Το Παλαμάρι της Σκύρου κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης Ακαδημαϊκό έτος Το Παλαμάρι της Σκύρου κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού Μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3η χιλιετία π.χ. Διδάσκων: Βλαχόπουλος Ανδρέας Ελευθερία Παπαδημητρίου Αρμαδώρου Α.Μ Η Εξάμηνο

2 Πίνακας Περιεχομένων 1. Εισαγωγή Ιστορική αναδρομή των ανασκαφών Οικισμός Τομέας Β Διερευνητική Τομή Διερευνητική Τομή Κεραμική Μεταλλοτεχνία Λιθοτεχνία Συμπέρασμα Εικόνες Βιβλιογραφία Εισαγωγή Η Σκύρος είναι το μεγαλύτερο νησί των Σποράδων, κατέχει δε το νοτιότερο τμήμα του νησιωτικού συγκροτήματος. Βρίσκεται στα βορειοδυτικά της Χίου, απέχει 20 ναυτικά μίλια από τις ανατολικές ακτές της Εύβοιας 1. Βρίσκεται στο κέντρο σχεδόν του Αιγαίου πελάγους, ανάμεσα στις Σποράδες και τις Κυκλάδες, την Εύβοια και τη Λέσβο. Το νησί είχε ιδιαίτερα σημαντική κομβική θέση στις θαλάσσιες οδούς της αρχαιότητας, όντας το σταυροδρόμι που συνέδεε την ηπειρωτική Ελλάδα -διά της Εύβοιας- με τη Μικρά Ασία και την Ανατολή, αλλά και με τον Εύξεινο Πόντο. Ανθρώπινη κατοίκηση και δραστηριότητα μαρτυρείται ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο και συνεχίζει ανελλιπώς σε όλη την 3η π.χ. Χιλιετία. Το αποκορύφωμα, όμως, της ανθρώπινης δραστηριότητας κατά τη χιλιετία αυτή αποτελεί αναμφισβήτητα η ύπαρξη του οχυρωμένου οικισμού στο ακρωτήρι Καστράκι, στον όρμο Παλαμάρι, στη βορειοανατολική ακτή της Σκύρου. Το έδαφος του νησιού είναι σεισμογενές και άγονο, με εξαίρεση το βόρειο άκρο του, όπου βρίσκεται ο οικισμός του Παλαμαρίου, το οποίο είναι εύφορο 2. Η καταλληλότητα της θέσης Παλαμάρι για την ανάπτυξη μιας προϊστορικής εγκατάστασης είναι δεδομένη. Η παράκτια αυτή περιοχή με τους γύρω χαμηλούς ορεινούς όγκους, την εύφορη ενδοχώρα, το Τραχύ και τον ποταμό 1 Καραπασχαλίδου Α., 2005, Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου., Καραπασχαλίδου Α., 2005, Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου.,

3 Λίμνα που την διατρέχει, παρέχει τις συνθήκες άνετης διαβίωσης με την καλλιέργεια της γης την κτηνοτροφία και την αλιεία και τις δυνατότητες ευχερούς και ευρείας επικοινωνίας δια των θαλάσσιων οδών, οι οποίες συνέδεαν στην 3η πχ χιλιετία τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου με τις Κυκλάδες και τις μικρασιατικές ακτές με την ηπειρωτική Ελλάδα Ιστορική αναδρομή των ανασκαφών Η πρώτη δοκιμαστική ανασκαφή στην περιοχή οργανώθηκε το 1981 από την τότε Έφορο Εύβοιας και Σκύρου Έβη Τουλούπα, μετά τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία εντόπισε ο Αρχαιοφύλακας Σκύρου Αχιλλέας Κατσαρέλιας το Η αρχαιολογική υπηρεσία, με τις αρχαιολόγους Λιάνα Παρλαμά και Μαρία Θεοχάρη, ανέλαβε την ανασκαφή και από τα πρώτα αποτελέσματα έγινε αμέσως ευδιάκριτη η δυναμική του χώρου από το είδος, το μέγεθος και την ποιότητα των κτηρίων, την πολύμορφη κεραμική και τα άλλα ευρήματα. Η δοκιμαστική έρευνα το 1981 στο Παλαμάρι, ήταν αποκαλυπτική, και τα ευρήματα οδήγησαν στην αναγνώριση ενός οικισμού της Πρώιμης και της Μέσης Εποχής του Χαλκού. Η ανεύρεση το 1995 στη βορειοδυτική και στη νότια πλευρά του ακρωτηρίου της επιβλητικής και σύνθετης οχύρωσης έδωσε στο Παλαμάρι τις πραγματικές του διαστάσεις αποκαλύπτοντας την οχυρωμένη πόλη, η οποία διαδέχθηκε από τα μέσα της 3ης χιλιετίας τον παλαιότερο οικισμό. Έως το 1998 οι ανασκαφικές εργασίες επικεντρώθηκαν κυρίως στην οχύρωση 4. Αναγκαία κρίθηκε η ένταξη της ανασκαφής στο Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων Εκτέλεσης Αρχαιολογικών Έργων του Υπουργείου Πολιτισμού, η οποία πραγματοποιήθηκε το Στο ίδιο έτος συγκροτήθηκε και η Επιστημονική Επιτροπή Παλαμαρίου Σκύρου. Στο διάστημα παράλληλα με τις ανασκαφές εκτελέσθηκαν οι εργασίες που είχαν προγραμματισθεί για την προστασία και τη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου, ο οποίος είναι ήδη επισκέψιμος 5. 3 Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Παρλαμά Λ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

4 3. Οικισμός Το Παλαμάρι είναι ένας οχυρωμένος οικισμός της 3ης π.χ. χιλιετίας και βρίσκεται στο ακρωτήρι Καστράκι, στον όρμο Παλαμάρι, στη βορειοανατολική ακτή της Σκύρου. Κατά την δοκιμαστική ανασκαφή το 1981 τα ευρήματα έδειχναν την ύπαρξη ενός οικισμού 10 περιπου στρεμμάτων. Μέχρι σήμερα έχουν διασωθεί 17 στρέμματα. Το Παλαμάρι είναι κτισμένο επάνω σε χαμηλό λοφίσκο (με μέγιστο υψόμετρο 19,49 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας) που από τη βορειοδυτική και νότια πλευρά του περικλείεται από ισχυρό τείχος με επάλληλους πεταλόσχημους προμαχώνες 6. Η ανασκαφή το 1981 έδειξε ότι ο οικισμός αυτός από πλευράς επιλογής της θέσης ανήκει στον τύπο του οικισμού ακρωτηρίου και από πολεοδομικής πλευράς εντάσσεται στον τύπο με την περικεντρική διάταξη 7. Η αρχική έκταση του οικισμού ήταν σίγουρα μεγαλύτερη από 17 στρέμματα, καθώς το ανατολικό τμήμα του λόφου έχει καταβυθισθεί, συμπαρασύροντας μεγάλο τμήμα του οικισμού. Η καταβύθιση αυτή πιστοποιείται από τα οικοδομικά λείψανα που διακρίνονται στη φυσική τομή της ανατολικής πλευράς του λόφου και τα καταβυθισμένα αρχαία δομικά υλικά στον υποθαλάσσιο χώρο και επιβεβαιώθηκε από τη γεωμορφολογική μελέτη του καθηγητή Κ. Παυλόπουλου, σύμφωνα με την οποία κατά την 3η χιλιετία π.χ. ο λόφος εκτεινόταν μέχρι τη νησίδα Παλαμάρι, καταλαμβάνοντας τουλάχιστον διπλάσια, από τη σημερινή, έκταση 8 (εικ. 1). Ο οικισμός του Παλαμαρίου είναι ένα καλά οργανωμένο κέντρο, με πολεοδομική οργάνωση και στοιχεία πρώιμου αστικού πολιτισμού. Έχει συνεχή κατοίκηση από τα τέλη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (ΠΧ ΙΙ) έως τις αρχές της Μέσης Χαλκοκρατίας (ΜΧ), με τέσσερις διαδοχικές φάσεις κατοίκησης: Παλαμάρι Ι (ΠΧ ΙΙ), Παλαμάρι ΙΙ (φάση Καστρί/πρώιμη ΠΧ ΙΙΙ), Παλαμάρι ΙΙΙ (μεταγενέστερη ΠΧ ΙΙΙ) και Παλαμάρι ΙV (πρώιμη ΜΧ). Ο οικισμός φαίνεται ότι είχε διάρκεια ζωής 11 περίπου αιώνων και υπολογίζεται ότι στο Παλαμάρι της 3ης χιλιετίας διαβιούσαν 800 έως κάτοικοι 9. Ο αρχικός πυρήνας του οικισμού στο Παλαμάρι πιστεύεται ότι είχε οργανωθεί στην καταβυθισμένη σήμερα έκταση, εγγύτερα δηλαδή στην παραλία του όρμου, όπως αυτός ήταν διαμορφωμένος τότε. 6 Παρλαμά Λ., 2007, Ανύμονα έργα, Παρλαμά Λ., 1984, Η Σκύρος την εποχή του Χαλκού., Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Τρανταλίδου Κ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

5 Εάν το τμήμα αυτο του ακρωτηρίου είχε διασωθεί, θα είχε ασφαλώς δώσει πολλά στοιχεία για τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του, τον πληθυσμό του και περισσότερα στοιχεία για τον τύπο της κατοίκησης της φάσης Παλαμάρι I Τομέας Β Οι μικρής εκτάσεως συστηματικές ανασκαφές των ετών στον Τομέα Β αποκάλυψαν τμήματα μεγαροειδών οικιών εκατέρωθεν ενός στενού δρόμου. Επίσης συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός πρώτου χρονολογικού πλαισίου για τη διάρκεια της ζωής του οικισμού, βασισμένου στη στρωματογραφία της ανασκαφής, στην οποία διακρίθηκαν 4 διαδοχικές φάσεις χωρίς σημαντικά ενδιάμεσα κενά 11. Στον Τομέα Α, στο βορειότατο άκρο του οικισμού, διαπιστώθηκε η ίδια ακολουθία των φάσεων. Ο χώρος στον Τομέα Β είναι επίπεδος με ελαφρά κλίση προς τα ανατολικά και τα κτίσματα έχουν μεγάλη διάρκεια χρήσης, παρά το γεγονός ότι έχουν παρατηρηθεί επιπτώσεις από τους σεισμούς 12. Ο Τομέας Β αποτελεί το μοναδικό τμήμα του Παλαμαρίου το οποίο δίνει πληροφορίες για την πολεοδομική οργάνωση του οικισμού. Κύριο στοιχείο της πολεοδομικής οργάνωσης του Τομέα Β, και στις τρεις φάσεις της ΠΧ, είναι ο στενός εξαιρετικά πλακοστρωμένοςan δρόμος που διασχίζει τον χώρο με άξονα Β-Ν μεταξύ των μεγαρόσχημων οικιών Γ (δυτικά) και Δ-Β (εικ. 3). Ο δρόμος αυτός αποτελεί ένδειξη οργάνωσης του χώρου και δυνατότητα εκτελέσεως δημόσιων έργων 13. Οι ανασκαφές στον Τομέα Β, έδωσαν ασαφή εικόνα της πρωιμότερης περιόδου κατοίκησης (Παλαμάρι I), ως προς την διάρκειά της. Από τη φάση Παλαμάρι I έχουν διασωθεί ελάχιστα τμήματα των τοίχων των οικιών, πράγμα που οφείλεται πιθανότατα στην ευρεία ανοικοδόμηση του οικισμού στην επόμενη φάση Παλαμάρι ΙΙ, κατά την οποία ανηγέρθη η επιβλητική οχύρωση, έργο που ασφαλώς επηρέασε γενικότερα την πολεοδομική οργάνωση. II. Στην φάση Παλαμάρι I πρέπει να ανήκει το οικιακό εργαστήριο-πλυντήριο, το οποίο δεν έχει ανασκαφεί πλήρως. Βρίσκεται στον χώρο Γ12, κάτω απο τη θεμελίωση του βορείου τοίχου της Οικίας Γ Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Παρλαμά Λ., Θεοχάρη Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Παρλαμά Λ., Θεοχάρη Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

6 Στη φάση Παλαμάρι II, ανεγείρονται οι Οικίες Γ και Δ-Β. Η ανοικοδόμηση σε αυτή τη φάση φαίνεται ότι δεν επέφερε στο σημείο αυτό μεγάλες αλλαγές στον παλαιότερο πολεοδομικό ιστό, αφού ο δρόμος 1, μεταξύ των δύο συγκροτημάτων των οικιών, ήταν σε χρήση από τη φάση Παλαμάρι I, όπως συνάγεται απο τις στρώσεις χρήσεως που βρίσκονται βαθύτερα απο τα επίπεδα των Οικιών Γ και Δ 15. Στη φάση Παλαμάρι III, οι μεγαρόσχημες λιθόκτιστες σε όλο το ύψος τους Οικίες Γ και Δ-Β συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται, με επισκευές και ορισμένες μετατροπές. Οι οικίες έχουν επιμελημένη τοιχοδομία. Το πλάτος των τοίχων, που φθάνει και έως το 1,10μ, δικαιολογεί την υπόθεση για ύπαρξη ανωγείου-ορόφου. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από την ύπαρξη στη ΒΔ γωνία του δωματίου 1 μιας λιθόκτιστης κλιμακωτής κατασκευής ύψους 1,10μ., που θα μπορούσε να είναι η βάση όπου πατούσε ξύλινη σκάλα. Τα δωμάτια και οι υπαίθριοι χώροι και στις 2 περιόδους έχουν λιθόκτιστα θρανία, εστίες διαφόρων τύπων, μικρούς φούρνους και απλές πυροστιές, ενώ ένας αγωγός επίσης λιθόκτιστος, διατρέχει τον διάδρομο Γ8, που οδηγεί στον υπαίθριο χώτο Γ3 16. Το σχήμα των οικιών, οι διαμορφώσεις στα δωμάτια και η οργάνωση αποχετευτικού δικτύου, η οποία αποδεικνύει φροντίδα για τα έργα υποδομής, ενθυμίζουν την Κίτρινη Πολιόχνη, την πολεοδομική μορφή της οποίας πιστεύομε ότι είχε και το Παλαμάρι στη φάση II αλλά και στην III Διερευνητική Τομή 6 Η συστηματική ανασκαφή των ετών 2004 και 2006 στη νότια πλευρά του οικισμού εσωτερικά της οχύρωσης, μεταξύ των μεγάλων Προμαχώνων Ζ και Η', με τη Διερευνητική Τομή 6, έδωσε πολλά στοιχεία για τη στρωματογραφική ακολουθία του οικισμού. Τα ήδη γνωστά στοιχεία της χρονολόγησης από τις ανασκαφές των προηγούμενων ετών επιβεβαιώθηκαν, με το επιπλέον στοιχείο ότι στον συγκεκριμένο τομέα έρευνας εντοπίστηκαν και οι τέσσερις φάσεις τις πόλης, με σύνολα κεραμικής συνδεδεμένα με αντίστοιχα αρχιτεκτονικά σύνολα. Στους μέχρι τώρα ανασκαμμένους χώρους. η χρονολόγηση της φάσης Παλαμάρι Ι στην ΠΧ ΙΙ είχε τεκμηριωθεί από τη σποραδική παρουσία ΠΕ ΙΙ και ΠΚ ΙΙ κεραμικής στον Τομέα Β του οικισμού, χωρίς όμως να σώζονται αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, εδώ η ύπαρξη κεραμικής της ΠΧ ΙΙ συνδέεται και με την 15 Παρλαμά Λ., Θεοχάρη Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ., Θεοχάρη Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα,

7 ύπαρξη κτισμάτων. Χαρακτηριστικό της νότιας πλευράς του λόφου είναι η έντονη κατωφέρεια που παρουσιάζει, με φυσικό επακόλουθο την απορροή των ομβρίων υδάτων σε όλη την έκταση της νότιας πλευράς. Αυτό το δεδομένο σχετίζεται με την εύρεση μεγάλου αριθμού αποχετευτικών αγωγών, τόσο στην ίδια την οχύρωση, όσο και στα κτίσματα εσωτερικώς αυτής 18. Το σημαντικότερο στοιχείο στην περιοχή των τομών, απετέλεσε η εύρεση των πέντε επάλληλων εφαπτομένων αψιδωτών κτισμάτων σχήματος D, των οποίων η ανέγερση συνδέεται με την ΠΧ ΙΙ (εικ. 5). Το συγκρότημα αυτό, το οποίο είναι το πρώτο κτηριακό δείγμα της φάσης Παλαμάρι I, επιβεβαιώνει οργανωμένη κατοίκηση και αποκαλύπτει προηγμένες εργαστηριακές δραστηριότητες στην πρωιμότερη φάση του οικισμού. Με την ανασκαφή και τη μελέτη των αψιδωτών δωματίων η φάση Παλαμάρι I απέκτησε υπόσταση και αποκαλύφθηκε σε μεγάλη έκταση. Για την χρήση των αψιδωτών κτισμάτων δεν υπάρχει κάποια βέβαιη ερμηνεία. Αποτέλεσαν τμήμα μιας εγκατάστασης με κοινοτική χρήση, ίσως σειράς αποθηκευτικών χώρων. Η λειτουργία τους ως αποθηκευτικοί χώροι ενισχύεται απο την ανυπαρξία κάποιας εισόδου ή ανοίγματος. Αρχικά υπήρχε η σκέψη ότι πρόκειται για δεξαμενές, λόγω της ύπαρξης γύρω και πάνω από τα κτίσματα πολλών αποχετευτικών αγωγών, όμως το είδος των ιζημάτων που αφαιρέθηκε από το εσωτερικό τους, η ύπαρξη δαπέδων χρήσης και η απουσία οποιουδήποτε είδους υδραυλικού κονιάματος οδήγησαν στην απόρριψη αυτής της σκέψης 19. Όσον αφορά την κατάσταση διατήρησης τους, στα δύο δυτικότερα εντοπίζεται εξαιρετικής ποιότητας τοιχοδομία, ενώ στα τρία ανατολικά παρατηρείται μεγάλη διατάραξη 20. Στη νότια πλευρά, εκτός από ταπροβλήματα που δημιουργούσαν οι σεισμοί -ίσως και να είναι η αιτία της οριστικής εγκατάλειψης του οικισμού στα τέλη της ΜΧ- το επικλινές και ασταθές έδαφος δημιουργούσε επίσης σοβαρά στατικά και άλλα προβλήματα, τα οποία καθιστούσαν αναγκαίες τις συνεχείς διαμορφώσεις και ανακατασκευές στα κτίσματα αλλά και στο ίδιο το τείχος. Η άμεση γειτνίαση, άλλωστε, των οικιών με την οχύρωση στην περιοχή αυτή προσέθετε και άλλες αιτίες στις καταστροφές των κτισμάτων και των άλλων κατασκευών Μπονάτσος Σ., Ρωμανού Χ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Μπονάτσος Σ., Ρωμανού Χ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Μπονάτσος Σ., Ρωμανού Χ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ., Θεοχάρη Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

8 Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι υπάρχει συνεχής και αδιάλειπτη δραστηριότητα στο Παλαμάρι από την ΠΧ ΙΙ έως τη ΜΧ, το οποίο υπήρξε ένας σημαντικός οικισμός με αστικό χαρακτήρα, όπως διαφαίνεται από τις συνεχείς φάσεις κατασκευής και ανακατασκευής κτισμάτων, τη διαμόρφωση των χώρων, τις ανακατασκευές και επισκευές του οχυρωματικού τείχους, τη διευθέτηση των ομβρίων υδάτων και βέβαια από την ύπαρξη άφθονης και γενικά καλοδιατηρημένης κεραμικής όλων των αντίστοιχων φάσεων Διερευνητική Τομή 7 Το 2006 η έρευνα επεκτάθηκε προς τα ανατολικά, με τη Διερευνητική Τομή 7, η οποία συμπλήρωσε τα δεδομένα για τη στρωματογραφική ακολουθία του οικισμού. Τα ήδη γνωστά στοιχεία της χρονολόγησης από τις ανασκαφές των προηγούμενων ετών επιβεβαιώθηκαν και εδώ, με τον εντοπισμό των τριών από τις τέσσερις φάσεις της πόλης του Παλαμαριού, με σύνολα κεραμικής συνδεδεμένα με αντίστοιχα αρχιτεκτονικά σύνολα. Η ανασκαφή αυτή αποκάλυψε τρεις συνεχόμενους χώρους (Χώροι 3α, 3β και 3γ, εικ. 6). Οι χώροι αυτοί παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εργαστηριακής και αποθηκευτικής χρήσης 23. Συγκεκριμένα στον Χώρο 3α, τον πρώτο, από δυτικά, χώρο της τομής, στη φάση Παλαμάρι III εντοπίστηκε ένα δωμάτιο στη νοτιοανατολική γωνία του οποίου, βρέθηκε πίθος μεγάλου μεγέθους (εικ. 7, 8). Γύρω από τον πίθο βρέθηκαν επίπεδες πλάκες, σε κυλινδρική διάταξη επάνω στο δάπεδο. Η απουσία ανοίγματος εισόδου στο δωμάτιο ενισχύει την άποψη ότι πρόκειται για χώρο με αποθηκευτική χρήση («κατώγι»). Στους χώρους 3β, 3γ, στη φάση επίσης Παλαμάρι III εντοπίζεται ένας στενός χώρος πιθανώς επίσης αποθηκευτικής χρήσης, μέσα στον οποίο βρέθηκαν τμήματα απο δύο, τουλάχιστον, μεγάλα πιθοειδή αγγεία 24. «Πλυντήρια» Το πιο χαρακτηριστικό εύρημα των χώρων 3β, 3γ είναι το λεγόμενο «Πλυντήριο 3» (εικ. 9). Πρόκειται για τετράπλευρη χοανοειδή κατασκευή που αποτελείται από τέσσερις όρθιες πλάκες, μία σε κάθε πλευρά, και μία επίπεδη πλάκα στο δάπεδο, που φέρει ρηχή αυλάκωση κατά μήκος της κατασκευής. Η αυλάκωση αυτή καταλήγει σε δύο ημικυκλικές οπές απορροής στις κάθετες πλάκες, 22 Μπονάτσος Σ., Ρωμανού Χ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Ρωμανού Χ. 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Ρωμανού Χ. 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

9 στις στενές πλευρές της κατασκευής. Ανήκει και αυτό στη φάση Παλαμάρι III. Η κατασκευή αυτή θυμίζει ην αντίστοιχη, παλαιότερη όμως, κατασκευή από τη Κυανή φάση της Πολιόχνης. Στο χώρο γύρω από το «Πλυντήριο» υπάρχει ενισχυμένο με χαλίκια δάπεδο, κάτι το οποίο ενισχύει μαζι με την ύπαρξη της κατασκευής και το είδος των ευρημάτων που εντοπίστηκαν μπροστά από αυτή, την άποψη ότι πρόκειται για χώρο με εργαστηριακή-βιοτεχνική χρήση, πιθανώς μη στεγασμένο. Ένα χαρακτηριστικό του «Πλυντηρίου» είναι ότι το δάπεδό του βρίσκεται λίγο ψηλότερα από το δάπεδο του υπόλοιπου χώρου, κάτι το οποίο δείχνει ότι οι εργασίες γίνονταν από άτομο που στεκόταν όρθιο, δίπλα από την κατασκευή. Εκτός απο το «Πλυντήριο 3», έχουν βρεθεί άλλες δύο παρόμοιες κατασκευές στο Παλαμάρι, σε ακραία σημεία του οικισμού: το «Πλυντήριο 1» στο βορειοδυτικό άκρο, και το «Πλυντήριο 2» στο νοτιοδυτικό (εικ. 10). Οι δύο αυτές κατασκευές χρονολογούνται στη Μέση Χαλκοκρατία και είναι μικρότερου μεγέθους απο το «Πλυντήριο 3». Όσον αφορά τη χρήση των «Πλυντηρίων», υπάρχουν μόνο υποθέσεις. Η πρώτη σκέψη για τη χρήση τους οδηγεί στο ότι πρόκειται για κάποιο είδος δεξαμενής, για τη συλλογή νερού. Όμως, το σχετικά μικρό μέγεθός τους και το γεγονός ότι δεν φέρουν ίχνη υδραυλικού κονιάματος, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αν πράγματι γινόταν συλλογή νερού, θα πρέπει αυτή να ήταν για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Πιθανό είναι, επίσης, να χρησιμοποιούνταν σε εργασίες μαγειρικές, όπως το πλύσιμο του κρέατος, τη σύνθλιψη τροφών ή το ζύμωμα μεγάλης ποσότητας ζύμης ή σε άλλες «οικοκυρικές» εργασίες, όπως το πλύσιμο του μαλλιού ή των ενδυμάτων. Η χρήση τους σε μεταλλουργικές εργασίες πρέπει μάλλον να απορριφθεί ως πιθανότητα, αφού τέτοιες εργασίες απαιτούν συνεχή ροή και όχι στάσιμο νερό. Μια άλλη υπόθεση αποτελεί η χρήση τους στη βυρσοδεψία. Σε αυτή την περίπτωση, δικαιολογείται απόλυτα η εγκατάσταση αυτών των κατασκευών στα περίχωρα του οικισμού, κοντά στα τείχη, και στα σημεία όπου ο βοριάς είναι πιο έντονος, ώστε να απομακρύνονται οι δυσάρεστες μυρωδιές από τον κυρίως οικισμό. Μια ακόμα ερμηνεία είναι ότι αυτές οι κατασκευές χρησιμοποιήθηκαν ως δεξαμενές για τον καθαρισμό και την προετοιμασία του πηλού, πριν την κατασκευή αγγείων. Αρκετά πιθανή είναι και η χρήση τους ως ληνών (πατητήρια) για την παραγωγή κρασιού ή λαδιού. Το σίγουρο είναι ότι πρόκειται για κατασκευές που σχετίζονται με εργαστηριακές ή βιοτεχνικές δραστηριότητες που προϋποθέτουν τη χρήση υγρών, όπως αποδεικνύεται από την ύπαρξη των οπών απορροής. Επίσης, είναι πιθανό η χρήση τους να είχε δημόσιο χαρακτήρα, αφού, ειδικά οι δύο κατασκευές της Μεσοελλαδική 8

10 περιόδου βρίσκονται σε σημεία κομβικά, στις δύο σωζόμενες γωνίες της οχύρωσης Κεραμική Η κεραμική της φάσης Παλαμάρι I είναι ενδεικτική. Αποτελείται κατά κύριο λόγο απο θραύσματα αγγείων, τα οποία μαρτυρούν κατά την περίοδο αυτή σχέσεις και επαφές με τις Κυκλάδες. Προέρχεται από τα βαθύτερα της εδράσεως των τοίχων στρώματα της ανασκαφής στον Τομέα Β, από τα ακραία τμήματα στης βόρειας και της ανατολικής πλευράς και από τις επιχώσεις σε τμήματα της οχύρωσης 26. Περισσότερα στοιχεία για την κεραμική αυτής της φάσης μας δίνει το δυτικό τμήμα της τομής των αψιδωτών κτηρίων στη Νότια οχύρωση, όπου έχουν βρεθεί όστρακα της ΠΚ II με εγχάρακτη διακόσμηση, αρκετά όστρακα από κύμβες («sauceboats»), δύο ρηχές φιάλες με πόδι και ένα δίωτο απιόσχημο αγγείο αρκετά πρώιμου ως προς το σχήμα του 27. Οι σχέσεις στη φάση αυτή του οικισμού με τις Κυκλάδες φαίνεται, εκτός από την κεραμική, και από την εύρεση μαρμάρινων φιαλιδίων. Το δεδομένο αυτό ενισχύεται με την εύρεση δύο τμημάτων ΠΚ μαρμάρινων ειδωλίων, ένα απο τα οποία είναι η ωοειδής κεφαλή παραλλαγής Καψάλων από παριανό μάρμαρο, ύψους 6,5 εκ., της ΠΚ II περιόδου (εικ. 11) 28. Βέβαια το βασικότερο στοιχείο που επιβεβαιώνει τις επαφές του Παλαμαρίου με τις Κυκλάδες είναι η παρουσία μεγάλου αριθμού λεπίδων, απολεπισμάτων και πυρήνων οψιανού στον οικισμό 29. Η κεραμική κατά τη φάση Παλαμάρι II/III γίνεται αποδέκτης πλήθους νεωτεριστικών στοιχείων σε επίπεδο σχηματολογίου με αναφορές σε άλλες παραδόσεις, όπως των Κυκλάδων, του Β-ΒΑ Αιγαίου και της Ανατολής, αλλά και σε επίπεδο τεχνολογικών πρακτικών με την εμφάνιση τροχήλατων αγγείων. Στη φάση Παλαμάρι II, εντοπίζεται μεγάλος αριθμός κεραμικής της ομάδας «Καστρί/Λευκαντί I», τα μορφολογικά στοιχεία της οποίας αλλάζουν τον χαρακτήρα της τοπικής κεραμικής παράδοσης. Χαρακτηριστικά σχήματα της νέας ομάδας στο Παλαμάρι είναι οι ρηχές φιάλες και τα πινάκια τύπου «Λευκαντί I», όπου εμφανίζονται και τα πρώτα σημάδια χρήσης του κεραμικού τροχού, τα αμφικύπελλα δέπατα (εικ. 12), τα δίωτα κωδωνόσχημα κύπελλα (bell-shaped cups) (εικ. 13), τα μόνοτα υψίλαιμα κύπελλα (tankards) και οι ραμφόστομες πρόχοι. Τα δέπατα και 25 Ρωμανού Χ. 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Μπονάτσος Σ., Ρωμανού Χ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Παρλαμά Λ., 1984, Η Σκύρος την εποχή του Χαλκού.,

11 τα δίωτα κύπελλα χαρακτηρίζονται απο στιλπνές μελανόμορφες και ερυθρόμορφες επιφάνειες και επιμελείς στιλβώσεις, ενώ οι φιάλες και τα πινάκια χαρακτηρίζονται από ανοιχτόχρωμες στιλβωμένες και αστίλβωτες επιφάνειες 30. Εκτός απο την εμφάνιση της κεραμικής της ομάδας «Καστρί/Λευκαντί I», στη φάση Παλαμάρι II εντοπίζονται νέα σχήματα που μαρτυρούν επαφές με το περιφερειακό Αιγαίο και τον Ανατολικό κόσμο. Συγκεκριμένα η δίωτη βαθιά φιάλη με πόδι (εικ. 14), η οποία ανήκει στην κατηγορία της «βυσσινόχρωμης κεραμικής» και το πλησιέστερο παράδειγμα της οποίας προέρχεται από τις ανασκαφές του Schliemann στην Τροία 31, αλλά και η φιάλη με λαβές σε σχήμα θηλιάς (εικ. 15), αποτελούν ενδείξεις από το Β-ΒΑ Αιγαίο στην τοπική κεραμική. Επίσης σημαντικό εύρημα είναι το τροχήλατο οξυπύθμενο ωοειδές αγγείο με χαμηλό περιχείλωμα στο στόμιο (Syrian bottle) (εικ. 16), το οποίο τεκμηριώνει τις επαφές με τον χώρο της Εγγύς Ανατολής, απ' όπου προέρχονται και οι οχυρώσεις με τους πεταλόσχημους προμαχώνες 32. Αξιοπρόσεκτα είναι επιπλέον τα πολυάριθμα δίωτα σφαιρικά κανθαροειδή αγγεία και τα χαμηλά δέπατα. Το σχηματολόγιο της κεραμικής κατά τη φάση Παλαμάρι III εξελίσσεται ακόμα περισσότερο. Τα νέα σχήματα που εμφανίζονται είναι φιαλίδια με στιλβωμένες και αστίλβωτες επιφάνειες και αγγεία ανατολικής προέλευσης, όπως η ραμφόσχημη πρόχους (εικ. 17) και το ημισφαιρικό πώμα. Αυτά τα ευρήματα συμπληρώνουν το πολιτισμικό εύρος της κεραμικής παράδοσης του οικισμού 33. Στον οικισμό του Παλαμαρίου κατά πάσα πιθανότητα υπήρχε κεραμική παραγωγή. Δεν υπάρχουν άμεσα στοιχεία που να αποκαθιστούν μια εικόνα παραγωγής και διακίνησης κεραμικών προϊόντων, μιας και δεν έχουν βρεθεί κατάλοιπα εργαστηριακού χώρου, δηλαδή αποθέσεις πηλού, κλίβανοι και ικανός αριθμός εργαλείων. Έμμεσες μαρτυρίες για την παραγωγή κεραμικής αποτελούν οι σφραγίδες και τα σφραγίσματα. Μπορεί να σημαίνουν το κέντρο της παραγωγής, τη διακίνηση του προϊόντος, τον τεχνήτη ή τον ιδιοκτήτη, ή να αφορούν στο περιεχόμενο των αγγείων 34. Στο Παλαμάρι έχουν βρεθεί δύο σφραγίδες, μία πήλινη κυλινδρική, διάτρητη με εγχάρακτη διακόσμηση (εικ. 18), η οποία φαίνεται να έχει υπ' όψει την ελεφαντοστέινη σφραγίδα της Πολιόχνης και μία πήλινη πυραμιδόσχημη, η οποία έχει σχεδόν ακριβή παράλληλα με την Τροία. Αυτά είναι ακόμα 30 Χολέβα Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Wace and blegen, Θεοχάρη Μ., Παρλαμά Π., Χατζηπούλιου Ε., 1993, Pottery as the evidence pf Trade in the Aegean Bronze Age , Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Χολέβα Μ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Χατζηπούλιου Ε., 1997, Η Πολυόχνη και η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο,

12 δύο παραδείγματα που μαρτυρούν τη γνώση των προϊόντων άλλων περιοχών 35. Μια άλλη σημαντική μαρτυρία για την εξειδίκευση στην κεραμική είναι η παρουσία των σημείων των κεραμέων (εικ. 19). Τα σημεία έχουν χαραθχεί στα αγγεία πριν το ψήσιμο, είναι δηλαδή πραγματικά σημεία του κεραμέως-κατασκευαστή, σε εμφανή σημεία του αγγείου και χρονολογούνται στο β' μισό της πρωτοχαλκής III εποχής Μεταλλοτεχνία Οι ανασκαφές στο Παλαμάρι της Σκύρου έφεραν στο φως πληθώρα μεταλλικών αντικειμένων και μεταλλουργικών καταλοίπων από όλες τις φάσεις του οικισμού. Τα ευρήματα αποτελούνται από χάλκινα, μολύβδινα, αργυρά και χρυσά αντικείμενα και από αντικείμενα που σχετίζονται με την πυροτεχνολογία και τη μεταλλουργική δραστηριότητα, όπως μήτρες, σκωρίες και τμήματα χοανών. Συγκεκριμένα από τα 24 χάλκινα αντικείμενα, ολιγάριθμους μολύβδινους συνδέσμους, μία μήτρα και λίγες σκωρίες που είχαν βρεθεί έως το 1996, έως σήμερα έχουν βρεθεί 149 χάλκινα αντικείμενα, 37 μολύβδινα, 1 χρυσό, 1 αργυρό, 8 όστρακα από πήλινες χοάνες, 25 σκωρίες, 2 λίθινες μήτρες, πιθανώς και τρεις, και ένα πήλινο ακροφύσιο φυσερού 37. 'Οπως αποδεικνύεται και από τα ευρήματα ο χαλκός είναι το συνηθέστερο μέταλλο στον οικισμό (εικ. 20). Στο Παλαμάρι της Σκύρου ανευρίσκονται οι γνωστοί στο βορειοανατολικό Αιγαίο τύποι χαλκού της ίδιας περιόδου, που είναι ο σχετικά καθαρός χαλκός και ο αρσενικούχος μπρούντζος με μικρά ποσοστά αρσενικού και κασσιτέρου 38. Από ευρήματα που σχετίζονται με τη μεταλλοτεχνία έχουν βρεθεί συνολικά 2 μήτρες, 25 σκωρίες, 8 όστρακα από χοάνες και 1 ακροφύσιο φυσερού 39. Σημαντικό αντικείμενο μεταλλοτεχνίας αποτελεί η λίθινη μήτρα, με δύο όψεις χύτευσης, από τη μία βέλους και απο την άλλη σμίλης (εικ. 21), που βρέθηκε το 1995 στη βόρεια πλευρά του οικισμού, στον επονομαζόμενο χώρο 4. Αυτό το εύρημα δείχνει ότι πράγματι υπήρχε στο Παλαμάρι μεταλλουργική δραστηριότητα. Το γεγονός ότι 35 Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα, Χατζηπούλιου Ε., 1997, Η Πολυόχνη και η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Μπονάτσος Σ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Χατζηπούλιου Ε., 1997, Η Πολυόχνη και η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Μπονάτσος Σ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

13 η χύτευση των αντικειμένων γίνεται σε ανοικτή μήτρα, σημαίνει ότι η κατεργασία είναι σε πρώιμη φάση, επομένως υπάρχει μαθητεία των κατοίκων σε αυτή την εξειδικευμένη δραστηριότητα 40. Η μεταλλουργική δραστηριότητα στο νησί σχετίζεται με τη θέση του οικισμού, καθώς η βόρεια πλευρά του προσφέρει όλες τις δυνατότητες για την κατεργασία μετάλλου. Αναλυτικά μεγάλη συγκέντρωση ευρημάτων μεταλλοτεχνίας εντοπίζεται στη ΒΔ Οχύρωση, στην περιοχή του Προμαχώνα OΑ, στις τομές δυτικώς του Προμαχώνα Η, στα κτήρια επάνω στον Προμαχώνα Η, στην περιοχή της Διερευνητικής Τομής 6, στον Τομέα Β, στο εσωτερικό του Προμαχώνα Δ, στο ΒΑ άκρο του οικισμού και στην περιοχή της Διερευνητικής Τομής 7 41 (εικ. 22). Στο Παλαμάρι ήδη γνώριζαν την κατεργασία του μολύβδου και ήταν σε θέση να κατασκευάζουν μολύβδινους συνδέσμους για την επιδιόρθωση μεγάλων σπασμένων αγγείων 42 (εικ. 23,24). Συνολικά έχουν βρεθεί περίπου 30 σύνδεσμοι, σχεδόν όλοι θραυσμένοι λιγότερο ή περισσότερο. Άλλα μολύβδινα αντικείμενα,τα οποία έχουν εντοπιστεί στον οικισμό είναι 3 σφονδύλια, 2 σφηκωτήρες, 1 μικρός πέλεκυς, 1 τριγωνικό αντικείμενο, 2 πηνιόσχημα, 1 βαρίδι 43. Τα χάλκινα αντικείμενα καθιστούν την πλειοψηφία των ευρημάτων. Συγκεκριμένα έχουν βρεθεί 57 περόνες, 35 βελόνες, 26 οπείς, 3 πελέκεις, 3 αγκίστρια, τριχολαβίδες, ελάσματα και διάφορα μικροαντικείμενα 44. Τα ευρήματα που ξεχωρίζουν είναι ένα χάλκινο σφονδύλι-χάντρα, ένα εγχειρίδιο (εικ. 25) και μία αιχμή δόρατος (εικ. 26). Τα δύο τελευταία αντικείμενα είναι και αυτά πρώιμα. Οι τύποι τους θεωρούνται αιγιακοί, όμως τα παράλληλά τους βρίσκονται όχι μόνον στις Κυκλάδες, αλλά και στη Λήμνο στην ομάδα των χάλκινων αντικειμένων του Vano 829 που χρονολογείται στην Κόκκινη περίοδο της Πολιόχνης, την Πόλη IV της Θερμής και στην Τροία. Αυτό συμφωνεί με την πρωιμότητα της μεταλλουργικής δραστηριότητας στη Σκύρο, την οποία πρέπει να θεωρηθεί τοπική δημιουργία, με δεδομένο ότι εγχειρίδια και αχμές δοράτων είναι τα πρώτα μετάλλινα όπλα που δημιουργήθηκαν και συμβαδίζουν με την εξέλιξη και βελτίωση της μεταλλουργίας 45. Σημαντικά ευρήματα επίσης είναι δύο χρυσοί κρίκοι ενωτίου, οι οποίοι είναι το μοναδικό χρυσό εύρημα και το τμήμα αργυρής περόνης, τα οποία, ως αντικείμενα απο πολύτιμα μέταλλα, επομένως 40 Χατζηπούλιου Ε., 1997, Η Πολυόχνη και η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Μπονάτσος Σ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Χατζηπούλιου Ε., 1997, Η Πολυόχνη και η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Μπονάτσος Σ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Μπονάτσος Σ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης., Χατζηπούλιου Ε., 1997, Η Πολυόχνη και η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο,

14 «αγαθά κύρους», ενισχύουν τα δεδομένα της πρώιμης αστικοποίησης στο Παλαμάρι Λιθοτεχνία Από τις ανασκαφές στο Παλαμάρι της Σκύρου μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί συνολικά 467 αντικείμενα ακέραια η μερικώς διατηρημένα. Το σύνολο του υλικού προέρχεται από τους τομείς που έχουν ανασκαφεί στο εσωτερικό του οικισμού και κυρίως από τον Τομέα Β. Με την πρόοδο της ανασκαφής στην οχύρωση του οικισμού έχει προκύψει επιπλέον υλικό, το οποίο μελετάται. Τα ευρήματα αποτελούνται από μυλόλιθους, τριπτήρες, ιγδία, ύπερους, βάρη (αλιευτικά, υφαντικά, σφονδύλια), πώματα, σφύρες, όλμους και αξίνες. Οι μυλόλιθοι, οι τριπτήρες, τα ιγδία και οι ύπεροι αποτελούν την πλειοψηφία του υλικού (εικ. 27). Το πλήθος και η ποικιλία των τύπων τους μαρτυρούν έντονη εργαστηριακή δραστηριότητα στον οικισμό. Η τυπολογία τους περιλαμβάνει όλα τα βασικά σχήματα που απαντούν στις γνωστές θέσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στα νησιά του Αιγαίου και την ηπειρωτική Ελλάδα. Από τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί, εντυπωσιακό είναι ένα σύνολο μικρών πηνιόσχημων τριπτήρων (εικ. 28), που έχουν κατασκευαστεί με μεγάλη επιμέλεια, από διάφορα πετρώματα και σε ποικιλία χρωμάτων και χρησιμοποιούντο για την επεξεργασία χρωστικών η ψιμυθίων. Επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας κωδωνόσχημος τριπτήρας από λευκό μάρμαρο (εικ. 29), με διαμορφωμένη κοιλότητα όπου ταιριάζει ακριβώς ο αντίχειρας. Τέλος αξιοπρόσεκτο είναι ένα ογκώδες ιγδίο (εικ. 30), ύψους 35 εκ. και βάρους 45 κιλών, το οποίο χρησιμοποιείτο πιθανώς για την επεξεργασία μετάλλων και ένας ογκώδης ύπερος σε σχήμα πόδα (εικ. 31), ύψους εκ. και βάρους 9 κιλών, ο οποίος βρέθηκε δίπλα στο ιγδίο. Για την κατασκευή των λίθινων εργαλείων του οικισμού χρησιμοποιήθηκε ποικιλία πετρωμάτων, όπως ασβεστόλιθος, πωρόλιθος, ηφαιστειακά, οφιολιθικά, τάλκης, μάρμαρο κ.ά., τα οποία ήταν τοπικά ή εισηγμένα. Οι ανδεσίτες, οι οποίοι είναι ηφαιστειακά πετρώματα, λόγω της ιδιαίτερης σκληρότητας τους, προτιμήθηκαν για εργαλεία που προορίζονταν για βαριές εργασίες, δηλαδή για την κατασκευή μυλολίθων και ιγδίων. Η χρήση τους είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη κατα την Πρώιμη Χαλκοκρατία και δείχνει εμπειρία και γνώσεις των ιδιαίτερων ιδιοτήτων των διαφόρων 46 Παρλαμά Λ,, 2007, Ανύμονα έργα,

15 πετρωμάτων Συμπέρασμα Το Παλαμάρι της Σκύρου είναι μια θέση που σφραγίζει τον πολιτισμικό χάρτη του Αιγαίου της Πρώιμης εποχής του Χαλκού. Ο οικισμός εξελισσόταν σταδιακώς από την πρώιμη φάση της ΠΚ II για να φτάσει στην ΠΚ III σε ένα πολύ ανεπτυγμένο, για τα μέτρα της εποχής, επίπεδο αστικοποίησης, με ύπαρξη κοινοτικής οργάνωσης, κεντρικό σχεδιασμό, εξειδίκευση εργασίας και φροντίδα για τα έργα υποδομής. Οι κάτοικοι του οικισμού ανέπτυξαν βιοτεχνική δραστηριότητα. Κατεργάζονταν οψιανό και είναι πολύ πιθανό να κατασκεύαζαν επί τόπου αγγεία και σκεύη. Το κύριο στοιχείο του Παλαμαρίου είναι η ύπαρξη έντονης μεταλλουργικής δραστηριότητας. Επίσης το Παλαμάρι μεσολαβεί στη διακίνηση αγαθών στο Αιγαίο, κυρίως μετάλλων, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στην εδραίωση εμπορικού δικτύου, το οποίο ξεκινά από την Ανατολή και φθάνει μέχρι την Ηπειρωτική Ελλάδα. Ως σταθμός του εμπορικού δρόμου, ο οικισμός του Παλαμαρίου μετατρέπεται σε χοάνη πολιτισμικών επιρροών, τόσο από το Β-ΒΑ Αιγαίο και τη Μικρά Ασία, όσο και από τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα. 47 Αγουρίδης Χ., 2012, Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης.,

16 8. Εικόνες 1. Η διαμόρφωση της αρχαίας ακτογραμμής στο Παλαμάρι. 2. Ο οικισμός. 15

17 3. Τομέας Β. 4. Διερευνητικές Τομές 6 και 7. 16

18 5. Αψιδωτά κτίσματα, Παλαμάρι I. 6. Χώροι 3α, 3β, 3γ. 7. Ο πίθος του χώρου 3α και το δωμάτιο με τις πλάκες. 17

19 8. Ο πίθος του χώρου 3α. 9. «Πλυντήριο» 3. 18

20 10. Θέσεις «Πλυντηρίων». 11. Ωοειδής κεφαλή παραλλαγής Καψάλων. 19

21 12. Αμφικύπελλα δέπατα. 13. δίωτο κωδωνόσχημο κύπελλο. 14. Δίωτη βαθιά φιάλη με πόδι. 20

22 15. Φιάλη με λαβές σε σχήμα θηλιάς. 16. Syrian bottle. 17. Πρόχους. 21

23 18. Πήλινη σφραγίδα. 19. Όστρακα με σημεία κεραμέων. 22

24 20. Γράφημα με στοιχεία ανά περίοδο. 21. Λίθινη μήτρα. 23

25 22. Γενικό σχέδιο του Παλαμαρίου με τα ευρήματα ανά χώρο. 24

26 23. Ο πίθος Α Μολύβδινος σύνδεσμος του πίθου Α5. 25

27 25. Εγχειρίδιο. 26. Αιχμή δόρατος. 26

28 27. Τυπολογία λίθινων εργαλείων. 28. Πηνιόσχημος τριπήρας. 27

29 29. Κωδωνόσχημος τριπτήρας απο λευκό μάρμαρο. 30. Ογκώδες ιγδίο. 31. Μεγάλος ύπερος σε σχήμα πόδα. 28

30 9. Βιβλιογραφία Παρλαμά Λ Η Σκύρος στην Εποχή του Χαλκού. Αθήνα, Παρλαμά Λ Παλαμάρι Σκύρου. Παρατηρήσεις στην Εξέλιξη του Οικισμού κατά την 3η χιλιετία π.χ. και Προβλήματα Αστικοποίησης. Στο Σημαντώνη-Μπουρνιά, Ε. Λαιμού, Α.Α. Μενδώνη, Λ.Γ. Κούρου, Ν. (επιμ.), Αμύμονα Έργα.Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη. Αθήνα, Καραπασχαλίδου Α Σκύρος. Στο Βλαχόπουλος, Α.Γ. (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου. Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα, Θεοχάρη, Μ.Δ.-Παρλαμά, Λ Παλαμάρι Σκύρου. Η Οχυρωμένη Πόλη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Στο Ντούμας, Χρ.Γ.- La Rosa (επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο. Διεθνές Συνέδριο Απριλίου 1996 Αθήνα. Αθήνα, Χατζηπούλιου Ε Εξειδικευμένες Δραστηριότητες στο Παλαμάρι της Σκύρου στο Τέλος της Τρίτης Χιλιετίας. Στο Στο Ντούμας, Χρ.Γ.- La Rosa (επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο. Διεθνές Συνέδριο Απριλίου 1996 Αθήνα. Αθήνα, Theochari M., Parlama L., Hatzipouliou E Κεραμεική της Πρώιμης Χαλκοκρατίας III από το Παλαμάρι της Σκύρου. Στο Zerner, C. Zerner, P. And Winter, J. (επιμ.), Proceeding of the International Conference. Wace and Blegen. Pottery as Evidence of Trade in the Aegean Bronze Age Held at the American School of Classical Studies at Athens, Athens December J.C. Gieben, Publisher Amsterdam, Ο Οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου: διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης, Αθήνα, Οκτωβρίου