματίζεται μεταξύ των δύο Ανδρονίκων, Β και Γ. Πρωταγωνιστές της δεύτερης εμφύλιας συρράξεως είναι ο μέγας δομέστικος Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός και ο Ιωάννης Ε Παλαιολόγος. Οι διαμάχες αυτές φράσσουν τις αρτηρίες που συνέδεαν την καρδιά της κεντρικής εξουσίας με το υπόλοιπο σώμα της αυτοκρατορίας, οδηγώντας στην «αποδυνάμωση και απονεύρωση του κοινωνικοπολιτικού και οικονομικού ιστού του Βυζαντινού κράτους» 8. Παράλληλα οι εσωτερικές ανωμαλίες που ταλάνιζαν το Βυζαντινό κράτος τρέφουν την επεκτατική αδηφαγία των Φράγκων, Βουλγάρων, Σέρβων και Τούρκων 9. Οι αλλεπάλληλες εμπόλεμες συγκρούσεις δίδουν την ευκαιρία στους Σέρβους, επί Στεφάνου Δουσάν, να κλιμακώσουν τις αφαιμακτικές τους επιδρομές στην Μακεδονία 10. Μέχρι το 1350 λοιπόν οι πολιτικές αντιθέσεις υποθάλπουν την διαμόρφωση και συντήρηση ενός οξύτατου και ταραγμένου κοινωνικού κλίματος. Εντός αυτής της δυσοίωνης κοινωνικής πραγματικότητας κάνει την εμφάνισή του το κίνημα των Ζηλωτών 11 στην 6 Βλ. Α. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, Νικόλαος Καβάσιλας ὁ Χαμαετός. Ἡ ζωή καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ (Συμβολὴ εἰς τὴν Μακεδονικὴν Βυζαντινὴν Προσωπογραφίαν), όπ.π., σ Βλ. ενδεικτικά ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Μεσαιωνικὸς Δυτικὸς πολιτισμὸς καὶ οἱ κόσμοι τοῦ Βυζαντίου καὶ τοῦ Ἰσλὰμ (μτφρ. Π. ΧΡΗΣΤΟΥ), ἐκδ. «Κυρομάνος», Θεσσαλονίκη 1993, σσ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΥ, Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη ( ). Ιστορική, θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη 1997, σ G. OSTROGORSKY, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους (μτφρ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ- ἐπιστημονική ἐποπτεία ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Κ. ΧΡΥΣΟΣ), τ. Γ, ἐκδ. Σ. Βασιλόπουλου, Ἀθήνα χ.χ., σ. 198: «Την ἐξωτερική πολιτική κατάσταση χαρακτήριζε ἡ ἀδιάκοπη προέλαση τῶν Ὀθωμανῶν στή Μ. Ἀσία καί τῶν Σέρβων στή Μακεδονία». 10 Περισσότερα για το ζήτημα των εμφυλίων πολέμων, αλλά και την παρουσία του Στεφάνου Δουσάν στην Μακεδονία, βλ. Α. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος, Θεσσαλονίκη ²1995, σσ Επίσης βλ. για το ζήτημα των εμφυλίων πολέμων και ειδικότερα για την ανάμιξη του Στεφάνου Δουσάν στον δεύτερο εμφύλιο πόλεμο Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν (Ἑταιρία Ἱστορικῶν Ἐκδόσεων), τ. Θ, σσ , Περισσότερα για τους Ζηλωτές αλλά και ειδικότερα για το κίνημά τους στη Θεσσαλονίκη, βλ. το σύγγραμμα του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΥ, όπ.π. Μεταξύ άλλων, εντός της μελέτης αυτής, παρουσιάζονται οι απόψεις συγχρόνων προς τα ζηλωτικά γεγονότα της Θεσσαλονίκης του ιδ αιώνα λογίων και θεολόγων (σσ ). Επίσης καταγράφονται οι απόψεις νεότερων ερευνητών ως προς το ζήτημα του Ζηλωτικού κινήματος (σσ ). Συνεπώς, τα δύο ανωτέρω τμήματα της εργασίας αυτής αποθησαυρίζουν συγκεντρωτικά το πηγαίο υλικό των ιστορικών μαρτυριών, καθώς και την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, για το Ζηλωτικό κίνημα. Ενδεικτικά σημειώνονται τα κατωτέρω σχετικά με το θέμα έργα Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, «Οἱ Ζηλωταί». ΘΗΕ, τ. 6, στ Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἱστορία τῆς Θεσσαλονίκης 316π.Χ-1983, ἐκδ. «Αδελφών Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη 1997, σσ Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΥ, Ἡ κομμούνα τῆς Θεσσαλονίκης, ἐκδ. «Ὁ Κοραῆς», Ἀθῆναι Στο έργο αυτό εξετάζεται το Ζηλωτικό 16

17 Θεσσαλονίκη ( ). Παράλληλα, παρατηρείται η εμπλοκή του ησυχαστικού κινήματος στο προσκήνιο της πολιτικής παλαίστρας. Τα γεγονότα αυτά συντελούν στο να λάβουν οι τουρκικές επιδρομές μόνιμη ιστορική παρουσία, εντός των ορίων των ευρωπαϊκών επαρχιών. Το πνεύμα ευφορίας που απέπνεε η πόλη της Θεσσαλονίκης αναστέλλεται. Μοιραία η νύμφη του Θερμαϊκού υποτάσσεται οριστικά στην διαρκώς ανερχόμενη Μωαμεθανική παλίρροια, με συνέπεια τήν τελική κυριαρχία της (1430). Παρά τον εσωτερικό και εξωτερικό αναβρασμό, στη Θεσσαλονίκη κατά το πρώτο ήμισυ του ιδ αιώνα κυρίως, παρατηρείται, όταν οι πολιτικές συνθήκες βεβαίως είναι ομαλότερες, αξιόλογη πνευματική αναζωπύρωση και αναζωογόνηση των σπουδών και των καλών τεχνών. Η Θεσσαλονίκη χαρακτηρίζεται «μητρόπολη της φιλοσοφίας» 12 και αναδεικνύεται σε Αθήνα του Μεσαιωνικού Ελληνισμού 13. Παράλληλα σπουδαίοι λόγιοι γεννώνται από τα σπλάχνα της. Οι ξακουστές ιδιωτικές σχολές των θεσσαλονικέων αποτελούν τους χώρους, όπου καλλιεργούνται με ιδιαίτερο ενθουσιασμό η φιλοσοφική και θεολογική σκέψη, η ρητορική, η ιατρική, η νομική, η κλασική φιλολογία, οι φυσικές επιστήμες, η αστρονομία, η επιστολογραφία, οι καλές τέχνες, ιδιαίτερα η καλλιγραφία, η μικρογραφία, η αρχιτεκτονική και κατεξοχήν η ζωγραφική. Η πόλη του Αλεξάνδρου κατέχει τα ινία της πνευματικής και φιλοσοφικής προόδου κατά την Παλαιολόγια εποχή. Είναι η πόλη που δεσπόζει σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, προσφέροντας με το νέκταρ της μια ανεπανάληπτη νότα δροσιάς στην πνευματική ζωή του αιώνα 14. Η πολιτικοκοινωνική κρίση συμπορεύεται με το επερχόμενο δυτικό αναγεννησιακό πνεύμα, το οποίο δημιουργεί στις αρχές του ιδ αιώνα τους πρώτους τριγμούς στο σχολαστικό οικοδόμημα. Η δυτική αναγέννηση διαπνέεται βεβαίως από ένα δυναμικό και ανατρεπτικό πνεύμα, που όμως στην ουσία του συγκροτείται από τα σαθρά στερεότυπα του μεσαίωνα 15. Τα βασικά χαρακτηριστικά που την απαρτίζουν είναι: ο κίνημα υπό πρίσμα μαρξιστικών ιδεών. Α. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, όπ.π, σσ Ἰστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, όπ.π, σσ Βλ. επίσης το ιστορικό μυθιστόρημα του Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Ζηλωτικά πόλεως Θεσσαλονίκης ( ), ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη ²2001. Το έργο αυτό συμπλέκοντας έντεχνα τον μύθο με τα αληθινά ιστορικά γεγονότα, μας απαθανατίζει με έναν ιδιαίτερο συγγραφικό τρόπο τα ζηλωτικά γεγονότα της Θεσσαλονίκης του ιδ αιώνα. O. TAFRALI, Thessalonique au Quatorziѐme siѐcle, ΑΙΜ (ΙΜΧΑ) 3, Θεσσαλονίκη ²1993, σσ I. ŠEVČENKO, «The Zealot Revolution and the Supposed Genoese Colony in Thessalonika», Ἑλληνικὰ (1953), Παράρτημα 4, ΓΛΥΚΑΣ ΜΙΧ. ΧΑΤΖΟΥΛΗ, Ζηλωτές και Ησυχασμός, μεταπτυχιακή μελέτη που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Σύμβουλος Καθηγητής: Γιάννης Καραγιαννόπουλος, Θεσσαλονίκη 1987, σσ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, «Προσφώνημα εἰς τὸν ἔνδοξον τοῦ Χριστοῦ μεγαλομάρτυρα Δημήτριον τὸν μυροβλήτην» (α ), Μνημεῖα ἁγιολογικά, ἐκδ. Ι. ΘΕΟΦΙΛΟΥ, Βενετία 1884, σ Βλ. ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ, Ἡ Βυζαντινὴ Θεσσαλονίκη (Ἱστορία - Κοινωνικός Βίος - Τέχνη - Βυζαντινὰ Μνημεῖα), ἐκδ. «Δαμιανός», Ἀθήνα 1986, σ. 105 και υποσημ. 2. Βλ. και Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἱστορία τῆς Μακεδονίας , Θεσσαλονίκη 1969, σ Πρβλ. Α. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, όπ.π., σ Βλ. ενδεικτικά Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Ἱστορία τῆς Φιλοσοφίας. Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς - Βυζαντινῆς - Δυτικοευρωπαϊκῆς. Μέ σύντομη εἰσαγωγή στή φιλοσοφία [Σειρά: Φιλοσοφική καί Θεολογική Βιβλιοθήκη - 47], εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη σσ

18 αυτονομημένος ανθρωπισμός, που καλλιεργεί την πλήρη αποξένωση του ανθρώπου από τον Θεό, ο ορθολογισμός, στον οποίο ανιχνεύεται με καθαρότητα η θεοποίηση της ανθρώπινης λογικής και γνώσεως, και τέλος ο διαχωρισμός της θεολογίας από την βιωματική εμπειρία της Εκκλησίας 16. Ο Έλληνας μοναχός Βαρλαάμ ( ) 17 από την Καλαβρία της Ιταλίας ήταν ο κύριος εκφραστής αυτής της «ψευδώνυμης αναγεννήσεως» 18, που επιχείρησε να μεταδώσει τα φώτα της στην Ανατολή. Οι θέσεις που ασπαζόταν ο Καλαβρός αμφισβητούσαν την εμπειρία της θεοπτίας, και απέρριπταν ως μη δυνατή την κοινωνία του ανθρώπινου με το θείο. Καταδίκαζε και συκοφαντούσε την πνευματικότητα και τον μοναχισμό της Ανατολής ονομάζοντάς τον αίρεση της «ὀμφαλοψυχίας», τους μοναχούς δε ως «ὀμφαλοψύχους» 19 και Μασσαλιανούς 20. Ως φυσική συνέπεια των παραπάνω απόψεων, στο προσκήνιο της διαμάχης αυτής εμφανίζονται οι ησυχαστές 21 κατηγορούμενοι ως «αίρεση». Η έναρξη της ησυχαστικής διαμάχης 22, με πρωταγωνιστές τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά ( ) 23 και τον Βαρλαάμ, αποτελεί πλέον ένα ενσαρκωμένο γεγονός στο 16 Βλ. από την εισαγωγή στο έργο του ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Λόγοι ἑπτὰ (εἰσαγωγὴ - κείμενο - μετάφραση - σχόλια - εὑρετήρια), ἐκδ. Ἱερόν Ἡσυχαστήριον «Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτὴ Θεσσαλονίκης ²2005, σ. 9. Βλ. και ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), Θεολόγοι τῆς Θεσσαλονίκης [Πατερικά 4], ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 80, 82-83, 86, 88-90, , Περισσότερα στοιχεία για το πρόσωπο και την διδασκαλία του Βαρλαάμ βλ. Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, «Βαρλαάμ», στην ΘΗΕ, τ. 3, στ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Πατέρες και Θεολόγοι του Χριστιανισμού, τ. Β, εκδ. «Κυρομάνος», Θεσσαλονίκη ²2003, σσ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), όπ.π, σσ ΒΛΑΣΙΟΥ ΙΩ. ΦΕΙΔΑ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία. Ἀπό τήν Εἰκονομαχία μέχρι τή Μεταρρύθμιση, τ. Β, Ἀθῆναι ³2002, σσ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Δ. ΦΑΝΟΥΡΓΑΚΗ, Η Χριστιανική Γραμματεία μετά το 450, εκδ. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη 2006, σσ G. SCHIRÒ, Ὁ Βαρλαὰμ καὶ ἡ φιλοσοφία εἰς τὴν Θεσσαλονίκην κατὰ τὸν δέκατον τέταρτον αἰῶνα, ΕΜΣ (ΙΜΧΑ) 32, Θεσσαλονίκη ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), όπ.π., σ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων. PG 150, 1116A. 20 Περισσότερα στοιχεία για τους Μασσαλιανούς βλ. Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, «Μασσαλιανοί». ΘΗΕ, τ. 8, στ Περισσότερα για τον Ησυχασμό βλ. ΙΩ. ΜΕΓΕΝΤΟΡΦ, «Ἡσυχασμός», στην ΘΗΕ, τ. 6, στ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ Ὀρθόδοξη Μυστική παράδοση (Μετάφραση από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση ΕΛ. ΜΑÏΝΑΣ) [Σειρά: «Ὀρθόδοξη Μαρτυρία», ἀρ. 12], ἐκδ. «Ἀκρίτας», Ἀθήνα 1983, σσ , ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗ, Οι Ησυχαστικές έριδες κατά το ΙΔ αιώνα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη ²1993, σσ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ (μετέπειτα αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου Β ), Αἱ περὶ τῶν ἡσυχαστῶν τῆς ΙΔης ἑκατονταετηρίδος καὶ τῆς διδασκαλίας αὐτῶν ἔριδες, ἐν Λειψίᾳ 1905, σσ Ι. ΚΑΡΜΙΡΗ, Τὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τ. Α, Ἀθῆναι ²1960, σ ΒΛΑΣΙΟΥ ΙΩ. ΦΕΙΔΑ, όπ.π., σσ O.TAFRALI, όπ.π., σσ ΓΛΥΚΑΣ ΜΙΧ. ΧΑΤΖΟΥΛΗ, όπ.π., σσ , , Ο ησυχασμός δεν αντιπροσωπεύει ούτε ένα περιστατικό θεολογικό φαινόμενο, αλλά ούτε και ένα νέο θεολογικό κίνημα, του οποίου ο οντολογικός πυρήνας συντίθεται από την ησυχία και τους ησυχαστές. Αντιθέτως ο ησυχασμός δεν εμφανίζεται ως φαινόμενο παρθενογενέσεως στο σώμα της Εκκλησίας, ως ένας έτερος θεολογικός τρόπος ψυχοσωματικής ασκήσεως, αλλά ενυπάρχει στην φύτρα της Ορθοδόξου αυτοσυνειδησίας εξελισσόμενος οργανικά και ομοιογενώς, ως γνήσια έκφραση και 18

19 φυσικό απαύγασμα της Ορθοδόξου παραδόσεως. Βλ. ενδεικτικά για την ανωτέρω τοποθέτηση ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), όπ.π., σσ. 84, 121. Δ. ΤΣΑΜΗ «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ ἐποχή του», Πρακτικά Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμήν καί μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγορίου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ (12-14 Νοεμβρίου), Θεσσαλονίκη 1986, σ. 57. Οι κυριότερες πηγές από τις οποίες μπορούν να αντληθούν πληροφορίες, για όλο το φάσμα του ζητήματος της συκρούσεως που προέκυψε μεταξύ του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και του Βαρλαάμ, είναι: ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ, Ἱστορία. PG, τόμοι ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ, Ρωμαϊκή Ἱστορία. PG, τόμοι ΦΙΛΟΘΕΟΥ ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Λόγος Ἐγκωμιαστικὸς εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τὸν Παλαμᾶν. PG 151, 551B-651C. Οι συνοδικοί Τόμοι των συνόδων του 1341, 1347, 1351 και 1368 καθώς και τα συγγράμματα των πρωταγωνιστών της διαμάχης αυτής. Βλ. επίσης ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗ, όπ.π. ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ (μετέπειτα αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου Β ), όπ.π. Γ. ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ, «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς καὶ Βαρλαάμ ὁ Καλαβρός μέχρι τῆς Συνόδου τοῦ 1341», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 2 (1908) ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Ἱερᾶς ἡσυχίας ἐπίτομος ἱστορία καὶ θεωρία καὶ αἱ περί τούτων ἔριδες μέχρι τοῦ 1341», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 5 (1910) 39-51, ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Αἱ ἡσυχαστικαί ἔριδες τοῦ ΙΔ αἰῶνος καὶ ὁ θρίαμβος τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ ( )», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 5 (1910) , ΝΙΚΟΛΑΟΥ Χ. ΙΩΑΝΝΙΔΗ (Αρχιμ.), Θεολογία και Γραμματεία από τον Θ αιώνα και εξής, εκδ. Π. Κυριακίδη, Αθήνα 2007, σσ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), όπ.π., σσ ΒΛΑΣΙΟΥ ΙΩ. ΦΕΙΔΑ, όπ.π., σσ ΙΩΑΝ. Ε. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία. ΙΑ αιώνας μέχρι σήμερα, τ. Β, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, σσ Ι. ΚΑΡΜΙΡΗ, όπ.π, σσ J. MEYENDORFF, Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ Ὀρθόδοξη Μυστική παράδοση, όπ.π., σσ Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Συγράμματα, τ. Β (ἐκδίδουν Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ, Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ), ἐκδ. «Κυρομάνος», Θεσσαλονίκη ²1994, σσ (εισαγωγικά). Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, «Ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς καὶ ἡ θεολογία εἰς τὴν Θεσσαλονίκην κατὰ τὸν δέκατον τέταρτον αἰῶνα», Θεολογικὰ Μελετήματα 3: Νηπτικὰ καὶ ἡσυχαστικὰ, ἐκδ. ΠΙΠΜ, Θεσσαλονίκη 1977, σσ Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἱστορία τῆς Θεσσαλονίκης 316π.Χ-1983, όπ.π., σσ Α. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, όπ.π., σσ O. TAFRALI, όπ.π., σσ Περισσότερα στοιχεία για το πρόσωπο και την θεολογία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά βλ. ενδεικτικά, ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), όπ.π., σσ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Διαθρησκειακές Συναντήσεις. Ἄρνηση τοῦ Εὐαγγελίου καί προσβολή τῶν Ἁγίων Μαρτύρων [Φίλη Ορθοδοξία 7], ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 2003, σσ Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης καὶ διαπρεπὴς θεολόγος ( )». ΘΗΕ, τ. 4, στ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Ὁ Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεολογικὰ Μελετήματα 3: Νηπτικὰ καὶ ἡσυχαστικὰ, όπ.π., σσ., ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Πατέρες και Θεολόγοι του Χριστιανισμού, όπ.π., σσ Γ. ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ, Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Πετρούπολις Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Παλαμικά, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ἡ περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Θεσσαλονίκη ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Δ. ΦΑΝΟΥΡΓΑΚΗ, Η Χριστιανική Γραμματεία μετά το 450, όπ.π., σσ Α. ΡΑΝΤΟΒΙΤΣ (Ἱερομ.), Τό Μυστήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος κατά τόν ἅγιον Γρηγόριον Παλαμᾶν, Θεσσαλονίκη ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΟΥ, Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ὁ Βίος του και ἡ θεολογία του, Ἅγιον Ὄρος-Θεσσαλονίκη Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, «Πνευματολογία εἰς τὸν ἡσυχασμόν τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 54 (1971) Α. ΚΕΣΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, Πάθη καὶ ἀρετὲς στὴ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα J. MEYENDORFF, Gregory Palamas. The Triads, translasion by NICHOLAS GENDLE, ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς και ἡ Ὀρθόδοξη Μυστική παράδοση, όπ.π., σσ GEORGE PAPADEMETRIOY, Introduction to sait Gregory Palamas, by Philosophical Library, Νέα Ὑόρκη Πλείστες εισηγήσεις που αναφέρονται στον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, βλ. Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμήν καὶ μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγορίου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ (12-14 Νοεμβρίου), Θεσσαλονίκη. Βλ. επίσης Πρακτικὰ Διεθνῶν Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν (13-15 /11/1998) καὶ Λεμεσοῦ (5-7/11/1999), Ὁ 19

20 προσκήνιο του ιστορικού γίγνεσθαι της Θεσσαλονίκης. Συγκρούονται στα πρόσωπα των δύο ανδρών δύο εκ διαμέτρου διαφορετικοί πολιτισμοί, δύο θεολογίες, δύο Χριστιανισμοί 24. Συνάμα η διαμάχη αυτή συντελεί στην άνθηση της θεολογικής σκέψεως στη Θεσσαλονίκη του ιδ αιώνα 25. Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ( ) ήταν εκείνος ο οποίος, έπειτα από παράκληση των μοναχών της Θεσσαλονίκης, επικεφαλής των οποίων ήταν ο Ισίδωρος, ο μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, αναλαμβάνει την υπεράσπιση των ησυχαστών 26, η διδασκαλία των οποίων συνοψίζεται στην διασφάλιση της εμπειρίας της θεώσεως. Οι ησυχαστές με το ασκητικό πνεύμα, την μυστηριακή ζωή και την αδιάλειπτη προσευχή γίνονται μύστες του φωτός και της θείας χάριτος του Αγίου Πνεύματος. Πλήν όμως των εντόνων πολιτικών διαμαχών και των θεολογικών ερίδων της εποχής, στο πλαίσιο του κοινωνικού και οικονομικού βίου στη Θεσσαλονίκη κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζεται έντονο το φαινόμενο των ταξικών διαφορών. Οι κάτοικοι, (ελεύθεροι πολίτες) της πόλεως διαιρούνται γενικά σε τρείς τάξεις: «α) Ευγενείς- Δυνατοί (μεγαλοϊδιοκτήτες, μεγαλοκτηματίες, ανώτερος κλήρος). β) Μέση Τάξη (έμποροι, βιοτέχνες, επαγγελματίες). γ) Όχλος-Δήμος (καλλιεργητές, ναύτες, μικροτεχνίτες κ.λπ.)» 27. Η διαίρεση αυτή του κοινωνικού ιστού «συναντάται σε όλες τις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, συνεπώς και στη Θεσσαλονίκη που χαρακτηρίζεται ως πολυανδρούσα, πολυάνθρωπος, ευανδρούσα» 28. Η κοινωνική τάξη του όχλου-δήμου, όπως είναι φυσικό, αντιπροσωπεύει την πλειονότητα του κοινωνικού συνόλου (των ελεύθερων πολιτών), η οποία στα μέσα του ιδ αιώνα βρίσκεται στα όρια της οικονομικής εξαθλιώσεως. Γενικότερα το Βυζαντινό κράτος βιώνει την ωμή πραγματικότητα ενός οικονομικού αδιεξόδου και προσπαθώντας να ανατρέψει τα εις βάρος του δεδομένα οδηγείται στην υπέρμετρη αύξηση των φόρων και στην υποτίμηση του νομίσματος 29. Το άλλοτε ισχυρό υπέρπυρο, στις αρχές του ιδ αιώνα είχε χάσει την μισή του αξία 30. Οι συνεχείς εσωτερικές διενέξεις και οι αλλεπάλληλες εξωτερικές Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στὴν ἱστορία καὶ τὸ παρόν, ἔκδ. Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), Θεολόγοι τῆς Θεσσαλονίκης, όπ.π., σσ Ειδικότερα για τα θεολογικά ζητήματα που απασχόλησαν τον ιδ αιώνα βλ. Χ. ΣΩΤΗ- ΡΟΠΟΥΛΟΥ, Θέματα θεολογίας τοῦ ΙΔ αἰῶνος (Πανεπιστημιακαὶ Παραδόσεις), Ἀθῆναι Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, λόγω της άρτιας παιδείας και της αγιότητας του βίου του, υποδεικνύεται ως το καταλληλότερο πρόσωπο ανάμεσα στους αθωνίτες μοναχούς για την ανάληψη της υπερασπίσεως τους από τις βαρλααμιτικές λοιδορίες. Βλ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Λόγος Ἐγκωμιαστικὸς εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον αρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τὸν Παλαμᾶν. PG 151, 586Α-Β: «βουλεύονται τοιγαροῦν Γρηγόριον τὸν σοφὸν μετὰ τῆς θεολόγου γλώττης καὶ τῆς μεγάλης τοῦ πνεύματος σοφίας ἐκ τῆς ἀναχωρήσεως καὶ τοῦ Ὄρους μετακαλέσασθαι, καὶ φύσει καὶ τέχνῃ καὶ χάριτι θείᾳ δυνάμενον ὑπὲρ ὅτους ἄν τις καὶ φῇ τὰ τοιαῦτα περαίνειν ἀξίως». 27 ΓΛΥΚΑΣ ΜΙΧ. ΧΑΤΖΟΥΛΗ, όπ.π., σ. 51. Περισσότερα για την κοινωνική διαίρεση του πληθυσμού στη Θεσσαλονίκη κατά τον ιδ βλ. O. TAFRALI, όπ.π., σσ ΓΛΥΚΑΣ ΜΙΧ. ΧΑΤΖΟΥΛΗ, όπ.π., και υποσημ Δ. ΤΣΑΜΗ, όπ.π., σ Όπ.π. 20

21 εχθρικές επιθέσεις οδηγούν την αγροτική οικονομία σε μαρασμό 31. Η οικονομική δυσπραγία οδηγεί στην σταδιακή δημογραφική αποψίλωση της βυζαντινής υπαίθρου. Η τοκογλυφία και η κοινωνική αδικία αντιπροσωπεύουν ένα άλλο φαινόμενο της περιόδου αυτής, το οποίο επιβεβαιώνει την γενικότερη φθίνουσα φορά ως προς τις αξίες, παράλληλα όμως επιδεινώνει ακόμη περισσότερο το ήδη εκρηκτικό οικονομικοκοινωνικό κλίμα στην Θεσσαλονίκη, διευρύνοντας το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών 32. Οι πλούσιοι, αδράχνοντας την ευκαιρία της οικονομικής καχεξίας των πτωχών κοινωνικά στρωμάτων, τους προσφέρουν πρόθυμα οικονομική βοήθεια διά της οδού του τοκογλυφικού δανεισμού, στην συνέχεια όμως εκμεταλλεύονται την αδυναμία τους να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους οφειλές. Οι πλούσιοι τοκιστές διώκουν τους πτωχούς δανειστές, αρπάζουν τις περιουσίες τους, οδηγώντας τους αρκετές φορές στον έσχατο εξευτελισμό της ανθρώπινης προσωπικότητας 33. Ακόμη και η δικαιοσύνη, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως τροχοπέδη στις παράνομες ενέργειες των πλουσίων, εκτρέπεται συχνά από την αποστολή της, καταντώντας άβουλο υποχείριο στα χέρια των ισχυρών. Το κλίμα αυτό συντελεί στην εμφάνιση μίας ανεπανάληπτα δυναμικής εξεγέρσεως κοινωνικοανατρεπτικής υφής, η οποία συγκλόνισε την αυτοκρατορία. Είναι το κίνημα των Ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη. Το κίνημα αυτό, σύμφωνα με τον ερευνητή του Κωνσταντίνο Κωτσιόπουλο, δεν διαθέτει συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά, που θα μας επέτρεπαν να το κατατάξουμε στη κατηγορία των αστικών ή κομμουνιστικών επαναστάσεων 34. Εντούτοις, όμως, διαθέτει έντονο αντιαριστοκρατικό χαρακτήρα με διάθεση αυτονομήσεως από την κεντρική κυβέρνηση της Κωνσταντινουπόλεως 35. Παράλληλα το κίνημα αυτό διατηρεί τους συνδετικούς του 31 Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἱστορία τῆς Θεσσαλονίκης 316π.Χ-1983, όπ.π., σ Μεταξύ των σημαντικότερων κειμένων που απαθανατίζουν την κραυγαλέα ταξική ανισότητα που επικρατούσε στην πόλη της Θεσσαλονίκης την εποχή αυτή είναι: μία επιστολή του ΘΕΟΔΟΥΛΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ προς τον Θεόδωρο Μετοχίτη. PG 145, 404C-409D. Ένας λόγος επίσης του ΘΕΟΔΟΥΛΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Περὶ πολιτείας. PG 145, 496A-548B. Καθώς και δύο λόγοι του ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, Λόγος κατὰ τοκιζόντων. PG 150, 727A-750B. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Τῇ εὐσεβεστάτῃ Αὐγούστῃ. Περὶ τόκου. Το κείμενο εκδίδεται από τον RODOLPHE GUILLAND, «Le traité inedite Sur L Usure de Nicolas Cabasilas», Εἰς Μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, ἐν Ἀθήναις 1935, σσ , κείμενο σσ ( = επανέκδοση Βασική Βιβλιοθήκη, «Ἀετοῦ» Βυζαντινά Κείμενα, ἀριθμ. 3, ἐπιμέλεια Δ. ΖΑΚΥΘΗΝΟΥ, Ἀθῆναι 1957, σσ ). Περισσότερα για τα δύο ανωτέρω έργα του Νικολάου Καβάσιλα βλ. ΙΩΑΝ. Ε. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Νικολάου Καβάσιλα δύο ἔργα γιά τόν τόκο», ΠΘΣ, σσ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, Τῇ εὐσεβεστάτῃ Αὐγούστῃ. Περὶ τόκου. Το κείμενο εκδίδεται από τον RODOIRHE GUILLAHD, όπ.π., σ. 274, στίχ : «Τοῖς γὰρ νόμοις ἰσχυριζόμενοι τῶν τόκων, πρὸς τοσοῦτον ἔρχονται κακουργίας, ὥστε καὶ τῆς τύχης ἐπιθεμένης τοῖς δανεισαμένοις πολλάκις, καὶ πάντα ἀπολωλεκόσι ὄντα, οὔτε σπένδονται, τἀνθρώπεια ἐνθυμηθέντες, καὶ βαρύτεροί εἰσι τοῦ καιροῦ καὶ τῶν συμφορῶν, οἰκίας ἀπελαύνοντες, ἱμάτιον ἀποδύοντες, εἰ καὶ μέχρι τοῦ ἱματίου καὶ οἰκίαν ἔχειν εὖ πράττειν αὐτοὺς συνεχώρησεν ἡ συμφορά». 34 Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη ( ). Ιστορική, θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, όπ.π., σσ Όπ.π., σ

22 δεσμούς με τους βασιλικούς οίκους της πρωτεύουσας, κυρίως των Παλαιολόγων, αποφεύγοντας να υιοθετήσει μία πολιτική οριστικής ρήξεως μαζί τους 36. Αυτή ήταν εν συνόψει η περιρρέουσα ατμόσφαιρα εντός της οποίας έζησε ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας. Κοσμημένος πρώτιστα με την κατά Θεόν σοφία και κατά δεύτερον με την θύραθεν, ζυμωμένος με την πατερική παράδοση, βαθειά ριζωμένος στην ορθόδοξη πίστη και γνώστης των ποικίλων προβληματισμών και φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής, δίδει, εκφράζοντάς την με μοναδικό τρόπο, την προσωπική του απάντηση στην πρόκληση των καιρών. Ο άγιος Νικόλαος αποφεύγει την ευθεία αντιπαράθεση με τους εχθρούς της Ορθοδοξίας, όπως έκανε ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς 37. Αντιθέτως εργάζεται μεν αθόρυβα, αλλά άοκνα, προς την οικοδομή του ορθοδόξου πληρώματος της Εκκλησίας, το οποίο κινδύνευε να αναμειχθεί επικίνδυνα με τα ζιζάνια του ορθολογισμού και του αθέου ανθρωποκεντρισμού. Κατέχοντας όντως την κατά κόσμον σοφία, αποδεικνύεται καλός δαμαστής, χαλιναγωγώντας τον καλπασμό της στα όρια των κτιστών της δυνατοτήτων. Τονίζει ότι η «ἐν Χριστῷ» ζωή δεν είναι μία αφηρημένη έννοια ούτε ένας καρπός διανοητικού εφευρήματος, αλλά μία εμπειρική πραγματικότητα που συγκροτείται διά των ιερών μυστηρίων. Η χάρη των ιερών μυστηρίων όμως δεν καρποφορεί με μαγικές συνταγές, αλλά με την ενσυνείδητη προσφορά της ανθρώπινης συνεργίας 38. β) Βιογραφικά στοιχεία. Ελάχιστες πληροφορίες διασώζονται για τον βίο και την πολιτεία του αγίου Νικολάου Καβάσιλα. Άγνωστος είναι ο ακριβής χρόνος της γεννήσεως και του θανάτου του. Επιπλέον αδιευκρίνιστο παραμένει το αν εκάρη μοναχός, χειροτο- 36 Όπ.π. 37 Βλ. Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑ, «Ἡ διδασκαλία τοῦ Νικολάου Καβάσιλα γιά τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας», ΠΘΣ, σ. 121: Όπως τονίζει ο καθ. Ν. Ματσούκας, ο Νικόλαος Καβάσιλας «μέ τό ἰσχυρό του πνεῦμα ἔκανε πολεμική χωρίς πόλεμο». Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑ, «Ὁ Νικόλαος Καβάσιλας ἦταν ἡσυχαστής ἤ ἀντιησυχαστής;», Θέματα Πατερικῆς Θεολογίας, ἐκδ. «Κυρομάνος», Θεσσαλονίκη 1995, σ. 187 ( = ΠΘΣ, σ. 221) : «Ἡ θεολογία τοῦ Καβάσιλα ὑπῆρξε καί εἶναι, τουλάχιστο στο μέτρο πού ἐμεῖς τήν ἔχουμε κατανοήσει, ἑνοποιητική, εἰρηνοποιός, συμφιλιωτική καί ὄχι διασπαστική ἤ διαιρετική τῶν ἀνθρώπων». H. MÜLLER-ASSHOFF, «Beobachtungen an den Hauptschriften des Gregorios Palamas und Nikolaos Kabasilas», Byzantinische Zeitschrift 70 (1977), σ. 24: «Ο Καβάσιλας δεν έρχεται σε ευθεία ρήξη με τους πνευματικούς αντιπάλους του Ησυχασμού. Ασχολείται με ένα θέμα, το οποίο θέτει ο ίδιος στον εαυτό του και δεν μπαίνει στη διαδικασία του διαλόγου μαζί τους, όπως κάνει ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο οποίος γράφει για να απαντήσει ή να αντικρούσει με αντιρρητικές ή απολογητικές πραγματείες. Τα κείμενα του Καβάσιλα έχουν μία ειρηνική κίνηση και δεν γεννούν αντιπαραθέσεις, αν και πολλές φορές βασίζονται πάνω σε αυτές». 38 ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Λόγος Α, 65-66, SC 355, σ. 132 : «Τοῦτο γὰρ ὑπὲρ τῆς ζωῆς εἰσάγομεν μόνον, τὰς δωρεὰς ὑπομεῖναι καὶ τῶν χαρίτων ἀνασχέσθαι καὶ μὴ ῥίψαι τὸν στέφανον ὃν πολλοῖς ἱδρῶσι καὶ πόνοις ἔπλεξεν ἡμῖν ὁ Θεός. Τοῦτό ἐστιν ἡ ἐν Χριστῷ ζωή, ἣν συνίστησι μὲν τὰ μυστήρια δοκεῖ δέ τι δύνασθαι πρὸς ταύτην καὶ τὴν ἀνθρωπείαν σπουδήν». 22

23 νήθηκε κληρικός ή αν έμεινε διά βίου λαϊκός. Οι πληροφορίες που συνδέονται με την προσωπικότητα του αγίου Νικολάου πηγάζουν σταχυολογούμενες από τα έργα του και τις ιστορικές πηγές της εποχής του. Η μειλιχιότητα και η μετριοπάθεια που χαρακτήριζαν τον ίδιο, αλλά και την στάση ζωής του συνετέλεσαν στην πορεία ενός αφανούς βίου. Το γεγονός αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν υποβαθμίζει το θεολογικό του ανάστημα, το οποίο μαρτυρείται διασωσμένο εντός των συγγραφικών του πονημάτων. Νικόλαος Καβάσιλας ο Χαμαετός είναι το πλήρες όνομα του αγίου. Χαμαετός 39 είναι το πατρώνυμο του Νικολάου, αυτό όμως όπως φαίνεται υποχώρησε απέναντι στο δεύτερο επώνυμο Καβάσιλας 40, το οποίο αποτελούσε το οικογενειακό όνομα της μητέρας του. Η μητέρα του ήταν αδερφή του Νείλου Καβάσιλα 41, μητροπολίτου Θεσσαλονίκης ( ), η οποία αργότερα, εκάρη μοναχή και αποσύρθηκε στην μονή της Αγίας Θεοδώρας στην Θεσσαλονίκη 42. Η επικράτηση τού εκ μητρός του επωνύμου Καβάσιλας, έναντι του πατρωνύμου Χαμαετός, εύκολα μπορεί να κατανοηθεί. Διότι το επώνυμο Καβάσιλας έφερε την βαρύτητα αριστοκρατικής και επιφανούς βυζαντινής οικογενείας της Θεσσαλονίκης, μέλη της οποίας ήταν η μητέρα και ο θείος του 43. Η επιφανής οικογένεια των Καβασιλών υπήρξε η μήτρα κυοφορίας πολλών αξιολόγων προσωπικοτήτων, οι οποίες εντοπίζονται στην Κωνσταντινούπολη, την Μακεδονία και την Ήπειρο 44. Αναντίλεκτα, ο Νικόλαος Καβάσιλας Χαμαετός συνιστά υπαρκτή προσωπικότητα του ιδ αιώνα. Παλαιότερα, επικρατούσε μεγάλη σύγχυση στους επιστημονικούς κύκλους σχετικά με το πρόσωπο του ανδρός. Λόγω εσφαλμένων συμπερασμάτων ταυτιζόταν με τον θείο του Νείλο Καβάσιλα, και αντιστρόφως ο Νείλος ταυτιζόταν με τον Νικόλαο. 39 Η λέξη Χαμαετός παράγεται εκ του «χαμαὶ» και «ἀετός». 40 Περισσότερα για το γενεαλογικό δένδρο της οικογενείας των Καβασιλών, βλ. Α. ΑΓΓΕ- ΛΟΠΟΥΛΟΥ, «Τὸ γενεαλογικὸν δένδρον τῆς οἰκογενείας τῶν Καβασιλῶν», Μακεδονικά 17 (1977) ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Νικόλαος Καβάσιλας ὁ Χαμαετός. Βιογραφικά Προβλήματα», ΠΘΣ, σσ Βλ. επίσης Γ. ΘΕΟΧΑΡΙΔΟΥ, «Δημήτριος Δούκας Καβάσιλας καὶ ἄλλα προσωπογραφικὰ ἐξ ἀνεκδότου χρυσοβούλλου τοῦ Καντακουζηνοῦ», Ἐλληνικὰ 17 (1962) Περισσότερα στοιχεία για τον Νείλο Καβάσιλα βλ. Α. ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ, «Νεῖλος Καβάσιλας». ΘΗΕ, τ. 9, στ Βλ. επίσης ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ (Πρωτοπρ.), Θεολόγοι τῆς Θεσσαλονίκης, όπ. π., σσ Βλ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΦΡΑΝΤΖΗ, Χρονικὸν Μικρόν. PG 156, 1036D-1037A. Βλ. επίσης Α. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, Νικόλαος Καβάσιλας ὁ Χαμαετός. Ἡ ζωή καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ (Συμβολὴ εἰς τὴν Μακεδονικὴν Βυζαντινὴν Προσωπογραφίαν), όπ.π., σσ Βλ. Α. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, όπ.π. 44 Η μελέτη του γενεαλογικού προβλήματος των διαφόρων κλάδων της επιφανούς οικογένειας των Καβασιλών χρήζει περαιτέρω έρευνας, διότι οι υπάρχουσες μέχρι σήμερα μαρτυρίες είναι πενιχρές και ανεπαρκείς. Συνεπώς το πεδίο έρευνας του εν λόγω ζητήματος που εμπίπτει στον χώρο της βυζαντινής προσωπογραφίας παραμένει ανοικτό, αναμένοντας νέες επιστημονικές προσπάθειες οι οποίες θα προσφέρουν νέα στοιχεία και πορίσματα, εκβάλλοντας την έρευνα από την σφαίρα των απλών υποθέσεων. 23