ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 0 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ & ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» «ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΚΙΛΚΙΣ» Τσαπαρίδης Νικόλαος ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Νάστης Στέφανος Θεσσαλονίκη, 2017

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Νάστης Στέφανος, Επίκουρος Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ., Επιβλέπων Καθηγητής Μάνος Βασίλειος, Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ., Μέλος Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής Μπουρνάρης Θωμάς, Επίκουρος Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ., Μέλος Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής 1

3 2

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής εργασίας θα ήθελα να εκφράσω θερμές ευχαριστίες στον καθηγητή μου και επιβλέποντα κύριο Νάστη Στέφανο, αρχικά για την πολύτιμη καθοδήγησή του, για τις σπουδαίες γνώσεις που με βοήθησε να αποκτήσω και για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπο μου κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Επίσης, θα επιθυμούσα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους κυρίους Μάνο Βασίλειο και Μπουρνάρη Θωμά για την μεγάλη τιμή που μου έκαναν να συμμετέχουν στην τριμελή εξεταστική επιτροπή αλλά και για τις χρήσιμες υποδείξεις τους κατά την εκπόνηση της εργασίας. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Καπνικό Συνεταιρισμό Δήμητρα του Νομού Κιλκίς, για την πολύτιμη βοήθεια τους στη συλλογή των πρωτογενών στοιχείων της εν λόγω διατριβής. Θα ήθελα να εκφράσω ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου Κυριάκο - Όλγα και στα αδέρφια μου Ειρήνη, Μαρία και Καλλιόπη,για την ηθική συμπαράσταση και την υλική στήριξη τους, ώστε να ολοκληρώσω ακόμη ένα κύκλο σπουδών και για την εμπιστοσύνη που μου δείχνουν όλο αυτό το διάστημα. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την συνάδελφο και μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κουριάτη Ασημίνα για την ουσιαστική συνεισφορά της στην ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Τέλος, ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ανδρεάδου Αικατερίνα, για την ανεκτίμητη βοήθεια που μου παρείχε και η οποία στάθηκε σημαντικός αρωγός στην προσπάθειά μου και με υποστήριξε σε κάθε φάση της πορείας μου. 3

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής είναι η διερεύνηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας στις καπνοπαραγωγικές εκμεταλλεύσεις της Περιφερειακής Ενότητας Κιλκίς, έτσι όπως διαμορφώνονται μέσα στο συνεχώς μεταβαλλόμενο κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό περιβάλλον. Επιπροσθέτως, διερευνάται η τάση των παραγωγών ως προς τη συνέχιση ή εγκατάλειψη της εν λόγο καλλιέργειας, σε ενδεχόμενη μείωση της εμπορικής τιμής του προϊόντος σύμφωνα με τις προβλέψεις της Παγκόσμιας Τράπεζας για μελλοντική μείωση της τιμής του καπνού κατά - 30 %. Τα δεδομένα συλλέχθηκαν με πρωτογενή έρευνα με τη χρήση ερωτηματολογίου και αφορούν 88 καπνοπαραγωγικές εκμεταλλεύσεις για την καλλιεργητική περίοδο Κατά την στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων προέκυψε ότι ένας στους δύο παραγωγούς θα εγκαταλείψει την καπνοκαλλιέργεια προσπαθώντας να διατηρήσει το εισόδημά του, αντικαθιστώντας τον καπνό με πιο προσοδοφόρες καλλιέργειες. Εν συνεχεία, μέσω της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων (Data Envelopment Analysis - DEA) υπολογίστηκε η Τεχνική Αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων με εξαρτημένη μεταβλητή τις πωλήσεις και ανεξάρτητες μεταβλητές το έδαφος, την εργασία και το μεταβλητό κεφάλαιο. Από τα αποτελέσματα της ανάλυσης προέκυψε ότι για να γίνουν περισσότερο αποτελεσματικές οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις θα πρέπει να μειώσουν τις εισροές του κατά 39,2 %. Τέλος, οι εκμεταλλεύσεις με γεωργική έκταση έως 10 στρέμματα παρουσίασαν την υψηλότερη Τεχνική Αποτελεσματικότητα (ΤΕVRS= 0,756). Λέξεις-κλειδιά: Καπνός, εμπορική τιμή, Τεχνική αποτελεσματικότητα, Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (DEA). 4

6 ABSTRACT The aim of this master thesis is to investigate the technical efficiency in the tobacco farms of the Regional Unit of Kilkis, as it is configured in the ever-changing socioeconomic and political environment. Furthermore, the trend of the producers as to the continuation or abandonment of farming in a possible reduction of the commercial value of the product is being investigated, according to the World Bank forecasts for a future reduction of tobacco price 30 %. The data was collected by primary research using a questionnaire and concerns about 88 tobacco farms for the crop year During the statistical analysis of the results it is revealed that one out of two producers will abandon the tobacco cultivation, and in order to maintain their income, they will replace tobacco with more profitable cultivations. Next, through Data Envelopment Analysis (DEA) the technical efficiency of the agricultural holdings is estimated with sales as dependent variable and independent variables soil, labor and variable capital. The results from the analysis showed that the farms in order to become more efficient have to reduce their inputs by 39,2 %. Finally, the agricultural holdings with area to 10 acres had the highest technical efficiency (ΤΕVRS= 0,756). Key words: tobacco, commercial price, Technical Efficiency, Data Envelopment Analysis (DEA). 5

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ:... 1 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 3 ABSTRACT... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η καταγωγή του καπνού Βοτανικά Χαρακτηριστικά Η παγκόσμια σημασία της καλλιέργειας του καπνού Η καλλιέργεια του καπνού στις χώρες της Ευρώπης Οι επιπτώσεις από τις μεταρρυθμίσεις στον τομέα του καπνού Οι εισαγωγές και εξαγωγές της Ελλάδας από το Η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στην Ελλάδα Ελληνικές ποικιλίες καπνού Η πορεία της τιμή του καπνού Οι μεταποιητικές επιχειρήσεις και η συμβολή τους στην ανάπτυξη του κλάδου Οι συμβάσεις καλλιέργειας καπνού με τις μεταποιητικές επιχειρήσεις Η τιμολόγηση του καπνού ανάλογα με την ποιότητά του Η σημασία του καπνού στο νομό Κιλκίς ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ορισμός της Ολοκληρωμένη Διαχείριση Τα οφέλη της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Στόχοι της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση στην Ελλάδα και η εξέλιξη της Ο Agrocert και τα πρότυπα Agro 2.1, Τα πρότυπα Agro 2.1 και Agro Διαδικασία πιστοποίησης κατά AGRO Στο μέτρο η δράση το ΣΟΔ του καπνού Τα αποτελέσματα της Δράσης ΣΟΔ

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Περιοχή Έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Επιλογή θέματος O σχεδιασμός και η συλλογή του ερωτηματολογίου Επεξεργασία των δεδομένων Αποτελέσματα περιγραφικής στατιστικής ΚΕΦΑΛΑΙΟ Μεθοδολογία Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας Τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Συμπεράσματα και Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων στην ΕΕ-28 την περίοδο Πίνακας 2: Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις της Ε.Ε.-28 σε εκτάρια Πίνακας 3: Παραγωγή καπνού σε χιλ. τόνους στην Ε.Ε Πίνακας 4: Οι οικονομικοί λογαριασμοί της αξίας του καπνού σε πραγματικές τιμές (έτος βάσης 2010) Πίνακας 5: Οι αξίες και οι ποσότητες των εισαγωγώντην περίοδο Πίνακας 6:Οι αξίες και οι ποσότητες των εξαγωγώντην περίοδο Πίνακας 7: Η καλλιεργούμενη έκταση και η παραγωγή καπνού στην Ελλάδα Πίνακας 8: Η εξέλιξη της καλλιέργεια καπνού από το Πίνακας 9: Η εξέλιξη της τιμής του καπνού στην ΕΕ το Πίνακας 10: Οι βιομηχανίες φύλλων καπνού βάσει πωλήσεων Πίνακας 11: Η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στο Νομό Κιλκίς από το

9 Πίνακας 12: Οι Περιφερειακές Ενότητες με τις εκτάσεις, τους παραγωγούς και τα ποσά που θα λάβουν από την δράση Πίνακας 13: Διοικητική διαίρεση Νομού Κιλκίς κατά το σχέδιο Καποδίστριας Πίνακας 14: Διοικητική διαίρεση περιφερειακής ενότητας Κιλκίς κατά το πρόγραμμα Καλλικράτης Πίνακας 15: Σύνολο μόνιμου πληθυσμού Περιφερειακής ενότητας Κιλκίς Πίνακας 16: Οικονομικά ενεργός και μη, πληθυσμός Κιλκίς Πίνακας 17: Αριθμός απασχολούμενων κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. 88 Πίνακας 18: Τα είδη καλλιεργειών που χρησιμοποιούνται στα σχέδια παραγωγής των γεωργών Πίνακας 19: Εκτάσεις καπνού κατά μέσο όρο με ελάχιστες και μέγιστες τιμές αυτών Πίνακας 20: Είδος εργασίας: απασχολούμενοι, μέσος όρος ημερών εργασίας και κόστος/ημέρα Πίνακας 21: Η καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα (VRS_TE) Πίνακας 22: Η φύση των αποδόσεων κλίμακας Πίνακας 23: Η τεχνική αποτελεσματικότητα ανά κλάση στρεμμάτων Πίνακας 24: Τεχνική Αποτελεσματικότητα σύμφωνα με τις χρήσεις εδάφους και εργασίας Πίνακας 25: Άριστη και Χείριστη τιμή Τεχνικής Αποτελεσματικότητας ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1: Οι κορυφαίες χώρες παραγωγής καπνού του κόσμου Διάγραμμα 2: Το ελληνικό εμπόριο καπνού και των υποκατάστατών του από το Διάγραμμα 3: Ο δείκτης συγκέντρωσης των εισαγωγών και εξαγωγών Διάγραμμα 4: Η γραφική παράσταση του πίνακα Διάγραμμα 5: Η γραφική παράσταση του πίνακα 9 για την Ελλάδα Διάγραμμα 6: Γραφική απεικόνιση του πίνακα Διάγραμμα 7: Η ηλικιακή διάρθρωση

10 Διάγραμμα 8: Η οικογενεικά διάρθρωση Διάγραμμα 9: Η επαγγελματική διάρθρωση Διάγραμμα 10: Έτος έναρξης με την γεωργία Διάγραμμα 11: Μέση τιμή πώλησης καπνού περιόδου Διάγραμμα 12: Μέσοι όροι μεταβλητών δαπανών σε Διάγραμμα 13: Οι λόγοι ενασχόλησης με την καπνοκαλλιέργεια Διάγραμμα 14: Λόγοι που συντέλεσαν στην μη ένταξη στο ΣΟΔ καπνού Διάγραμμα 15: Ποσοστά παραγωγών για το αν θεωρούν το εισόδημα από τον καπνό ικανοποιητικό Διάγραμμα 16: Οι καλλιεργητικές τάσεις των παραγωγών σε ενδεχόμενη αποχώρησή τους από την καπνοκαλλιέργεια.111 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1: Παραδοτέες ποσότητες καπνού με βάση τις ποικιλίες για το Γράφημα 2: Οι πιστοποιημένες καλλιέργειες σε στρέμματα στο σύνολο της χώρας το Γράφημα 3: Το φύλο του δείγματος Γράφημα 4: Το μορφωτικό επίπεδο των καπνοπαραγωγών Γράφημα 5: Το ποσοστό των παραγωγών που συνδυάζουν και άλλες καλλιέργειες εκτός από τον καπνό Γράφημα 6: Το καθεστώς ιδιοκτησίας των καπνοπαραγωγών Γράφημα 7: Το ποσοστό των καπνοπαραγωγών που αύξησαν τις εκτάσεις καπνού από το

11 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Το εθνικό σήμα ποιότητας για την αναγνώριση του συστήματος ΣΟΔ Εικόνα 2: Περιφερειακή ενότητα Κιλκίς

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή Για περισσότερο από δύο αιώνες ο καπνός ήταν μια από τις σημαντικότερες καλλιέργειες της ελληνικής γεωργίας. Αποτέλεσε ουσιαστικό μοχλό ανάπτυξης περιοχών με φτωχά ή άγονα εδάφη και λίγες ευκαιρίες εναλλακτικής απασχόλησης. Για αρκετές περιοχές της χώρας μας, ο καπνός ήταν η πρώτη εμπορευματική καλλιέργεια και το μέσο για τον εκχρηματισμό της τοπικής οικονομίας, συμβάλλοντας στην εξασφάλιση εισοδήματος σε δεκάδες χιλιάδες αγροτικά νοικοκυριά με πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην εθνική οικονομία (Καρανικόλας, κ.α., 2008). Σε σχέση με τις υπόλοιπες καλλιέργειες ο καπνός παρουσιάζει ένα μεγάλο αριθμό ειδών και τύπων με ιδιαίτερα γενετικά και βοτανικά χαρακτηριστικά, καθώς επίσης και διάφορες καλλιεργητικές και μετασυλλεκτικές απαιτήσεις που καθορίζουν την ποιότητα, την τιμή και την χρήση του προϊόντος (Σκέντρου, 2013). Είναι η μοναδική καλλιέργεια που μπορεί να προσαρμοστεί σε ένα μεγάλο εύρος κλιμάτων, εδαφών και καλλιεργητικών πρακτικών. Μεταξύ των πολλών ποικιλιών που έχει ο καπνός, με διάφορες ιδιότητες η καθεμιά, στην Ελλάδα παραδοσιακά καλλιεργούνται οι ποικιλίες ανατολικού τύπου. Για τη περιφερειακή ενότητα Κιλκίς, που είναι και η περιοχή έρευνάς μας, η καπνοκαλλιέργεια αποτελούσε μια από τις βασικότερες καλλιέργειες. Εξαιτίας των σχετικά μετρίων σε γονιμότητα εδαφών του νομού, οι παραγωγοί δεν μπορούσαν να στραφούν σε άλλες καλλιέργειες και έτσι ο καπνός αποτέλεσε τη βέλτιστη λύση συμβάλλοντας έτσι τα μέγιστα στην εξισορρόπηση του γεωργικού οικογενειακού εισοδήματος. Παρόλες τις δυσμενείς πολιτικές αποφάσεις που έχει ακολουθήσει τα τελευταία χρόνια η χώρα μας με τις επιταγές της Ε.Ε., ο καπνός φαίνεται να συνεχίζει να προσελκύει τους παραγωγούς και να καλλιεργείται με φθίνουσα πορεία. 11

13 Ο σκοπός της παρούσας διατριβής είναι διττός. Αφενός μελετά την τεχνική αποτελεσματικότητα του καπνού μέσα στο ασταθές οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο και αφετέρου εξετάζει τις στάσεις και απόψεις των παραγωγών τόσο στην ενδεχόμενη μείωση της τιμής του καπνού κατά 30 % όπως προβλέπει η Παγκόσμια Τράπεζα, όσο και στο κατά πόσο τελικά υποστηρικτικό για την συνέχιση της καπνοκαλλιέργειας ήταν το πρόγραμμα της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης. Για την εκπλήρωση του στόχου κρίθηκαν απαραίτητα η εφαρμογή της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων (Data Development Analysis-DEA) μοντέλο προσανατολισμένο στις εισροές, σε δείγματα γεωργικών εκμεταλλεύσεων του νομού Κιλκίς την περίοδο Στο πρώτο κεφάλαιο είναι η εισαγωγή στην οποία παρουσιάζεται ο σκοπός της έρευνας και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να επιτευχθεί. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια μικρή αναφορά σε ιστορικά στοιχεία που αφορούν την καπνοκαλλιέργεια τόσο στο κόσμο,την Ευρώπη και την Ελλάδα, όσο και στην περιφέρεια. Στη συνέχεια αναφέρονται στοιχεία για την ομάδα παραγωγών και τις μεταποιητικές επιχειρήσεις οι οποίες συλλέγουν το τελικό προϊόν. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται εμπεριστατωμένα το Πρόγραμμα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης (Agro 2.1, 2.2) και το γεωργοπεριβαλλοντικό μέτρο η δράση Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η περιοχή έρευνας της εργασίας. Αναλύονται τα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά της περιφέρειας. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρατίθενται ο τρόπος συλλογής του ερωτηματολογίου και εξετάζονται και σχολιάζονται τα αποτελέσματα του. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων (DEA) που χρησιμοποιήθηκε για την εκτίμηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας.στο έβδομο κεφάλαιο αναπτύσσονται τα αποτελέσματα που προκύπτουν με τη μέθοδο της DEA. Στο όγδοο κεφάλαιο παραθέτονται συμπεράσματα από την διεξαγωγή της παρούσας έρευνας και προτάσεις για την περαιτέρω εξέλιξη του κλάδου στο μέλλον. 12

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η καταγωγή του καπνού Η καταγωγή του καπνού προέρχεται από την Αμερική και πιο συγκεκριμένα από περιοχές που βρίσκονται νότια του Μεξικού. Ύστερα από αρχαιολογικές έρευνες υποστηρίζεται ότι στο τέλος του 1 ου αιώνα, οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν τον καπνό αρχικά κατά τις θρησκευτικές ή μαγικές τελετές τους, καπνίζοντας τον μέσα σε χοντρές πίπες, σκαλισμένες σε κόκκινη πέτρα ή τυλίγοντας τα καπνόφυλλα μέσα σε φύλλα του αραβόσιτου. Μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, ο Κολόμβος γνωστοποίησε την ύπαρξη του καπνού στις χώρες της Ευρώπης, όπου αρχικά καλλιεργήθηκε για βοτανικούς και φαρμακευτικούς σκοπούς. Η φήμη περί θεραπευτικών ιδιοτήτων του καπνού, παρακίνησε τους Ευρωπαίους να επιχειρήσουν την καλλιέργειά του, σε μεγάλη κλίμακα, αρχικά στην ίδια την Αμερική και έπειτα στην Ευρώπη. Η εισαγωγή των πρώτων σπόρων του καπνού στην Ευρώπη έγινε το 1556 όταν έφτασε στη Γαλλία (Παπακώστα, 2002). Η χρήση του καπνού στην Ευρώπη ξεκινάει ως ένα δώρο προς μια βασίλισσα, από το Γάλλο διπλωμάτη Ζαν Νικό (Jean Nicot) προς την Αικατερίνη των Μεδίκων, δώρο ασυνήθιστο για εκείνη την εποχή, ένα χόρτο, για να κατευνάσει τους πονοκεφάλους της. Ένα χόρτο με διαφορετικές ιδιότητες και τολμηρές επεμβάσεις στη ανθρώπινη ζωή. Αυτό το φυτό είχε την τύχη και την τιμή να γίνεται Βασιλικό δώρο κι αυτή τη φορά από τους Ισπανούς. Στον ελλαδικό χώρο, σύμφωνα με το σύγγραμμα του Pouqueville «Περιηγήσεις στην Ελλάδα» (1820), ως εισαγωγείς του καπνού φέρονται δύο Γάλλοι που μεταξύ του 1573 και 1589 καλλιεργούσαν καπνό στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Κατά τη σύσταση του Ελληνικού Βασιλείου, σύμφωνα με σύγγραμμα του Βαυαρού πρόξενου Strong, που εκδόθηκε το 1842, η καλλιέργεια του καπνού στην Παλαιά Ελλάδα περιοριζόταν στις περιφέρειες Λιβαδειάς, Άργους και Καλαμών. Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν πως ο καπνός ήρθε στην Κεντρική Μακεδονία από τον Εύξεινο Πόντο (ποικιλία Σαμψούς) και στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (ποικιλία Μπασμάς) από τα παράλια της Μικράς Ασίας, στις αρχές του 18ου αιώνα. 13

15 Για πολλά χρόνια ο καπνός καλλιεργήθηκε στην Κρήτη, σε πολλά νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου, στην Εύβοια και τη Σάμο (Βασιλειάδης, κ.α., 1996). 2.2 Βοτανικά Χαρακτηριστικά Ο καλλιεργούμενος καπνός ανήκει στο γένος Nicotiana της οικογένειας Solanaceae της τάξεως Tubiflorae. Η οικογένεια Solanaceae περιλαμβάνει περίπου 70 γένη και 1700 είδη περίπου πολλά από τα οποία καλλιεργούνται για τη διατροφή του ανθρώπου και για τις τοξικές ουσίες που διαθέτουν όπως ο καπνός. Το γένος Nicotiana περιλαμβάνει είδη με ποικίλους χαρακτήρες τόσο ετήσια, όσο και πολυετή από τα οποία είδη γνωστά είναι τα 66 περίπου. Χωρίζεται σε τρία υπογένη: 1) Tabacum: άνθη σε αποχρώσεις του κόκκινου, κάψα δίχωρη. 2) Rustica: άνθη κίτρινα ή πρασινωπά, κάψα δίχωρη. 3) Petunoides: άνθη λευκά, ιόχροα ή ερυθρά, κάψα δίχωρη, τετράχωρη ή πολύχωρη. Από τα 66 είδη περίπου του γένους Nicotiana το κατεξοχήν καλλιεργούμενο είδος είναι το Nicotiana tabacum ο κοινός καπνός ο οποίος ανήκει στο υπογένος tabacum. Σε μικρή έκταση καλλιεργείται το Nicotiana rustica το οποίο και χρησιμοποιείται στους ναργιλέδες και παλαιότερα πριν ανακαλυφθούν τα εντομοκτόνα για εξαγωγή νικοτίνης και ελάχιστα καλλιεργείται το Nicotiana paniculata (Σκέντρου, 2013). Το Nicotiana tabacum έχει πασσάλωση ρίζα, αλλά κατά τη φύτευση στο χωράφι κόβεται και το φυτό αποκτά στο πλούσιο ριζικό σύστημα που εξασφαλίζει στο φυτό τη θρέψη και ικανοποιητική βιοσύνθεση νικοτίνης η οποία μεταφέρεται στα φύλλα. Ο βλαστός είναι παχύς, ευθυτενής και έχει συνήθως ύψος 1-2 εκατοστά, υπάρχουν όμως και νάνοι και γιγαντόσωμοι τύποι. Τα φύλλα είναι απλά και το σχήμα διαφέρει αναλόγως της ποικιλίας και είναι λογχοειδές, ωοειδές, ελλειπτικό ή ενδιάμεσο. Είναι άμισχα στις περισσότερες ποικιλίες και οι νευρώσεις είναι οριζόντιες προς τη βάση του φύλλου, ενώ προς την κορυφή σχηματίζουν με την κεντρική νεύρωση οξεία γωνία. Η επιφάνεια και η περιφέρεια των φύλλων είναι λεία ή σχετικώς κυματοειδής. Ο αριθμός των φύλλων κυμαίνεται από ενώ στους γιγαντόσωμους τύπους υπερβαίνει τα 100. Οι ελληνικές αρωματικές ποικιλίες έχουν περισσότερα από 30. Το μέγεθος τους ποικίλλει από 5-90 εκατοστά και 14

16 επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον. Η ταξιανθία είναι φοβοειδής κόρυμβος με πολλούς κλάδους μικρότερους της ράχης. Είναι μικρή η μεγάλη, πυκνή ή αραιή και μπορεί να εξέχει ή να καλύπτεται από τα φύλλα της κορυφής. Τα άνθη φέρονται σε ποδίσκους 5 15 cm. Είναι κυλινδρική ή κωνική κάψα. Ο σπόρος είναι πολύ μικρός ωοειδής, χρώματος φαιού έως μαύρου. Έχει εξωτερικά την επιδερμίδα, προς τα μέσα παρεγχυματικά κύτταρα και εμβρυακό ιστό και πιο κάτω το ενδοσπέρμιο που είναι πλούσιο σε αλευρώνη και λάδι. Το έμβρυο είναι μικρότερο από 1mm και στερείται αμύλου και χλωροφύλλης. Έχει δύο κοτυληδόνες με ευδιάκριτο υποκοτύλιο (Σκέντρου, 2013). 2.3 Η παγκόσμια σημασία της καλλιέργειας του καπνού Ο καπνός καλλιεργείται σε 126 χώρες με ετήσια καλλιεργούμενη έκταση 4,3 εκατ. εκτάρια και παραγωγή 7,5 εκατ. τόνους καπνού (2013). Η μεγαλύτερη καπνοπαραγωγός χώρα είναι η Κίνα, που παράγει το 38 % της παγκόσμιας παραγωγής. Ακολουθούν, η Βραζιλία με 14,5 %, η Ινδία με 8,8 %, οι Η.Π.Α. με 5,6 % και η Ινδονησία με 2,8 % της παγκόσμιας παραγωγής (Διάγραμμα 1). Στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα παράγεται το 4,2 % περίπου της παγκόσμιας παραγωγής (έναντι 5,7 % το 2001) με την Ιταλία να παράγει 37,4 % αυτής, την Ισπανία το 16,1 %, την Πολωνία το 12% και την Ελλάδα το 6,9 % (Καρανικόλας, κ.α., 2008). Η μέση καλλιεργούμενη έκταση ανά εκμετάλλευση δεν ξεπερνά τα 15 στρέμματα. Σε πολλές χώρες το μέγεθος αυτό είναι πολύ μικρότερο. Για παράδειγμα, στην Ταϋλάνδη και σε πολλές χώρες της Ασίας το μέσο μέγεθος κυμαίνεται κάτω από 5 στρέμματα ανά εκμετάλλευση. Το ίδιο καθεστώς επικρατεί και στην Ε.Ε. όπου οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις καπνού χαρακτηρίζονται από το πολύ μικρό μέγεθός τους. Οι μεγάλες καπνικές εκμεταλλεύσεις είναι σπάνιες με εξαίρεση την Αργεντινή, Βενεζουέλα, Ζιμπάμπουε και τις Η.Π.Α. (FAO Production Year book σειρά ετών). Με άλλα λόγια η παγκόσμια παραγωγή καπνού αποτελείται από πολλές και μικρές αγροτικές εκμεταλλεύσεις (Σέμος, 2009). 15

17 Διάγραμμα 1: Οι κορυφαίες χώρες παραγωγής καπνού του κόσμου Κίνα Βραζιλία Ινδία ΗΠΑ Ινδονησία Ζιμπάμπουε Μαλάουι Αργεντινή Πακιστάν Τουρκία σε χιλιάδες μετρικούς τόνους Πηγή: Statista: Leading countries in tobacco production, Οι ποικιλίες καπνών που καλλιεργούνται σε ολόκληρο τον κόσμο μπορούν να καταταγούν σε τέσσερις βασικούς τύπους: 1) Καπνά τύπου Flue-cured Virginia (FCV) Ο τύπος αυτός περιλαμβάνει τις ποικιλίες Virginia η οποία καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής (γύρω στο 50 %). Ο καπνός Virginia (αποξηραμένος σε υγρό αέρα) αναφέρεται συχνά και με την ονομασία "ανοιχτόχρωμος καπνός" λόγω του χρυσοκίτρινου έως σκούρου πορτοκαλί χρώματος που παίρνει όταν αποξηραίνεται. Η αποξήρανση του καπνού Virginia γίνεται σε ειδικές θερμαινόμενες αποθήκες αποξήρανσης, με τη βοήθεια υγρού αέρα. Η διαδικασία αποξήρανσης διαρκεί μία εβδομάδα. Ο καπνός Virginia έχει ένα ελαφρύ, εξευγενισμένο άρωμα και γεύση. Καλλιεργείται σε περίπου 75 χώρες εκ των οποίων οι σημαντικότερες είναι η Αργεντινή, η Βραζιλία, η Κίνα, η Ινδία, η Τανζανία και οι Η.Π.Α. 16

18 2) Καπνά τύπου Light air cured (LAC) Ο τύπος αυτός περιλαμβάνει τις ποικιλίες Burley και Maryland οι οποίες καταλαμβάνουν περίπου το 11 % της παγκόσμιας παραγωγής. Ο καπνός burley έχει χρώμα ανοικτό έως σκούρο καφέ. Ο καπνός burley υφίσταται αποξήρανση στον αέρα, σε ειδικές αποθήκες. Κατά τη διάρκεια της μακράς διαδικασίας αποξήρανσης, η οποία διαρκεί μέχρι και δύο μήνες, ο καπνός χάνει τα περισσότερα από τα φυσικά του σάκχαρα και αναπτύσσει μια δυνατή γεύση, σχεδόν σαν αυτή του πούρου. Η ποικιλία burley παράγεται σε περίπου 55 χώρες οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι η Αργεντινή, η Βραζιλία, η Ιταλία, το Μαλάουι και οι Η.Π.Α. 3) Καπνά τύπου Sun cured ή ανατολικού τύπου (Basma, Katerini, KabaKoulak) Στα καπνά αυτά περιλαμβάνεται και ο ελληνικός καπνός και χρησιμοποιείται απαραίτητα για την πρόσμιξη των τσιγάρων blended αλλά και για την παρασκευή αμιγών τσιγάρων. Ο συγκεκριμένος τύπος καταλαμβάνει περίπου το 16 % της παγκόσμιας παραγωγής. Ο καπνός ανατολικού τύπου είναι πολύ αρωματικός. Έχει μικρά σε μέγεθος φύλλα, τα οποία μαζεύονται φύλλο-φύλλο, σχεδόν όπως και αυτά του καπνού Virginia, και αποξηραίνονται στην ύπαιθρο, με έκθεση στον ήλιο. Οι πιο σημαντικές χώρες με καλλιέργειες καπνού ανατολικού τύπου είναι η Βουλγαρία, η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ρουμανία και η Τουρκία. 4) Καπνά τύπου Dark air cured ή μαύρα καπνά (DAC) Τα καπνά αυτά χρησιμοποιούνται για την κατασκευή ειδικών τύπων τσιγάρων π.χ (ορισμένα γαλλικά τσιγάρα). Ο τύπος αυτός καπνού καταλαμβάνει περίπου το 20 % της παγκόσμιας παραγωγής και περιορίζεται στις τροπικές περιοχές. Όπως χαρακτηρίζεται και το όνομά του dark τα φύλλα του έχουν ένα σκούρο χρώμα στις αποχρώσεις του κόκκινου και του καφέ τα οποία με την πάροδο του χρόνου σκουραίνουν κι άλλο. Επίσης έχει μεγάλο διαμέτρημα φύλλου και είναι εύκαμπτα. Χρησιμοποιείται κυρίως για την παραγωγή πούρων ως περιτύλιγμα. Η καλλιέργεια του συναντάται κυρίως σε τροπικές χώρες όπως Βραζιλία, Ινδονησία, Παραγουάη και Η.Π.Α. 17

19 2.4 Η καλλιέργεια του καπνού στις χώρες της Ευρώπης Στην ΕΕ η καλλιέργεια καπνού αντιπροσωπεύει περίπου εκτάρια και απασχολεί περίπου παραγωγούς (βλ. Πίνακα 1). Ο καπνός καλλιεργείται σε 12 χώρες εκ των οποίων οι κύριοι παραγωγοί είναι η Ιταλία, η Βουλγαρία, η Ελλάδα, η Ισπανία και η Πολωνία, οι οποίες αντιπροσωπεύουν περίπου το 85 % της αυξανόμενης έκτασης παραγωγής καπνού της ΕΕ. Πίνακας 1: Ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων στην ΕΕ-28 την περίοδο Χώρες/Έτος Ποσοστιαία μεταβολή % Βέλγιο ,0 Βουλγαρία ,2 Γερμανία ,9 Ελλάδα ,7 Ισπανία ,6 Γαλλία ,0 Ιταλία ,0 Ουγγαρία ,0 Πολωνία ,2 Πορτογαλία ,3 Ρουμανία ,0 Κροατία ,4 Σύνολο Ε.Ε ,1 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων European Commission, Raw Tobacco Production Statistics, Φαίνεται καθαρά στον παραπάνω πίνακα ότι ο αριθμός των καλλιεργητών στην ΕΕ μειώθηκε από το 2010 έως το ,8 %. Οι λόγοι που συντέλεσαν σε αυτό 18

20 είναι κυρίως οι περιοριστικές πολιτικές της ΚΑΠ και της ΚΟΑ που περιγράφονται παρακάτω αναλυτικότερα. Όσο αναφορά τις χώρες της Ευρώπης που καλλιεργούν καπνό παρατηρείται ότι τις μεγαλύτερες μειώσεις του έτους έχουν η Πολωνία -18,2 %, η Γερμανία με -13,9 %, ακολουθεί η Βουλγαρία με -10,2 % και τέλος η Κροατία με -6,4 %. Σταθερές στον αριθμό εκμεταλλεύσεων παραμένουν η Γαλλία, η Ιταλία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία και το Βέλγιο, ενώ ανοδικά κινούνται η Πορτογαλία με 14,3 % και η Ελλάδα με 0,7 %. Η ποικιλία που καλλιεργείται κυρίως στην ΕΕ σύμφωνα με το γράφημα 1 είναι η ποικιλία flue cured Virginia σε ποσοστό 58 % αποδίδοντας 122,281 τόνους το έτος Γράφημα 1: Παραδοτέες ποσότητες καπνού με βάση τις ποικιλίες για το Katerini 11,400 5% Kaba K 4,130 2% FC 2,154 1% DAC 4,190 2% Basma 27,000 13% LAC 40,139 19% FCV 122,281 58% FCV LAC DAC FC Basma Katerini Kaba K Πηγή: Sacchetto, The changing face of the European leaf,

21 Πίνακας 2: Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις της Ε.Ε.-28 σε εκτάρια. Χώρες/Έτος Ποσοστιαία συμμετοχή % 2014 Ποσοστιαία μεταβολή % Βέλγιο % 0% Βουλγαρία % -36% Γερμανία % -9% Ελλάδα % -22% Ισπανία % 4% Γαλλία % -2% Ιταλία % 14% Ουγγαρία % -2% Πολωνία % -2% Πορτογαλία % 76% Ρουμανία % -28% Κροατία % -5% Σύνολο Ε.Ε % -11% Πηγή: Επεξεργασίαστοιχείων European Commission, Raw Tobacco Production Statistics, Στον παραπάνω πίνακα απεικονίζονται σε χιλ. εκτάρια οι εκτάσεις των δώδεκα κρατών μελών που παράγουν ακατέργαστο καπνό στην Ε.Ε. στην πενταετία Από αυτές ξεχωρίζουν η Ιταλία, η οποία καλλιεργεί το 20 % της κοινοτικής έκτασης και παρουσίασε αύξηση στις καλλιεργούμενες εκτάσεις της κατά 14 %. Ακολουθεί η Ελλάδα με ποσοστό 19 % και παρότι παρουσίασε μείωση -22 % εξακολουθεί η παραγωγή της να παραμένει σταθερή ή να έχει μειωθεί ελαφρά το 2014 (βλ. Πίνακα 2, 3). Σημαντικό μερίδιο στην κοινοτική παραγωγή έχουν η Πολωνία και η Βουλγαρία με 17 % και 15 % αντίστοιχα. Να σημειωθεί ότι για όλες 20

22 τις προσχωρούσες χώρες η Ε.Ε. ενέκρινε τη δυνατότητα να καταβάλουν στήριξη για τον καπνό µε απλουστευόμενο τρόπο (ενίσχυση ανά εκτάριο) από τη στιγµή της προσχώρησης, αλλά µόνο η Πολωνία και η Κύπρος έχουν αποφασίσει να επιλέξουν αυτό το σύστημα πληρωµής. Πίνακας 3: Παραγωγή καπνού σε χιλ. τόνους στην Ε.Ε -28. Ποσοστιαία Ποσοστιαία μεταβολή Χώρες/Έτος συμμετοχή % % Βέλγιο ,05% -4% Βουλγαρία % -3% Γερμανία % -3% Ελλάδα % -1% Ισπανία % 6% Γαλλία % 4% Ιταλία % 8% Ουγγαρία % 13% Πολωνία % 28% Πορτογαλία ,03% 30% Ρουμανία Κροατία % -2% Σύνολο Ε.Ε % 6,4% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων European Commission, RawTobacco Production Statistics, Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η Ελλάδα παρά την μείωση που είχε στις εκτάσεις της το 2014, το μερίδιο της στην κοινοτική παραγωγή καπνού παραμένει σταθερό με 16 % του συνόλου. Σε αυτό συνέβαλλε και η επένδυση που έγινε στη χώρα μας από την Philip Morris, όπου συμφώνησε την τριετία να 21

23 αγοράσει σε ανταγωνιστικές τιμές πάνω από τόνους επεξεργασμένου καπνού σε φύλλα, ποσοστό που αντιστοιχεί στο 50 % ( τον.) κάθε έτους της ετήσιας ελληνικής παραγωγής. Τα πρωτεία της Ευρωπαϊκής κοινότητας κατέχει η Ιταλία, η οποία παρήγαγε τόνους, αυξάνοντας την παραγωγή της κατά 8 % από το Σημαντικές είναι και οι ποσότητες της Ισπανίας, της Πολωνίας και της Βουλγαρίας που δείχνουν την υψηλή αποδοτικότητα που έχουν στην καλλιέργεια του καπνού Οι επιπτώσεις από τις μεταρρυθμίσεις στον τομέα του καπνού Ο καπνός, ως καλλιέργεια, καταλαμβάνει ασήμαντο μέρος στην Ε.Ε., ενώ ως αξία κατέχει σημαντική θέση. Όπως προκύπτει από τις παραγόμενες ποσότητες που αναφέρθηκαν, παρατηρείται ότι στο σύνολο της ΕΕ-27 η αξία του καπνού αγγίζει τα 1.5 δις εκατομμύρια ευρώ το 2003 (βλ. Πίνακα 4). Η αξία αυτή μειώθηκε το 2015, ούτε λίγο ούτε πολύ, κάτω από τα 500 εκατομμύρια ευρώ. Το ποσοστό της μείωσης ξεπερνά το 50 % φτάνοντας το % και οι λόγοι που συντέλεσαν σε αυτή τη μεγάλη μείωση είναι οι κατά καιρούς μεταρρυθμίσεις της ΚΟΑ. Οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις είναι οι εξής: Με την αναδιάρθρωση της ΚΑΠ του καπνού το 1992 με τον κανονισμούς 2075/92, και με τις διάφορες τροποποιήσεις αυτού επιβλήθηκαν μέτρα προσανατολισμού και ελέγχου της παραγωγής, καθεστώς πριμοδότησης με σύμβαση καλλιέργειας και καθεστώς συναλλαγών προς τρίτες χώρες. Με τον κανονισμό 2848/1998 καθορίστηκαν οι εθνικές ποσοστώσεις στην παραγωγή για κάθε παραγωγό. Καταβάλλεται μέρος των επιδοτήσεων (περίπου το %) με βάση την ποιότητα και τέλος δόθηκαν κίνητρα για να εγκαταλειφτεί η καπνοπαραγωγή. Το 2001, στο Γκέτεμποργκ της Σουηδίας το Ευρωπαϊκό συμβούλιο, λόγω της ανάγκης για συνοχή μεταξύ των πολιτικών Υγείας και Γεωργίας, συμφωνήθηκε να μειωθούν όσο το δυνατό γρηγορότερα οι επιδοτήσεις για τον καπνό ώσπου να καταργηθούν τελείως. 22

24 Επιπλέον, η εφαρμογή της νέας ΚΑΠ του 2006 και με τον κανονισμό 1782/2003 εισάχθηκε ένα νέο σύστημα ενιαίας ενίσχυσης ανά εκμετάλλευση, το οποίο διαχώρισε τις ενισχύσεις από την παραγωγή (αποσύνδεση). Η Ελλάδα, το Βέλγιο και η Αυστρία επέλεξαν την πλήρη αποσύνδεση από τις επιδοτήσεις ενώ η Ιταλία, η Ισπανία, η Γαλλία, η Γερμανία και η Πορτογαλία την μερική αποσύνδεση (περίπου 40 %). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρξουν σημαντικές αλλαγές στα μεγέθη του καπνού στο σύνολο της ΕΕ (εμπορικό ισοζύγιο, συναλλαγματικές εισροές και στα δημόσια έσοδα). Η ΚΓΠ το 2009 αν και δεν επέφερε σημαντικές αλλαγές από ότι είχε ψηφιστεί το 2004, παρόλα αυτά επέτρεψε να δοθεί σε ορισμένες χώρες (Ιταλία, Ισπανία, Γαλλία, Πολωνία) επιδότηση ύψους 0,20-0,40 για κάθε παραγωγό, μόνο για την ποιότητα καπνού που παράγει. Η Νέα ΚΑΠ δεν επιτρέπεται κανενός είδους σύνδεσης των επιδοτήσεων για την καλλιέργεια του καπνού. Οι Λόγοι που συντέλεσαν σε αυτό είναι ότι πλέον οι χώρες που παράγουν καπνό στην Ευρώπη αποτελούν μειοψηφία και ότι οι καπνοπαραγωγοί πλέον δεν μπορούν να απολαμβάνουν ευνοϊκότερη αντιμετώπιση σε σχέση με τους άλλους αγρότες. Από το 2015 επιλέχθηκε να δοθούν συνδεδεμένες ενισχύσεις σε άλλες καλλιέργειες. Επιπροσθέτως, στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο κλάδος του καπνού μετην συνεχή συρρίκνωση της αξίας του, συντέλεσε η αντικαπνιστική εκστρατεία με την οδηγία 2014/40/ΕΕ του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου και του συμβουλίουπου αντικαθιστά την οδηγία (2001/37/EΚ), όπου καθορίζει κανόνες για την παραγωγή, παρουσίαση και πώληση προϊόντων καπνού και άλλων σχετικών προϊόντων. Τα προϊόντα αυτά περιλαμβάνουν τα τσιγάρα, τον καπνό για στριφτά τσιγάρα, τον καπνό πίπας, τα πούρα, τα πουράκια, τον καπνό χωρίς καύση, τα ηλεκτρονικά τσιγάρα και τα προϊόντα καπνίσματος φυτικής προέλευσης. Ακόμα, η οικονομική κρίση το 2009 συντελεί στις μειώσεις αλλάζοντας τα δεδομένα στην παγκόσμια οικονομία. Το παράνομο λαθρεμπόριο πλήττει πολλές χώρες της Ευρώπης και έχει ως αποτέλεσμα η Κοινότητα να χάνει έσοδα ύψους 17 δισεκατομμυρίων ευρώ κάθε έτος, ενώ στην Ελλάδα ο αριθμός αυτός ανέρχεται στα 750 εκατομμύρια ευρώ και εξακολουθεί να αυξάνεται. Τέλος, το 23

25 εμπάργκο της Ρωσίας προς την ΕΕ το 2014 οδήγησε στην περαιτέρω μείωση των εσόδων. 24

26 Πίνακας 4: Οι οικονομικοί λογαριασμοί της αξίας του καπνού σε πραγματικές τιμές (έτος βάσης 2010). Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Eurostat, Economic accounts for agriculture in real terms,

27 2.5 Οι εισαγωγές και εξαγωγές της Ελλάδας από το Ο πίνακας 5 δείχνει τις εισαγωγές καπνού της Ελλάδα μεταξύ των κυριότερων εμπορικών εταίρων. Στον πίνακα αυτό φαίνεται πως η κύρια χώρα από την οποία εισάγεται καπνός είναι η Γερμανία. Ακολουθούν η Βουλγαρία, η Ολλανδία, η Πολωνία και το Ην. Βασίλειο. Πρέπει να σημειωθεί ότι παρότι η Γερμανία και η Ολλανδία δεν αποτελούν καπνοπαραγωγές χώρες, ωστόσο εισάγουν και μεταπωλούν ακατέργαστο καπνό σε διάφορες εταιρίες, αφού πρώτα κάνουν μια πρώτη επεξεργασία εξάγοντάς τον σε άλλες χώρες. Πίνακας 5: Οι αξίες και οι ποσότητες των εισαγωγών την περίοδο Α Ξ Ι Α (χιλιάδες ευρώ) Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόνοι) Χ Ω Ρ Α ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΣΚΟΠΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΗΝ. ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΒΡΑΖΙΛΙΑ ΒΕΛΓΙΟ ΜΑΛΑΟΥΙ ΑΛΒΑΝΙΑ ΚΙΝΑ Η.Π.Α ΙΝΔΟΝΗΣΙΑ ΜΟΖΑΜΒΙΚΗ ΥΠΟΣΥΝΟΛΟ 15 ΧΩΡΩΝ ΣΥΝΟΛΟ * Στις αξίες συμπεριλαμβάνονται και τα υποκατάστατα καπνού Πηγή: KEEM calculations based on original NSSG (ESYE) data,

28 Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι εξαγωγές καπνού της χώρας μας τόσο προς της χώρες της Ευρώπης όσο και του υπόλοιπου κόσμου. Όπως γίνεται αντιληπτό ο σημαντικότερος εξαγωγικός εταίρος είναι η Λιβύη, η Βουλγαρία, το Βέλγιο, η Ολλανδία και η Αίγυπτος ενώ ανερχόμενες είναι η Πολωνία και η Ρωσία. Πίνακας 6: Οι αξίες και οι ποσότητες των εξαγωγών την περίοδο Χ Ω Ρ Α Α Ξ Ι Α (χιλιάδες ευρώ) Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόνοι) ΛΙΒΥΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΒΕΛΓΙΟ ΠΟΛΩΝΙΑ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΡΩΣΣΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ Η.Π.Α ΑΛΒΑΝΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ ΜΕΞΙΚΟ ΣΕΡΒΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΥΠΟΣΥΝΟΛΟ 15 ΧΩΡΩΝ ΣΥΝΟΛΟ *Στις αξίες συμπεριλαμβάνονται και τα υποκατάστατα καπνού. Πηγή: KEEM calculations based on original NSSG (ESYE) data, Ο καπνός ήταν βασικό εξαγωγικό προϊόν της Ελλάδας και αποτελούσε μέρος της παγκόσμιας παραγωγής. Διαχρονικά οι εξαγωγές ήταν περισσότερες από τις εισαγωγές για την Ελλάδα αν και αυτό επιδεινώθηκε από το 2004 όταν στην ΕΕ εισήχθησαν χώρες οι οποίες ανταγωνίζονται την Ελλάδα στην καλλιέργεια καπνού. Η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται στο παρακάτω διάγραμμα (βλ. Διάγραμμα 2), όπου δείχνει την τάση που έχουν οι εισαγωγές και οι εξαγωγές. 27

29 Διάγραμμα 2: Το ελληνικό εμπόριο καπνού και των υποκατάστατών του από το Πηγή: International Trade in Goods on UN Comtrade data Developed by the Department for Business Innovation and Skills (UK), Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ότι η τάση των εισαγωγών έχει ανοδική πορεία ενώ οι εξαγωγές παρουσιάζουν συνεχείς διακυμάνσεις. Συγκεκριμένα το 2009 οι εισαγωγές έφτασαν σχεδόν τις εξαγωγές με αποτέλεσμα τα κέρδη για το ελληνικό δημόσιο να είναι μηδαμινά. Σε αυτό συντέλεσε βέβαια, η αδυναμία της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας μετά την εισχώρησή της σε προγράμματα διάσωσης της οικονομίας της. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι η ποιότητα ανατολικού τύπου που παράγει η χώρα μας είναι αναμφιβόλως εξαιρετικής ποιότητας βελτιώνοντας έτσι τα μείγματα που χρησιμοποιούνται στην παρασκευή τσιγάρων. Τέλος, όσον αφορά στο δείκτη συγκέντρωσης (βλ. Διάγραμμα 3) παρόλο που βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα τόσο για τις εισαγωγές όσο και για εξαγωγές, φαίνεται ότι οι εισαγωγές να έχουν καθοδική τάση αντίθετα με τις εξαγωγές που έχουν μικρή αύξηση, γεγονός που θα πρέπει να προβληματίσει τη χώρα μας και το 28

30 μέλλον των εξαγωγών μας, διότι αποτελεί τη μόνη πηγή εσόδων για το ελληνικό κράτος. Διάγραμμα 3: Ο δείκτης συγκέντρωσης των εισαγωγών και εξαγωγών Εισαγωγές Εξαγωγές Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων KEEM calculations based on original NSSG (ESYE) data, Η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στην Ελλάδα Ο καπνός προήλθε από το Περού, τον 16 ο αιώνα, στην Ισπανία, στην αρχή με μορφή φύλλων και αργότερα οι σπόροι του. Πρωτοκαλλιεργήθηκε ως διακοσμητικό και φαρμακευτικό φυτό στην Πορτογαλία και την Γαλλία. Σήμερα η καλλιέργεια του καπνού συναντάται και στις 5 ηπείρους. Η καλλιέργεια του καπνού στην Ελλάδα έφτασε από τον Εύξεινο Πόντο και από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Αρχικά καλλιεργήθηκε στην Ανατολική Μακεδονία και στη συνέχεια διαδόθηκε και στην υπόλοιπη χώρα. Η καλλιέργεια του καπνού συναντάται για πρώτη φορά στην Ελλάδα στις αρχές του 19 ου αιώνα στην κοιλάδα του Αξιού και στην περιοχή της Ξάνθης. Σύντομα όμως η καλλιέργεια διαδόθηκε σε όλες τα καπνοπαραγωγικές περιοχές της χώρας (Μακεδονία, πεδιάδα Αλμυρού της Θεσσαλίας, στη Λεβαδιά και στο Αγρίνιο της Στερεάς Ελλάδας, καθώς επίσης και στο Άργος και στην Καλαμάτα 29

31 της Πελοποννήσου), όπου με τις συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή δημιούργησαν τον γνωστό τύπο ποικιλιών του ανατολικού τύπου. Όπως προκύπτει και από τα παραπάνω ιστορικά στοιχεία, υπήρξε διαχρονικά παραδοσιακό και σημαντικής σημασίας προϊόν για την Ελληνική Γεωργία. Βασικά αίτια που ευνόησαν την εξάπλωση της καπνοκαλλιέργειας θεωρούνται αφ' ενός μεν οι ευνοϊκές εδαφοκλιματικές συνθήκες της χώρας, αφ' ετέρου δε τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της Ελληνικής Γεωργίας και συγκεκριμένα ο μικρός γεωργικός κλήρος και η πλεονάζουσα εργασία στο γεωργικό τομέα. Οι ιδιαίτερα υψηλές απαιτήσεις της καπνοκαλλιέργειας σε εργασία, εξασφάλιζαν απασχόληση και σημαντικό αριθμό ημερομισθίων στις γεωργικές οικογένειες, δεδομένου ότι όπως αναφέρεται, σχεδόν τα 2/3 του κόστους παραγωγής του καπνού ήταν το κόστος των ημερομισθίων. Μετά την Ελληνική Επανάσταση, η παραγωγή του καπνού έφτασε μόλις τους τόνους, η ανοδική όμως πορεία και εξέλιξη της καλλιέργειας συνετέλεσε ώστε μέχρι το 1912 η παραγωγή του καπνού να φτάσει τους τόνους. Με την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Θράκης, συνεχίστηκε η αυξητική πορεία της παραγωγής. Φαίνεται όμως ότι η κοινωνικόοικονομική σημασία της καπνοκαλλιέργειας θεμελιώνεται με τη Μικρασιατική καταστροφή και τον εποικισμό της Ελλάδας από του πρόσφυγες. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία της εκείνης της εποχής, η παραγωγή καπνού από τους τόνους κατά την περίοδοτο , έφτασε τους τόνους το 1923, δηλαδή διπλασιάστηκε. Μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ο καπνός συνέχισε να αποτελεί σημαντική καλλιέργεια και να κατέχει εξέχουσα θέση στην οικονομία της χώρας. Μέχρι και το 2003 αποτελούσε μία από τις βασικές και ποιο προσοδοφόρες καλλιέργειες για την Ελλάδα ακόμα από το 1833, με μεγάλη οικονομική, γεωργική, κοινωνική, δημοσιονομική, περιφερειακή και διακλαδική σημασία. Συγκεκριμένα, στη δεκαετία του '50, αν και η καλλιεργούμενη έκταση με καπνό αντιστοιχούσε κατά μέσο όρο στο 5 % της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης της χώρας, ο καπνός εξασφάλιζε απασχόληση και εισόδημα σε περίπου οικογένειες καπνοπαραγωγών και δημιουργούσε πρόσθετη απασχόληση σε καπνεργάτες και σε άτομα απασχολούμενα επιπλέον με τις καπνοβιομηχανίες και το καπνεμπόριο. Παράλληλα 30

32 ο καπνός αποτελούσε το σημαντικότερο εξαγώγιμο προϊόν της Ελληνικής Οικονομίας την περίοδο εκείνη. Το 1954, οι εξαγωγές της χώρας έφτασαν τα 151 εκ. δολάρια, εκ των οποίων το 50 % περίπου προήλθε από τις εξαγωγές καπνού. Συγκρινόμενη οικονομικά με άλλες βασικές καλλιέργειες (βαμβάκι, καλαμπόκι, σιτάρι, τομάτα βιομηχανική, ζαχαρότευτλα, πατάτα κ.α.) στην Ελλάδα η καπνοκαλλιέργεια εξασφαλίζει υψηλότερη ακαθάριστη πρόσοδο και απασχόληση. Πιο σημαντικό, ο καπνός αξιοποιεί περιθωριακά εδάφη, ορεινά και ημιορεινά, όπου άλλες καλλιέργειες δεν μπορούν να αποδώσουν οικονομικά (Σέμος, 2009) Ελληνικές ποικιλίες καπνού Υπάρχουν περίπου 80 διαφορετικές ποικιλίες, που με τον Κανονισμό 2501/87 της ΕΕ. ομαδοποιήθηκαν σε 8 βασικούς τύπους: μπασμάς, Κατερίνης, κάμπακουλάκ (κλασική και μη), μυρωδάτα, τσεμπέλια και μαύρα. Τα ανατολικού τύπου καπνά καλλιεργούνται σχεδόν σε όλες τις περιοχές της χώρας όπου ασκείται καπνοκαλλιέργεια, με μεγαλύτερη έκταση στις περιφερειακές ενότητες Πιερίας, Αιτωλοακαρνανίας, Ροδόπης, Σερρών, Ξάνθης, Λάρισας, Κιλκίς, Θες/νίκης, Πέλλας και Κοζάνης. Τα Virginia καλλιεργούνται κυρίως στις περιφερειακές ενότητες Αιτωλοακαρνανίας, Καρδίτσας, Θες/νίκης, Τρικάλων και Βοιωτίας, ενώ τα Burley σχεδόν αποκλειστικά στους νομούς Πέλλας, Καρδίτσας και Ημαθίας. Η Ελλάδα παρουσιάζει συγκριτικό πλεονέκτημα στην παραγωγή ανατολικού καπνού πολύ καλής ποιότητας και σε πολλές ποικιλίες. Οι ποικιλίες ανατολικού τύπου είναι συγκεκριμένα (Σκέντρου, 2013): Αρωµατικά καπνά-μπασµάς: Μεγάλος αριθµός ποικιλιών τύπου μπασµά καλλιεργούνται σε Ελλάδα, Βουλγαρία και ΠΓ Μ. Οι καλύτερες αρωµατικές ποικιλίες είναι ο Μπασµάς Ξάνθης (µικρό, ευρύ φύλλο, µε λεπτή υφή), ο Μπασµάς Ζίχνης (µικρό, στενό φύλλο, µε ιδιαίτερο άρωµα) και ο Μπασµάς Μακεδονίας (µικρό, ευρύ φύλλο). Ουδέτερα καπνά: Τα Kaba-koulak έχουν ποικίλους μορφολογικούς τύπους, όπως ψηλά φυτά µε μετρίου μεγέθους φύλλα, κοντά φυτά µε μεγάλα φύλλα και 31

33 μετρίου ύψους φυτά µε έµµισχα φύλλα (Μυρωδάτα Αγρινίου, Κοντούλα). Παρόµοιες ποικιλίες είναι η Kumanovo στην ΠΓ Μ και η Harmanli στη Βουλγαρία. Καπνά γεύσεως: Εδώ ανήκουν τα καπνά Samsun της Μαύρης Θάλασσας, µε παρόμοιους τύπους την Κατερίνη στην Ελλάδα και την Trabzon στην Τουρκία και το Sukhum (Σοχούµι) στη Νότια Ρωσία. Η ποικιλία Κατερίνη είναι ένας βασικός, συγγενής τύπος της ποικιλίας Samsun. Προέκυψε από τη Bafra και έχει εξελιχθεί σε µια ξεχωριστή, διαφορετική ποικιλία µε µόνο κάποιες ομοιότητες να έχουν παραµείνει στο σχήµα του φύλλου, που είναι καρδιόσχηµο µε γυµνό µίσχο. Σήμερα, η καπνοκαλλιέργεια συνεχίζει να καλύπτει μεγάλες περιοχές της Ελλάδας, ο πίνακας 7 δίνει μια εικόνα της κατανομής των καλλιεργούμενων εκτάσεων με καπνό και την αντίστοιχη παραγωγή ανά περιφέρεια ενδεικτικά για το χρονικό διάστημα Στις περιφέρειες της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας, της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας η παραγωγή καπνού κυριαρχούσε για πολλά χρόνια. Οι ιδανικές κλιματικές και εδαφικές συνθήκες, μαζί με τη φροντίδα και το ενδιαφέρον των καπνοπαραγωγών των περιοχών, συντέλεσαν στην εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας σε αυτές τις περιοχές. Μέχρι και τις αρχές του 21 ου αιώνα ο καπνός συνέχιζε να καλλιεργείτε εντατικά αποφέροντας σημαντικά κέρδη, τόσο για τις τοπικές οικονομίες όσο και για ολόκληρη την χώρα. Η άνθηση διήρκησε μέχρι το 2006 όπου η καπνοκαλλιέργεια εγκαταλείφθηκε στις περισσότερες περιοχές, στρέφοντας τους παραγωγούς σε άλλες καλλιέργειες. Στην Στερεά Ελλάδα και στην Θεσσαλία περιορίστηκε κατά πολύ πάνω 50 %, ενώ και στην Μακεδονία και Θράκη παρόλη την μείωση συνεχίζει να καλλιεργεί καπνό, φυσικά όμως τα μεγέθη δεν είναι τα ίδια με αυτά του 2000, περίπου στρέμματα καλλιεργούνται σήμερα και στις δύο περιφέρειες. 32

34 Στη συνέχεια, ο Πίνακας 8 μας δείχνει την εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στην Ελλάδα από το 2000 έως το Παράλληλα, ο πίνακας αυτός απεικονίζεται στο Διάγραμμα 4 όπου μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για τις μεταβολές που υπέστη η καπνοκαλλιέργεια το ίδιο χρονικό διάστημα. 33

35 Πίνακας 7: Η καλλιεργούμενη έκταση και η παραγωγή καπνού στην Ελλάδα Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Διάρθρωση Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων,

36 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Διάρθρωση Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων,

37 Πίνακας 8: Η εξέλιξη της καλλιέργεια καπνού από το ΈΤΟΣ Στρέμματα Τόνοι % Μεταβολή σε στρ. % Μεταβολή σε τον ,4 3, ,8-5, ,6 1, ,2-1, ,8-9, ,0-69, ,8-21, ,1-3, ,0-3, ,9 9, ,9 7, ,2 6, ,1 18,6 Σύνολο Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, Διάρθρωση Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων,

38 Στρέμματα Διάγραμμα 4: Η γραφική παράσταση του πίνακα ,000 Η πορεία της καπνοκαλλιέργειας από το , , , , ,000 Έκταση σε στρ. Παραγωγή σε τον. 100, Έτη Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Διάρθρωση Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων, Η καπνοκαλλιέργεια αποτελούσε και μπορεί να συνεχίσει να αποτελεί οικονομικά μία από τις σημαντικότερες καλλιέργειες στην Ελλάδα. Τα συνθήματα όπως ο καπνός είναι ο χρυσός της Ελλάδας και η Ελλάδα αναπτύσσεται από τον καπνό δείχνουν μια πραγματικότητα τι ήταν ο καπνός για την χώρα μας. Το 2003, το 2 % του συνόλου του γεωργικού εδάφους καλύπτονταν από την καπνοκαλλιέργεια σε σύνολο στρεμμάτων αποδίδοντας παραγωγή τόνους όπως φαίνεται στον πίνακα 8. Μέχρι το 2005 τόσο οι εκτάσεις όσο και η παραγωγή, αν και ακολουθούν σταδιακή πτώση κυμαίνονται σε σταθερά επίπεδα. Ωστόσο από το 2005 έγινε σταδιακά η ολική αποδέσμευση της παραγωγής από την επιδότηση, δηλαδή ο παραγωγός εισπράττει την επιδότηση ακόμη και αν δεν καλλιεργεί καπνό. Αυτός ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που μειώθηκε κατά πολύ η καλλιέργεια του καπνού. Το ύψος της επιδότησης αυτής υπολογίστηκε με βάση το μέσο όρο της παραγωγής των ετών 2000, 2001 και

39 Χρονιά ορόσημο για τον ελληνικό καπνό, αποτέλεσε το 2006 με την εφαρμογή της πλήρης αποσύνδεση των ενισχύσεων από την παραγωγή με ανεπανόρθωτο κόστος. Επακόλουθο της άστοχης Ευρωπαϊκής πολιτικής ήταν να περιοριστεί σημαντικά η καπνοκαλλιέργεια σε ορισμένες περιοχές, ενώ σε πολλές άλλες να εγκαταλειφθεί πλήρως από το 2005 κι έπειτα. Συγκεκριμένα, οι εκτάσεις μειώθηκαν κατακόρυφα -57 % με τις εκτάσεις να φτάνουν τις στρ. και η παραγωγή μειώθηκε -69,2 % ποσοστό που αντιστοιχούσε σε παραχθείσα ποσότητα μόνο τόνους. Το αποτέλεσμα είναι μια πολύ σοβαρή μείωση του εισοδήματος και της απασχόλησης των καπνοκαλλιεργητών σε αυτές τις περιοχές (περιφερειακές και ορεινές) με σοβαρές κοινωνικές αναταράξεις (Σέμος, 2009). Αξίζει να σημειωθεί σύμφωνα με την οικονομική μελέτη από τους (Mattas et al., 1997, 2003) η οποία δείχνει ότι στη Μακεδονία και τη Θράκη για κάθε 100 θέσεις εργασίας που χάνονται άμεσα εξαιτίας του περιορισμού της παραγωγής καπνού η τοπική οικονομία θα χάσει συνολικά 506 θέσεις εργασίας, άμεσα και έμμεσα. Στην ίδια μελέτη επισημαίνεται επίσης ότι μόνο το 40 % της έκτασης που καλλιεργείται με καπνό είναι κατάλληλη γα σιτηρά ή για άλλη καλλιέργεια και συνεπώς το υπόλοιπο 60 % πρέπει να εγκαταλειφθεί τελείως. Στην περίπτωση αυτή μόνο στη Μακεδονία και Θράκη θα χαθούν θέσεις εργασίας. Έτσι, γίνεται φανερό ότι ο περιορισμός και η κατάργηση της καπνοκαλλιέργειας δημιουργεί πολύ σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα στις περισσότερες καπνικές περιοχές και ειδικότερα στις περιφερειακές (Σέμος, 2009). Επιπροσθέτως, από το 2006 έως το 2008 συνεχίζεται η καθοδική πορεία με μεγαλύτερη ελάττωση το 2007 ενώ από το 2009 έως και το 2012 παρά την συρρίκνωση της καπνοκαλλιέργειας η έκταση και η παραγωγή παραμένουν σε σχετικά σταθερά επίπεδα. Μια σχετική ανάκαμψη φαίνεται να παρουσιάζεται το 2013 σε ποσοστό 16,1 % στις εκτάσεις και 18,6 % στην παραγωγή. Η αύξηση αυτή οφείλεται, αφενός στην αντισταθμιστική δράση του ΥΠΑΑΤ εντάσσοντας στο μέτρο 214 ΔΡ 2.3 Σύστημα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στην παραγωγή του καπνού και αφετέρου, στην υπογραφή συμφωνίας με την Philip Morris και τη θυγατρική της Παπαστράτος όπου 38

40 δεσμεύτηκε να απορροφήσει τη μισή παραγωγή της χώρας μας σε καπνό, δείχνοντας εμπιστοσύνη στα εξαιρετικής ποιότητας ανατολικού τύπου ελληνικά καπνά. Επίσης, στην αύξηση της καπνοκαλλιέργειας το ίδιο έτος συνέβαλλε και το πρόγραμμα της Συμβολαιακής Γεωργίας από την Τράπεζα Πειραιώς με τις μεταποιητικές επιχειρήσεις καπνού εξασφαλίζοντας έτσι οι καπνοκαλλιεργητές την παραγωγή τους σε ανταγωνιστικές τιμές. Ένας επιπλέον παράγοντας που συνετέλεσε σε αυτήν την σημαντική άνοδο ήταν η αύξηση των ελληνικών εξαγωγών ακατέργαστου καπνού κατά 8,4 % προς τη Ρωσία, όπου μαζί με τη Γερμανία και τις Η.Π.Α αποτελούν τους κύριους εταίρους μας. 2.7 Η πορεία της τιμή του καπνού Από τη φύση του ο ελληνικός καπνός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένα ανομοιογενές προϊόν. Υπάρχει μεγάλος αριθμός ποικιλιών με μεγάλη ποιοτική απόκλιση μέσα στην ίδια την ποικιλία. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να ορίζονται διαφορετικές τιμές. Στην πράξη, λίγοι πολύ εθνικοί έµποροι και μεταποιητικές βιομηχανίες ενεργούν ως διαμορφωτές τιµής, λαµβάνοντας αποφάσεις σχετικά µε τη ζήτηση για τον ακατέργαστο καπνό µε βάση µια πολύπλοκη κλίµακα ποιοτήτων, καθώς και µε την προσφορά και τον όγκο των αποθεμάτων. Οι εξελίξεις κατά την τελευταία δεκαετία καταδεικνύουν ότι η ισχυρή συγκέντρωση των μεταποιητών - προμηθευτών δεν είχε αρνητική επίπτωση στις τιµές. Αντίθετα, βοήθησε τη διαδικασία της διαρθρωτικής προσαρμογής σε όλο τον κλάδο του καπνού και, από κοινού µε τις κατάλληλες πολιτικές, συνέβαλε στην αύξηση της αξίας των εμπορευμάτων που παράγει ο πρωτογενής τοµέας. Οι τιµές των ακατέργαστων καπνών που παράγονται στην ΕΕ αυξάνονται, σε διεθνές και εγχώριο επίπεδο, ως συνέπεια του εκσυγχρονισµού που επιχειρήθηκε κατά την τελευταία δεκαετία. Χαµηλές τιµές σημειώνονται κυρίως για τα προϊόντα που διατίθενται στο εµπόριο από µικρές εκμεταλλεύσεις, καθόσον αυτές είναι σχετικά περισσότερο εξειδικευμένες στις ποικιλίες χαµηλής ποιότητας. 39

41 Ενδεικτικά, στον πίνακα 9 αποτυπώνεται η εξέλιξη στην τιμή του καπνού από την περίοδο 2003 έως και 2014, όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες. Πίνακας 9: Η εξέλιξη της τιμής του καπνού στην ΕΕ το *Οι τιμές ακατέργαστου καπνού εκφράζονται σε Ευρώ/Τόνο. Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Eurostat, unit values at basic prices, Το σύνολο της παραγωγής του καπνού της Ελλάδας, κυρίως στις ποικιλίες μπασμάς και Κατερίνης απορροφάται πλήρως από τις καπνικές εταιρίες της χώρας, οι οποίες κάνουν επεξεργασία και στη συνέχεια εξάγουν συνολικά τις ποσότητες που συγκεντρώνουν από όλη την Ελλάδα. Σε τι τιμή θα πουλήσει ο παραγωγός την παραγωγή του εξαρτάται από την προσφορά και τη ζήτηση που έχει ο καπνός στην εκάστοτε καλλιεργητική περίοδο. Πολύ σημαντική σε αυτό τον κανόνα είναι η συμβολή της ποιότητας που έχει ο καπνός στις πέντε φάσεις συγκομιδής του. Καθοριστικός παράγοντας στην τιμή είναι και οι καιρικές συνθήκες οι οποίες διαμορφώνουν την ποιότητά του. 40

42 Μέση τιμή Όπως παρατηρούμε στον παραπάνω πίνακα (βλ. Πίνακα 9) η μέση τιμή του καπνού έχει περάσει διάφορες φάσεις αυξομείωσης με σημαντικότερη το έτος 2006 που η μείωση της τιμής ήταν περίπου -51,3 %, όπου οι βιομηχανίες καπνού επηρεάστηκαν επίσης από την αναδιάρθρωση της ΚΑΠ όπως ήταν φυσικό. Τον αμέσως επόμενο χρόνο η μέση τιμή του καπνού αυξήθηκε κατά 72,3 % περίπου και αυτό οφειλόταν κυρίως στη χαμηλή προσφορά που είχε η παραγωγή εν αντιθέσει με την υψηλή ζήτηση από τις επιχειρήσεις επεξεργασίας ακατέργαστου καπνού. Επιπλέον, μια ακόμη σημαντική μείωση στην μέση τιμή υπέστησαν οι παραγωγοί το 2010, κοντά στο -25 %, εξαιτίας των έκτακτων μέτρων δημοσιονομικής πολιτικής που λήφθηκαν από την τότε κυβέρνηση, με την αύξηση του ειδικού φόρου κατανάλωσης στα τσιγάρα κατά 58 %. Τέλος, η μέση τιμή του καπνού παραμένει σε σχετικά σταθερά επίπεδα για τα ελληνικά δεδομένα μέχρι και το 2013, πριν γνωρίσει μια ακόμη πτώση -8,3 % εξαιτίας των πολλών βροχοπτώσεων εκείνης της χρονιάς. Διάγραμμα 5: Η γραφική παράσταση του πίνακα 9 για την Ελλάδα 5, , , , , , , , , Η μέση τιμή του καπνού στην Ελλάδα Έτος Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Eurostat, unit values at basic prices,

43 2.8 Οι μεταποιητικές επιχειρήσεις και η συμβολή τους στην ανάπτυξη του κλάδου Ο κλάδος της μεταποίησης και εμπορίας του ακατέργαστου καπνού στην χώρα μας μετράει πάνω από τρεις αιώνες ύπαρξης. Τα ιστορικά στοιχεία που υπάρχουν μαρτυρούν ότι τόσο η καπνοκαλλιέργεια όσο και οι μεταποιητικές επιχειρήσεις ήταν στο απόγειο τους από το 1715, δημιουργώντας πολλές θέσεις εργασίας και επιφέροντας σημαντικά κέρδη στο ελληνικό κράτος. Μέχρι το 1864 δημιουργούνται στην Ελλάδα πολλές επιχειρήσεις καπνού, με ειδικά διαμορφωμένες καπναποθήκες. Σε εμπορικά κέντρα (συνήθως λιμάνια) περιοχών με καπνοπαραγωγή ανοίγουν καπνομάγαζα. Τα πιο σημαντικά κέντρα ήταν η Ερμούπολη, ο Πειραιάς, ο Βόλος, η Λαμία, το Αγρίνιο και η Ζάκυνθος. Με την απελευθέρωση της Μακεδονίας επιπλέον έγιναν η Δράμα, η Καβάλα, οι Σέρρες και η Θεσσαλονίκη. Από τις 230 καπνοβιομηχανίες που υπήρχαν την δεκαετία του 80, στις αρχές του 2000 είχαν απομείνει μόνο 30. Στις αρχές του 2003 η εταιρία Παπαστράτος εξαγοράστηκε σε ποσοστό 75 % από την Philip Morris, συνεχίζοντας με επιτυχία τη λειτουργία της. Έτσι σε ελληνικά χέρια έμειναν μόλις 4 μεγάλες αμιγώς ελληνικές καπνοβιομηχανίες: Καρέλιας, ΣΕΚΑΠ, Κεράνης κ Γεωργιάδης. Από αυτές οι δυο τελευταίοι δεν μπόρεσαν να κρατηθούν στο προσκήνιο κ περίπου το 2006 κήρυξαν πτώχευση. Στην μεγάλη συρρίκνωση του κλάδου οδήγησαν η επιβολή του ειδικού φόρου που πλήρωναν οι καπνοβιομηχανίες, η αύξηση της φορολογίας στα προϊόντα καπνού, οι αντικαπνιστικές αποφάσεις της ΕΕ καθώς επίσης και οι προτιμήσεις των καταναλωτών προς τα ξένα τσιγάρα. Σήμερα, ο αριθμός των επιχειρήσεων στην Ελλάδα που εμπορεύονται και μεταποιούν καπνό με βάση τις συμφωνίες αγοράς καπνού που έχουν υπογράψει οι καπνοκαλλιεργητές είναι περίπου 25. Από αυτές οι καλά οργανωμένες μονάδες που ξεχωρίζουν από άποψη μεγέθους εγκαταστάσεων, ποσότητες καπνού που αγοράζουν και επεξεργάζονται καθώς και τις οποίες μεταφέρουν για περαιτέρω επεξεργασία, ο αριθμός αυτών των επιχειρήσεων δεν υπερβαίνει τις 6-7 στο 42

44 Βιομηχανίες επεξεργασίας καπνού σε φύλλα σύνολό τους. Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται οι επιχειρήσεις και ο κύκλος εργασιών τους από το 2011 μέχρι το Πίνακας 10: Οι βιομηχανίες φύλλων καπνούβάσει πωλήσεων ΠΩΛΗΣΕΙΣ (χιλ.ευρώ) ΠΩΛΗΣΕΙΣ (χιλ.ευρώ) ΠΩΛΗΣΕΙΣ (χιλ.ευρώ) ΠΩΛΗΣΕΙΣ (χιλ.ευρώ) ±% 2011/2012 ±% 2012/2013 ±% 2013/2014 ΕΠΩΝΥΜΙΑ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΠΝΙΚΗ Α. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Α.Ε ΜΙΣΣΙΡΙΑΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Α.Ε.Β.Ε ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΠΝΩΝ ΣΕΚΕ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΠΝΩΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε ΓΛΕΟΥΔΗΣ Ν. ΚΑΒΕΞ ΚΑΠΝΙΚΗ Α.Ε ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Η. Δ. Α.Ε. ΕΠΕΞΕΡΑΣΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΙ ΑΦΟΙ Α.Β.Ε.Ε ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΝΑΞΙΑΔΗΣ Ζ. ΚΑΠΝΑ ΕΙΣ ΦΥΛΛΑ Α.Ε ΙΩΑΝΝΟΥ Ι. ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΑΠΝΩΝ Α.Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ Ν. ΚΑΠΝΙΚΗ Α.Ε *Eνδέχεται να εκκρεμεί η γνωστοποίηση των ισολογισμών ορισμένων άλλων εταιρειών. Πηγή: INR, Ελληνική Βιομηχανία, Ισχυρή θέση στην εμπορία και επεξεργασία καπνού κατέχει η εταιρία Καπνική Α. Μιχαηλίδης Α.Ε., η οποία αποτελεί το στυλοβάτη της καπνοκαλλιέργειας. Ο όμιλος Μιχαηλίδη δραστηριοποιείται κυρίως στη βόρεια Ελλάδα καθώς επίσης και στις χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης (Σκόπια, Βουλγαρία και Τουρκία). Στην Ελλάδα 43

45 διαθέτει 3 παραγωγικές μονάδες στο Πολύκαστρο Κιλκίς για καπνά ανατολικού τύπου, στην Ξάνθη για επεξεργασία μπασμά και στην ΒΙ.ΠΕ. Σίνδου Θεσ/νικης για καπνά τύπου Virginia και burley. Στη δεύτερη θέση κατατάσσεται μια ακόμα μεγάλη εταιρία η Μισσιριάν Α.Ε. που δραστηριοποιείται κυρίως στην περιοχή της Καβάλας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Καβάλα παλιότερα κατείχε τα πρωτεία στη παραγωγή και διακίνηση καπνού και απασχολούσε το 50 % του ελληνικού καπνεμπορικού εργατικού δυναμικού. Τρίτη στη σειρά είναι η ΣΕΚΕ στην περιοχή της Ξάνθης, όπου και δραστηριοποιείται και είναι πασίγνωστη για τα καπνά της. Στη γιγάντωση της εταιρίας συνέβαλε ο Αλέξανδρος Μπαλτατζής, ο οποίος έδωσε τα εχέγγυα για την ίδρυση μια ανταγωνιστικής και βιώσιμης καπνοβιομηχανίας. Το 1974 πάρθηκε η απόφαση ώστε να ιδρυθεί η ΣΕΚΑΠ Οι συμβάσεις καλλιέργειας καπνού με τις μεταποιητικές επιχειρήσεις Κάθε παραγωγός καπνού υπάγεται σε μια οργάνωση ή ομάδα παραγωγών, η οποία τον εκπροσωπεί και τον αντιπροσωπεύει. Ένας καπνοπαραγωγός προκειμένου να μπορέσει να πουλήσει την παραγωγή του υπογράφει μία σύμβαση καλλιέργειας με μια από της μεταποιητικές επιχειρήσεις που συλλέγουν ακατέργαστο καπνό σε φύλλα. Τους κανόνες της σύμβασης την καθορίζει η υπουργική απόφαση με υπ αριθμ. 238/19130/ και αφορά τη θέσπιση της υποχρέωσης σύναψης συμβάσεων μελλοντικής πώλησης ακατέργαστου καπνού για την καλλιέργεια και την παράδοσή του στις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης και τις υποχρεώσεις των παραγωγών και των επιχειρήσεων πρώτης μεταποίησης, επίσης ο καθορισμός του ελάχιστου περιεχομένου των συμβάσεων μελλοντικής πώλησης καπνού, ο τρόπος παράδοσης και παραλαβής του καπνού, ο τρόπος επίλυσης διαφωνιών για την ποιοτική κατάταξη του καπνού, ο τρόπος και η εξασφάλιση της πληρωμής των παραγωγών από τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης, δλδ, μέτρα για την εύρυθμη λειτουργία της αγοράς στον τομέα του καπνού. Ως σκοπός της απόφασης είναι η διασφάλισης του εισοδήματος των καπνοπαραγωγών και γενικότερα της πλήρους διασφάλισης και ομαλής εκτέλεσης 44

46 των διαδικασιών παραλαβής των καπνών και πληρωμής της εμπορικής αξίας αυτών στους καπνοπαραγωγούς από τις μεταποιητικές επιχειρήσεις, καθώς και η υποβοήθηση για την πάταξη και καταπολέμησης του παράνομου εμπορίου καπνού που αποτελεί μάστιγα ολόκληρης της ΕΕ. Παρακάτω παρουσιάζεται με σαφήνεια τα άρθρα της σύμβασης προκειμένου η αγορά του καπνού να λειτουργεί ομαλά. Στο άρθρο 2 περιγράφεται η καλλιέργεια του καπνού καθώς και οι υποχρεώσεις παραγωγών και επιχειρήσεων πρώτης μεταποίησης καπνού συγκεκριμένα: 1) Για την καλλιέργεια καπνού: α) Οι καπνοπαραγωγοί μέλη των Οργανώσεων Παραγωγών Καπνού και οι μεμονωμένοι παραγωγοί καπνού υποχρεούνται να υποβάλουν αίτηση ενιαίας ενίσχυσης στον Οργανισμό Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΟΠΕΚΕΠΕ), στην οποία δηλώνονται τα αγροτεμάχια με την έκταση σε στρέμματα και η τοποθεσία καθενός από αυτά, ή, εφόσον δεν είναι δικαιούχοι ενιαίας ενίσχυσης, να υποβάλουν υπεύθυνη δήλωση του ν. 1599/1986 (Α 75) στον ΟΠΕΚΕΠΕ, στην οποία δηλώνονται τα αγροτεμάχια με την έκταση σε στρέμματα και η τοποθεσία καθενός από αυτά. β) Οι Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού και οι μεμονωμένοι παραγωγοί καπνού υποχρεούνται να συνάψουν σύμβαση, σύμφωνα με το άρθρο 3, με τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης για την παράδοσή του σε αυτές. 2) Οι Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού υποχρεούνται, τουλάχιστον έναν (1) μήνα πριν από την καταληκτική ημερομηνία σύναψης των συμβάσεων, να εκδίδουν και να παραδίδουν στα μέλη τους τις Ατομικές Βεβαιώσεις Καλλιέργειας. 3) Οι επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης, προκειμένου να συνάπτουν συμβάσεις, υποχρεούνται να εγγράφονται στο Ενιαίο Μητρώο Εμπόρων Αγροτικών Προϊόντων Εφοδίων και Εισροών του άρθρου 3 του ν. 3955/2011 (Α 89). Στο άρθρο 3 περιγράφεται η σύναψη συμβάσεων μελλοντικής πώλησης καπνού συγκεκριμένα: 45

47 1) Η σύναψη σύμβασης των Οργανώσεων Παραγωγών Καπνού και των μεμονωμένων παραγωγών καπνού με τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης πραγματοποιείται ανά ομάδα ποικιλιών. 2) Οι συμβάσεις της παρ. 1 περιλαμβάνουν τουλάχιστον τα κατωτέρω: α) τα στοιχεία των περ. α έως και η της παρ. 1 του άρθρου 10 του ν. 4015/2011, β) τα στοιχεία των συμβαλλομένων, ιδίως επωνυμία, Α.Φ.Μ., Δ.Ο.Υ., διεύθυνση έδρας, ή των εξουσιοδοτημένων εκπροσώπων τους, γ) την υποχρέωση κοινοποίησης της σύμβασης στον ΟΠΕΚΕΠΕ, δ) λεπτομερή περιγραφή ανά ποικιλία των ποιοτικών προδιαγραφών, βάσει των οποίων πρόκειται να πραγματοποιηθεί η ποιοτική κατάταξη του καπνού σε ποιοτικές κατηγορίες, όπως οι ποιοτικές προδιαγραφές καθορίζονται από τη διεπαγγελματική οργάνωση στον τομέα του καπνού, σύμφωνα με τις διατάξεις του Καν. (ΕΚ) 1234/2007 και του ν. 2732/1999 (Α 154), όπως ισχύουν. ε) τα αγροτεμάχια με την έκταση σε στρέμματα και την τοποθεσία καθενός από αυτά, σύμφωνα με την ενιαία αίτηση ενίσχυσης ή την υπεύθυνη δήλωση της περ. α της παρ. 1 του άρθρου 2, και την αναμενόμενη ποσότητα παραγωγής, στ) το είδος της συσκευασίας του καπνού που πρόκειται να παραδοθεί, ζ) τις δραστικές ουσίες φυτοφαρμάκων που επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας και τα ανώτατα επιτρεπόμενα όρια υπολειμμάτων τους, η) τη δυνατότητα, με τους ίδιους αρχικούς όρους, τμηματικά ή συνολικά μεταβίβασης της σύμβασης σε άλλη επιχείρηση πρώτης μεταποίησης: 1) σε περιπτώσεις ανωτέρας βίας ή 2) εάν η επιχείρηση πρώτης μεταποίησης τελεί υπό καθεστώς πτώχευσης ή ισοδύναμης διαδικασίας ή 3) σε περίπτωση μη κοινοποίησης του προγράμματος παραλαβών στις Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού ή στους μεμονωμένους παραγωγούς εντός της προθεσμίας της παρ. 3 του άρθρου 4, σύμφωνα με την παρ. 8 του ιδίου ως άνω άρθρου ή 4) για οποιονδήποτε άλλον λόγο αναγράφεται στη σύμβαση, θ) τον καθορισμό του χρόνου παράδοσης παραλαβής, 46

48 ι) τις υποχρεώσεις των συμβαλλομένων μερών όσον αφορά στην τήρηση των διαδικασιών παράδοσης και παραλαβής του καπνού και κ) τις επιπτώσεις από τη μη τήρηση των προθεσμιών πληρωμής από τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης και των προθεσμιών παράδοσης από τις Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού ή τους μεμονωμένους παραγωγούς. 3) Στη σύμβαση οι συμβαλλόμενοι δύνανται να ορίζουν: α) με ειδικό όρο ως διαιτητή, πρόσωπο κοινής αποδοχής για την επίλυση της διαφωνίας μεταξύ τους αναφορικά με την ποιοτική κατάταξη του καπνού, και β) τον τρόπο εξασφάλισης της πληρωμής των παραγωγών από τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης. 4) Η σύμβαση συντάσσεται και υπογράφεται σε τρία (3) αντίτυπα, εκ των οποίων τα δύο (2) λαμβάνουν οι συμβαλλόμενοι και το ένα (1) κατατίθεται στον ΟΠΕΚΕΠΕ. 5) Η σύναψη των συμβάσεων πραγματοποιείται μέχρι την 30η Απριλίου του έτους συγκομιδής. Μετά την υπογραφή τους, και το αργότερο μέχρι την 10η Μαΐου του έτους συγκομιδής, ένα αντίγραφο αυτών κατατίθεται από την επιχείρηση πρώτης μεταποίησης στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΠΕΚΕΠΕ όπου ανήκει η έδρα της. 6. α) Οι Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού και οι μεμονωμένοι παραγωγοί οι οποίοι διαθέτουν επαγγελματικά εργαστήρια παραγωγής προϊόντων καπνού, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 100Α του ν. 2960/2001 (Α 265), όπως ισχύει, εξαιρούνται από την υποχρέωση σύναψης σύμβασης, αποκλειστικά και μόνο, για την ποσότητα του καπνού που είναι απαραίτητη για την παραγωγή των προϊόντων τους. Για την ποσότητα αυτή υποχρεούνται πριν από την 15η Απριλίου κάθε έτους να καταθέτουν στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΠΕΚΕΠΕ όπου ανήκει η έδρα τους, υπεύθυνη δήλωση του ν. 1599/1986 (Α 75) στην οποία περιλαμβάνονται τα στοιχεία καλλιέργειας της περ. ε της παρ β) Δεν εξαιρούνται από την υποχρέωση σύναψης σύμβασης οι Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού και οι μεμονωμένοι παραγωγοί οι οποίοι διαθέτουν επαγγελματικά εργαστήρια παραγωγής προϊόντων καπνού, σύμφωνα με τις 47

49 διατάξεις του άρθρου 100Α του ν. 2960/2001 (Α 265), όπως ισχύει, και επιθυμούν να παράξουν ποσότητα καπνού, πέραν εκείνης που αφορά την παραγωγή των προϊόντων τους, προκειμένου να την παραδώσουν σε επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης. Στο άρθρο 4 περιγράφεται η παράδοση και η παραλαβή καπνού όπου: 1) Η παράδοση του καπνού από τους παραγωγούς και αντίστοιχα η παραλαβή του από τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης αρχίζει αμέσως μετά τη συσκευασία του και δύναται να είναι τμηματική. 2) Οι επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης καταρτίζουν προγράμματα παραλαβών του καπνού, τα οποία ορίζουν: α) την ολική ή τμηματική παραλαβή του, β) τις ημερομηνίες παραλαβής, οι οποίες δεν μπορούν να ξεπερνούν τις καταληκτικές ημερομηνίες της παρ. 4 και γ) τον τόπο στον οποίο πρόκειται να γίνουν οι παραλαβές, ο οποίος βρίσκεται εντός των ορίων της Περιφερειακής Ενότητας του τόπου παραγωγής του καπνού. 3) Τα προγράμματα της παρ. 2 κοινοποιούνται εγγράφως στις Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού ή στους μεμονωμένους παραγωγούς, με τους οποίους έχουν συνάψει σύμβαση, τουλάχιστον τριάντα (30) ημέρες πριν από τις καταληκτικές ημερομηνίες της παρ. 4 και το αργότερο πέντε (5) εργάσιμες ημέρες πριν από την πρώτη ημέρα παραλαβών. 4) Ως καταληκτικές ημερομηνίες παράδοσης παραλαβής του καπνού ορίζονται:α) η 31η Ιανουαρίου του έτους που έπεται του έτους συγκομιδής για την ποικιλία Κατερίνη, β) Η 28η Φεβρουαρίου του έτους που έπεται του έτους συγκομιδής για την ποικιλία Μπασμά και τις άλλες ποικιλίες ανατολικού τύπου, γ) Η 15η Μαρτίου του έτους που έπεται του έτους συγκομιδής για τις ποικιλίες Βιρτζίνια και Μπέρλεϋ. 5) Κατά την παράδοση παραλαβή του καπνού πραγματοποιείται η ποιοτική κατάταξή του σε ποιοτικές κατηγορίες. 6) Μετά την παραλαβή του καπνού οι επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης αποστέλλουν στις Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού ή στους μεμονωμένους 48

50 παραγωγούς με ηλεκτρονικό τρόπο ( ) τις ημερήσιες ποσότητες και την αξία των παραληφθέντων καπνών εντός τριών (3) εργάσιμων ημερών από κάθε παραλαβή. 7) Οι επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης αποστέλλουν στον ΟΠΕΚΕΠΕ που ανήκει η έδρα τους, στην αρμόδια Διεύθυνση του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και στην αρμόδια Υπηρεσία της Περιφέρειας, κάθε μήνα, στοιχεία παραλαβών, που αφορούν τις παραληφθείσες ποσότητες και την ποιοτική κατάταξή τους, κατά ποικιλία. 8) Σε περίπτωση μη κοινοποίησης του προγράμματος παραλαβών σύμφωνα με την παρ. 3, οι Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού ή οι μεμονωμένοι παραγωγοί καλούν εγγράφως την αντισυμβαλλόμενη επιχείρηση πρώτης μεταποίησης να τους κοινοποιήσει το πρόγραμμα εντός δύο (2) ημερών από τη λήψη του ανωτέρω εγγράφου. Σε περίπτωση μη κοινοποίησης του προγράμματος εντός της ως άνω οριζόμενης προθεσμίας, οι Οργανώσεις Παραγωγών Καπνού ή οι μεμονωμένοι παραγωγοί δύνανται να προβούν σε μεταβίβαση, τμηματικά ή συνολικά, της σύμβασης με τους ίδιους αρχικούς όρους, σε άλλες επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης. Στις περιπτώσεις αυτές η καταληκτική ημερομηνία παραλαβής του καπνού παρατείνεται κατά τριάντα (30) ημέρες. Στο άρθρο 5 περιγράφεται η διαδικασία επίλυσης των διαφωνιών για την ποιοτική κατάταξη του καπνού. Σε περίπτωση διαφωνίας μεταξύ παραγωγών και επιχειρήσεων πρώτης μεταποίησης για την ποιοτική κατάταξη του καπνού: α) εάν στη σύμβαση έχει οριστεί με ειδικό όρο ως διαιτητής, πρόσωπο κοινής αποδοχής σύμφωνα με την περ. α της παρ. 3 του άρθρου 3, αυτός καλείται να προβεί στην ποιοτική εκτίμηση των καπνών, συνεπικουρούμενος από δύο (2) ιδιώτες γεωπόνους ή τεχνικούς εμπειρογνώμονες καπνού που ορίζονται ένας από κάθε μέρος. Η απόφαση του διαιτητή είναι οριστική, ανέκκλητη και εκτελεστή. β) εάν στη σύμβαση δεν έχει οριστεί με ειδικό όρο ως διαιτητής, πρόσωπο κοινής αποδοχής σύμφωνα με την περ. α της παρ. 3 του άρθρου 3, συστήνεται στην Περιφέρεια στην οποία υπάγεται ο τόπος παραλαβής του καπνού τριμελής επιτροπή 49

51 διαιτησίας, αποτελούμενη από: αα) έναν (1) γεωπόνο υπάλληλο της οικείας Περιφέρειας με εμπειρία και γνώση στο αντικείμενο της ποιοτικής εκτίμησης του καπνού, ως πρόεδρο, και ββ) δύο (2) ιδιώτες γεωπόνους ή τεχνικούς εμπειρογνώμονες καπνού, οι οποίοι προτείνονται ένας από κάθε συμβαλλόμενο μέρος, ως μέλη. Με απόφαση του οικείου Περιφερειάρχη ορίζεται ο πρόεδρος και ο αναπληρωτής του και εγκρίνονται τα λοιπά μέλη της επιτροπής. Σε περίπτωση που τα συμβαλλόμενα μέρη δεν προτείνουν τα μέλη της υποπερ. ββ, ή που αυτά μετά τον ορισμό τους και κατόπιν πρόσκλησης του προέδρου της επιτροπής δεν παρευρεθούν στην ποιοτική εκτίμηση του καπνού, ο οικείος Περιφερειάρχης ορίζει με νέα απόφασή του δύο (2) γεωπόνους υπαλλήλους της οικείας Περιφέρειας, ως μέλη με τους αναπληρωτές τους. Η απόφαση της επιτροπής είναι οριστική, ανέκκλητη και εκτελεστή. Στο άρθρο 6 περιγράφεται ο τρόπος πληρωμής των παραγωγών από τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης. 1) Οι επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης προβαίνουν στην πληρωμή των παραγωγών για τον καπνό που παραλαμβάνουν από αυτούς: α) με πληρωμή τοις μετρητοίς ή β) με πίστωση το πολύ τριάντα (30) ημερών δια εκδόσεως ισόποσης επιταγής. 2) Το ποσό των επιταγών καλύπτει την αξία των παραληφθέντων και μη εξοφληθέντων καπνών. Σε αντίθετη περίπτωση οι παραλαβές διακόπτονται με πρωτοβουλία των Οργανώσεων Παραγωγών Καπνού ή των μεμονωμένων παραγωγών, μέχρι την πραγματοποίηση εξόφλησης. Τέλος στο άρθρο 7 περιγράφεται η εξασφάλιση της πληρωμής των παραγωγών από τις επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης. 1) Σε περίπτωση που δεν ορίζεται διαφορετικά στη σύμβαση σύμφωνα με την περ. β της παρ. 3 του άρθρου 3, οι επιχειρήσεις πρώτης μεταποίησης καταθέτουν πριν από την έναρξη των παραλαβών, εγγυητική επιστολή, τρίμηνης διάρκειας, από αναγνωρισμένα τραπεζικά ιδρύματα, η οποία καλύπτει το 100 % της εμπορικής 50

52 αξίας του καπνού που πρόκειται να παραληφθεί, σύμφωνα με το πρόγραμμα παραλαβών της παρ. 2 του άρθρου 4. Ως εμπορική αξία του καπνού θεωρείται το γινόμενο της ποσότητας που περιλαμβάνεται στις συμβάσεις, επί τη μέση εμπορική τιμή ανά κιλό της ποικιλίας της προηγούμενης εσοδείας. 2) Η εγγυητική επιστολή εκδίδεται υπέρ των Οργανώσεων Παραγωγών Καπνού ή των μεμονωμένων παραγωγών και κατατίθεται σε αυτούς. Το σώμα της εγγυητικής επιστολής επιστρέφεται στην επιχείρηση πρώτης μεταποίησης με την απόδειξη ότι έχουν εξοφληθεί πλήρως οι παραγωγοί. 3) Το ποσό της εγγυητικής επιστολής καλύπτει την αξία των παραληφθέντων και μη εξοφληθέντων καπνών. Σε αντίθετη περίπτωση, οι παραλαβές διακόπτονται με πρωτοβουλία των Οργανώσεων Παραγωγών Καπνού ή των μεμονωμένων παραγωγών, μέχρι την προσκόμιση συμπληρωματικής εγγυητικής επιστολής. 4) Σε περίπτωση μη εξόφλησης των παραγωγών μέχρι την προθεσμία που προβλέπεται στην οικεία σύμβαση, οι κατατεθείσες εγγυητικές επιστολές καταπίπτουν μερικά ή ολικά ανάλογα με τις οικονομικές απαιτήσεις και υπέρ των παραγωγών που δεν έχουν εξοφληθεί Η τιμολόγηση του καπνού ανάλογα με την ποιότητά του Οι ελληνικές ποικιλίες καπνού έχουν ενταχθεί σε πέντε μεγάλες ομάδες που χαρακτηρίζουν κυρίως τη ζήτησή τους από τις βιομηχανίες. Η κατάταξη αυτή έχεις ως εξής (Σέμος, 2009): Ομάδα I: Μπασμάς, Σαμψούς Κατερίνης και Virginia. Ομάδα II: Burley. Ομάδα III: - Ομάδα IV: KαμπάΚουλάκ, Μυρωδάτα Αγρινίου, Ζιχνομυροδάτα, Σμύρνης, Ζίχνα, Ελασσών. Ομάδα V: Τσεμπέλια, Μαύρα. 51

53 Ο παραγωγός λαμβάνει την τιμή ανάλογα με την ποιότητα του κάθε χεριού που παραδίδει στις καπναποθήκες της κάθε περιοχής. Την ποιότητα και την τιμή την καθορίζει ο μεσίτης που παραλαμβάνει τον καπνό σύμφωνα με τις τιμές που έχει ορίσει η κάθε εταιρία στις συμβάσεις της. Ενδεικτικά, η ΜΙΣΣΙΡΙΑΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Α.Ε.Β.Ε ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΠΝΩΝ το 2014 όρισε πέντε ποιότητες με τις ανάλογες τιμές. Η Α ποιότητα έχει την τιμή 7,25 /kg, η Β ποιότητα 4,50 /kg, η Γ ποιότητα 3,25 /kg, η Δ ποιότητα 2,25 /kg και η Ε ποιότητα 1,25 /kg. Ο μέσος όρος των τιμών καθορίζει και την τελική τιμή που θα αποδοθεί στον παραγωγό κάθε έτος. Αναφορικά με τις άλλες δυο μεταποιητικές επιχειρήσεις όπου δραστηριοποιούνται στην Βόρεια Ελλάδα, η ΚΑΠΝΙΚΗ Α. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Α.Ε. και η ΣΕΚΕ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΠΝΩΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε. ορίζουν τέσσερις ποιότητες, ενώ οι τιμές που αποδίδουν έχουν διαφορά 0,05-0,10 /kg. 2.9 Η σημασία του καπνού στο νομό Κιλκίς Ο καπνός υπήρξε μια από τις σημαντικότερες και πιο κερδοφόρες καλλιέργειες του νομού Κιλκίς. Οι κυριότερες ποικιλίες της περιοχής ήταν η ποικιλία Μπασμάς, η ποικιλία Κατερίνης Σ79 καθώς και η ποικιλία Βιρτζίνια. Λόγω της σημασίας του καπνού, η αλλαγή της Κ.Α.Π. το 2003, είχε σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία της περιοχής. Οι επιπτώσεις αυτές συνδέονται κυρίως με τις περιοχές όπου καλλιεργείτο η ποικιλία Βιρτζίνια. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι περιοχές αυτές οφείλεται στις περιορισμένες δυνατότητες αξιοποίησης της γεωργικής γης, μιας και η καλλιέργεια της ποικιλίας Βιρτζίνια έχει πλέον εγκαταλειφθεί. Οι περιοχές στις οποίες καλλιεργούνταν οι ανατολικού τύπου ποικιλίες αντιμετωπίζουν επίσης σημαντικό πρόβλημα, λόγω του μικρού γεωργικού κλήρου και των περιορισμένων δυνατοτήτων άρδευσης. Η καλλιέργεια του καπνού στις περιοχές αυτές εξακολουθεί όμως να υπάρχει, αν και παρουσιάζει σημαντική μείωση. Το μεγαλύτερο μέρος των εκτάσεων του νομού Κιλκίς είναι πεδινές. Σημαντική, επομένως, δραστηριότητα του νομού είναι η γεωργική και ειδικότερα η ενασχόληση 52

54 με αροτραίες καλλιέργειες. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος των εκτάσεων αυτών καλλιεργείται με σιτηρά αλλά και βαμβάκι. Τα σιτηρά καταλαμβάνουν τις ξηρικές εκτάσεις, που αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό των εκτάσεων του νομού, ειδικότερα στην επαρχία του Κιλκίς. Από τα σιτηρά που καλλιεργούνται στην περιοχή, τη μεγαλύτερη έκταση καταλαμβάνει το σκληρό σιτάρι και ακολουθούν τα υπόλοιπα σιτηρά και ο αραβόσιτος. Παρά το γεγονός ότι μεγάλες εκτάσεις στην περιοχή καλλιεργούνται με χειμερινά σιτηρά, δεν έχει αναπτυχθεί παράλληλα ο κλάδος της μεταποίησης. Ο καπνός καλλιεργείται σε συνολική έκταση στρεμμάτων (Μπασμάς και Σ-53 Κατερίνης) και η παραγωγή αγγίζει τους 370 τόνους σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία του Την μεγαλύτερη μείωση που υπέστη ο νομός Κιλκίς ήταν τη χρονιά 2006 όπου η καλλιέργεια μειώθηκε κατά -89,4 % και η παραγωγή κατά -92,5 % (βλ. Πίνακα 11). Πίνακας 11: Η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στο Νομό Κιλκίς από το ΈΤΟΣ Στρέμματα Τόνοι % Μεταβολή σε στρ. % Μεταβολή σε τον ,8 6, ,0 6, ,5-20, ,2 12, ,3 9, ,4-92, ,1-22, ,6-20, ,2-42, ,6 56, ,6 307, ,4 4, ,7-62,5 Σύνολο Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Βιομηχανικά φυτά, εκτάσεις και παραγωγή κατά Περιφέρεια και Περιφερειακή Ενότητα,

55 Ο καπνός καλλιεργείται κυρίως σε εδάφη ορεινά-ημιορεινά τα οποία είναι μειονεκτικά και προβληματικά και αποτελεί κύρια πηγή απασχόλησης και εισοδήματος των καπνοπαραγωγών νοικοκυριών καθώς οι εναλλακτικές λύσεις είναι περιορισμένες λόγω υστέρησης στην ανάπτυξη εξωγεωργικού τομέα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των οικογενειών που ασχολούνται με την καπνοκαλλιέργεια στο νομό είναι κυρίως μεγάλης ηλικίας και τα χαρακτηριστικά που τους διακρίνουν είναι το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, οι συντηρητικές ιδέες τους, που τους κάνει διστακτικούς στο να ακολουθήσουν τις μεταβολές της αγοράς και να αποδεχθούν νέες ιδέες και τεχνικές στην παραγωγική διαδικασία. Πριν από την αναδιάρθρωση του καπνού και την μεταρρύθμιση της ΚΑΠ, η περιφερειακή ενότητα συνολικά αριθμούσε σε 1200 καπνοκαλλιεργητές και συνολικά τρεις καπνικούς συνεταιρισμούς, τον Καπνικό Συνεταιρισμό Τούμπας, ΟΠΑΚ ΕΑΣ Αξιούπολης και τον ΟΠΑΚ ΕΑΣ Κιλκίς με πληθώρα παραγωγή καπνού. Μετά από την αναδιάρθρωση του 2003 και συγκεκριμένα από το 2005 και μετά οι παραγωγοί που καλλιεργούσαν καπνό μειώθηκαν περίπου κατά 70 %, μετά από την δυνατότητα που τους είχε δοθεί να παίρνουν την επιδότηση χωρίς να καλλιεργούν με αποτέλεσμα οι συνεταιρισμοί της Τούμπας και της Αξιούπολης να κλείσουν ή να αλλάξουν μορφή (ο συνεταιρισμός Τούμπας ασχολήθηκε με την παραγωγή ροδιού και στέβιας). Έτσι, το 2008 ιδρύθηκε ένας συνεταιρισμός για όλη την περιφερειακή ενότητα που υπάγονται όλοι όσοι συνεχίζουν να καλλιεργούν καπνό, τον Καπνικό Συνεταιρισμό Δήμητρα όπου αριθμεί 305 μέλη περίπου εκ των οποίων καθαρά ενεργοί είναι οι 230. Στο παρακάτω διάγραμμα (βλ. Διάγραμμα 6) απεικονίζονται οι μεταβολές της έκτασης και παραγωγής καπνού του πίνακα 11, για την περίοδο

56 Διάγραμμα 6: Γραφική απεικόνιση του πίνακα Στρέμματα Τόνοι Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Βιομηχανικά φυτά, εκτάσεις και παραγωγή κατά Περιφέρεια και Περιφερειακή Ενότητα, Η περιοχή του νομού Κιλκίς από ένας υπολογίσιμος καπνοπαραγωγικός νομός πλέον με την αναδιάρθρωση της ΚΑΠ κατέληξε αμελητέος και το μέλλον της καλλιέργειας του καπνού να είναι αμφίρροπο για τα επόμενα χρόνια. Από τα νέα δεδομένα της ΚΑΠ γίνεται φανερό πως οι περισσότεροι παραγωγοί στρέφονται σε καλλιέργειες όπου επιδοτούνται (ψυχανθή, βαμβάκι, οσπριοειδή, δενδρώδεις κ.α.) καθώς επίσης και σε ενεργειακές καλλιέργειες (συμβάσεις με μεταποιητικές). Έτσι, η βιωσιμότητα της καπνοκαλλιέργειας στο νομό είναι σε κρίσιμο σημείο. 55

57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ορισμός της Ολοκληρωμένη Διαχείριση Οι αυξημένες διατροφικές ανάγκες του πληθυσμού και η απαίτηση για ικανοποίησή τους είχε σαν αποτέλεσμα την ακατάσχετη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων για πολλά χρόνια θέτοντας σε κίνδυνο την ασφάλεια των παραγόμενων προϊόντων. Στην Ελληνική Γεωργία πλέον υπάρχει μια μεταστροφή που έχει σαν στόχο την αειφορία εφαρμόζοντας συστήματα ποιότητας που αφορούν την πρωτογενή παραγωγή. Στο πλαίσιο αυτό αρχίζει η ανάπτυξη διαφόρων συστημάτων γεωργικής παραγωγής, όπως τα Ολοκληρωμένα Συστήματα Τροφής και Γεωργίας (Integrated Food and Farming Systems IFFS), η Ολοκληρωμένη Διαχείριση Αγροκτημάτων (Integrated Farm Management - IFM) και η Ολοκληρωμένη Διαχείριση Καλλιεργειών (Integrated Crop Management ICM), (Τσελές, κ.α., 2011). Υπάρχουν πολλοί ορισμοί σχετικά με το τι είναι Ολοκληρωμένη Διαχείριση ένας εξ αυτών είναι ότι «ή ολοκληρωμένη παραγωγή αφορά ένα νέο τρόπο διαχείρισης μιας καλλιέργειας και βασικός της στόχος είναι να συνδυάζει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο καλλιεργητικές, βιολογικές και χημικές μεθόδους» (Δόρδας, 2009). Είναι μία πολιτική δηλαδή που στοχεύει στο να παράσχει τη βάση για αποτελεσματική και κερδοφόρα παραγωγή που να είναι οικονομικά περιβαλλοντικά βιώσιμη. και Αποτελεί την νέα πρόταση των επιστημονικών κύκλων τόσο προς τους παραγωγούς όσο και προς τους καταναλωτές, γιατί αποτελεί μια ρεαλιστική λύση πολύ διαφορετική από αυτή που ξέραμε μέχρι τώρα έναντι της συμβατική γεωργία, καθώς στοχεύει στην παραγωγή ασφαλών γεωργικών προϊόντων με τη μικρότερη δυνατή όχληση του οικοσυστήματος και του περιβάλλοντος γενικότερα. Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση περιλαμβάνει μία σειρά αρχών και διαδικασιών που πρέπει να εφαρμόζονται, λαμβάνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες συνθήκες του περιβάλλοντος. Έχει θεωρηθεί ότι η Ολοκληρωμένη Διαχείριση δεν διαφοροποιείται 56

58 από τη βιολογική, όσον αφορά στις διαδικασίες και στις καλλιεργητικές τεχνικές, αλλά στα μέσα που χρησιμοποιεί (Τσελές, κ.α., 2011). Ο συνδυασμός αυτός αποβλέπει στην κατά το δυνατόν μείωση ή και ελαχιστοποίηση της προσφυγής σε φυτοφάρμακα, παρασιτοκτόνα, ζιζανιοκτόνα και λιπάσματα καθώς και στη μείωση της κατανάλωσης νερού, ενέργειας και άλλων φυσικών πόρων. Όλα αυτά γίνονται σε μια προσπάθεια να εξυπηρετηθούν ισορροπημένα οι επιδιώξεις που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος, του καταναλωτή καθώς και της οικονομικής αποδοτικότητας του παραγωγού. Στο παρακάτω σχήμα παρατίθεται συνοπτικά η δομή της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των καλλιεργειών. Πηγή: Ντούσικου, 2009 σελ

59 3.1.1 Τα οφέλη της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Τα οφέλη της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης μπορούν να συνοψιστούν στα εξής (Τσελές, κ.α., 2011): Παραγωγή υψηλής ποιότητας γεωργικών προϊόντων. Μεγιστοποίηση του οικονομικού οφέλους για τον παραγωγό. Το όφελος έρχεται από την μείωση των εισροών ή/και από την επίτευξη καλύτερων αποδόσεων. Ορθολογικότερη χρήση των εισροών που δέχεται η καλλιέργεια. Η σωστότερη χρήση των εισροών μπορεί να οδηγήσει στην μείωσή τους ή και στην μεγιστοποίηση του οφέλους από την χρήση τους. Μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος. Μείωση της επιβάρυνσης της ανθρώπινης υγείας, του παραγωγού αλλά και του καταναλωτή του προϊόντος. Λόγω αυτών και σε συνδυασμό με το ότι διασφαλίζονται τα κέρδη των παραγωγών, η τάση στην σύγχρονη γεωργία είναι η προσαρμογή με τους κανόνες ορθής γεωργικής πρακτικής και η πιστοποίηση της ολοκληρωμένης διαχείρισης Στόχοι της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση αποτελεί τη χρυσή τομή όσον αφορά τον τρόπο άσκησης της γεωργίας, γιατί συνδυάζει την προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας του καταναλωτή, τη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους, τη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και τη διατήρηση της παραγωγικότητας των καλλιεργειών σε υψηλά επίπεδα. Κατά συνέπεια, οι πρωταρχικοί στόχοι της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης επικεντρώνονται στις παρακάτω επιδιώξεις (Ντούσικου, 2009): 1.Η προώθηση μιας γεωργίας που σέβεται το περιβάλλον, είναι οικονομικά βιώσιμη που υποστηρίζει τις πολλαπλές λειτουργίες της, που έχουν κοινωνικό, πολιτιστικό και ανανεωτικό χαρακτήρα. 58

60 2.Η εξασφάλιση μιας αειφόρου παραγωγής υγιών καλλιεργειών που παράγουν υψηλής ποιότητας προϊόντα με την ελάχιστη δυνατή επιβάρυνση από υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων. 3.Η προστασία της υγείας των παραγωγών από τη χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων. 4.Η προώθηση και διατήρηση μιας πλούσιας βιοποικιλότητας στο ευρύτερο αγροοικοσύστημα. 5.Η χρησιμοποίηση φυσικών ρυθμιστικών μηχανισμών και η διατήρηση και ενίσχυση της γονιμότητας του εδάφους. 6.Η ελαχιστοποίηση της ρύπανσης των νερών, του εδάφους και της ατμόσφαιρας. 7.Η διατήρηση των εχθρών και ασθενειών των καλλιεργειών καθώς και των ζιζανίων, κάτω από το επίπεδο της οικονομικής ζημιάς. 8.Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των παραγωγών. 9.Η μείωση των χημικών εισροών στις απολύτως απαραίτητες εφαρμογές. Τέλος, η Ολοκληρωμένη Διαχείριση έχει στόχο να δημιουργήσει βάσεις για αποτελεσματική και επικερδή παραγωγή σε μία οικονομικά βιώσιμη και περιβαλλοντικά υπεύθυνη γεωργική εκμετάλλευση. Ενσωματώνει στις σύγχρονες καλλιεργητικές πρακτικές, ωφέλιμες φυσικές διαδικασίες χρησιμοποιώντας προηγμένη τεχνολογία με στόχο την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών κινδύνων. 59

61 3.2 Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση στην Ελλάδα και η εξέλιξη της Σύμφωνα με τον NOVACERT, τα συστήματα ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών αλλά και η πιστοποίηση της ορθής εφαρμογής τους έκαναν τηνεμφάνισή τους στην Ελλάδα λίγο πριν το Η ίδρυση του οργανισμού AGROCERT o οποίος λειτουργεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων έδωσε το έναυσμα για την ανάπτυξη των συστημάτωναυτών και την ενσωμάτωσή τους στην διαδικασία της καλλιέργειας, γεγονός που ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από την παράλληλη δημιουργία των προτύπων AGRO 2.1 και AGRO 2.2 και την υιοθέτηση EUREPGAP που αποτελεί ευρωπαϊκόκανόνα παραγωγής (Αθηναίου, 2015). Η εφαρμογή των συστημάτων αυτών ενισχύθηκε σημαντικά από την επιτακτική ανάγκη για την επίλυση των σοβαρών προβλημάτων που είχαν προκύψει εκείνη την περίοδο, όπως η νόσος των τρελλών αγελάδων και οι διοξίνες αλλά και από την ολοένα και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση των καταναλωτών καιτων περιβαλλοντικών ομάδων για την προστασία του περιβάλλοντος (Αθηναίου, 2015). Οι πρώτες εταιρίες που υιοθέτησαν συστήματα ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών δραστηριοποιούνταν στη μεταποίηση τροφίμων και αναζητούσαν τρόπους προκειμένου να διασφαλίσουν την ποιότητα των προσφερόμενων προϊόντων. Η πρώτη βιομηχανία που το έπραξε αυτό συγκεκριμένα παρήγαγε κομπόστα ροδάκινου και ακολούθησαν και άλλες, έπειτα από τις πιέσεις ξένω ν αλυσίδων σούπερ μάρκετ, οι οποίες απαιτούσαν πιστοποιητικά ορθής παραγωγής από τους έλληνες παραγωγούς, προκειμένου να συμπεριλαμβάνονται τα προϊόντα τους στα ράφια των καταστημάτων. Στα χρόνια που ακολούθησαν, δεκάδες χιλιάδες παραγωγοί εντάχθηκαν σε αυτά τα προγράμματα και η ολοκληρωμένη διαχείριση άρχισε να γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής, ιδιαίτερα στον κλάδο των οπωροκηπευτικών (Αθηναίου, 2015). Στην διάδοση και στην υιοθέτηση του προγράμματος αυτού σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι επιδοτήσεις που δόθηκαν από το Υπουργείο Γεωργίας και το Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης αλλά και τα Μέτρα Ανάπτυξης και Ανασυγκρότησης της 60

62 Υπαίθρου, τα οποία συνέβαλαν σε μεγάλο ποσοστό στη κάλυψη των εξόδων εγκατάστασης. Την ανάπτυξη αυτή ακολούθησε η ίδρυση εκατοντάδων νέων φορέων που ξεκίνησαν την υλοποίηση συστημάτων ολοκληρωμένης διαχείρισης σε διάφορα προϊόντα (π.χ. καλαμπόκι, βαμβάκι, σπαράγγια, ελιές, κηπευτικά, σιτηρά, τεύτλα, καπνός κτλ). Η ετοιμότητα της ελληνικής πραγματικότητας στη μαζική εφαρμογή της ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών εξαρτάται από τέσσερις σημαντικούς παράγοντες: από τους παραγωγούς και την οργάνωση τους, από το αρμόδιο υπουργείο και τις δράσεις στήριξης του,απότην αγορά και την αποδοχή του συστήματος αυτού και τέλος απότους αρμόδιους οργανισμούς που προωθούν ελεγκτικούς μηχανισμούς. Σε επίπεδο παραγωγών και οργάνωσης η κατάσταση είναι ενθαρρυντική, καθώς η χαμηλή οικονομική τους δυνατότητα τους καθιστά ικανούς να υιοθετήσουν μεθόδους φιλικότερες προς το περιβάλλον και μη εντατικές. Ωστόσο, παρατηρείται έλλειψη οργάνωσης και υποστήριξης από τους αγροτικούς συνεταιρισμούς για την ενίσχυση και καθοδήγηση των οικονομικά ασθενέστερων παραγωγών. Σε επίπεδο υπουργείου, έπειτα από μία σειρά δράσεων και μέτρων που ελήφθησαν (βιολογική γεωργία, ISO, HACCP, προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ, ΕΠΠΕ) η υιοθέτηση ολοκληρωμένων συστημάτων διαχείρισης αναγνωρίζεται και επιδοτείται για όλα τα προϊόντα. Η στήριξη αυτή είναι πολύ σημαντική και αποτελεί μεγάλη ευκαιρία για τους παραγωγούς, παρόλα αυτά, η υλοποίηση των προγραμμάτων αλλά και η απορρόφηση των κονδυλίων χρήζουν μεγάλης προσοχής (Αθηναίου, 2015). Σε επίπεδο αγοράς, παρόλο που οι απαιτήσεις για ποιοτικά προϊόντα συνεχώς αυξάνονται, δε γίνονται οι κατάλληλες ενέργειες marketing και διαφήμισης προκειμένου να ενημερωθεί το καταναλωτικό κοινό με αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός πιστοποιημένων προϊόντων δε γίνεται ευρύτερα γνωστός. Πολλές αλυσίδες σουπερ μάρκετ ωστόσο έχουν ήδη αρχίσει να προβάλλουν τα προϊόντα αυτά και να τα τοποθετούν σε διαφορετικά ράφια από τα συμβατικά και προσπαθούν να ενημερώνουν τους καταναλωτές για την ύπαρξή τους. Σίγουρα, χρήζει επιτακτικής 61

63 ανάγκης η ύπαρξη μιας οργανωμένης καμπάνιας προβολής των προϊόντων ολοκληρωμένης διαχείρισης, προκειμένου η προσφορά να συναντήσει τη ζήτηση των καταναλωτών. Τέλος, ο έλεγχος και η παρακολούθηση της όλης διαδικασίας της πιστοποίησης πραγματοποιείται από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς, με τον AGROCERT και συγκεκριμένα το πρότυπο AGRO 2 να έχει υπό τον έλεγχό του το μεγαλύτερο ποσοστό της παραγωγής που βασίζεται στα ολοκληρωμένα συστήματα διαχείρισης (Αθηναίου, 2015) Ο Agrocert και τα πρότυπα Agro 2.1, 2.2 Ο οργανισμός AGROCERT (Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων) αποτελεί πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Η αποστολή του είναι να ελέγχει, να επιβλέπει, να προστατεύει και να πιστοποιεί αγροτικά προϊόντα με Προστατευόμενο Όνομα Προέλευσης (Π.Ο.Π), με Προστατευμένη Γεωργική Ένδειξη (Π.Γ.Ε), Προϊόντα Βιολογικής Καλλιέργειας (Π.Β Γ) κ.α.. Ο οργανισμός αυτός εξασφαλίζει την πιστοποίηση και τη συμμόρφωση των διαδικασιών που πραγματοποιούνται κατά την παραγωγή των αγροτικών προϊόντων με τα εθνικά, ευρωπαϊκά αλλά και διεθνή πρότυπα, τους κανονισμούς και τους κώδικες συμμόρφωσης των εταιριών. Επίσης, στις αρμοδιότητες του οργανισμού AGROCERT εντάσσεται ο έλεγχος των κανόνων υγιεινής κατά την παραγωγή αγροτικών προϊόντων και η ολοκληρωμένη διαχείριση των πόρων που απαιτούνται καθώς και η τήρηση προδιαγραφών σύμφωνα με τον Διεθνή Κώδικα Τροφίμων. Ο οργανισμός αυτός στελεχώνεται από πλήθος επιθεωρητών και εμπειρογνωμόνων οι οποίοι πραγματοποιούν ελέγχους προκειμένου να διαπιστώσουν και να αναδείξουν τυχόν παρατυπίες ή μη συμμόρφωση στους κανονισμούς. Σε περίπτωση ύπαρξης παρατυπιών, ο AGROCERT εισηγείται την επιβολή κυρώσεων στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, που απευθύνονται τόσο στους παραγωγούς όσο και σε κάθε εμπλεκόμενο μέλος. Επιπλέον, ένα ακόμη καθήκον του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων είναι η προώθηση και προβολή των βέλτιστων τακτικών 62

64 παραγωγής αγροτικών προϊόντων μέσω της προβολής τηλεοπτικών σποτ και διαφήμισης για την ενημέρωση του αγροτικού πληθυσμού (Αθηναίου, 2015) Τα πρότυπα Agro 2.1 και Agro 2.2 Στα πλαίσια της εφαρμογής της ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών, ο οργανισμός AGROCERT έχει εκπονήσει τα πρότυπα AGRO 2.1 και AGRO 2.2 στα οποία περιγράφονται οι απαιτήσεις στις οποίες πρέπει να συμμορφώνεται μια γεωργική εκμετάλλευση, ούτως ώστε να λάβει πιστοποίηση για την ορθή εφαρμογή του συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης των προϊόντων που παράγονται. Πιο συγκεκριμένα, το AGRO 2.1 συμπεριλαμβάνει το σύνολο των αρχών που είναι απαραίτητο να τηρηθούν για την πιστοποίηση του συστήματος ενώ το AGRO 2.2 δρα συμπληρωματικά, περιγράφοντας τεχνικές και απαιτήσεις του συστήματος στη φυτική παραγωγή. Αναφέρει τους γενικούς κανόνες ορθής γεωργικής πρακτικής καθώς επίσης και επιπρόσθετα μέτρα που αφορούν στην εκμετάλλευση της γεωργίας με σεβασμό στο περιβάλλον, ούτως ώστε και να παράγονται ανώτερης ποιότητας προϊόντα αλλά και να διασφαλίζεται η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος (Αθηναίου, 2015). Στις επόμενες υποενότητες, αναλύεται το περιεχόμενο των δύο προαναφερθέντων προτύπων και γίνεται σαφής εξήγηση των κατευθυντήριων οδηγιών για την πιστοποίηση τους. AGRO 2.1 Σύμφωνα με τον οργανισμό EUROCERT (2013) o σκοπός του προτύπου AGRO 2.1 είναι «η καθιέρωση συστήματος διαχείρισης για την άσκηση της γεωργίας υπό όρους που σέβονται και προάγουν το περιβάλλον, την ποιότητα των γεωργικών προϊόντων. Το πρότυπο αυτό βρίσκει εφαρμογή στα περιβαλλοντικά θέματα που η γεωργική εκμετάλλευση δύναται να θέσει υπό τον έλεγχό της και να έχει συγκεκριμένη δυνατότητα παρέμβασης». Για την εφαρμογή του προτύπου AGRO 2.1 απαιτούνται αρχικά ορισμένες νομικές προϋποθέσεις. Τα έγγραφα που απαιτούνται και πρέπει να υπάρχουν στο αρχείο της γεωργικής εκμετάλλευσης είναι τα εξής, σύμφωνα με την κατευθυντήρια οδηγία του οργανισμού AGROCERT (2009): 63

65 συνιστώμενες και επιτρεπόμενες ποικιλίες για την περιοχή, ποιοτικές προδιαγραφές, κανόνες εμπορίας που αφορούν τελικά γεωργικά προϊόντα, κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής, κατάλογος εγκεκριμένων για την καλλιέργεια φυτοπροστατευτικών προϊόντων, περιβαλλοντική νομοθεσία κτλ. Έπειτα, ο επιβλέπων της εφαρμογής του προτύπου συντάσσει Πρόγραμμα Βελτίωσης προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι που έχουν τεθεί για την περίοδο καλλιέργειας. Στη συνέχεια γίνεται η κατάλληλη οργάνωση αλλά και διανομή ρόλων και αρμοδιοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, ο εκάστοτε επικεφαλής πρέπει να αναγνωρίζεται εγγράφως και να υπάρχει επίσης αντίστοιχη αναγνώριση και για τον επιβλέποντα γεωπόνο. Οι παραγωγοί οφείλουν να είναι άρτια καταρτισμένοι στα θέματα που παρατίθενται ακολούθως (Αθηναίου, 2015): Βασικές αρχές λειτουργίας του Συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης και υποχρεώσεις που απορρέουν για τον παραγωγό. Σωστή εφαρμογή των απαραίτητων φροντίδων που χρειάζονται οι καλλιέργειες. Ορθή εφαρμογή φυτοπροστασίας, λίπανσης και άρδευσης της καλλιεργήσιμης έκτασης. Σωστή και ασφαλής χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Διαδικασία ιχνηλασιμότητας, κανόνες υγιεινής και συγκομιδής. Ασφαλής χρήση γεωργικού εξοπλισμού. Υγιεινή και ασφάλεια όλων των εργαζομένων. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η τεκμηρίωση της γεωργικής εκμετάλλευσης, η οποία διασφαλίζεται με τη διατήρηση εγχειριδίου Ολοκληρωμένης Διαχείρισης και Συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, τεκμηριωμένες διαδικασίες και Σχέδια Διαχείρισης και τέλος τις οδηγίες που απαιτούνται για την εφαρμογή του συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Καλλιεργειών. Σε ότι αφορά τις αρχές λειτουργίας, μία γεωργική εκμετάλλευση που τελεί υπό το σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης πρέπει να συνάδει με συγκεκριμένες αρχές λειτουργίας. Πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει η είσοδος κάθε νέου μέλους ή ακόμα και νέου αγροτεμαχίου να λαμβάνει χώρα κατά την έναρξη κάθε καλλιεργητικής περιόδου. Επίσης, θα πρέπει να γίνεται ορθή και βάσει διαδικασίας αξιολόγηση των 64

66 προμηθευτών και να στο σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης να εντάσσεται το σύνολο των αγροτεμαχίων που κατέχει κάθε παραγωγός (Αθηναίου, 2015). Στην κατευθυντήρια οδηγία του προτύπου AGRO 2, εντάσσεται και η ιχνηλασιμότητας του γεωργικού προϊόντος (AGROCERT, 2009). Με τον όρο «ιχνηλασιμότητα» σύμφωνα με το πρότυπο ISO εννοούμε την «ικανότητα παρακολούθησης και ανίχνευσης ενός προϊόντος κατά τη διάρκεια της παραγωγής και διακίνησής του» (Αθηναίου, 2015). Στα Ολοκληρωμένα Συστήματα Διαχείρισης, κάθε παραγωγός και τα αγροτεμάχιά του οφείλουν να φέρουν από ένα μοναδικό κωδικό (13 ψηφία) ο οποίος είναι απαραίτητος σε περίπτωση επιδότησης των καλλιεργειών. Επίσης, η διαδικασία ιχνηλασιμότητας πρέπει να διασφαλίζει ότι υπάρχει διαφορετικός χειρισμός για τα προϊόντα συμβατικής καλλιέργειας σε σύγκριση με εκείνα που παράγονται μέσω της ολοκληρωμένης διαχείρισης. Πολύ σημαντικό να αναφερθεί είναι και το γεγονός ότι η ιχνηλασιμότητα πρέπει να είναι λεπτομερής έως ένα βαθμό και να ικανοποιεί τουλάχιστον τις εξής προϋποθέσεις: να τηρείται για το αγροτεμάχιο μέχρι και τη συγκομιδή των προϊόντων και να τηρείται επίσης και σε επίπεδο παραγωγού κατά τη διάρκεια της παράδοσης των προϊόντων αυτών. Η ιχνηλασιμότητα επίσης διασφαλίζει το γεγονός της αποφυγής της νοθείας, μέσω της προεκτίμησης της παραγόμενης ποσότητας ανά αγροτεμάχιο. Οι έλεγχοι για τη νοθεία πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια της συγκομιδής και η αδικαιολόγητες επιπλέον ποσότητες συνεπάγονται τη μη συμμόρφωση του παραγωγού. Η εφαρμογή του Συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στο σύνολο των καλλιεργειών του ίδιου είδους διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία της ιχνηλασιμότητας (AGROCERT, 2009). Μία ακόμη παράμετρος που προβλέπει το πρότυπο AGRO 2.1 είναι η παρακολούθηση και η μέτρηση των λειτουργιών της γεωργικής εκμετάλλευσης. Ανάμεσα στις αρμοδιότητες του επιβλέποντος γεωπόνου είναι η σύνταξη ετήσιου προγράμματος μέτρησης και παρακολούθησης των πιο καίριων λειτουργιών της 65

67 γεωργικής εκμετάλλευσης όπως είναι οι τακτικές καλλιέργειας, η χρήση προϊόντων φυτοπροστασίας και λιπασμάτων στις καλλιέργειες, οι έλεγχοι για την καταλληλότητα του τελικού προϊόντος και οι μετρήσεις του εδάφους, αξιολόγηση της συμμόρφωσης με τη νομοθεσία κτλ. Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τους 56 αντίστοιχους κανονισμούς και τη νομοθεσία που έχει θεσπιστεί για την εφαρμογή των Συστημάτων Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, θα πρέπει να λαμβάνουν χώρα μία σειρά από διορθωτικές ενέργειες με το ανάλογο χρονοδιάγραμμα οι οποίες θα πρέπει να επαληθεύονται. Σαφέστατα, θα πρέπει να τηρείται και η ανάλογη διαδικασία κυρώσεων για τους παραγωγούς αλλά και γίνεται έγκαιρη ενημέρωση του Φορέα Πιστοποίησης σε περίπτωση που ανιχνευτούν υπολείμματα φυτοφαρμάκων ή μη εγκεκριμένων προϊόντων. Σαν ύστερο στάδιο, υπάρχει και η διαδικασία απόσυρσης του τελικού προϊόντος το οποίο δεν έχει παραχθεί σύμφωνα με τους κανονισμούς, και μπορεί να εφαρμόζεται οποιαδήποτε στιγμή (AGROCERT, 2009). Τέλος, τα 2 επόμενα στάδια που διαχειρίζεται το πρότυπο AGRO 2.1 είναι η επιθεώρηση του συστήματος και η ανασκόπηση από τη Διοίκηση. Η επιθεώρηση οφείλει να συμπεριλαμβάνει τον έλεγχο συμμόρφωσης των απαιτήσεων του AGRO 2.1, τον έλεγχο των παραγωγών που εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία και μία συνολική επιθεώρηση του Συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης. Ακόμη, πρέπει να γίνεται τακτική ανασκόπηση του συστήματος και να συντάσσεται αντίστοιχη έκθεση η οποία θα συμπεριλαμβάνει τα αποτελέσματα των μετρήσεων για την υλοποίηση των στόχων, στοιχεία για την ποιότητα των προϊόντων, του εδάφους, αποτελέσματα επιθεωρήσεων, διορθωτικές και προληπτικές ενέργειες και προγραμματισμό της επόμενης καλλιεργητικής περιόδου (AGROCERT, 2009). AGRO 2.2 Το πρότυπο AGRO 2.2 καθορίζει τις απαιτήσεις σύμφωνα με τις οποίες πρέπει η εκάστοτε γεωργική εκμετάλλευση να συμμορφώνεται και να αποδεικνύει την ορθή εφαρμογή του συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης (EUROCERT, 2013). Στο εν λόγω πρότυπο διατυπώνονται περισσότερο τεχνικές λεπτομέρειες που αφορούν τις 66

68 οργανικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες, η αμειψισπορά, σχέδια λίπανσης, μέθοδοι ύδρευσης κ.α. (AGROCERT, 2009). Πιο συγκεκριμένα, δημιουργείται αρχικά ένα τοπογραφικό σκαρίφημα, σύμφωνα με το οποίο δίνονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με τις γειτονικές καλλιέργειες των αγροτεμαχίων που έχουν ενταχθεί σε σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης. Αυτό γίνεται διότι κρίνεται ιδιαίτερα σκόπιμο να υπάρχει σαφής εικόνα των παρακείμενων καλλιεργειών, σε περίπτωση που πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας από τυχόν ψεκασμούς και χρήση δραστικών ουσιών, που μπορεί να επηρεάσουν τις καλλιέργειες που εντάσσονται σε σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης (AGROCERT, 2009). Πολύ σημαντικές είναι επίσης οι μέθοδοι που εφαρμόζονται για τη διατήρηση και την αύξηση της οργανικής ουσίας. Παρακάτω παρατίθενται συνοπτικά οι μέθοδοι αυτοί, σύμφωνα με τον οργανισμό (AGROCERT, 2009): Μικροτεμαχισμός κλαδευμάτων και φυτικών υπολειμμάτων και τοποθέτησή τους στην επιφάνεια. Χρήση καταστροφέων για τον τεμαχισμό των κλαδιών ενσωμάτωση με δισκοσβάρνα για τον έλεγχο τυχόν ασθενειών και εισβολών από παράσιτα. Ενσωμάτωση πεσμένων φύλλων με ένα πέρασμα δισκοβάρνας με το έδαφος, για τον έλεγχο ασθενειών και παρασίτων. Φυτοκάλυψη, διαχείριση ζιζανίων και τοποθέτηση ζιζανιοτάπητα στο αγροτεμάχιο με διατήρησή του όλες τις εποχές. Χρήση κοπριάς ζώων, υλικού από φυτικά υπολείμματα ή άλλα οργανικά υλικά. Προσθήκη ιλύος βιολογικού καθαρισμού ή compost. Προσθήκη αποβλήτων ή υπολειμμάτων γεωργικών βιομηχανιών, το υλικό των οποίων αναλύεται σε ότι αφορά την περιεκτικότητά του σε ανεπιθύμητες ουσίες. Το AGRO 2.2 καλύπτει επίσης τις απαιτήσεις σχετικά με την αμειψισπορά, η οποία καλύπτεται και από τους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής. Θα πρέπει λοιπόν να γίνεται εναλλαγή καλλιεργειών διαφορετικών βοτανικών οικογενειών καθώς επίσης και ηλιοαπολύμανση διάρκειας 2 μηνών που θα λαμβάνει χώρα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες στην περίπτωση που πραγματοποιείται μία καλλιέργεια 67

69 κατά έτος. Επίσης, ορίζονται οι προϋποθέσεις για την παρακολούθηση των καιρικών δεδομένων μέσω της μέτρησης της θερμοκρασίας και της υγρασίας (AGROCERT, 2009). Ένα πολύ σημαντικό θέμα που καλύπτεται από το AGRO 2.2 είναι το σχέδιο λίπανσης. Ο σχεδιασμός της χρήσης λιπαντικών μέσων πρέπει να γίνεται βάσει του στόχου παραγωγής που έχει τεθεί και τις ποσότητες θρεπτικών στοιχείων που απαιτούνται στην καλλιέργεια, όλα πάντα σε συμμόρφωση με τους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής. Προκειμένου να υπολογιστεί η απαιτούμενη ποσότητα του λιπάσματος που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί είναι πολύ σημαντικό να ληφθεί υπόψη η ανάλυση του εδάφους και του φυλλώματος, το είδος της καλλιέργειας, η ηλικία του φυτού, το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η καλλιέργεια το είδος του λιπάσματος που θα χρησιμοποιηθεί (απλό / σύνθετο) καθώς επίσης και η μέθοδος εφαρμογής που θα ακολουθηθεί (AGROCERT, 2009). Σε ότι αφορά τον τύπο του λιπάσματος που θα χρησιμοποιηθεί στην καλλιέργεια, πρέπει να γίνει εδαφολογική ανάλυση (γνώση ph εδάφους), να διευκρινιστεί ο τύπος λίπανσης (βασική, επιφανειακή ή διαφυλλικός ψεκασμός), να εντοπιστούν οι ανάγκες της καλλιέργειας σε θρεπτικά συστατικά, να ελεγχθεί η διαλυτότητα του λιπάσματος και η σύσταση του λιπάσματος και να καθοριστεί και ο ρυθμός αποδέσμευσης των θρεπτικών ουσιών. Σε κάθε περίπτωση, συνιστάται η αποφυγή υπερβολικής αζωτούχου λίπανσης καθώς επιφέρει σημαντικά προβλήματα όπως αδυναμία στην καλλιέργεια, μόλυνση υδάτων, υποβάθμιση παραγόμενων προϊόντων κτλ. Τέλος, στο ίδιο πλαίσιο, είναι πολύ σημαντικό κατά τον πρώτο χρόνο εφαρμογής του συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης, να πραγματοποιούνται αναλύσεις εδάφους οι οποίες θα προσδιορίζουν τουλάχιστον το 20 % των θρεπτικών στοιχείων των αγροτεμαχίων και η άρδευση μέσω γεώτρησης να γίνεται σύμφωνα πάντα με τις επιταγές της εθνικής νομοθεσίας (AGROCERT, 2009). Η φυτοπροστασία, αποτελεί άλλο ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιεργειών, που καλύπτεται από το πρότυπο AGRO 2.2. Απαιτείται η εγκατάσταση εντομοπαγίδων στα αγροτεμάχια, προκειμένου να ελέγχεται η είσοδος εντόμων και άλλων ζιζανίων στο χώρο. Επίσης, σε ότι αφορά το ψεκαστικό 68

70 μηχάνημα, θα πρέπει να γίνεται σωστή ρύθμιση του ph που θα διασφαλίζει την εισροή της κατάλληλης δραστικής ουσίας πάντα στην ελάχιστη συνιστώμενη δόση. Το AGRO 2.2 προβλέπει ακόμα και τη χρήση των μέσων ατομικής προστασίας, όπως είναι η κατάλληλη ένδυση και υπόδηση που θα προστατέψουν τους ανθρώπους που εμπλέκονται στη διαδικασία της καλλιέργειας αλλά και τον καθαρισμό των βυτίων προκειμένου να μην μολύνεται το έδαφος (AGROCERT, 2009). Κανονισμοί υπάρχουν και για τη διάθεση των αγροτικών προϊόντων στην αγορά, καθώς πρέπει να προηγείται ανάλυση των υπολειμμάτων των προϊόντων φυτοπροστασίας και να λαμβάνουν χώρα όλοι οι απαραίτητοι ποιοτικοί έλεγχοι. Πολύ σημαντική είναι και η συσκευασία των παραγόμενων προϊόντων, τα οποία πρέπει να αποθηκεύονται αυθημερόν για να διασφαλιστεί η αρτιότητά τους και να τηρούνται κανόνες αποθήκευσης που έχουν να κάνουν με την κατάλληλη θερμοκρασία, την υγρασία και τον καθαρισμό και συντήρηση των αποθηκευτικών μονάδων. Τέλος, το AGRO 2.2 προβλέπει τη συντήρηση του χρησιμοποιούμενου εξοπλισμού σε ετήσια βάση (AGROCERT, 2009). 69

71 3.3 Διαδικασία πιστοποίησης κατά AGRO Στο παρακάτω σχήμα δίνεται η διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου να πιστοποιηθεί μια ομάδα παραγωγών ή ένας συνεταιρισμός ή μία επιχείρηση. Πηγή: Ντούσικου, 2009, σελ.83 Μία ομάδα πιστοποιείται όταν: 1. Ο επιβλέπων και οι αγρότες έχουν πλήρη έλεγχο του συστήματος παραγωγής (φυτά, λιπάσματα, έδαφος, εξοπλισμός, φυτοφάρμακα, παραγόμενα προϊόντα κτλ) και να έχουν την δυνατότητα να το κατευθύνουν (ικανότητες, μέσα, γραπτές διαδικασίες). 2. Να αποδεικνύουν ότι έχουν σαφή κατεύθυνση δηλαδή η δέσμευση στην πολιτική για πλήρη συμμόρφωση με το πρότυπο. 70

72 3. Να τεκμηριώνουν ότι έχουν καλή εφαρμογή της πολιτικής τους. Για την αναγνώριση του συστήματος πιστοποίησης χρησιμοποιείται το παρακάτω εθνικό σήμα ποιότητας. Εικόνα 1: Το εθνικό σήμα ποιότητας για την αναγνώριση του συστήματος ΣΟΔ. Πηγή: Το ρόλο επιβλέποντα των ιδιωτικών φορέων πιστοποίησης αγροτικών προϊόντων ή συστημάτων συμφώνα με τα πρότυπα Agro, ανέλαβε από τις 10 Απριλίου 2007, ο Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων-AGROCERT, με την υπογραφή σχετικής Κοινής Απόφασης των Υπουργείων Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων καθώς και το Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών η οποία αντικαταστάθηκε με την ΚΥΑ , ΦΕΚ 1723/ Η επίβλεψη από το AGROCERT βρίσκεται πλέον σε ένα μεταβατικό στάδιο, διότι αυτή μετατοπίζεται από τον Ο.Π.Ε.ΓΕ.Π σε ιδιωτικούς φορείς πιστοποίησης. Οι ιδιωτικοί φορείς προκείμενου να αναγνωριστούν οφείλουν να υποβάλουν στον AGROCERT αίτηση, η οποία αφού εξεταστεί θα τους παρέχει πιστοποιητικό όπου θα τους καθιστά κατάλληλους για την επίβλεψη συστημάτων Ολοκληρωμένης Διαχείρισης. Οι φορείς αυτοί θα παρέχουν σε μία γεωργική εκμετάλλευση γραπτή διαβεβαίωση ότι εφαρμόζει τα πρότυπα AGRO 2.1 και AGRO 2.2 του 2008 για την παραγωγή συγκεκριμένου είδους προϊόντων. Tέλος, συμφώνα με το μητρώο του AGROCERT υπάρχουνπληθώρα αγροτικές εκμεταλλεύσεις που είναι πιστοποιημένες σε κάθε είδους προϊόντα που παράγουν. 71

73 Παρακάτω στο γράφημα 2 παρουσιάζεται ενδεικτικά σύμφωνα με το Agrocert ποιές καλλιέργειες έχουν πιστοποιηθεί και πόσα στρέμματα. Γράφημα 2: Οι πιστοποιημένες καλλιέργειες σε στρέμματα στο σύνολο της χώρας το Πηγή: Λάζος, Στο μέτρο η δράση το ΣΟΔ του καπνού Πριν από την τελευταία µμεταρρύθμιση της ΚΑΠ. ο καπνός αφορούσε περίπου 48 χιλ. καλλιεργητές και 540 χιλ. στρέµµατα. Μετά το 2006, οι αντίστοιχοι αριθµοί είναι 12 χιλ. καλλιεργητές περίπου με την έκταση να φτάνει περίπου τα 225 χιλ. στρέµµατα. Κατά συνέπεια, η νέα ΚΑΠ µε την ενιαία ενίσχυση, τη σταδιακή και οριστική κατάργηση της επιδότησης του καπνού (από το 2013) και την πλήρη αποσύνδεσή της από την παραγωγή επέφερε το σηµαντικό περιορισµό του κλάδου 72

74 σε ορισμένες περιοχές και την πλήρη εγκατάλειψη της καπνοκαλλιέργειας σε πολλές άλλες. Λόγοι που θα συνηγορούσαν για την επανακαλλιέργεια του καπνού είναι η αδυναµία εύρεσης καλλιέργειας αντικατάστασης. Γιατί, αν και πολλοί αγρότες στρέφονται μετά την αναδιάρθρωση της ΚΑΠ σε άλλες καλλιέργειες όπως λαχανικά, οπορωφόρα, αρωµατικά φυτά, βιολογική γεωργία, ή άλλες δράσεις όπως ο αγροτουρισμός, στις περισσότερες παραδοσιακές καπνοπαραγωγικές περιοχές φαίνεται ότι είναι δύσκολη κάποια καλλιέργεια να αντικαταστήσει τον καπνό από άποψη τόσο οικονομικούόσο και τεχνικού μέρους. Επιπλέον, η αξιοποίηση της υποδοµής και των εξειδικευμένων μηχανημάτων παραγωγής δεν µπορεί να γίνει εύκολα σε άλλους κλάδους. Τέλος, η αξιοποίηση των ειδικών εδαφοκλιµατικών και κοινωνικοοικονομικών συνθηκών είναι δύσκολο να επιτευχθεί, καθώς η παραγωγή καπνού χρειάζεται πολύ ανειδίκευτη εργασία οικογενειακής μορφής, απαιτεί μεγάλο αριθµό ημερομισθίων για την παραγωγή του, αποδίδει ικανοποιητικό εισόδημα στα µικρά μεγέθη των γεωργικών εκμεταλλεύσεων που χαρακτηρίζουν την Ελλάδα και αξιοποιεί γεωργικές εκτάσεις χαµηλής παραγωγικής ικανότητας που δεν προσφέρονται για άλλες καλλιέργειες (Καδίτη κ.α., 2010). Στους παραπάνω προβληματισμούς που ανέκυψαν από την παύση της καλλιέργειας του καπνού και η δύσκολη αντικατάσταση της από άλλες, έστρεψε το ΥΠΑΑΤ σε τέτοια κατεύθυνση ώστε να παρέμβει εντάσσοντας το καπνό το 2012 στο μέτρο που αφορά τις γεωργό-περιβαλλοντικές ενισχύσεις την δράση το Σύστημα της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης του καπνού, δίνοντας κίνητρα απαναπροώθηση της καλλιέργειας και ενίσχυσης αυτών που συνεχίζουν να καλλιεργούν καπνό. Αναφορικά η γεωργία με τη μορφή που ασκείται (εντατικοποίηση, εκμηχάνιση, αλόγιστη και λαθεμένη χρήση λιπασμάτων, παρασιτοκτόνων, νερού) έχει δημιουργήσει αρκετά προβλήματα τόσο στο περιβάλλον όσο και στους καταναλωτές, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ανάλογα προβλήματα δημιουργούνται στους ίδιους τους παραγωγούς από την άσκηση της γεωργικής δραστηριότητας. 73

75 Η ολοκληρωμένη διαχείριση της γεωργικής παραγωγής αποτελεί ένα πολυδιάστατο δημιουργικά εξελισσόμενο σύστημα σύγχρονης παραγωγικής διαδικασίας στο γεωργικό τομέα, το οποίο ικανοποιεί την κοινωνική απαίτηση για αειφόρο αγροτική ανάπτυξη με σεβασμό στο περιβάλλον και την ασφάλεια των παραγόμενων προϊόντων, ενώ παράλληλα παρέχει ασφάλεια και στους χώρους δουλειάς. Προκειμένου να επιτευχθεί η μετάβαση από τη συμβατική παραγωγή καπνού σ αυτή της ολοκληρωμένης διαχείρισης κρίνεται απαραίτητη η καθιέρωση ενός καθεστώτος ενίσχυσης των παραγωγών που θα καλύπτει το πρόσθετο κόστος, την απώλεια εισοδήματος και τις δαπάνες συναλλαγής, που συνεπάγεται η προσαρμογή αυτή. Πέραν των υποχρεώσεων που συνεπάγεται η εφαρμογή της ολοκληρωμένης διαχείρισης, για τη βελτίωση της οργανικής ουσίας των φτωχών, καταπονημένων εδαφών, που για χρόνια καλλιεργείται ο καπνός και τη βελτίωση της βιοποικιλότητας, κρίνεται σκόπιμο να αναληφθεί από τους παραγωγούς μια σειρά αναγκαίων, συμπληρωματικών περιβαλλοντικών δεσμεύσεων, όπως χλωρή λίπανση, ακαλλιέργητο περιθώριο και χειρονακτική απομάκρυνση ζιζανίων. Το μέτρο αποσκοπεί στην επέκταση της δυνατότητας εφαρμογής της ολοκληρωμένης διαχείρισης, με βάση το πρότυπο AGRO 2, στην καλλιέργεια καπνού και κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να ενδυναμωθεί ο περιβαλλοντικός ρόλος της δράσης, μέσω της ορθολογικής διαχείρισης της παραγωγής με στόχο τη μείωση των ενεργειακών εισροών (χημικά λιπάσματα φυτοφάρμακα) κατά 30 % στο σύνολο των αροτραίων καλλιεργειών, την παροχή εγγυήσεων στους καταναλωτές και την ασφάλεια στο χώρο της εργασίας. Οι πρόσθετες δεσμεύσεις του μέτρου, αμειψισπορά με ψυχανθές τουλάχιστον στο 20 % της επιλέξιμης έκτασης για χλωρά λίπανση, ακαλλιέργητο περιθώριο τουλάχιστον στο 5 % της επιλέξιμης έκτασης και χειρονακτική απομάκρυνση ζιζανίων, έχουν σαν στόχο τη βελτίωση της οργανικής ουσίας του εδάφους, την εξοικονόμηση νερού και τη βελτίωση της βιοποικιλότητας. Παράλληλα με τα περιβαλλοντικά οφέλη που δημιουργούνται, η δράση ενισχύει και το εισόδημα του παραγωγού κατά 93,6 /στρ όσοι συνεχίζουν να 74

76 καλλιεργούν καπνό, ως αντιστάθμισμα της απώλειας του 50 % που είχαν στα δικαιώματα τους οι καπνοπαραγωγοί από την μεταρρύθμιση της ΚΑΠ, επίσης η δράση βελτιώνει και την ποιότητα του προϊόντος που παράγουν οι Έλληνες καπνοπαραγωγοί, ώστε να το μεταπωλούν στις μεταποιητικές επιχειρήσεις σε ανταγωνιστικότερες τιμές. Τα βασικά σημεία του ΣΟΔ στο καπνό σύμφωνα με το σχήμα είναι: Πολλαπλασιαστικό υλικό Διαχείριση Εδάφους Θρέψη Φυτών Περιβάλλον - Βιοποικιλότητα Φυτοπροστασία Αρδευση Η δράση εφαρμόστηκε κυρίως στις σημαντικότερες καπνοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας δηλαδή στους Νομούς: Έβρου, Ροδόπης, Ξάνθης, Δράμας, Καβάλας, Σερρών, Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πέλλας, Πιερίας, Χαλκιδικής, Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης, Φλώρινας, Καρδίτσας, Λάρισας, Μαγνησίας, Τρικάλων, Άρτας, Ιωαννίνων, Πρέβεζας, Αιτωλοακαρνανίας, Βοιωτίας, Ευρυτανίας, Φθιώτιδας, Φωκίδας, Αργολίδας, Κορινθίας και Λακωνίας. Θα εφαρμοστεί συνολικά σε (ha) εκτάρια και το συνολικό ποσό που χρηματοδότησε την δράση ανήλθε εκατ./ευρώ, από αυτά το 76,54 % προέρχεται από την κοινοτική συμμετοχή και το 23,46 % από την εθνική συμμετοχή. Το πρόγραμμα είναι πενταετούς διάρκειας με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος και τις καλές πρακτικές παραγωγής καθαρών προϊόντων αλλά και με την προσδοκία της κάλυψης των απωλειών του εισοδήματός τους από την περικοπή των δικαιωμάτων τους. 75

77 Για την δράση συνολικά έγιναν 3 προσκλήσεις ενδιαφέροντος προς τους καπνοκαλλιεργητές των νομών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Για την 1 η πρόσκληση η δημόσια δαπάνη ανήλθε σε , για την υλοποίηση της δόθηκαν δυο παράτασης υποβολής των αιτήσεων ενίσχυσης στις κατά τόπους δ/νσης Αγροτικής Οικονομίας. Για την 2 η πρόσκληση η δημόσια δαπάνη ανήλθε σε και για την υλοποίηση της δόθηκε μία παράταση υποβολής των αιτήσεων. Τέλος για την 3 η πρόσκληση η δημόσια δαπάνη ανήλθε σε χωρίς να δοθεί καμία παράταση. Δικαιούχοι της δράσης μπορούν να κριθούν καπνοπαραγωγοί, φυσικά και νομικά πρόσωπα οι οποίοι έχουν ενεργοποιήσει, το 2009, εκτατικά δικαιώματα προερχόμενα από τον καπνό στις περιοχές παρέμβασης και εντάσσουν την καλλιέργεια καπνού στο σύστημα της ολοκληρωμένης διαχείρισης με βάση τις κατευθύνσεις και προδιαγραφές του προτύπου AGRO 2 καθώς επίσης αναλαμβάνουν και τις ακόλουθες πρόσθετες δεσμεύσεις: i. Συνδυασμός αμειψισποράς και ακαλλιέργητου περιθωρίου. ii. Η έκταση που θα καλλιεργείται ο καπνός, με το σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης, θα πρέπει να είναι τουλάχιστον το 25 % της συνολικής επιλέξιμης έκτασης και το πολύ μέχρι το 75 % αυτής. iii. Χειρονακτική απομάκρυνση ζιζανίων, στο 75 % της επιλέξιμης έκτασης πουκαλλιεργείται με καπνό. Απαγορεύεται κάθε χρήση χημικού ζιζανιοκτόνου. Να σημειωθεί πως ο τύπος των δεσμεύσεων της παρούσας δράσης δεν ενισχύεται από τις δράσεις της ΚΟΑ. Για τη μετάβαση από το σύστημα της συμβατικής παραγωγής στο σύστημα της ολοκληρωμένης διαχείρισης του προτύπου AGRO 2 τηρούνται οι ακόλουθες δεσμεύσεις σύμφωνα με το παρακάτω σχήματα: 76

78 Προετοιμασία Κατανομή αρμοδιοτήτων και συνεργασία με εξειδικευμένο σύμβουλο για την εκπνόνηση της μελέτης. Σύνταξη ιδιωτικού συμφωνητικού, μεταξύ του φορέα υλοποίησης και των παραγωγών Ενημέρωση αρχική εκπαίδευση προσωπικού και παραγωγών για το σύστημα (AGRO 2.1 / AGRO 2.2). Διαγνωστική μελέτη των διαδικασιών με έμφαση στην υφιστάμενη κατάσταση και τις αποκλίσεις του φορέα από το πρότυπο. Καθορισμός και κοινοποίηση της «Πολίτικής της Εκμετάλλευσης». Ενημέρωση διοίκησης και προσωπικού. Προγραμματισμός Καταγραφές (ακριβής αριθμός παραγωγών, δημιουργία βάσης δεδομένων συσχέτισης αγροτεμαχίων και ενεργειών ευρημάτων). Αποτύπωση υφιστάμενης κατάστασης ως προς τις απαιτήσεις των προτύπων(σύνταξη και αξιολόγηση ειδικού ερωτηματολογίου, interviews, παρατηρήσεις και μετρήσεις, μελέτη υπαρχόντων ευρημάτων). Καθορισμός και αξιολόγηση περιβαλλοντικών θεμάτων. Καθορισμός και υιοθέτηση νομικών και άλλων απαιτήσεων. Καθορισμός τεκμηριωμένων και μετρήσιμων σκοπών και στόχων. Πρόγραμμα βελτίωσης για επίτευξη σκοπών στόχων. 77

79 Εκτέλεση Σύνταξη και τεκμηρίωση σχεδίων διαχείρισης. Σύνταξη φόρμας οδηγιών Τεκμηρίωση, τελική μορφοποίηση τυποποίηση και έλεγχος όλων των εγγράφων. Σύνταξη εγχειριδίου ΟΦΔ. Προσχεδιασμός και ανάπτυξη συστήματος μέτρησης προδιαγραφών και ιχνηλασιμότητας. Ανάπτυξη συστήματος επικοινωνίας ειδικά για την ΟΦΔ. Υιοθέτηση συστήματος Πρόληψης Αντιμετώπιση κρίσεων. Προσδιορισμός απαιτήσεων για εκπαίδευση και επιμόρφωση. Καθορισμός προγράμματος εκπαίδευσης. Εφαρμογή προγράμματος εκπαίδευσης κατάρτισης εμπλεκομένων στο σύστημα. Αναλύσεις φυτικών υπολειμμάτων. Έλεγχος Εγκατάσταση συστήματος παρακολούθησης και μετρήσεων. Έκδοση οδηγιών εντύπων Τήρηση αρχείων. Καθορισμός συστήματος εσωτερικών επιθεωρήσεων. Εγκατάσταση διαδικασιών μη συμμορφώσεων. Έλεγχος τελικού προϊόντος (αναλύσεις υπολειμμάτων). Διορθωτικές ενέργειες (τροποποιήσεις, βελτιώσεις). Τελικές αξιολογήσεις από το σύμβουλο ικανότητας εφαρμογής και λειτουργίας σύμφωνα με το πρότυπο. Έκθεση προς τη Διοίκηση. 78

80 Ανασκόπηση Ανασκόπηση του συστήματος. Προετοιμασία διαδικασιών για πιστοποίηση. Επιβεβαίωση αποτελεσματικής λειτουργίας του συστήματος Σύνταξη φακέλου αίτησης προς τον πιστοποιητικό φορέα. Αίτηση για πιστοποίηση. Πιστοποίηση Επιθεώρηση από αρμόδιο πιστοποιητικό φορέα. Έκδοση πιστοποιητικού. Συνεχής Βελτίωση Προγραμματισμός και έναρξη υλοποίησης των μέτρων που θα εξασφαλίσουν την συνεχή βελτίωση, ενέργεια που απαιτείται για τη διατήρηση της πιστοποίησης. 79

81 3.4.1 Τα αποτελέσματα της Δράσης ΣΟΔ Συνολικά στην δράση του γεωργοπεριβαλλοντικού μέτρου εγκρίθηκαν 459 άτομα ως δικαιούχοι της 2 ης και 3 ης πρόσκλησης. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι περιφερειακές ενότητες και τα ποσά που θα παραλάβουν οι εκάστοτε καπνοπαραγωγοί τους την 2 ετία και την 5 ετία. Πίνακας 12: Οι Περιφερειακές Ενότητες με τις εκτάσεις, τους παραγωγούς και τα ποσά που θα λάβουν από την δράση Περιφερειακή Επιλέξιμη Ενότητα έκταση(ha) Καπνοπαραγωγοί Ενίσχυση 2 ετία Ενίσχυση 5 ετία Αιτωλοακαρνανία 2, , ,4 Γιαννιτσά 1, , Γρεβενά 20, , ,2 Δράμα 16, , ,6 Έβρου 14, , ,6 Έδεσσα 13, , ,2 Ημαθία 11, , ,2 Θεσσαλονίκη 136, , ,4 Καρδίτσα 5, , ,8 Καστοριά 11, , ,8 Κιλκίς 32, , ,4 Κοζάνη 61, ,4 Λάρισα 122, , ,8 Ροδόπη 96, , ,2 Σέρρες 509, , ,8 Ξάνθη 60, , ,8 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΠΑΑ

82 Από τον παραπάνω πίνακα διαφαίνεται ότι από τους περίπου καπνοπαραγωγούς που έχει η χώρα μόνο το 3,5 % εντάχθηκε στη δράση Τα περισσότερα χρήματα του προγράμματος θα δοθούν στην περιφερειακή ενότητα Σερρών καθώς εντάχθηκαν τα περισσότερα άτομα 213 στο σύνολο, στην συνέχεια ακολουθεί η Λάρισα και μετά η Ξάνθη με την Ροδόπη. Ο νομός Κιλκίς που είναι και η περιοχή μελέτης βρίσκεται στην έβδομη θέση με συνολικά 14 άτομα εγκεκριμένα από τα 19 που είχαν υποβάλλει αίτηση να ενταχθούν στο Γεωργοπεριβαλλοντικό μέτρο στην δράση Ολοκληρωμένη Διαχείριση του καπνού. Η Ελλάδα είναι μια από τις λίγες χώρες, όπου το σύνολο της καπνοκαλλιέργειάς της είναι ενταγμένο σε καθεστώς Ολοκληρωμένης Διαχείρισης και η παραγωγή του προϊόντος πέρα από τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά της, γίνεται με τέτοιο τρόπο, που παρέχει την μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια στον παραγωγό, στον καταναλωτή και φυσικά στο περιβάλλον. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η ζήτηση του προϊόντος στη διεθνή αγορά να αυξάνεται, γεγονός που συμβάλλει στην συνεχή αύξηση της παραγωγής και στη σταθεροποίηση του εισοδήματος των παραγωγών. Τα Γεωργοπεριβαλλοντικά Προγράμματα που εφαρμόστηκαν την προηγουμένη προγραμματική περίοδο στον τομέα του καπνού και ειδικότερα οι όροι τους οποίους έθετε η ΚΥΑ 12194/ ήταν ιδιαίτερα αυστηροί. Οι προϋποθέσεις και οι απαιτήσεις τις οποίες έθετε η παραπάνω ΚΥΑ δημιουργούσαν προβλήματα μη ένταξης στο Πρόγραμμα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης ήταν: το ιδιοκτησιακό καθεστώς (πενταετή ενοικιαστήρια), το ακαλλιέργητο περιθώριο (3 μέτρα και πάνω περιμετρικά του αγροκτήματος), η ελάχιστη έκταση ένταξης ένα (1) στρέμμα και η αμειψισπορά με ψυχανθή. Οι παραπάνω προϋποθέσεις είναι δύσκολο και αδύνατο να εφαρμοστούν λόγω του μικρού κλήρου και των προβλημάτων ιδιοκτησιακού καθεστώτος στις περιοχές καλλιέργειας. Επιπλέον, η καθυστέρηση των πληρωμών για πάνω από τέσσερα χρόνια από το πρώτο έτος εφαρμογής δυσχεραίνουν όλο και περισσότερο την οικονομική κατάσταση των καπνοκαλλιεργητών. 81

83 Τέλος, παρόλες τις προσπάθειες που έγιναν για την στήριξη της καπνοκαλλιέργειας εντάσσοντάς την στο μέτρο της δράσης 2.3.1, όπως φαίνεται με τα παραπάνω και εν συνεχεία από τις απαντήσεις που δόθηκαν στην έρευνα όπου θα αναλυθούν στα επόμενα κεφάλαια, κάτι τέτοιο δεν κινήθηκε προς την θετική κατεύθυνση στήριξης των καπνοπαραγωγών αλλά στο να τους αποθαρρύνει. 82

84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Περιοχή Έρευνας Το Κιλκίς είναι πόλη της Κεντρικής Μακεδονίας και πρωτεύουσα του ομώνυμου Νομού. Είναι μία αναπτυσσόμενη επαρχιακή πόλη με αξιοσημείωτη βιομηχανική πρόοδο, μέσω των μονάδων που εδρεύουν στη Βι.Πε. Σταυροχωρίου. Το 2011 ο νομός είχε πληθυσμό Οι κάτοικοι του Κιλκίς ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες η ίδρυση της Βι.Πε. Σταυροχωρίου προσήλκυσε αρκετούς νέους επιστήμονες και εργάτες στις βιομηχανικές της μονάδες. Ο νομός Κιλκίς περιβάλλεται, από ανατολικά από την οροσειρά των Κρουσσίων με τα όρη Δύσωρο και Μαυροβούνι που αποτελούν το φυσικό σύνορο με το νομό Σερρών. Η ψηλότερη κορυφή των Κρουσσίων είναι στο Μαυροβούνι στα μέτρα. Δυτικά δεσπόζει το όρος Πάικο, φυσικό σύνορο με το νομό Πέλλας, με ψηλότερη κορυφή τα μέτρα. Βορειοδυτικά ορθώνεται η Κερκίνη, που αποτελεί ένα φυσικό τείχος που χωρίζει, από τη μια την Ελλάδα και από την άλλη, Βουλγαρία και Π.Γ.Δ.Μ.. Στο νομό Κιλκίς, η ψηλότερη κορυφή είναι μέτρα. Ανάμεσα σε αυτά τα όρη δημιουργούνται δύο κοιλάδες, που αποτελούν και τις λεκάνες απορροής των δύο ποταμών του νομού. Δυτικά, η λεκάνη του Αξιού, που διαρρέει το νομό κάθετα, από Βορρά προς Νότο, με τους παραποτάμους του: Μέγα Ρέμα και Σείριο δυτικά. Από ανατολικά συμβάλλουν στον Αξιό, το Ρέμα Βούρκου που πηγάζει από τα υψώματα του Γυναικοκάστρου και χύνεται στον Αξιό μέσω της τάφρου του Ανθοφύτου. Ένας άλλος ανατολικός παραπόταμος είναι το Αγιάκι που πηγάζει από την περιοχή τουχέρσου και αφού συμβάλει σ' αυτόν ο Σιλεμλής (που πηγάζει από το ομώνυμο χωριό της ΠΓΔΜ) καταλήγει στον Αξιό μέσω του καναλιού του Λιμνοτόπου. Στο 83 Μέγα Ρέμα (Κοτζάντερε) έχει σχηματιστεί η τεχνητή λίμνη του Μεταλλείου. Επίσης σε έναν παραπόταμο του Μεγάλου Ρέματος, (βορειοδυτικά) σχηματίζεται ένας καταρράκτης που χύνεται στη Σμαραγδένια λίμνη. Ανατολικά, ο Σιλιμλής πηγάζει από το λόφο της Κορώνας και χύνεται ως την αποξηραμένη λίμνη Αρζάν, όπου ενώνεται με το κανάλι αποστράγγισής της και το Αγιάκι, με τελική κατάληξη τον Αξιό. Στα ανατολικά του νομού σχηματίζεται η λοφώδης λεκάνη του Γαλλικού ή Εχέδωρου

85 ποταμού (παλαιότερα λεγόταν και Γομαροπνίχτης, λόγω των ξαφνικών πλημμύρων του) με κυριότερο παραπόταμο, το Σπανό. Στο νομό σχηματίζονται δύο μεγάλες λίμνες. Βόρεια η λίμνη Δοϊράνη, η οποία είναι χωρισμένη στη μέση, μεταξύ Ελλάδος και Π.Γ.Δ.Μ. και νότια η Πικρολίμνη, η οποία είναι ξακουστή για τα ιαματικά λασπόλουτρά της. Επίσης, πολύ γνωστή είναι η Σμαραγδένια λίμνη μεταξύ Σκρα και Κούπας, λόγω του καταρράκτη και των γαλάζιων νερών της. Στο νομό έχει δημιουργηθεί και η τεχνητή λίμνη Μεταλλείου στο Μέγα ρέμα, στις πλαγιές του Πάικου. Το κλίμα του νομού Κιλκίς είναι ηπιότερο στα νότια (εκεί που συνορεύει με τον νομό Θεσσαλονίκης). Προς τα βόρεια γίνεται δριμύτερο και έχει τα χαρακτηριστικά του ηπειρωτικού, ιδιαίτερα στις ορεινές περιοχές. Εκεί το χιόνι αποτελεί συχνό φαινόμενο, το ύψος των βροχοπτώσεων είναι μεγάλο και επικρατούν οι βόρειοι άνεμοι. Εικόνα 2: Περιφερειακή ενότητα Κιλκίς. Πηγή: Σύμφωνα με το Σχέδιο Καποδίστριας, το οποίο διήρκησε κατά την περίοδο , ο Νομός Κιλκίς αποτελούνταν από 12 δήμους ενώ υπαγόταν διοικητικά στην Περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας (βλ. Πίνακα 13). 84

86 Πίνακας 13: Διοικητική διαίρεση Νομού Κιλκίς κατά το σχέδιο Καποδίστριας. Δήμος Αξιούπολης Γαλλικού Γουμένισσα Δοϊράνης Ευρωπού Κιλκίς Κοινότητα Λιβαδίων Κρουσσίων Μουριών Πικρολίμνης Πολυκάστρου Χέρσου Έδρα Αξιούπολης Καμπάνη Γουμένισσα Δοϊράνη Ευρωπός Κιλκίς Λιβάδια Τέρπυλλος Σ.Σ Μουριών Μικρόκαμπος Πολύκαστρο Χέρσο Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Απογραφές πληθυσμού 2001 και Από το 2011, με την εφαρμογή του Προγράμματος Καλλικράτης, o Νομός Κιλκίς μετονομάζεται σε περιφερειακή ενότητα Κιλκίς και αποτελείται από 2 Δήμους και συγκεκριμένα από τους δήμους Κιλκίς και Παιονίας (βλ. Πίνακα 14). Πίνακας 14: Διοικητική διαίρεση περιφερειακής ενότητας Κιλκίς κατά το πρόγραμμα Καλλικράτης. Δήμος Κιλκίς Παιονίας Έδρα Κιλκίς Πολύκαστρο Πηγή: Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας - Πρόγραμμα Καλλικράτης (2010). 85

87 Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (απογραφή του 2011), οι κάτοικοι του Κιλκίς σε όλες τις τάξεις ηλικιών (0-70+) αριθμούν τους εκ των οποίων άρρενες είναι οι ενώ οι θήλεις Παρακάτω εμφανίζονται λεπτομερώς οι πληθυσμοί ανά δημοτική κοινότητα και οι διακρίσεις τους στα δύο φύλλα (βλ. πίνακα 15). Πίνακας 15: Σύνολο μόνιμου πληθυσμού Περιφερειακής ενότητας Κιλκίς. Τόποι μόνιμης διανομής Σύνολο Άρρενες Θήλεις Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς Δήμος Κιλκίς Δήμος Παιονίας Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής, Όσον αφορά την οικονομία της περιφερειακής ενότητας, αρχικά οι απασχολούμενοι αριθμούν τους εκ των οποίων το 77,8 % περίπου είναι απασχολούμενοι και το υπόλοιπο 22,2 % άνεργοι. Ο οικονομικός μη ενεργά πληθυσμός, απαρτίζεται από μαθητές/σπουδαστές, συνταξιούχους και λοιπούς και αριθμεί στους κατοίκους. Παρακάτω, εμφανίζεται λεπτομερώς ο οικονομικός ενεργά και μη, πληθυσμός του Νομού Κιλκίς ανά δημοτική κοινότητα και με διακρίσεις στα δύο φύλλα (βλ. Πίνακα 16). 86

88 Πίνακας 16: Οικονομικά ενεργός και μη, πληθυσμός Κιλκίς. Οικονομικά Ενεργοί Οικονομικά μη ενεργοί Σύνολο Απασχολούμενοι Άνεργοι Μαθητές/Σπουδαστές, Συνταξιούχοι, Λοιποί Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς Άρρενες Θήλεις Δήμος Κιλκίς Άρρενες Θήλεις Δήμος Παιονίας Άρρενες Θήλεις Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής, Στο νομό Κιλκίς συναντώνται 19 οικονομικοί κλάδοι. Αυτός που κατέχει το μεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης (19,4 %) είναι της μεταποίησης και ο αμέσως επόμενος (18 %) της γεωργίας, δασοκομίας και αλιείας, ενώ με (13,7 %) ακολουθεί ο κλάδος του χονδρικού-λιανικού εμπορίου και οχημάτων. Το μικρότερο ποσοστό (0,26 %), αφορά την απασχόληση σε λοιπούς οικονομικούς κλάδους. Παρακάτω εμφανίζεται λεπτομερώς ο αριθμός των απασχολούμενων ανά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας στη περιφερειακή ενότητα (βλ. Πίνακα 17). 87

89 Πίνακας 17: Αριθμός απασχολούμενων κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας Αριθμός απασχολούμενων ανά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας % Συμμετοχή 1.Γεωργία, Δασοκομία, Αλιεία ,0 2. Μεταποίηση ,4 3.Παροχή Ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου κλπ 151 0,7 4.Παροχή νερού, δραστηριότητες εξυγίανσης κλπ 134 0,6 5.Κατασκευές ,8 6.Χονδρικό - Λιανικό Εμπόριο Οχημάτων ,7 7.Μεταφορά και Αποθήκευση 690 3,0 8.Υπηρεσίες Παροχής Καταλύματος και Εστίασης ,2 9.Ενημέρωση και Επικοινωνία 208 0,9 10.Χρηματοπιστωτικές και Ασφαλιστικές Δραστηριότητες 279 1,2 11.Επαγγελματικές, Επιστημονικές και Τεχνικές Δραστηριότητες 647 2,8 12.Διοικητικές και Υποστηρικτικές Δραστηριότητες 404 1,8 13.Δημόσια Διοίκηση και Άμυνα, Υποχρεωτική - Κοινωνική Ασφάλιση ,2 14.Εκπαίδευση ,0 15.Ανθρώπινη Υγεία και Κοινωνική Μέριμνα ,5 16.Τέχνες, Διασκέδαση και Ψυχαγωγία 170 0,7 17.Άλλες Δραστηριότητες Παροχής Υπηρεσιών 449 2,0 18.Δραστηριότητες Νοικοκυριών ως εργοδότες 70 0,3 19.Λοιποί οικονομικοί κλάδοι 54 0,2 Σύνολο % Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Στοιχεία Απογραφής,

90 Συγκεκριμένα για τον τομέα της γεωργίας, σύμφωνα με την Έρευνα Διάρθρωσης Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων του 2013, οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις φτάνουν σε αριθμό τις εκ των οποίων ενεργές είναι οι με έκταση χιλιάδων στρεμμάτων. Μικτής παραγωγικής δραστηριότητας (τόσο ζωικής όσο και φυτικής παραγωγής) είναι οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις έκτασης 174 χιλιάδων στρεμμάτων. Οι αμιγώς γεωργικές φθάνουν τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις και οι αμιγώς κτηνοτροφικές τις 169. Σύμφωνα με την έρευνα, όσον αφορά τον κλάδο φυτικής παραγωγής οι καλλιέργειες που συναντώνται είναι μονοετείς (ετήσιες) και πολυετείς (δενδρώδεις-αμπέλια). Στο επόμενο κεφάλαιο, θα γίνει εκτενής παρουσίαση της διαδικασίας συλλογής δεδομένων με την χρήση ερωτηματολογίων. 89

91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Επιλογή θέματος Η σπουδαιότητα της καλλιέργειας του καπνού, με όλα όσα παρετάθησαν παραπάνω, φαίνεται να είναι ζωτικής σημασίας τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο για την Ελλάδα, παρότι η πορεία της καλλιέργειας βαίνει φθίνουσα. Στην τριμηνιαία έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας με τίτλο World Bank commodities price forecast, αναφέρεται πως οι τιμές του ακατέργαστου καπνού στη διεθνή αγορά θα παρουσιάσουν σημαντική μείωση της τάξεως περίπου 30 %. Πόσοι καπνοκαλλιεργητές είναι διατεθειμένοι να συνεχίσουν να παράγουν καπνό με βάση αυτά τα δεδομένα; Το ερώτημα αυτό καλούνται να απαντήσουν οι καπνοπαραγωγοί του νομού Κιλκίς καθώς και αν το αντισταθμιστικό μέτρο του ΣΟΔ βοήθησε στην αναβίωση της καλλιέργειας O σχεδιασμός και η συλλογή του ερωτηματολογίου Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, προκειμένου να συλλεχθούν στοιχεία κατάλληλα όσον αφορά τη διερεύνηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας του καπνού και να εξαχθούν εύλογα συμπεράσματα για την εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στο νομό Κιλκίς επιλέχθηκε η συλλογή πληροφοριών μέσω ερωτηματολογίου (βλ. Παράρτημα Ι). Το ερωτηματολόγιο συντάχθηκε έτσι ώστε οι ερωτήσεις να είναι σύντομες, σαφείς και περιεκτικές για τον σκοπό της έρευνας. Αποτελείται από 17 ερωτήσεις και χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα (Α) περιλαμβάνει τα δημογραφικά στοιχεία της γεωργικής εκμετάλλευσης (φύλλο, ηλικία, επίπεδο εκπαίδευσης κ.α.). Η δεύτερη ενότητα (Β) απαρτίζεται από τα χαρακτηριστικά της γεωργικής εκμετάλλευσης όπως είναι η παραγωγική κατεύθυνση της και οι μεταβλητές δαπάνες. Η τρίτη ενότητα (Γ) πραγματεύεται τις στάσεις και τις απόψεις που επικρατούν για την καλλιέργεια του καπνού, τους λόγους ενασχόλησης, την ένταξη σε προγράμματα, κ.α. Το δείγμα που συμμετείχε στην έρευνα αποτελούνταν από 88 καλλιεργητές καπνού από όλες τις περιοχές του νομού. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων 90

92 τοποθετείται χρονολογικά στην καλλιεργητική περίοδο Πριν από τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων δόθηκαν τα διαπιστευτήρια για την διασφάλιση της ανωνυμίας των στοιχείων. Καθοριστικός παράγοντας για την επικοινωνία με τους καπνοπαραγωγούς ήταν ο Καπνικός Συνεταιρισμός Δήμητρα, από τον οποίο χορηγήθηκαν τα στοιχεία επικοινωνίας. Μετά από κάθε επικοινωνία και συνεννόηση με τους παραγωγούς, καθορίζονταν ένα κοινό μέρος συνάντησης για την συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. Τις περισσότερες φορές το ερωτηματολόγιο συμπληρώνονταν παρουσία του ερευνητή εφόσον ήταν δυνατό, ενώ σε άλλες περιπτώσεις που ήταν δύσκολη η συνεύρεση γίνονταν τηλεφωνικά. Ακόμα, η ενασχόληση ως καταχωρητής και ψηφιοποιητής στο ΟΣΔΕ, βοήθησε στην άμεση επικοινωνία με τους παραγωγούς. Οι παραγωγοί ήταν πρόθυμοι να συμμετάσχουν στη διαδικασία συμπλήρωσής του με εξαίρεση εκείνους που δίσταζαν ζητώντας περισσότερες διευκρινήσεις για το σκοπό της έρευνας. Οι περισσότεροι από αυτούς, κυρίως οι μεγάλοι σε ηλικία εξέφραζαν απορίες ή έχριζαν βοήθειας ώστε να απαντήσουν όσο το δυνατό πιο σωστά σε αυτό που ερωτούνταν. Κατά τη διάρκεια των συναντήσεων πολλές ήταν οι συζητήσεις και οι απόψεις σχετικά με την καπνοκαλλιέργεια ενώ πολλές φορές υπήρξε θυμός και αγανάκτηση για την ισχύουσα κατάσταση. Δεν έλειψαν φυσικά και αυτοί που δεν έδωσαν την απαιτούμενη προσοχή απαντώντας με επιπολαιότητα, δημιουργώντας ανακρίβειες στην εκτίμηση των αποτελεσμάτων Επεξεργασία των δεδομένων Αφού πραγματοποιήθηκε η συλλογή των ερωτηματολογίων, επόμενο βήμα ήταν η εισαγωγή των δεδομένων για επεξεργασία και ανάλυσή τους στο πρόγραμμα Microsoft Office Excel. Τα δεδομένα επεξεργάστηκαν έτσι ώστε να χρησιμοποιηθούν κατάλληλα στο μοντέλο της DEA για να γίνει η περαιτέρω ανάλυση. Για την ευκολότερη ανάγνωση και κατανόηση των αποτελεσμάτων της έρευνας, έχουν δημιουργηθεί πίνακες και διαγράμματα όπου απεικονίζονται τα αποτελέσματα κάθε ερώτησης. 91

93 Επιπλέον, στόχος μας είναι να συζητηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας και να γίνει μια προσπάθεια ερμηνείας των αποτελεσμάτων 5.2 Αποτελέσματα περιγραφικής στατιστικής Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων ξεκινά με μια πλήρη εικόνα των δημογραφικών στοιχείων των καπνοπαραγωγών ώστε να γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά του δείγματος προχωρώντας στα αποτελέσματα κάθε κατηγορίας. Ενότητα (Α) Δημογραφικά στοιχεία Το δείγμα αποτέλεσαν 88 παραγωγοί καπνού από τους οποίους το 67 % ήταν άντρες και το 33 % γυναίκες (βλ. Γράφημα 3) Γράφημα 3: Το φύλο του δείγματος. (N=88) ΦΥΛΟ Άνδρες Γυναίκες 33% 67% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 92

94 Παρατηρούμε πως οι άνδρες υπερτερούν έναντι των γυναικών και αυτό είναι λογικό αφού οι άνδρες ήταν ανέκαθεν οι αρχηγοί των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, ενώ οι γυναίκες βοηθούσαν στα χωράφια ή αποτελούσαν εργατικό δυναμικό. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η εισχώρηση των γυναικών ως αρχηγοί των εκμεταλλεύσεων μέσω προγραμμάτων του ΠΑΑ. Ο πληθυσμός που ασχολείται με την καλλιέργεια του καπνού είναι κυρίως μέσης και μεγάλης ηλικίας. Οι νέοι στρέφονται πλέον σε νέες καλλιέργειες οι οποίες επιδοτούνται και τους αποδίδουν περισσότερα κέρδη. Σε αυτό συμβάλει και η νέα ΚΑΠ όπου εντάσσει στις συνδεδεμένες της εκτός από το βαμβάκι, σιτάρι, ψυχανθή, οσπριοειδή, κ.α.. Ο μέσος όρος ηλικίας, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 7, τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες συγκεντρώνεται στην κλάση ηλικίας και συγκεκριμένα σε ποσοστό 31 % για τις γυναίκες και 33,8 % για τους άνδρες. Διάγραμμα 7: Η ηλικιακή διάρθρωση. (N=88) 40.00% 35.00% 30.00% 25.00% 20.00% 15.00% 10.00% 5.00% 0.00% Ηλικία Άνδρες Γυναίκες Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 93

95 Βάσει αυτών των ποσοστών γίνεται αντιληπτό πως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία καπνοπαραγωγοί δύσκολα παίρνουν το ρίσκο να εντάξουν νέες καλλιέργειες στα σχέδια παραγωγής τους. Σημαντικό ποσοστό της τάξεως των 8,8 % του δείγματος καταλαμβάνουν οι ηλικίες άνω των 65, που λόγω αύξησης των ορίων συνταξιοδότησης συνεχίζουν ακόμα και παράγουν καπνό. Ένα από τα δημογραφικά στοιχεία του ερωτηματολογίου ήταν να δηλωθεί κάποιο και ένα κινητό τηλέφωνο. Από το σύνολο του δείγματος μόλις 5 άτομα δήλωσαν μόνο το κινητό τους τηλέφωνο, ενώ οι περισσότεροι δεν θέλησαν να δώσουν κάποιο στοιχείο επικοινωνίας. Στην πλειοψηφία τους δεν δηλώθηκε από κανέναν και σε ορισμένες περιπτώσεις αγνοούσαν την λέξη αυτή. Παρόλη την τεχνολογική εξέλιξη που έχει επέλθει, η οποία προσφέρει άμεση ενημέρωση του παραγωγού σε πολλά επίπεδα, δεν γίνεται χρήση της. Αναφορικά με το επίπεδο εκπαίδευσης το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος (53,4 %) δήλωσε ότι έχει λάβει μόνο τη βασική εκπαίδευση (βλ. Γράφημα 4). Το 36,3 % τη μέση-ανώτερη και ένα 10,3 % την ανώτατη. Το γεγονός ότι η γενιά του 50 και του 60 εργαζόταν από μικρή ηλικία στα χωράφια, βοηθώντας τους γονείς τους στα προς το ζην, δικαιολογεί απόλυτα αυτό το μεγάλο ποσοστό. Γράφημα 4: Το μορφωτικό επίπεδο των καπνοπαραγωγών. (Ν=88) Επίπεδο Εκπαίδευσης 10% 36% 54% Βασική Μέση-Ανώτερη Ανώτατη Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 94

96 Η δομή της οικογένειας των καπνοκαλλιεργητών φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα (βλ. Διάγραμμα 8). Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι σε ποσοστό 39,8 % η οικογένεια αποτελείται από τέσσερα μέλη. Το 18,2 % ανήκει στις πενταμελής οικογένειες και το 17,1 % στις τριμελής. Με ποσοστό 10,2 % είναι οι οικογένειες που αποτελούνται από έξι μέλη, κάτι που στο παρελθόν το ποσοστό αυτό ήταν μεγαλύτερο, μιας και οι οικογένειες που ασχολούνταν με τον καπνό ήταν πολύτεκνες. Διάγραμμα 8: Η οικογενεικά διάρθρωση. (N=88) μέλη 7 μέλη 6 μέλη 5 μέλη 4 μέλη 3 μέλη 2 Μέλη οικογένειας 0.00% 5.00% 10.00% 15.00% 20.00% 25.00% 30.00% 35.00% 40.00% 45.00% μέλη 2 μέλη 3 μέλη 4 μέλη 5 μέλη 6 μέλη 7 Μέλη οικογένειας 12.50% 17.10% 39.80% 18.20% 10.20% 2.20% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Στην συντριπτική του πλειοψηφία το δείγμα ανήκει στην κατηγορία του κατά κύριου επάγγελμα αγρότη με ποσοστό 87,5 % και το 12,5 % είναι απλά κάτοχος γεωργικής εκμετάλλευσης. Το μεγάλο αυτό ποσοστό δεν μας κάνει εντύπωση διότι οι παραγωγοί που ασχολούνται με τη γεωργία έχουν εξειδικευτεί επενδύοντας και σε μηχανολογικό εξοπλισμό και σε τεχνογνωσία. Άρα δύσκολα θα άλλαζαν επαγγελματικό προσανατολισμό. Βέβαια, υπάρχουν και αυτοί που έχουν αλλάξει επάγγελμα και έχουν τη γεωργία ως συμπληρωματικό εισόδημα. 95

97 Από τα 88 άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα τα επτά δήλωσαν την ενασχόληση τους στον ιδιωτικό τομέα και τρία στον δημόσιο, ενώ ένα δήλωσε ελεύθερος επαγγελματίας. Διάγραμμα 9: Η επαγγελματική διάρθρωση. (N=88) Επαγγελματική κατεύθυνση 70.00% 63.60% 60.00% 50.00% 40.00% 27.40% 30.00% 20.00% 9% 10.00% 0.00% Ιδιωτικός τομέας Δημόσιος τομέας Ελεύθερος επαγγελματίας Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Από τη στατιστική ανάλυση προκύπτει ότι ο μέσος όρος ενασχόλησης με την γεωργία ξεκινάει από το έτος Συγκεκριμένα, το 25,9 % ξεκίνησε μεταξύ , το 25,4 % από το 2011 και το 3,4 % που αποτελείται από τους παλαιούς καλλιεργητές ξεκίνησε το έτος (βλ. Διάγραμμα 10). Όπως γίνεται φανερό οι μεγάλοι σε ηλικία αγρότες σταδιακά αποσύρονται από την γεωργία και την καπνοκαλλιέργεια. 96

98 Διάγραμμα 10: Έτος έναρξης ενασχόλησης με την γεωργία. (N=88) Έτος έναρξης ενασχόλησης 25.40% 21.50% 3.40% 23.80% 25.90% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Ενότητα (Β) Χαρακτηριστικά γεωργικής εκμετάλλευσης Στη δεύτερη ενότητα ο παραγωγός είχε να συμπληρώσει κάποια στοιχεία που αφορούν την εκμετάλλευσή του όπως,το είδος των καλλιεργειών και τα στρέμματα που χρησιμοποιεί, το είδος της εργασίας και τις μεταβλητές δαπάνες. Στον παρακάτω πίνακα (βλ. Πίνακα 18) παρουσιάζονται οι καλλιέργειες που εντάσσονται στα καλλιεργητικά σχέδια των παραγωγών στην καλλιεργητική περίοδο

99 Πίνακας 18: Τα είδη καλλιεργειών που χρησιμοποιούνται στα σχέδια παραγωγής των γεωργών. (Ν=88) Α/Α Πολυετείς Μονοετείς Ψυχανθή 1 Ελαιώνες Καπνός Katerini Φακές 2 Καρποί με κέλυφος Αραβόσιτος Αρακάς 3 Αμπελώνες Μπασμάς Κουκιά 4 Τριφύλλι Βρώμη Λαθούρια 5 Μηδική Κριθάρι Μπιζέλια 6 Μαλακό σιτάριημίσκληρο Ρεβίθια 7 Σκληρό σιτάρι Βίκος 8 Τριτικάλε Γλυκά λούπινα 9 Βαμβάκι Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις στο σύνολό τους παρουσιάζουν συνδυασμό πολυετών, μονοετών και ψυχανθών καλλιεργειών. Από το σύνολο του δείγματος 63 παραγωγοί, το 73 % επιλέγουν εκτός από τον καπνό να εντάξουν στα καλλιεργητικά τους πλάνα και άλλου είδους καλλιέργειες. Οι εδαφοκλιµατικές συνθήκες ευνοούν την διατήρηση των παραδοσιακών καλλιεργειών (δημητριακά, βαμβάκι και αραβόσιτο), ενώ διαφαίνεται η τάση των παραγωγών για επιπλέον κέρδος όσον αφορά την κατεύθυνση των επιδοτήσεων προς τα ψυχανθή και οσπριοειδή. Εντούτοις, υπάρχει και το ποσοστό του 27 % που επιλέγει αμιγώς την μονοκαλλιέργεια του καπνού. Πιθανολογείται ότι το ποσοστό αυτό αφορά κυρίως τους μεγάλης σε ηλικίας καπνοκαλλιεργητές. Ενδεικτικά παρουσιάζονται τα ποσοστά στο Γράφημα 5. 98

100 Γράφημα 5: Το ποσοστό των παραγωγών που συνδυάζουν και άλλες καλλιέργειες εκτός από τον καπνό. Είδη καλλιεργητικών σχεδίων 27% 73% Συνδυασμός καλλιεργειών Αμιγώς καπνοκαλλιέργεια Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Αναφορικά με τις καλλιεργούμενες εκτάσεις, που δεν περιλαμβάνουν την καλλιέργεια του καπνού, ο μέσος όρος των εκτάσεων αυτών ανήλθε στα 103,2 στρ., και η μέγιστη τιμή που καλλιεργήθηκε ήταν 414 στρ. και η ελάχιστη τιμή 3,7 στρ.. Ο μέσος όρος της καλλιέργειας του καπνού του δείγματος είναι 17 στρ. με μέγιστη τιμή τα 55,8 στρ. και ελάχιστη τα 2,3 στρ.. Τα αποτελέσματα της έρευνας συμφωνούν με το γεγονός ότι οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις στον νομό παρουσιάζουν μικρό γεωργικό κλήρο (κάτω από 200 στρ.). Το έδαφος αποτελεί βασικό συντελεστή παραγωγής των γεωργικών εκμεταλλεύσεων αλλά και προϋπόθεση για την ύπαρξη, λειτουργίας και οργάνωση αυτών (Κιτσοπανίδης, 2010). Στην παρούσα ανάλυση, το έδαφος εξετάστηκε από απόψεως ιδιόκτητης, ενοικιαζόμενης έκτασης, μετρούμενης σε στρέμματα. Στον παρακάτω πίνακα (βλ. Πίνακα 19) παρουσιάζονται οι μέσοι όροι των εκτάσεων του καπνού ανάλογα με το καθεστώς ιδιοκτησίας που δήλωσαν οι καπνοκαλλιεργητές. 99

101 Πίνακας 19: Εκτάσεις καπνού κατά μέσο όρο με ελάχιστες και μέγιστες τιμές αυτών. Παραγωγοί (Ν=88) Έκταση ιδίου εδάφους Έκταση ενοικιαζόμενου εδάφους Έκταση συνδυασμός εν/ιδ Μέσος όρος 16,35 16,98 27,34 Ελάχιστη τιμή 2,3 3,70 11,2 Μέγιστη τιμή 55 54,5 55,8 Συνολική έκταση 523,3 815,4 218,9 Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Κατά την ανάλυση, παρατηρήθηκε ότι ορισμένοι παραγωγοί στην γεωργική τους εκμετάλλευση μπορεί να διαθέτουν μόνο ιδιόκτητα στρέμματα, μόνο στρέμματα μέσω ενοικίασης ή συνδυασμό ιδιόκτητων και ενοικιαζόμενων. Παρατηρήθηκε ότι το 53,6 % του δείγματος κατέχει μόνο ενοικιαζόμενη έκταση, το 36,4 % μόνο ιδιόκτητη κι ένα ποσοστό του 10 % κατέχει στρέμματα με συνδυασμό ιδιόκτητης και ενοικιαζόμενης έκτασης (βλ. Γράφημα 6). Γράφημα 6: Το καθεστώς ιδιοκτησίας των καπνοπαραγωγών. Συνδυασμός ιδ/εν 10% Ιδιόκτητα 36,40% Ενοικιαζόμενα 53,60% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 100

102 Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για την ανάπτυξη της καλλιέργειας και για την αποδοτικότητα του καπνού είναι η άρδευση του. Αν και ο καπνός είναι ανθεκτικός στις ξηρασίες, ωστόσο η άρδευσή του αποτελεί επιτακτική ανάγκη, ώστε η ποιότητα και η απόδοση του να είναι όσο το δυνατόν μεγάλες. Οι καπνοπαραγωγοί, συνήθως, πριν επιλέξουν την έκταση που θα καλλιεργήσουν, αναζητούν αγροτεμάχια που είναι προσβάσιμα σε νερό (ΤΟΕΒ, γεώτρηση, πηγάδι, κ.α.). Από τους 88 ερωτηθέντες του δείγματος το 70,5 % πότισε έστω μία φορά τον καπνό που καλλιέργησε, ενώ το 29,5 % άφησε την καλλιέργεια ξηρική. Εκτός από την άρδευση σημαντικός παράγοντας στην απόδοση της καλλιέργειας του καπνού αποτελούν και οι κλιματικές συνθήκες. Ακραίες περιπτώσεις του κλίματος όπως χαλάζι, παρατεταμένη ξηρασία, βροχοπτώσεις και καύσωνας προκαλούν σοβαρές διακυμάνσεις στην απόδοση του καπνού. Επίσης, όσο και αν είναι περίεργο οι κλιματικές συνθήκες βοηθούν στην ανάπτυξη σοβαρών ασθενειών και εντομολογικών προσβολών οι οποίες μειώνουν την παραγωγή και την ποιότητα του προϊόντος. Την περίοδο που διεξάγονταν η έρευνα όπως μας δήλωσαν οι παραγωγοί, ο νομός είχε επηρεαστεί τους καλοκαιρινούς μήνες με πολλές βροχοπτώσεις όπου πραγματοποιούνταν η συγκομιδή του καπνού, με αποτέλεσμα να επηρεαστεί κατά πολύ η ποιότητα του, έχοντας αντίκτυπο στις τιμές. Μέση απόδοση του καπνού στο νομό σύμφωνα με τους παραγωγούς ήταν τα 227 κιλά/στρ. Η ελάχιστη τιμή που παρατηρήθηκε με την ανάλυση των δεδομένων ήταν τα 120 κιλά/στρ., και η μέγιστη τιμή ήταν τα 300 κιλά/στρ.. Βέβαια στην απόδοση της καλλιέργειας συνδράμει και ο παραγωγός εφαρμόζοντας της απαραίτητες καλλιεργητικές φροντίδες καθ όλη την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου από την φύτευση μέχρι την συγκομιδή (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, σκαλίσματα κ.α.). Η τιμή πώλησης του προϊόντος είναι καθοριστικός παράγοντας γιατί η τιμή τελικά καθορίζει το εισόδημα του παραγώγου. Στο σύνολο του δείγματος που ερευνήθηκε υπήρχε ένα εύρος τιμών που ξεκινούσε από 3 /κιλό έως 4,10 /κιλό. Η μέση τιμή του δείγματος ήταν 3,30 /κιλό. Στο παρακάτω διάγραμμα παρατίθενται οι μέσες τιμές που έλαβαν οι παραγωγοί την περίοδο που διεξάχθηκε η έρευνα. 101

103 Διάγραμμα 11: Μέση τιμή πώλησης καπνού περιόδου Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 102

104 Η εργασία (οικογενειακή και ξένη), εµφανίζεται να είναι σημαντικός παράγοντας προσδιορισμού για το κόστος παραγωγής του καπνού. Πάνω από τα 2/3 του συνόλου των παραγωγικών δαπανών κατέχει η εργασία. Οι ποικιλίες μπασμά που καλλιεργούνται κυρίως στο νομό απαιτούν μεγάλη καλλιεργητική φροντίδα και συνεπώς υψηλή παρουσία ανθρώπινης εργασίας. Συνολικά στο δείγμα, το 60,3 % χρησιμοποιεί μόνο την οικογενειακή εργασία, το 37,5 % απασχολεί άτομα της οικογένειάς του μαζί με ξένη εργασία και το 2,2 % απασχολεί μόνο εργάτες. Το γεγονός ότι οι περισσότερες εκμεταλλεύσεις απασχολούν άτομα από την οικογένεια φανερώνει την προσπάθεια των παραγωγών για μείωση του κόστους παραγωγής τους και συνεπώς την εξοικονόμηση εισοδήματος από τα ημερομίσθιά της. Στον Πίνακα 20 παρουσιάζονται συνολικά τα άτομα που απασχολούνται, οι μέρες απασχόλησής τους και το κόστος ανά ημέρα. Πίνακας 20: Είδος εργασίας: απασχολούμενοι, μέσος όρος ημερών εργασίας και κόστος/ημέρα. Α π α σ χ ο λ ο ύ μ ε ν ο ι Οικογενειακή Ποσοστό Ξένη Ποσοστό ξένης εργασία οικογενειακής εργασία εργασίας % εργασίας % 1-2 άτομα 53,5 % 1-5 άτομα 80% 3-4 άτομα 46,5 % 6-10 άτομα 17% άτομα 3% Μέσος όρος ημερών / άτομο Μέσο κόστος /ημέρα 157 ημέρες 100% 136 ημέρες 100% 17,5 / ημέρα - 20 /ημέρα - Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 103

105 Το κεφάλαιο, είναι ο τρίτος βασικός συντελεστής παραγωγής μιας γεωργικής εκμετάλλευσης και εμφανίζεται υπό τη μορφή του σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου (Κιτσοπανίδης, 2010). Το σταθερό κεφάλαιο περιλαμβάνει δαπάνες αποσβέσεων, συντηρήσεων και ασφαλίστρων ενώ το μεταβλητό κεφάλαιο, δαπάνες αναλωσίμων όπως σπόροι, λιπάσματα, λοιπά προϊόντα φυτοπροστασίας και καύσιμα, λοιπές δαπάνες όπως νερό ή ρεύμα και τέλος δαπάνες για ενοικίαση ξένου μηχανικού εξοπλισμού (Κιτσοπανίδης, 2010). Από τις κατηγορίες του κεφαλαίου, η ξένη εργασία, είναι η δαπάνη με το υψηλότερο κόστος. Ακολουθούν τα φυτοφάρμακα, τα καύσιμα και τέλος τα λιπάσματα. Στο διάγραμμα παρακάτω παρουσιάζονται οι μέσοι όροι των δαπανών όπως αυτοί προέκυψαν από την επεξεργασία που έχει γίνει. Η ξένη μηχανική εργασία απαντάται μόνο σε τρία άτομα και για αυτό δεν αποτελεί αξιόλογη δαπάνη στο σύνολο του δείγματος. Διάγραμμα 12: Μέσοι όροι μεταβλητών δαπανών σε. 10,000 9,000 8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1, ,200 1,500 Φυτοφάρμακα Λιπάσματα Καύσιμα Ξένη εργασία Ξένη μηχανική εργασία Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 104

106 Ενότητα (Γ) Στάσεις και απόψεις καπνοπαραγωγών για την καλλιέργεια του καπνού Στην τελευταία ενότητα του ερωτηματολογίου για την συλλογή των τάσεων και απόψεων των συμμετεχόντων για την καλλιέργεια που εξετάζεται, χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα Likert και οι διπολικές ερωτήσεις, οι οποίες έχουν σαν δυνατές απαντήσεις μόνο δύο επιλογές του τύπου Ναι/Όχι. Στο τέλος του ερωτηματολογίου τοποθετείται ένα υποθετικό σενάριο απαντώντας με Ναι/Όχι φανερώνοντας την πρόθεση του παραγωγού για τη συνέχιση της καλλιέργειας του καπνού. Αναλυτικότερα, εξετάστηκαν οι λόγοι για τους οποίους το δείγμα των 88 παραγωγών αποφάσισε να ασχοληθεί με την καπνοκαλλιέργεια. Στο διάγραμμα που ακολουθεί φαίνονται οι απαντήσεις που έδωσαν (βλ. Διάγραμμα 13). Διάγραμμα 13: Οι λόγοι ενασχόλησης με την καπνοκαλλιέργεια % 80.00% 60.00% 40.00% 20.00% Συμφωνώ απόλυτα Συμφωνώ Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ Διαφωνώ Διαφωνώ απόλυτα 0.00% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 105

107 Τα αποτελέσματα από την ανάλυση της κλίμακα Likert έδειξαν ότι οι παραγωγοί σε ποσοστό 68 % συμφώνησαν ότι η εμπορική τιμή του καπνού συνετέλεσε στην απόφαση τους να ασχοληθούν με την παραγωγή του προϊόντος. Το εισόδημα από την καπνοκαλλιέργεια σε ποσοστό 59 % θεωρήθηκε ικανοποιητικό και το 48 % αποφάσισε να ασχοληθεί με τον καπνό εξαιτίας των οικονομικών συγκυριών των τελευταίων ετών. Όπως έχει αναφερθεί και στα παραπάνω κεφάλαια οι επιδοτήσεις του καπνού έπαψαν να ισχύουν από το 2006, παρόλα αυτά η επιδότηση του, υπήρξε παράγοντας που επηρέασε θετικά τους παραγωγούς στο να εντάξουν τον καπνό στις γεωργικές τους εκμεταλλεύσεις. Το ποσοστό που αφορά στις επιδοτήσεις αποτελεί το 46 % του δείγματος. Για την κληρονομιά και το κόστος της καλλιέργειας δεν μπόρεσε να ανιχνευθεί επίδραση μιας και το δείγμα σε μεγάλο αριθμό τήρησε ουδετερότητα. Όσον αφορά την ένταξη των καπνοπαραγωγών σε κάποιο από τα προγράμματα του ΠΑΑ, ελάχιστοι είναι αυτοί που είναι ενταγμένοι. Το 26,2 % έχει ενταχθεί στο μέτρο 112 «Εγκατάσταση νέων αγροτών», ενώ το 12,5 % έχει ενταχθεί στο μέτρο 214 «Γεωργό-περιβαλλοντικές ενισχύσεις» της δράσης σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης του καπνού. Και στα δυο προγράμματα το μεγαλύτερο ποσοστό των αγροτών έχει μείνει εκτός προγραμμάτων. Οι λόγοι για τους οποίους οι παραγωγοί δεν εντάχθηκαν στο ΣΟΔ συγκεντρώθηκαν και ομαδοποιήθηκαν (λόγω του ότι υπήρξε μεγάλη διάσταση απόψεων) σε επτά κατηγορίες, οι οποίες παρουσιάζονται με τη σειρά στο Διάγραμμα

108 Διάγραμμα 14: Λόγοι που συντέλεσαν στην μη ένταξη στο ΣΟΔ καπνού % 35.00% 30.00% 25.00% 20.00% 15.00% 10.00% 5.00% 0.00% Άγνοια Ανώφελο Ελάχιστη οικονομική ενίσχυση Καθυστέρηση πληρωμών Κακή πληροφόρηση Δέσμευση αγρ/χιων Αδιάφορο Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Παρόλες τις αντισταθμιστικές ενέργειες του ΥΠΑΑΤ για την ενίσχυση της καπνοκαλλιέργειας μετά την κατάργηση των επιδοτήσεων διαπιστώθηκε, τουλάχιστον στον νομό Κιλκίς ότι ήταν αποτυχημένες. Το μεγαλύτερο μέρος των παραγωγών δήλωσε ότι δεν εντάχθηκε στο πρόγραμμα της ολοκληρωμένης διαχείρισης επειδή είχε άγνοια.το γεγονός αυτό αποδεικνύει τις παθογένειες του αγροτικού τομέα σε επίπεδο πληροφόρησης, οργάνωσης και λειτουργίας. Μια μερίδα των παραγωγών θεώρησε ανώφελη και άνευ σημαντικότητας την ένταξη των αγροτεμαχίων στο πρόγραμμα διότι πίστευαν ότι έτσι όπως είχε συνταχθεί το πρόγραμμα δεν θα ήταν κερδισμένοι από την όλη διαδικασία. Οι πεποιθήσεις ότι η οικονομική ενίσχυση θα είναι ελάχιστη και θα υπάρξει καθυστέρηση στις πληρωμές αποτέλεσαν επιπλέον ανασταλτικούς παράγοντες. Φαίνεται πως οι υψηλές απολαβές των προηγούμενων χρόνων από τις επιδοτήσεις που δίνονταν για τον καπνό καθιστούν οποιαδήποτε άλλη ενίσχυση μη ικανοποιητική. Επιπροσθέτως, οι καθυστερήσεις στις πληρωμές της βιολογικής 107

109 γεωργίας, για πάνω από τρία έτη, αποθάρρυναν τους παραγωγούς (που όπως φαίνεται εκ των υστέρων είχαν δίκιο). Ο συνεχώς μεταβαλλόμενος αγροτικός τομέας χρήζει έγκυρης και έγκαιρης πληροφόρησης από μέρους των παραγωγών. Οι παραγωγοί οφείλουν να ενημερώνονται για τις εξελίξεις στις κατά τόπους Δ/σεις Αγροτικής Οικονομίας, στις Ενώσεις Αγροτικών Συν/σμών, στα μελετητικά γραφεία ιδιωτών γεωπόνων και από το διαδίκτυο. Παρότι υπάρχει πληθώρα υπηρεσιών για αυτά τα θέματα οι παραγωγοί ενημερώνονται, κυρίως από όσα συζητούνται σε δημόσιους χώρους (καφενεία) με αποτέλεσμα να δημιουργούνται στρεβλώσεις. Ένα μέρος του δείγματος παρόλα αυτά απάντησε ότι η κακή πληροφόρηση που είχε λειτούργησε αρνητικά στον να μην ενταχθεί στο ΣΟΔ. Μια από τις απαιτήσεις του προγράμματος ήταν και η πενταετής δέσμευση των αγροτεμαχίων που θα συμπεριληφθούν στην ολοκληρωμένη διαχείριση. Δηλαδή ο παραγωγός είναι ο υποχρεωμένος το 30 % της έκτασης που εγκρίθηκε στην ολοκληρωμένη να το καλλιεργεί με ψυχανθή ενώ το 70 % με επίσπορες και καπνό. Κάτι τέτοιο θεωρήθηκε από τους παραγωγούς αρνητικός παράγοντας, διότι πιστεύουν ότι ο καπνός στο ίδιο αγροτεμάχιο δεν ευδοκιμεί. Από τους ερωτούμενους υπήρξε και ένα πολύ μικρό ποσοστό που χαρακτήρισε το εν λόγο πρόγραμμα αδιάφορο χωρίς να δοθούν περαιτέρω εξηγήσεις. Επιπλέον, στην περίπτωση των παραγωγών που έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα της ολοκληρωμένης διαχείρισης η επόμενη ερώτηση ήταν για το πόσα αγροτεμάχια συμπεριλαμβάνονταν στο ΣΟΔ. Στην πλειοψηφία τους και οι έντεκα καπνοπαραγωγοί, όσα στρέμματα δήλωσαν στα χαρακτηριστικά της εκμετάλλευσής τους, τόσα έχουν εντάξει και στο ΣΟΔ. Η συνολική έκταση ανήλθε στα 239 στρέμματα από τα 322 στρέμματα που εγκρίθηκαν στον νομό. Εν συνεχεία, με σκοπό να ερευνηθεί η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας στο νομό, ζητήθηκε από τους παραγωγούς να απαντήσουν αν από το 2011 και έπειτα αύξησαν τα στρέμματα τους και για ποιο λόγο. Όπως φαίνεται και στο γράφημα που 108

110 ακολουθεί, είναι πολλοί λίγοι οι παραγωγοί που αύξησαν την έκταση που καλλιεργούν καπνό (βλ. Γράφημα 7). Γράφημα 7: Το ποσοστό των καπνοπαραγωγών που αύξησαν τις εκτάσεις καπνού από το Αύξησαν τα στρ. Δεν αύξησαν στρ. 24% 76% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Καθώς ο καπνός ανατολικού τύπου είναι μια καλλιέργεια όπου η εντατική εργασία είναι απαραίτητη, οι παραγωγοί δύσκολα μεταβάλλουν τα στρέμματα τους. Συνήθως, πριν ξεκινήσει η καλλιεργητική περίοδος, οι παραγωγοί εκτιμούν πόσα άτομα περίπου θα μπορέσουν να απασχολήσουν (οικογενειακή και ξένη εργασία) στην εκμετάλλευση ορίζοντας έτσι τα στρέμματα που θα καλλιεργήσουν. Το μεγαλύτερο ποσοστό από τους παραγωγούς καλλιεργεί κάθε χρόνο τα ίδια στρέμματα με εξαίρεση ορισμένους που έχουν μετατρέψει τις εκμεταλλεύσεις του καπνού σε επιχειρήσεις καλλιεργώντας στρέμματα πάνω από το μέσο όρο. Η αύξηση των στρεμμάτων κυμαίνεται από 2 στρέμματα η ελάχιστη έκταση, έως 30 στρέμματα η μέγιστη έκταση σύμφωνα με τις απαντήσεις που δόθηκαν από το δείγμα του 24 %. 109

111 Ο κυριότερος λόγος που οδήγησε τους καπνοκαλλιεργητές στην αύξηση των στρεμμάτων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους τους το οποίο επιτυγχάνουν, είτε εντάσσοντας στην εκμετάλλευση τους στο πρόγραμμα της ολοκληρωμένης διαχείρισης, είτε λόγω της καλύτερης εμπορικής τιμής που μπορεί να τύχουν. Ο κλάδος του καπνού παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε τα προηγούμενα χρόνια συνεχίζει να προσφέρει ικανοποιητικό εισόδημα στους καπνοκαλλιεργητές, άποψη που συμμερίσθηκε το 71,7 % του συνόλου. Αφενός η μείωση της προσφοράς του καπνού και αφετέρου οι επενδύσεις από μεγάλες καπνοβιομηχανίες, που έγιναν κατά τα παρελθόν και συνεχίζουν να γίνονται, οδήγησαν στην αύξηση της εμπορικής τιμής ώστε οι εναπομείναντες παραγωγοί να θεωρούν το εισόδημα από τον καπνό ικανοποιητικό. Το 9 % απάντησε αρνητικά, ενώ την άποψη αυτή δεν ενστερνίστηκε μια μερίδα παραγωγών σε ποσοστό 19,3 % που δεν θέλησε να αποκαλύψει τη διάθεσή της στο ερώτημα αυτό. Η διάκριση αυτή γίνεται εμφανέστερη και στο παρακάτω διάγραμμα. Διάγραμμα 15: Ποσοστά παραγωγών για το αν θεωρούν το εισόδημα από τον καπνό ικανοποιητικό % 70.00% 71.70% 60.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% 9% ΝΑΙ OΧΙ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 19.30% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 110

112 Ένας από τους βασικούς στόχους της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθεί η πρόθεση των παραγωγών καπνού του νομού Κιλκίς να συνεχίσουν την ίδια καλλιέργεια υπό τη συνθήκη μείωσης της εμπορικής τιμής του προϊόντος κατά 30 %. Για την υλοποίηση του στόχου τοποθετείται μια υποθετική ερώτηση που απαντάται με ΝΑΙ/OΧΙ και δίνεται η εναλλακτική επιλογή στην περίπτωση που η απάντηση είναι αρνητική να συμπληρώσει ο ερωτώμενος την καλλιεργητική τάση που θα ακολουθήσει. Διάγραμμα 16: Οι καλλιεργητικές τάσεις των παραγωγών σε ενδεχόμενη αποχώρησή τους από την καπνοκαλλιέργεια. Διατήρηση καπνοκαλλιέργειας Εγκατάλειψη καπνοκαλλιέργειας Τίποτα 2% Δενδρώδεις καλλιέργειες Δυναμικές καλλιέργειες 3% 5% 43% 57% Ψυχανθή Κηπευτικά 13% 14% Ενεργειακά φυτά 19% Αμπελώνες 21% Βαμβάκι 23% Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. Από τα αποτελέσματα της ανάλυσης προκύπτει ότι το 57 % προτίθεται να συνεχίσει να καλλιεργεί καπνό ακόμα και από την υποτιθέμενη μείωση της εμπορικής τιμής, ενώ το 43 % θα εγκαταλείψει την καπνοκαλλιέργεια αντικαθιστώντας τον καπνό με άλλες καλλιέργειες που θα ενισχύσουν εξίσου το εισόδημα του. Αναντίρρητα, η διαφορά των ποσοστών είναι ελάχιστη γεγονός που δηλώνει ότι ένας στους δυο παραγωγούς θα εγκαταλείψει την καπνοκαλλιέργεια. 111

113 Η καλλιέργεια με τη μεγαλύτερη τάση αντικατάστασης του καπνού συγκεντρώνεται στο βαμβάκι και αυτό γιατί, αν και τοκόστος της βαμβακοκαλλιέργειας είναι μεγάλο και απαιτεί εξειδίκευση (μηχανολογική, τεχνογνωσία), αποτελεί μια καλλιέργεια που μέχρι και σήμερα η ΚΑΠ συνεχίζει να την πριμοδοτεί με πολύ υψηλές ενισχύσεις. Με κριτήριο λοιπόν, τις άμεσες ενισχύσεις που δίνονται, οι παραγωγοί θα επέλεγαν την ενασχόληση με τους αμπελώνες, τα ψυχανθή και τις δενδρώδεις καλλιέργειες. Τα κηπευτικά αποτελούν κι αυτά επιλογή για την αντικατάσταση του καπνού από τους παραγωγούς, των οποίων όµως θα πρέπει πρώτα να διασφαλισθεί η διαθεσιμότητα. Με τη συμβολαιακή γεωργία και τις συμβάσεις που γίνονται από τις επιχειρήσεις βιοκαυσίμων ενθαρρύνεται η καλλιέργεια των ενεργειακών φυτών διότι ο παραγωγός αμείβεται με σταθερές τιμές και βάση της ποσότητας που θα παραδώσει. Οι παράμετροι αυτοί ίσως επηρεάζουν θετικά τους παραγωγούς για την επιλογή των ενεργειακών φυτών. Τέλος, υπήρξε ένα μικρό ποσοστό που απάντησε ότι δεν θα καλλιεργούσε τίποτα στην ενδεχόμενη μείωση της τιμής του καπνού φανερώνοντας έτσι την δυσαρέσκειά του σε περίπτωση που το σενάριο μπορεί να ισχύσει. Διαπιστώνεται δηλαδή, πως η τιµή του προϊόντος επιδρά σηµαντικά στην προθυμία των παραγωγών να συνεχίσουν την καλλιέργεια καπνού. 112

114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Μεθοδολογία Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων Στην ενότητα αυτή θα γίνει η μεθοδολογική προσέγγιση που εφαρμόστηκε στα δεδομένα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων για την κατάλληλη εξαγωγή συμπερασμάτων από την εκτίμηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας μέσω της μη παραμετρικής προσέγγισης. Σύμφωνα με τον Coelli Τ. (1996), το μοντέλο της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων (Data Envelopment Analysis DEA) δημιουργεί ένα όριο παραγωγικών δυνατοτήτων, που περιλαμβάνει - ή περικλείει - όλα τα δεδομένα. Αυτό το επιτυγχάνει μέσω μεθόδων γραμμικού προγραμματισμού βάση του οποίου και πραγματοποιείται η εκτίμηση. Διαφορετικά, η DEA με τη χρήση γραμμικού προγραμματισμού προσδιορίζει την εν δυνάμει συνάρτηση παραγωγής των μονάδων του δείγματος (Κουριάτη, 2016). Οι συνδυασμοί εκροών και εισροών των μονάδων αυτών που βρίσκονται πάνω στην εν δυνάμει συνάρτηση, θεωρούνται τεχνικά πλήρως αποτελεσματικές, ενώ η τεχνική αποτελεσματικότητα των υπολοίπων μονάδων, εκτιμάται με την Ευκλείδεια απόσταση του συνδυασμού εκροών και εισροών τους, από την επιφάνεια της εν δυνάμει συνάρτησης (Κουριάτη, 2016). Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας για την εκτίμηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας, έγινε χρήση του μοντέλου VRS με προσανατολισμό ως προς τις εισροές. Παρόλα αυτά, στην εν λόγω ενότητα θα γίνει εκτενής παρουσίαση και των δύο τύπων προσανατολισμού ώστε οι αναγνώστες της παρούσας εργασίας, να έχουν μία πλήρη εικόνα του μεθοδολογικού πλαισίου εκτίμησης τεχνικής αποτελεσματικότητας μέσω της Data Envelopment Analysis. Ο Coelli Τ. (1996) ως προς την ανάλυση των μοντέλων CRS και VRS, υποθέτει την ύπαρξη K εισροών και M εκροών για κάθε μια από τις N μονάδες λήψεις αποφάσεων (DMU s) του μελετώμενου δείγματος (Κουριάτη, 2016). 113

115 Κάθε i μονάδα, αντιπροσωπεύεται από τα διανύσματα xi για τα δεδομένα εισροών και yi για τα δεδομένα εκροών με αποτέλεσμα, η K N μήτρα των εισροών Χ και η M Ν μήτρα των εκροών Υ, να αντιπροσωπεύουν όλα τα δεδομένα των Ν μονάδων λήψης αποφάσεων του δείγματος. Στην προκειμένη περίπτωση, οι μονάδες λήψης αποφάσεων (DMU s) είναι οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις (Κουριάτη, 2016). Η εκροή αποτελείται από την ακαθάριστη πρόσοδο εκφρασμένη σε χρηματικές μονάδες, δηλαδή σε ευρώ και οι εισροές είναι οι συντελεστές παραγωγής του εδάφους και της εργασίας εκφρασμένων σε φυσικές μονάδες όπως στρέμματα και μέρες εργασίας αντίστοιχα και τέλος του κεφαλαίου (μεταβλητού) σε χρηματικές μονάδες, δηλαδή σε ευρώ. Η DEA, λειτουργεί με μία φόρμα αναλογίας (ratioform) μέσω της οποίας, υπολογίζεται η αποτελεσματικότητα. Η αναλογία αυτή αφορά τον λόγο του σταθμισμένου μέσου όρου των εκροών προς τον σταθμισμένο μέσο όρο των εισροών που χρησιμοποιήθηκαν. Αυτό το πρόβλημα τίθεται ως εξής (Coelli Τ., 1996): maxu,v (u yi/ v xi) Subject to u yj/ v xj 1 j = 1, 2,., N u,v 0 (1) όπου τα xi και yi είναι τα διανύσματα εισροών και εκροών για την μονάδα i, αντίστοιχα. Τα u και v είναι το Μ x 1 διάνυσμα σταθμίσεων που συνδέονται με τις εισροές Μ και το K x 1 διάνυσμα σταθμίσεων που συνδέονται με τις εκροές Κ των μονάδων του δείγματος. Κατά την επίλυση αυτού του προβλήματος δίνονται οι βέλτιστες τιμές των u και v, ώστε να μεγιστοποιείται το μέτρο της αποτελεσματικότητας για κάθε DMU υπό τον περιορισμό ότι όλα τα μέτρα αποτελεσματικότητας να είναι μικρότερα ή ίσα του ενός. Εάν ο βαθμός τεχνικής αποτελεσματικότητας μίας DMU ισούται µε την μονάδα, η τεχνολογία παραγωγής αυτής της DMU χρησιμοποιείται αποτελεσματικά 114

116 από την ίδια σε αντίθεση με τις τεχνολογίες παραγωγής των υπολοίπων (Κουριάτη, 2016). Το παραπάνω πρόβλημα (Πρόβλημα 1), είναι διατυπωμένο µε τη μορφή κλάσματος και θα πρέπει να μετατραπεί σε γραμμική μορφή ώστε να επιλυθεί µε την μέθοδο του γραμμικού προγραμματισμού. Όταν μεγιστοποιείται ένας λόγος (κλάσμα), ο παρονομαστής τίθεται ίσος µε κάποια σταθερή τιμή, μεγιστοποιώντας τον αριθμητή (Κουριάτη, 2016). Επομένως, το πρόβλημα (1) επιβάλλοντας τον περιορισμό v xi =1, μπορεί να διατυπωθεί και ως εξής (Coelli T., 1996): maxμ,ν(μ yi) Subject to ν xi = 1 μ yj- ν xj 0, j = 1,2,,N μ, ν 0 (1.1) όπου τα διανύσματα των σταθμίσεων u και v συμβολίζονται πλέον µε µ και ν. Αυτή η μορφή είναι γνωστή στο γραμμικό πρόβλημα προγραμματισμού. Εν συνεχεία, το πρόβλημα (1.1), μπορεί να πάρει την μορφή του παρακάτω δυϊκού προβλήματος (Πρόβλημα 1.2), (Κουριάτη, 2016): min θ, λ θ Subject to -y i + Υ λ 0 θ xi - Χ λ 0 λ 0 (1.2) όπου θ είναι παράμετρος που αποτελεί την τεχνική αποτελεσματικότητα και βρίσκεται μεταξύ των τιμών 0 και 1. Δηλαδή ισχύει ότι 0 θi 1. Αν η παράμετρος θ, αναλογεί στην τιμή 1, δηλαδή θ=1, τότε ορίζεται ένα σημείο επάνω στο όριο (frontier) και έτσι μια DMU, 115

117 θεωρείται αποτελεσματική. Αν η παράμετρος θ, αναλογεί σε τιμές μικρότερες του 1, δηλαδή όταν θ<1, ορίζεται ένα σημείο κάτω από το όριο και έτσι η μονάδα θεωρείται μια μη τεχνικώς αποτελεσματική (Κουριάτη, 2016). Τέλος, το λ είναι το N 1 διάνυσμα των σταθερών. Το πρόβλημα (1.2) χρειάζεται να επιλυθεί N φορές ώστε να προκύψει η τιμή της παραμέτρου θ (Efficiency Score) για κάθε μονάδα λήψης αποφάσεων (DMU) που συμμετέχει στο δείγμα (Coelli, 1996). Αυτό το μοντέλο γραμμικού προγραμματισμού, απαντά στην υπόθεση των σταθερών αποδόσεων κλίμακας (Constants Returns to Scale CRS), προσανατολισμένου ως προς τις εισροές (Κουριάτη, 2016). Η ολική τεχνική αποτελεσματικότητα (ΤΕCRS), διαχωρίζεται στην καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα (TEVRS) και στην αποτελεσματικότητα κλίμακας (TESE). Η λύση του μοντέλου VRS που αναφέρεται σε μεταβαλλόμενες αποδόσεις κλίμακας προτάθηκε από τους Banker R., Charnes A., & Cooper W. (1984). Για τον σκοπό αυτό το παραπάνω πρόβλημα γραμμικού προγραμματισμού (Πρόβλημα 1.2), τροποποιείται έτσι ώστε να αναφέρεται σε μεταβλητές αποδόσεις κλίμακας (Variable Returns to Scale VRS), (Πρόβλημα 1.3) ως έχει (Κουριάτη, 2016): minθ,λ θi Subject to yi + Yλ 0 θxi Χλ 0 N1 λ = 1 λ 0 (1.3) Εν συνεχεία, η αποτελεσματικότητα κλίμακας υπολογίζεται μέσω της παρακάτω σχέσης (Κουριάτη, 2016): 116

118 SE i = θicrs θi VRS όπου ο αριθμητής θi CRS αποτελεί την αποτελεσματικότητα υπό την υπόθεση των σταθερών αποδόσεων κλίμακας και ο παρονομαστής, θi VRS την αποτελεσματικότητα κάτω υπό την υπόθεση των μεταβαλλόμενων αποδόσεων κλίμακας. Αν η SEi=1, τότε η οικονομική μονάδα θεωρείται αποτελεσματική ως προς την κλίμακα, ενώ αν η SEi<1 τότε θεωρείται αναποτελεσματική ως προς την κλίμακα παραγωγής (Κουριάτη, 2016). Δηλαδή, η αποτελεσματικότητα κλίμακας αφορά την ιδιότητα μίας οικονομικής μονάδας να λειτουργεί σε άριστο μέγεθος, υπό την έννοια της μεγιστοποίησης του προϊόντος που παράγει με δεδομένη υπάρχουσα τεχνολογία παραγωγής ή την ελαχιστοποίηση των εισροών με δεδομένο το επίπεδο εκροών. Τα προβλήματα 1.2 και 1.3, αντιστοιχούν στο μοντέλο της DEA για εκτίμηση τεχνικής αποτελεσματικότητας, προσανατολισμένου ως προς τις εισροές σε σταθερές και μεταβαλλόμενες αποδόσεις κλίμακας. Το μοντέλο προσανατολισμού ως προς τις εκροές σε σταθερές και μεταβλητές αποδόσεις κλίμακας, αντιστοιχεί στα παρακάτω προβλήματα (Κουριάτη, 2016): Maxφ,λφ Subject to - φyi + Y λ 0 Xi X λ 0 λ 0 (1.4) όπου η παράμετρος φ αποτελεί την αναλογική αύξηση των εκροών μίας DMU με τα επίπεδα των εισροών να διατηρούνται σταθερά και ισχύει ο περιορισμός 1 φ <. Το αντίστροφο της φ, θα αποτελεί το αποτέλεσμα της τεχνικής αποτελεσματικότητας υπό CRS, μοντέλου προσανατολισμένου ως προς τι εκροές ισχύοντας ότι θi=φi -1 (Coelli Τ. et al., 2005). Το αντίστοιχο πρόβλημα, υπό την υπόθεση VRS, είναι το παρακάτω (Κουριάτη, 2016): maxφ,λφ 117

119 Subject to Φ yi + Υ λ 0 Χi - Χ λ 0 Ν1 'λ = 1 λ 0 (1.5) Έτσι η ανάλογη αποτελεσματικότητα κλίμακας που προκύπτει, εξηγείται από τη σχέση: SE i = ΦiCRS 1 ΦiVRS 1 Όπως παρατηρείται, η μόνη διαφορά μεταξύ των μοντέλων CRS και VRS, είναι η πρόσθεση του περιορισμού της κυρτότητας N1 λ=1 όπου Ν1 είναι ένα Ν 1 διάνυσμα μονάδων (Coelli Τ., 1996). Το μοντέλο της τεχνικής αποτελεσματικότητας υπό την υπόθεση των VRS, παρουσιάζει σύνορο πιο εύκαμπτο σε σχέση με το σύνορο του μοντέλου CRS (Coelli T.,1996) με αποτέλεσμα το VRS μοντέλο να περιβάλλει με αυστηρότερο τρόπο τα δεδομένα και η αποτελεσματικότητα που προκύπτει να είναι ίση ή μεγαλύτερη από αυτή του CRS μοντέλου (Sharma et al., 1999). Αυτό είναι αποτέλεσμα του περιορισµού Ν1 'λ = 1 που μετατρέπει το εν δυνάµει όριο της τεχνολογίας παραγωγής σε κυρτό και έτσι το σηµείο μιας DMU είναι δίχως αποτελεσματικότητα επάνω σε αυτή την επιφάνεια, αποτελεί επίσης έναν κυρτό συνδυασμό σε αντίθεση με το μοντέλο της DEA υπό την CRS υπόθεση που δεν επιβάλλονται περιορισμοί κυρτότητας (Κουριάτη, 2016). Η αποτελεσματικότητα κλίμακας, δε δείχνει τη φύση των αποδόσεων κλίμακας των μονάδων του δείγματος. Δηλαδή, δεν εξακριβώνεται εάν διαθέτουν αύξουσες ή φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας (Coelli T.,1996). Για αυτό το λόγο, η υπόθεση BCC τροποποιείται έτσι ώστε να λαμβάνει υπόψη και τις μη αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας (Non Increasing Returns to Scale - NIRS), αντικαθιστώντας τον περιορισμό Ν1 'λ = 1 με τον Ν1 'λ 1 στο πρόβλημα 1.3 για την input oriented efficiency περίπτωση (Κουριάτη, 2016), 118

120 Minθ,λθi Subject to yi + Yλ 0 θxi Χλ 0 N1 λ 1 λ 0 (1.3.1) Στην περίπτωση του προσανατολισμένου μοντέλου ως προς τις εκροές, τότε θα ισχύει η παρακάτω επέκταση του προβλήματος 1.5: Maxφ,λφ Subject to Φyi + Υλ 0 Χi Χλ 0 Ν1 'λ 1 λ 0 (1.5.1) Για τις μονάδες που τα αποτελέσματα των NIRS και DEA-VRS υποδείγματα είναι ίσα, ισχύουν φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας, ενώ αν είναι διαφορετικά προκύπτουν αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. 119

121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας Για την εκτίμηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας χρησιμοποιήθηκε η ακαθάριστη πρόσοδος σε χρηματικές μονάδες (ευρώ) και συγκεκριμένα ανά στρέμμα της κάθε καπνογεωργικής εκμετάλλευσης ως εξαρτημένη μεταβλητή και ως ανεξάρτητες μεταβλητές οι συντελεστές παραγωγής του εδάφους σε στρέμματα, της οικογενειακής και ξένης εργασίας συναθροισμένης σε ημέρες και του μεταβλητού κεφαλαίου σε ευρώ το οποίο όπως προαναφέρθηκε περιλαμβάνει τα κόστη λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και καυσίμων. Αυτοί οι συντελεστές παραγωγής επιλέχθηκαν, διότι χρησιμοποιούνται κατά κόρων στη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας καπνού. Συγκεκριμένα στα πλαίσια της παρούσας ανάλυσης χρησιμοποιήθηκαν μια εκροή και πέντε εισροές. Το μοντέλο της DEA που χρησιμοποιήθηκε είναι με προσανατολισμό ως προς τις εισροές και συγκεκριμένα μελετήθηκε το VRS μοντέλο καθώς θεωρείται πιο ρεαλιστικό - εν αντιθέσει του CRS μοντέλου - λόγω των οικονομικών διακυμάνσεων που επικρατούν στην αγορά και του ατελούς ανταγωνισμού (Coelli, 1996) μεταξύ των γεωργικών επιχειρήσεων. Τα αποτελέσματα της έρευνας προέρχονται από την ανάλυση των 88 καπνοπαραγωγικών εκμεταλλεύσεων της Περιφερειακής Ενότητα του Κιλκίς που συμμετείχαν στην έρευνα κατά τη διάρκεια μίας χρονικής περιόδου από το 2014 μέχρι το Για το λόγο αυτό για την εκτίμηση της Τεχνικής Αποτελεσματικότητας εφαρμόστηκε το μοντέλο μία φορά και επιλύθηκε 88 φορές ίσες με τον αριθμό των μονάδων του δείγματος. Για την εκτίμηση χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο DEAP version 2.1 του Coelli T. (1996) και τα αποτελέσματα που προέκυψαν, επεξεργάστηκαν στο πρόγραμμα Microsoft Office Excel. Στο επόμενο υποκεφάλαιο, παρουσιάζεται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της εκτίμησης σε καπνογεωργικές εκμεταλλεύσεις της περιφερειακής ενότητας Κιλκίς με δεδομένα τα οποία συλλέχθηκαν μέσω ερωτηματολογίου την καλλιεργητική περίοδο

122 7.1.1 Τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας Όπως προαναφέρθηκε, η υπόθεση των σταθερών αποδόσεων κλίμακας δεν θεωρείται τόσο ρεαλιστική γιατί καλείται να διακρίνει μόνο τις τεχνικά αποτελεσματικές μονάδες και εύκολα υποθέτει κανείς ότι μόνο ορισμένες από τις εξεταζόμενες μονάδες λήψης αποφάσεων δεν λειτουργούν στα πλαίσια του άριστου μεγέθους. Για το λόγο αυτό και επιλέχθηκε η ανάλυση των αποτελεσμάτων όσον αφορά τη VRS_TE. Η εφαρμογή του μοντέλου, έδειξε ότι ο μέσος όρος της καθαρής τεχνικής αποτελεσματικότητας είναι 0,608 κάτι το οποίο δείχνει ότι οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις θα μπορούσαν να μειώσουν τις εισροές τους κατά μέσο όρο 39,2 % ώστε να λειτουργήσουν αποτελεσματικά για την παραγωγή ενός δεδομένου επιπέδου εκροών. Σύμφωνα με τον Πίνακα 21, προκύπτει ότι το 19,3 % των γεωργικών εκμεταλλεύσεων παρουσιάζει καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα της κλάσεως 0,1-0,3, το 47,7 % ανήκει στην καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα της κλάσεως 0,31 0,5, ενώ το 11,3 % ανήκει στην μεσαία κλάση 0,51-0,7. Στην υψηλή κλάση (0,71-0,9) ανήκει περίπου το 8 % των καπνογεωργικών εκμεταλλέυσεων του δείγματος και τέλος το ποσοστό 13,8 % αυτών διαθέτει καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα ίση με τη μονάδα (1). Πίνακας 21: Η καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα (VRS_TE). Κλάση Αποτελ/τητας Αριθμός Εκμ/σεων % Εκμ/σεων Μ.Ο. Αποτελ/τητας 0,1-0, ,3 0,23 0,31-0, ,7 0,42 0,51-0, ,3 0,61 0,71-0,99 7 7,9 0, ,8 1 Σύνολο ,608 Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνα 121

123 Στον επόμενο πίνακα (βλ. Πίνακα 22) παρουσιάζονται οι αποδόσεις κλίμακας. Πιο συγκεκριμένα οι μεταβαλλόμενες αποδόσεις κλίμακας (VRS), διακρίνονται στις αύξουσες (Ιncreasing returns to scale), προβλέποντας οτι μια οικονομική μονάδα έχει δυνατότητες επέκτασης για να φτάσει στο στάδιο της τεχνικής αποτελεσματικότητας και στις φθίνουσες (Decreasing returns to scale) προβλέποντας ότι μία οικονομική μονάδα χρειάζεται να μειώσει το μέγεθός της για τον ίδιο σκοπό. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι 63,7 % των γεωργικών εκμεταλλεύσεωνς χαρακτηρίζονται από την φύση των IRS, ενώ 22,7 % χαρακτηρίζονται από την φύση των DRS. Τέλος αυτές που διαθέτουν σε πλήρη επίπεδα καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα δηλαδή 100 %, φτάνουν στο επίπεδο του 13,6 % και χαρακτηρίζονται από την υπόθεση των σταθερών αποδόσεων κλίμακας. Αυτό επισημαίνει ότι η αξιοποίηση των πόρων από τους αρχηγούς των συγκεκριμένων καπνοπαραγωγικών εμεταλλεύσεων, αξιοποιείται ορθολογικά. Πίνακας 22: Η φύση των αποδόσεων κλίμακας. Φύση αποδόσεων κλίμακας Αριθμός Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων % Εκμεταλλεύσεων IRS (Αύξουσες Αποδόσεις Κλίμακας) 56 63,7 DRS (Φθίνουσες Αποδόσεις Κλίμακας) 20 22,7 CRS (Σταθερές Αποδόσεις Κλίμακας) 12 13,6 Σύνολο Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 122

124 Για την εξαγωγή απτών συμπερασμάτων όσον αφορά την εκτίμηση της τεχνικής αποτελεσματικότητας επιλέχθηκε η σύγκριση και σύνδεση αυτής με τα καλλιεργούμενα στρέμματα των καπνοπαραγωγών. Συγκεκριμένα τα καλλιεργούμενα στρέμματα διαχωρίστηκαν σε τρεις κλάσεις. Η πρώτη κλάση (Μικρή) αφορά τους γεωργούς που παράγουν καπνό σε λιγότερα από 10 στρέμματα. Η μεσαία κλάση αφορά τους γεωργούς που παράγουν καπνό σε εύρος από 10,1 μέχρι 25 στρέμματα και τέλος η μεγάλη κλάση τους παραγωγούς που ανήκουν στο εύρος από 25,1 μέχρι 56 στρεμμάτων. Συγκεκριμένα προέκυψε ότι οι παραγωγοί της πρώτης στρεμματικής τάξεως διαθέτουν μέσο όρο τεχνικής αποτελεσματικότητας ίσο με 0,75. Οι περισσότεροι σε αριθμό (48) που ανήκουν στη μεσαία τάξη διαθέτουν μέσο όρο τεχνικής αποτελεσματικότητας ίσο με 0,43 και τέλος οι παραγωγοί της μεγάλης κλάσης διαθέτουν μέσο όρο τεχνικής αποτελεσματικότητας ίσο με 0,33. Από τα δεδομένα του παρακάτω πίνακα (Πίνακας 23) εύλογα εξάγεται το συμπέρασμα ότι οι παραγωγοί που διαθέτουν τα λιγότερα στρέμματα καλλιέργειας καπνού διαθέτουν τα υψηλότερα ποσοστά τεχνικής αποτελεσματικότητας με δυνατότητα μείωσης εισροών κατά 25 % σε αντίθεση με τους παραγωγούς των υπολοίπων στρεμματικών κλάσεων για τους οποίους επιβάλλεται η μείωση εισροών σε μεγαλύτερα ποσοστά (57 % και 67 % για τη μεσαία και μεγάλη κλάση αντίστοιχα) Πίνακας 23: Η τεχνική αποτελεσματικότητα ανά κλάση στρεμμάτων. Κλάση Κλάση Στρεμμάτων Αριθμός Εκμ/σεων % Εκμ/σεων Μ.Ο Αποτελ/τητας Μικρή ,5 0,75 Μεσαία 10, ,43 Μεγάλη 25, ,5 0,33 - Σύνολο Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 123

125 Στον επόμενο πίνακα που ακολουθεί έγινε η σύγκριση εδάφους με την εργασία που χρησιμοποιούν. Συγκεκριμένα για τους παραγωγούς της μικρής τάξεως (1-10 στρέμματα) προέκυψε ότι αφιερώνουν κατά μέσο όρο 140 ημέρες οικογενειακής και 62 ημέρες ξένης ανθρώπινης εργασίας. Η μεσαία τάξη παραγωγών εμφανίζεται με 172 ημέρες οικογενειακής κατά μέσο όρο και 139 ξένης ανθρώπινης εργασίας. Τέλος οι καπνοπαραγωγοί της μεγαλύτερης στρεμματικής τάξεως αφιερώνουν λιγότερες μέρες οικογενειακής εργασίας (κατά μέσο όρο 138) από αυτές της ξένης ανθρώπινης (152 σε αριθμό). Αυτό πιθανόν οφείλεται στο γεγονός ότι οι αρχηγοί περισσότερων στρεμμάτων καλλιέργειας αναθέτουν περισσότερη εργασία σε ξένο ανθρώπινο δυναμικό (βλ. Πίνακας 24). Όσον αφορά τη χρησιμοποιούμενη εργασία τόσο της οικογενειακής όσο και της ξένης ανθρώπινης προφανώς αποδείχθηκε ότι οι παραγωγοί που ανήκουν στη μικρότερη στρεμματική κλάση αφιερώνουν λιγότερες ημέρες εργασίας κατά τις καλλιεργητικές διαδικασίες. Λογικώς εξηγείται και ο υψηλότερος βαθμός τεχνικής αποτελεσματικότητας (0,75) σε σχέση με τους παραγωγούς των μεγαλύτερων κλάσεων (0,43 και 0,33 για τη μεσαία και μεγάλη τάξη αντίστοιχα). Εύλογα συμπεραίνεται ότι οι 26 μικροπαραγωγοί του δείγματος απαντούν στους νόμους της Τεχνικής Αποτελεσματικότητας αφού χρησιμοποιούν περισσότερο ορθολογικά τους πόρους σε αντίθεση με τους υπόλοιπους 62 που χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερη ένταση τους συντελεστές παραγωγής εδάφους και εργασίας. Πίνακας 24: : Τεχνική Αποτελεσματικότητα σύμφωνα με τις χρήσεις εδάφους και εργασίας. Κλάση Κλάση στρ/των Μ.Ο. Ημερών Οικογ/κης Μ.Ο. Ημερών ξένης Μ.Ο. Αποτελ/τητας Μικρή ,75 Μεσαία 10, ,43 Μεγάλη 25, ,33 Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 124

126 Εν συνεχεία, πραγματοποιήθηκε μία συγκριτική ανάλυση μεταξύ των παραγωγών που διαθέτουν την βέλτιση και χείριστη τιμή τεχνικής αποτελεσματικότητας (βλ Πίνακα 25). Όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα ένας παραγωγός με μικρή τιμή τεχνικής αποτελεσματικότητας (0,40) του δείγματος (παραγωγός 1) διαθέτει 600 κέρδη ανά στρέμα, 14 στρέμματα και συνολική εργασία 500 ανθρωποημέρες το χρόνο. Όσον αφορά το μεταβλητό του κεφάλαιο οι δαπάνες λιπασμάτων ανέρχονται στο ποσό των 200 ευρώ, των φυτοφαρμάκων στα 280 ευρώ και των καυσίμων στα 300 ευρώ. Οι αλλαγές που προτείνονται σύμφωνα με το μοντέλο που εφαρμόστηκε είναι η μείωση των εισροών κατά 60 % και συγκεκριμένα η μείωση του εδάφους κατά 1.9 %, των λιπασμάτων κατά 16 %, των φυτοφαρμάκων κατά 66 % και των καυσίμων κατά 23 %. Ο παραγωγός με τη μεγαλύτερη τιμή τεχνικής αποτελεσματικότητας (1) του δείγματος (παραγωγός 20) διαθέτει 1080 κέρδη ανά στρέμα, 13,2 στρέμματα και συνολική εργασία 300 ανθρωποημέρες το χρόνο. Όσον αφορά το μεταβλητό του κεφάλαιο οι δαπάνες λιπασμάτων ανέρχονται στο ποσό των 140 ευρώ, των φυτοφαρμάκων στα 460 ευρώ και των καυσίμων στα 170 ευρώ. Λογικώς δεν επισημαίνεται καμία μεταβολή στις χρησιμοποιούμενες εισροές του από τη στιγμή που βρίσκεται στο στάδιο της τεχνικής αποτελεσματικότητας κατά 100 %. Η περίπτωση αυτή απαντά αποκλειστικά στο νόμο της Τεχνικής αποτελεσματικότητας που επισυνάπτει το μοντέλο εκτίμησης με προσανατολισμό ως προς τις εισροές. Δηλαδή τη σωστή αξιοποίηση των πόρων για την παραγωγή ενός δεδομένου επιπέδου προϊόντος. Αξίζει βέβαια να αναφερθεί ότι καθοριστικό ρόλο παίζουν και οι εξωγενείς παράγοντες όπως η διακυμανση των επικρατούμενων τιμών στην αγορά, οι καιρικές συνθήκες και φυσικά, η τύχη. 125

127 Πίνακας 25: Άριστη και Χείριστη τιμή Τεχνικής Αποτελεσματικότητας. Α/α Αριθμός Γεωργικής Εκμ/σης Πωλήσεις ( /στρ) Έδαφος (στρ) ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Εργασία (Οικογενειακή & Ξένη σε ημέρες) Λιπάσματα ( ) Φυτοφάρμακα ( ) Καύσιμα ( ) , , ΤΑ Αριθμός Γ. Ε. ΒΕΛΤΙΣΤΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΤΑ ΤΑ , , , , Αριθμός Γ. Ε. ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΑ 1 0% 1.9% 0% 16% 66% 23% 0, % 0% 0% 0% 0% 0% 1 Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων έρευνας. 126

128 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Συμπεράσματα και Προτάσεις Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως η καλλιέργεια του καπνού ήταν καθοριστική για την είσοδο της χώρας στην εμπορική και βιομηχανική δραστηριότητα. Παρότι το σκηνικό στον τομέα του καπνού δεν υπήρξε ποτέ σταθερό, τα δεδομένα που υπάρχουν σήμερα δεν θυμίζουν σε τίποτα τα περασμένα μεγαλεία του. Ενδεικτικά, η καπνοκαλλιέργεια επέφερε το 2003 στο κράτος έσοδα 601 εκατομμυρίων ευρώ, από συνολική παραγωγή που έφτανε τους τόνους περίπου. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αριθμούσαν τα περίπου στρέμματα και οι καπνοκαλλιεργητές ξεπερνούσαν τις Μετά από μια δεκαετία τόσο τα έσοδα του κράτους όσο και οι παραδοθείσες ποσότητες αλλά και τα στρέμματα έχουν μειωθεί δραματικά απασχολώντας πλέον μερικές χιλιάδες καπνοπαραγωγούς. Συμπερασματικά, από την ερευνά διαπιστώνεται με βάση τα στατιστικά στοιχεία που έχουν συλλεχθεί, ότι κάθε απόφαση και κανονισμός της Ε.Ε. για τον καπνό είχε σημαντικές επιπτώσεις στην καπνοκαλλιέργεια και την οικονομία της χωράς. Η ΚΑΠ της Ε.Ε. με την ενιαία ενίσχυση, τη σταδιακή και οριστική κατάργηση της επιδότησης του καπνού (2013) και την πλήρη αποσύνδεσή της από την παραγωγή είχε ως συνέπεια τον σημαντικό περιορισμό σε ορισμένες περιοχές και την πλήρη εγκατάλειψη της καπνοκαλλιέργειας σε πολλές άλλες από το 2005 και μετά. Χαρακτηριστικά, το 2006 η μείωση στις καλλιεργούμενες με καπνό εκτάσεις και κατ επέκταση στις παραδοθείσες ποσότητες ακατέργαστου καπνού ξεπέρασε το 50 %. Η πολιτική που ακολουθήθηκε από την ελληνική πολιτεία με βάση τις οδηγίες της Ε.Ε. που οδήγησαν στην οικονομική κρίση είναι ένας από τους παράγοντες που ένα μεγάλο ποσοστό αγροτών βρίσκεται σε δεινή οικονομική κατάσταση και αδυνατεί να αντέξει οποιαδήποτε αύξηση στο κόστος παραγωγής. Έτσι, οι καπνοπαραγωγοί αναγκάζονται προκειμένου να παράξουν να αυξήσουν το κόστος των εισροών τους για τα φυτοφάρμακα και τα λιπάσματα τη στιγμή που οι εμπορικές τιμές έχουν παραμείνει στάσιμες. Πέρα από την αύξηση του Φ.Π.Α στα αγροτικά εφόδια ένα 127

129 ακόμα εμπόδιο στην καλλιέργεια του καπνού είναι και ο φόρος κατανάλωσης καυσίμων, ενώ το κράτος δεν έχει ακόμα εξοφλήσει την πληρωμή του αγροτικού πετρελαίου για προηγούμενα έτη. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι ο κλάδος του καπνού αντιμετωπίζει προκλήσεις και δυσκολίες, που με το τόσο χαμηλό περιθώριο κέρδους και με τα φορολογικά μέτρα που εφαρμόζονται στη χώρα μας, δεν θα συμφέρει κανένα παραγωγό να καλλιεργεί καπνό. Ωστόσο, γίνονται προσπάθειες για την ενίσχυση και στήριξη της καπνοκαλλιέργειας τόσο από την πολιτεία όσο και από ιδιωτικούς τομείς. Η ολοκληρωμένη διαχείριση του καπνού, η συμβολαιακή γεωργία καθώς και η ένταξη του καπνού στην βιολογική παραγωγή προτίθενται να βελτιώσουν τις συνθήκες για την παραγωγή καπνού και να ελαχιστοποιήσουν την αβεβαιότητα και τους κινδύνους για τους παραγωγούς. Παράλληλα, η υψηλή ποιότητα των ελληνικών ανατολικών καπνών προσέλκυσαν το ενδιαφέρον και οδήγησαν σε συμφωνία με την Philip Morris International και την Παπαστράτος, η οποία δεσμεύτηκε να απορροφά το 50 % της συνολικής ετήσιας ελληνικής παραγωγής. Μια συμφωνία η οποία ανανεώθηκε και για την τριετία Όσον αφορά το ερευνητικό μέρος της παρούσας διατριβής, συλλέχθηκαν δεδομένα βάση ερωτηματολογίου από καπνοπαραγωγικές εκμεταλλεύσεις της Περιφερειακής Ενότητας Κιλκίς, που αφορούν την καλλιεργητική περίοδο Συνολικα το δείγμα της έρευνας αποτελείται από 88 καπνοπαραγωγούς που εντάσουν στα καλλιεργητικά σχέδια τους εκτός από τον καπνό και άλλες καλλιέργειες. Μετά την επεξεργασία του ερωτηματολογίου στο Microsoft Excel προέκυψαν σημαντικά στατιστικά αποτελέσματα τα κυριότερα από τα οποία είναι: (1) Η ηλικιακή σύνθεση των απασχολούμενων στην καλλιέργεια του καπνού. Το 52 % ανήκει στην ηλικιακή κατηγορία 46-65, ενώ το 23,9 % περιλαμβάνει το ηλικιακό εύρος από Η γήρανση του αγροτικού πληθυσμού στον τομέα του καπνού καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη οποιαδήποτε προσπάθεια για την υιοθέτηση νέας τεχνογνωσίας και πρακτικών και την προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. 128

130 (2) Ο μικρός και πολυτεμαχισμένος γεωργικός κλήρος. Ένα σημαντικό διαρθρωτικό πρόβλημα των ελληνικών αγροτικών εκμεταλλέυσεων που αυξάνει το κόστος παραγωγής και μειώνει την ανταγωνιστικότητα. Στο δείγμα μας η ελάχιστη καλλιεργούμενη έκταση καπνού είναι τα 2,3 στρέμματα και η μέγιστη τα 55,8 στρέμματα με μέσο όρο τα 17 στρέμματα. (3) Η καλλιέργεια του καπνού χαρακτηρίζεται από υψηλή ένταση εργασίας και απαιτεί σχολαστική φροντίδα σε σχέση με άλλες καλλιέργειες εφόσον απαιτούνται κατά μέσο όρο ώρες εργασίας ετησίως. Αυτή η μεγάλη ανάγκη εργασίας καλύπτεται με την εργασία των μελών της οικογένειας και όπου αυτό δεν είναι εφικτό καλύπεται από μισθωμένη εργασία. Το 37,5 % εκτός από τα μέλη της οικογένειας του απασχολεί και ξένο εργατικό δυναμικό προκειμένου να ανταπεξέλθει, αυξάνοντας το κόστος για τον παραγωγό. (4) Οι επιδοτήσεις που δίνονταν παλαιότερα και η εμπορική τιμή του καπνού είναι οι βασικοί λόγοι που οι παραγωγοί επέλεξαν την ενασχόληση με την καπνοκαλλιέργεια σε ποσοστό 45,5 % και 68,4 % αντίστοιχα. (5) Η άγνοια και η ελάχιστη οικονομική ενίσχυση απέτρεψαν τους καπνοκαλλιεργητές να ενταχθούν στο πρόγραμμα της ολοκληρωμένης διαχείρισης σε ποσοστό πάνω από το 80 %. Όσον αφορά το υποθετικό σενάριο που αποτελεί έναν από τους βασικούς σκοπούς της διατριβής, τι στάση θα κρατήσουν οι καπνοκαλλιεργητές σε περίπτωση μείωσης της εμπορικής τιμής κατά 30 %, αποδείχθηκε ότι το 57 % θα συνεχίσει να καλλιεργεί καπνό ενώ το διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό του 43 % θα επιλέξει να αντικαταστήσει την καλλιέργεια του καπνού με άλλες πιο προσοδοφόρες καλλιέργειες. Οι καλλιέργειες που θα προτιμηθούν σε μια τέτοια περίπτωση είναι το βαμβάκι με 23 %, οι αμπελώνες με 21 %, τα ενεργειακά φυτά με 19 %, τα κηπευτικά με 14 % και τα ψυχανθή με 13 %. Όπως φαίνεται οι παραγωγοί επιλέγουν να εντάξουν στα καλλιεργητικά τους σχέδια καλλιέργειες οι όποιες χρίζουν άμεσων ενισχύσεων. 129

131 Αναφορικά με την εκτίμηση της Τεχνικής Αποτελεσματικότητας, αποδείχθηκε ότι οι καπνοπαραγωγικές εκμεταλλεύσεις έχουν τη δυνατότητα μείωσης εισροών κατά μέσο όρο 39,2 % ώστε να λειτουργήσουν αποτελεσματικά για την παραγωγή ενός δεδομένου επιπέδου εκροών. Το μεγάλο ποσοστό δείχνει ότι η αξιοποίηση των χρησιμοποιούμενων εισροών τουλάχιστον από το συγκεκριμένο δείγμα δεν αξιοποιείται ορθολογικά κάτι το οποίο επισημαίνεται και από τη φύση των αποδόσεων κλίμακας αφού η πλειοψηφία του δείγματος φαίνεται να διαθέτει επί το πλείστον αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. Για την εξαγωγή απτών συμπερασμάτων επιλέχθηκε η σύγκριση και σύνδεση της εκτίμησης με τα καλλιεργούμενα στρέμματα των καπνοπαραγωγών όπου εύλογα εξήχθη το συμπέρασμα ότι οι παραγωγοί που διαθέτουν τα λιγότερα στρέμματα καλλιέργειας καπνού, χρησιμοποιούν ορθώς τον συντελεστή παραγωγής του εδάφους αφού διαθέτουν τα υψηλότερα ποσοστά τεχνικής αποτελεσματικότητας με δυνατότητα μείωσης εισροών κατά 25 % σε αντίθεση με τους παραγωγούς των υπολοίπων στρεμματικών κλάσεων για τους οποίους επιβάλλεται η μείωση εισροών σε μεγαλύτερα ποσοστά (57 % και 67 % για τη μεσαία και μεγάλη κλάση αντίστοιχα). Σχετικά με τη χρησιμοποιούμενη εργασία λογικώς αποδείχθηκε ότι οι παραγωγοί που ανήκουν στη μικρότερη στρεμματική κλάση αφιερώνουν και λιγότερες ημέρες εργασίας κατά τις καλλιεργητικές διαδικασίες. Ο βαθμός τεχνικής αποτελεσματικότητας σε αυτή τη περίπτωση προέκυψε μεγαλύτερος σε αντίθεση με αυτόν των παραγωγών που ανήκουν στις μεγάλες στρεμματικές κλάσεις. Εύλογα συμπεραίνεται ότι οι μικροπαραγωγοί του δείγματος απαντούν στους νόμους της Τεχνικής Αποτελεσματικότητας αφού αξιοποιούν καλύτερα τις εισροές εργασίας και εδάφους εν αντιθέσει με τους υπόλοιπους που χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερη ένταση τις συγκεκριμένες εισροές. Απτό παράδειγμα αποτελεί η συγκριτική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε μεταξύ των παραγωγών που διαθέτουν την βέλτιστη και χείριστη τιμή τεχνικής αποτελεσματικότητας η οποία περιλαμβάνει και προτάσεις για τη μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου. Η τελευταία περίπτωση απαντά αποκλειστικά στο νόμο 130

132 της Τεχνικής Αποτελεσματικότητας που επισυνάπτει το μοντέλο εκτίμησης με προσανατολισμό ως προς τις εισροές. Δηλαδή τη σωστή αξιοποίηση των πόρων για την παραγωγή ενός δεδομένου επιπέδου προϊόντος. Αξίζει βέβαια να αναφερθεί ότι καθοριστικό ρόλο παίζουν και οι εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι μέσω της μη παραμετρικής προσέγγισης δε δύναται να εξετασθούν. Παρόλα αυτά η Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων-(DEA) στα πλαίσια της παρούσας ανάλυσης κρίνεται απαραίτητο συμβουλευτικό μέτρο για τους καπνοπαραγωγούς της Περιφερειακής Ενότητας Κιλκίς. Ανακεφαλαιώνοντας, προκύπτει ότι η εμπορική τιμή του καπνού αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα για τη διαμόρφωση του επιπέδου του εισοδήματος του παραγωγού και κατ επέκταση την πρόθεση του να συνεχίσει να καλλιεργεί καπνό στο μέλλον. Η παραγωγή του καπνού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την προστασία και τη στήριξη της πολιτείας. Η καπνοκαλλιέργεια στην Ελλάδα είναι δύσκολο, για πάρα πολλούς διαφορετικούς λόγους, να ξαναφτάσει στα υψηλά επίπεδα των προηγούμενων δεκαετιών. Είναι όμως σημαντικό να διατηρήσει και να αυξήσει, ελαφρά έστω, το σημερινό καλλιεργητικό και εμπορικό της μερίδιο. Προκειμένου να παραμείνουν ελπιδοφόρες οι προοπτικές για τον καπνό θα πρέπει αρχικά να παρέχεται η δυνατότητα σε κάθε κράτος να καθορίζει το ίδιο τους όρους και τις προϋποθέσεις ενίσχυσης των παραγωγών. Καλύτερες προοπτικές μπορούν να δημιουργηθούν μόνο εφόσον η χώρα μας αποφασίσει να εντάξει ξανά την καλλιέργεια του καπνού σε καθεστώς συνδεδεμένης ενίσχυσης (σύνδεση των ενισχύσεων με την υποχρέωση παραγωγής). Στην περίπτωση αυτή είναι βέβαιο ότι θα αυξηθούν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις και ο όγκος παραγωγής σε σχέση με σήμερα. Η συνέχιση αυτή προϋποθέτει την στήριξη των καπνοπαραγωγών από μέρους της πολιτείας με το να δημιουργηθούν συμβουλευτικά όργανα ή γραφεία από το Υπουργείο με τη μορφή ενός αγροτικού ΚΕΠ, όπου γεωργικοί σύμβουλοι θα δίνουν πρακτικές συμβουλές και οδηγίες προς τους αγρότες- επιχειρηματίες για τα προγράμματα που τρέχουν. Η επιμόρφωση και η κατάρτιση των καπνοπαραγωγών τόσο των παλιών όσο και των νέων σε ορθολογικές πρακτικές ώστε να πετύχουν την 131

133 άριστη ποιότητα του προϊόντος που παράγουν εξασφαλίζοντας καλύτερη εμπορική τιμή, κρίνεται αναγκαία. Επιπλέον, Το Υπουργείο θα πρέπει να αυξήσει τα διαθέσιμα κονδύλια σε προγράμματα τα οποία θα έχουν απήχηση κυρίως στους νέους σε ηλικία αγρότες, ώστε να τους δώσει κίνητρα να ασχοληθούν με την παραγωγή καπνού. Ακόμα, με την κατάρτιση ειδικών προγραμμάτων για πρόσθετη ενίσχυση καπνοπαραγωγών θα στηριχθούν και οι ορεινές και ημιορεινές περιοχές όπου βρίσκονται μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Οι παραγωγοί των ποιοτικών καπνών (της ολοκληρωμένης διαχείρισης) να ενταχθούν, με απλοποιημένες διαδικασίεςπροϋποθέσεις, σε αντίστοιχα προγράμματα του Β Πυλώνα της ΚΑΠ και να τύχουν ιδιαίτερης ενίσχυσης. Επιπροσθέτως, η μείωση του κόστος παραγωγής, βάση της παρούσας οικονομικής συγκυρίας κρίνεται αναγκαία προκείμενου οι καπνοπαραγωγοί να ανταπεξέλθουν οικονομικά (μείωση συντελεστών Φ.Π.Α αγροεφοδίων, μείωση ειδικού φόρου κατανάλωσης στα καύσιμα). Εν κατακλείδι, η παρούσα μελέτη θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στο μέλλον προκείμενου να μπορεί να ελεγχθεί η πορεία της καπνοκαλλιέργειας στην περιοχή καθώς οι παράγοντες που επηρεάζουν τα μεγέθη μεταβάλλονται συνεχώς. Πρόταση για περαιτέρω μελέτη μπορεί να αποτελέσει βεβαίως και η χρήση άλλων μεθοδολογικών προσεγγίσεων για την εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων όσον αφορά την ορθή αξιοποίηση των πόρων αλλά και τη συμμετοχή καπνοπαραγωγών στο δείγμα από άλλες περιφερειακές ενότητες της Ελλάδος. 132

134 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Agrocert, (2009). Κατευθυντήρια οδηγία για την εφαρμογή και πιστοποίηση του προτύπου AGRO 2 (2 η έκδοση), Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Οργανισμόςπιστοποίησης&επίβλεψηςγεωργικώνπροϊόντων. Coelli, T. (1996). Recent Developments In Frontier Modelling And Efficiency Measurement.Australian Journal of Agricultural Economics, Vol. 39., No. 3., pp Coelli, T. (1996). A guide to FRONTIER Version 4.1: A Computer Programm For stochastic Frontier Production and Cost Function Estimation. Centre for Efficiency and Productivity Analysis (CEPA)., University of Queensland, No. 7. Coelli T.J., (1996).A Guide to Deap Version 2.1: A Data envelopment Analysis (Computer) Program., Centre for Efficiency and Productivity Analysis (CEPA)., University of Queensland, No. 8. Coelli, T., & Perelman, S. (1996). Efficiency measurement, Multiple - Output Technologies And Distance Functions: With Application To European Railways. Centre de Recherche en Economie Publique et en Economie de la Population (CREPP). Coelli, T., Prasada R., O Donnel C., & Battese, G., (2005). An introduction to efficiency and productivity analysis (2nd ed.). New York: Springer. Cooper, W., Seiford, L., & Tone, K. (2007). Data envelopment analysis a comprehensive text with models, applications, references and DEA-solver software (2nd ed.). New York: Springer. Banker, R., Charnes, A., & Cooper, W. (1984). Some Models for Estimating Technical and Scale Inefficiencies in Data Envelopment Analysis. Management Science, pp

135 Manos B. and Psychoudakis A. (1997): Investigation of the relative Efficiency of Dairy Farms Using Data Envelopment Analysis, Quarterly Journal of International Agriculture Vol.36. No. 2. pp Manos, B., Papathanasiou, J., Bournaris, T. and Voudouris, K. (2010). A DSS for sustainable development and environmental protection of agricultural regions. Environmental Mnonitoring and Assessment, Vol.164, No 1-4, pp Sharma, K., Leung, P. S., &Zaleski, H. M. (1999). Technical, allocative and economic efficiencies in swine production in Hawaii: A comparison of parametric and nonparametric approaches. Agricultural Economics, Vol. 20. No. 1., pp DOI: /S (98) Αθηναίου, Z. (2015). Ολοκληρωμένη Διαχείριση Καλλιεργειών. Μεταπτυχιακή Διατριβή., Αθήνα. Βασιλειάδης, Γ & Λόλας, Π. (1996). Ιστορία του καπνού, ΕΟΚ και ΚΙΕ. Οδηγός καλλιέργειας καπνού. Δράµα: Εθνικός Οργανισµός Καπνού. Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος, σσ Δόρδας, Χ. (2009). Μαθήματα Γενικής Γεωργίας. Θεσσαλονίκη. Εκδόσεις Συχρονη Παιδεία, σσ Εφημερίς της κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (2010). NOMOΣ ΥΠ ΑΡΙΘ Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης. Εφημερίς της κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (2014). Τεύχος Δεύτερο. Κοινή Υπουργική Απόφαση 238/19130/ ΦΕΚ 380/Β/ Καθορισμός λεπτομερειών σύναψης των συμβάσεων μελλοντικής πώλησης ακατέργαστου καπνού. Καδίτη, Ε, & Νίτση, Ε. (2010). Ο Αγροτικός τομέας στην Ελλάδα. Εκθέσεις 60, ΚΕΠΕ, σσ

136 Καραγάννης, Α. (2014). Η εξέλιξη των κύριων καλλιεργειών στην Ελλάδα. Μεταπτυχιακή Διατριβή., Επιβλέπων καθηγητής: Σέμος, Α., Θεσσαλονίκη, σσ Καρανικόλας, Π, Γούσιος, Ι, Νέλλας, Ε, & Τσιμπούκας, Κ. (2008). Η καπνοκαλλιέργεια και η εξέλιξη της με τη νέα ΚΑΠ. Πρόγραμμα: «Δημιουργία Καινοτόμων Εμπειριών Αποδεικτικού Χαρακτήρα για την Τεκμηρίωση Δυνατότητας των Καπνοπαραγωγών να στραφούν προς την Καλλιέργεια των Ενεργειακών Φυτών», σσ Κιτσοπανίδης, Γεώργιος, & Καμενίδης, Χρήστος. (2003). Η Παραγωγικότητα στη Γεωργική Παραγωγή. Αγροτική Οικονομική (3η έκδοση). Θεσσαλονίκη: Ζήτη. Κιτσοπανίδης, Γ. (2010). Οικονομική Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων. Γεωργική Μικροοικονομία (2η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Zήτη. Κουριάτη, Α. (2016). Διερεύνυση τεχνικής αποτελεσματικότητας σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις της Πιερίας, με την χρήση της περιβάλλουσας ανάλυσης δεδομένων. Μεταπτυχιακή Διατριβή., Επιβλέπων καθηγητής: Μπουρνάρης, Θ., Θεσσαλονίκη. Λόλας, Π. (1996). Κορυφολόγημα. Στον οδηγό καλλιέργειας καπνού: Ανατολικά, Virginia, Burley. Εθνικός Οργανισμός Καπνού, Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος, Δράμα, σσ Ντούσικου, Χ. (2009). Εφαρμογή συστημάτων Ολοκληρωμένης Διαχείρισης κατά τα πρότυπα Agro και Globalgap και εργαστηριακή επικύρωση τους σε μηλοειδή. Μεταπτυχιακή Διατριβή., Επιβλέπων καθηγητής: Δροσινός, Χ., Αθήνα. Οξούζη, Ε, Μέλφου, Κ, & Παπαναγιώτου, Ε. (2012). Συμβατική και ολοκληρωμένη διαχείριση καλλιέργειας μήλου. Μια συγκριτική τεχνικοοικονομική ανάλυση.πρακτικά 12ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αγροτικής Οικονομίας: Οικονομική κρίση: Νέες ευκαιρίες για την επανασύνθεση του αναπτυξιακού ρόλου της Ελληνικής γεωργίας, σσ Παπαγεωργίου, Κ, Δαμιανού, Δ, & Σπάθης, Π. (2005). Αγροτική Πολιτική, σσ Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη. 135

137 Παπαδοπούλου, Α. (2011). Η συµβολή εναλλακτικών µορφών γεωργικής παραγωγής (ολοκληρωμένη παραγωγή και βιολογική γεωργία) στην αγροτική ανάπτυξη: Η περίπτωση της καλλιέργειας επιτραπέζιων σταφυλιών (Σουλτανίνα) στο ηµοτικό ιαµέρισµα Στιµάγκας ( ήµος Βέλου Κορινθίας). Μεταπτυχιακή Διατριβή., Επιβλέπων καθηγητής:μπεόπουλος, Ν., Αθήνα. Παπακώστα Τασοπούλου, Δ. (2002). Βιομηχανικά Φυτά. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία. Παπακώστα Τασοπούλου, Δ. (2013). Βιομηχανικά φυτά, σσ Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία. ΠΑΣΕΓΕΣ, (2013). Πρόσφατες Εξελίξεις στην Αγροτική Οικονομία τη Ελλάδος, Αθήνα. ΠΑΣΕΓΕΣ, (2013). Οι εξελίξεις στην αγορά καπνού, Αθήνα. Ρεζίτης, Α, & Καλαντζή, Μ. (2012). Μελέτη τεχνικής αποτελεσματικότητας και των προσδιοριστικών της παραγόντων χρησιμοποιώντας την μέθοδο της περιβάλλουσας ανάλυσης (DEA): Η περίπτωση της Ελληνικής βιομηχανίας τροφίμων και ποτών. Πρακτικά 12 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αγροτικής Οικονομίας: Οικονομική κρίση: Νέες ευκαιρίες για την επανασύνθεση του αναπτυξιακού ρόλου της Ελληνικής γεωργίας, σσ Σέμος, Α. (1991). Επιπτώσεις στον καπνό από την ένταξη της Ελλάδος στην ΕΟΚ. Διδακτορική Διατριβή. Επιβλέπων καθηγητής: Καμενίδης, Χ., Θεσσαλονίκη. Σέμος, Α. (2009). Αγροτική Πολιτική, Πολιτική Αγροτικών Προϊόντων. (2 η Έκδοση), σσ Θεσσαλονίκη: Ζήτη. Σκέντρου, Ε. (2013). Η Παραλλακτικότητα ποικιλιών καπνού ανατολικού τύπου ως προς τα μορφολογικά, φυσιολογικά και χημικά χαρακτηριστικά. Μεταπτυχιακή Διατριβή., Επιβλέπων καθηγητής: Τσιάλας, Ι., Θεσσαλονίκη. Τζήμκας, Ν. (2008). Αρχές Προβλήματα Αποδόσεις των Μηχανών Συγκομιδής Καπνών και Επιλογή των Βέλτιστων Συνδυασμών των Επιμέρους Μηχανισμών. Μεταπτυχιακή Διατριβή., Επιβλέπων καθηγητής: Τσατσαρέλης, Κ., Θεσσαλονίκη. 136

138 Τσελές, Δ, Ευθυμιάδου, Α, &Γκούλτα, Μ. (2011). Ολοκληρωμένη διαχείριση το μέλλον της γεωργίας. Πρόγραμμα Γ.Γ.Ν.Γ.: Επιστημονική υποστήριξη νέων αγροτών. σσ Τσιφόρος, Γ. (2015). Η πρόσφατες εξελίξεις στην αγροτική οικονομία της Ελλάδος. Έκθεση του GAIA ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ για την ελληνική γεωργία. Φωτόπουλος, Χ. (2007). Αναδιάρθρωση της καλλιέργειας του καπνού με άλλες ανταγωνιστικές καλλιέργειες. Ερευνητικό Πρόγραμμα, σσ ΧΡΗΣΙΜΑ URL S: European Commission (Eurostat).Economic accounts for agriculture - values at real prices, Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 European Commission (Eurostat).Area and production of leaf tobacco, by groups of varieties, Πηγή: df/d _en.pdf Προσπελάστηκε 15/9/2016 European Commission (Eurostat). The european tobacco sector an analysis of the socio-economic footprint, Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 Fao, International Trade in Goods based on UN Comtrade data, (2015). Πηγή: Προσπελάστηκε 20/9/2016 Philip Morris International (PMI). Σχετικάμε τον καπνό, Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/

139 Sacchetto, C, (FETRATAB). The changing face of the European leaf, Πηγή: 20/9/2016 Προσπελάστηκες Statista. Leading tobacco producing countries worldwide, Πηγή: Προσπελάστηκε 20/9/2016 Αναβιώνει η καλλιέργεια καπνού στη χώρα μας, (2014). Άρθρο στο ΒΗΜΑ της Κυριακής. Πηγή: Προσπελάστηκε 25/9/2016 Γαία Επιχειρείν. Τα στατιστικά της καλλιέργειας του καπνού, Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης, «Αλέξανδρος Μπαλτατζής» Πηγή: aeab Προσπελάστηκε 20/9/2016 Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ). Ετήσια γεωργική στατιστική έρευνα, Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ). Μόνιμος και Πραγματικός Πληθυσμός της Ελλάδος. Σύνολο Ελλάδος, νομοί, δήμοι / κοινότητες, δημοτικά / κοινοτικά διαμέρισμα και οικισμοί. Απογραφές πληθυσμού 2001 και Πηγή: 100_SAP_1_monimos2001.htm Προσπελάστηκε 15/9/2016 Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ). Έρευνα Διάρθρωσης Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων, Πηγή: 15/9/2016 Προσπελάστηκε 138

140 Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ). Στοιχεία Απογραφής Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 Ελληνική Βιομηχανία, (Inr.gr).Η πορεία του κλάδου της βιομηχανίας καπνού. Πηγή: Προσπελάστηκε 20/9/2016 Καραγιάννη, Σ. (2013). Ανθίζει ξανά ο καπνός. Πηγή: Προσπελάστηκε 20/9/2016 Λάζος, Ι. (2012). Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση δενδροκομικών και λοιπών καλλιεργειών. Πηγή: Προσπελάστηκε 20/9/2016 Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς. Πηγή: Προσπελάστηκε 15/9/2016 Σεκλιζιώτη, Λ. (2013). Η δημιουργική στατιστική, η αγροτική πολιτική, oi πολιτικοί, η καπνοπαραγωγή, η Philip Morris, οι επενδύσεις και οι τυμπανοκρουσίες. Γεωπόνοι του κόσμου. Πηγή: Προσπελάστηκε 20/9/2016 Φιλιππίδης, Ν. (2013). Νέα στροφή στην καλλιέργεια του καπνού. Πηγή: 20/9/2016. Προσπελάστηκε 139

141 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: Ονοματεπώνυμο ερευνητή: Υπεύθυνος καθηγητής: κ.νάστης Στέφανος ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Σκοπός του ερωτηματολογίου είναι η συλλογή δεδομένων στα πλάισια της μεταπτυχιακής διατριβής που εκπονείται από το μεταπτυχιακό φοιτητή του Τομέα Αγροτικής Οικονομίας της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τα στοιχεία είναι απολύτως εμπιστευτικά και απαγορεύεται οποιοδήποτε άλλη χρήση τους. Σας παρακαλώ να απαντήσετε με σαφήνεια και ειλικρίνεια στα παρακάτω ερωτήματα. Σημειώστε με Χ όπου χρειάζεται. Σας ευχαριστώ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014 ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ { } 140

142 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 η : ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 1. Φύλο: Άνδρας Γυναίκα 2. Ηλικία: κινητό: Πάνω από Επίπεδο Εκπαίδευσης : Βασική (Δημοτικό - Γυμνάσιο) Μέση-Ανώτερη (Λύκειο-ΙΕΚ) Ανώτατη (ΑΕΙ-ΤΕΙ) 5. Οικογενειακή κατάσταση : Ανύπαντρος-η Παντρεμένος-η Διαζευγμένος-η Χήρος-α 6.Είστε κατά κύριο επάγγελμα γεωργός; NAI OXI Αν ΟΧΙ, τότε ποιό είναι το κύριο επάγγελμά σας ;.. 7. Από ποιό έτος ξεκινήσατε να ασχολείστε με την γεωργία ;

143 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 η : ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ 8. Πίνακας αγροτεμαχίων και καλλιεργειών: α/α Είδος Καλλιέργειας Ποικιλία Έκταση καπνού (στρ.) Συνολική έκταση Ιδιόκτητα /ενοικιαζ ( /στρ) Ποτιστικά /Ξηρικά Απόδοση kg/στρ Τιμή /kg Εργασία Απασχολούμενοι Οικογενειακή Ξένη Άτομα Μέρες/Χρόνο (μέσος όρος ανά άτομο) 10. Πόσες είναι οι δαπάνες (συνολικά) για: Λιπάσματα Φυτοφάρμακα Καύσιμα Ξένη εργασία Ξένη μηχανική εργασία Δαπάνες ( σε ) 142