ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ και ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΜΦΙΕΤΖΗΣ Περιβαλλοντολόγος Παρακολούθηση της ιχθυοπανίδας και των υδρομορφολογικών παραμέτρων του ποταμού Ρήχιου σύμφωνα με την οδηγία 2000/60/ΕΚ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI INTERDISCIPLINARY POSTGRADUATE MASTER PROGRAM Ecological water quality and management at a river basin level BY THE SCHOOLS OF BIOLOGY, GEOLOGY and CIVIL ENGINEERING YEORYIOS EMFIETZIS Bsc in ENVIRONMENTAL SCIENCE Monitoring of the fish fauna and hydromorphological parameters in River Richios according to the Water Framework Directive 2000/60/EC MASTER DISSERTATION THESIS THESSALONIKI

3 Τριμελής εξεταστική επιτροπή: 1: Μπόμπορη Δήμητρα, Λέκτορας, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ., Επιβλέπουσα 2: Αλμπανάκης Κωνσταντίνος: Επίκουρος Κατηγητής, Τμήμα Γεωλογίας, Α.Π.Θ., Συνεπιβλέπων 3: Λαζαρίδου Μαρία: Καθηγήτρια, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ., Μέλος 3

4 Αφιερώνεται στη μνήμη της μητέρας μου Μάγδας 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής των Τμημάτων Βιολογίας, Γεωλογίας και Πολιτικών Μηχανικών του ΑΠΘ και αποτελεί τμήμα του ερευνητικού προγράμματος «Υπηρεσίες δημιουργίας βάσης δεδομένων παρακολούθησης περιβαλλοντικών παραμέτρων και συστήματος υποστήριξης λήψης αποφάσεων στη λίμνη Κορώνεια» με επιστημονικό υπεύθυνο τον Καθηγητή της Γεωπονικής Σχολή κ.ζαλίδη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω αρχικά την επιβλέπουσα μου Λέκτορα Δήμητρα Μπόμπορη για την ευκαιρία που μου έδωσε να συμμετάσχω στο πρόγραμμα «Υπηρεσίες δημιουργίας βάσης δεδομένων παρακολούθησης περιβαλλοντικών παραμέτρων και συστήματος υποστήριξης λήψης αποφάσεων στη λίμνη Κορώνεια» μέσω του οποίου έλαβα πολύτιμη εμπειρία στην σχεδίαση και πραγματοποίηση δειγματοληψιών αλλά και την ανάλυση δεδομένων. Η συμβολή της στην πραγματοποίηση της εργασίας αυτής ήταν καθοριστική, τόσο λόγο της συνεχούς καθοδήγησής της σε όλα τα στάδια πραγματοποίησης της, όσο και για την υπομονή που επέδειξε απέναντι μου. Επίσης, ευχαριστώ τον συνεπιβλέπων της έρευνας μου Επίκουρο καθηγητή Κωνσταντίνο Αλμπανάκη για τις σημαντικές υποδείξεις του για την διεκπεραίωση της εργασίας αυτής, αλλά και την Καθηγήτρια Μαρία Λαζαρίδου τόσο για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις της ως μέλος της εξεταστικής επιτροπής, όσο και για την συνολική της προσφορά μέσω του ΔΠΜΣ Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Θα ήθελα επιπλέον να ευχαριστήσω την υποψήφια διδάκτορα Όλγα Πετρίκη και την συμφοιτήτρια μου Χάιδω Αυτζή (Msc) για την συνεργασία τους κατά την διάρκεια των δειγματοληψιών, την βοήθεια τους κατά την αναγνώριση των ειδών αλλά και κατά την συγγραφή της εργασίας μου, τον κ. Νικολαίδη του Διαβαλκανικού Κέντρου Περιβάλλοντος για τις χημικές αναλύσεις των δειγμάτων νερού όπως και τον υποψήφιο διδάκτορα Αργύρη Σαπουνίδη (ΙΝΑΛΕ) για τον υπολογισμό της οικολογικής ποιότητας βάση του δείκτη ΔΑΠΠΣ (υπό ανάπτυξη). 5

6 Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η βοήθεια και η στήριξη της συμφοιτήτριας μου Ευαγγελίας Χαραλάμπους (Msc) που μου έδωσε αρκετές ιδέες για την συγγραφή του κειμένου αλλά και για την παρουσίαση της εργασίας μου, κατά τις ατελείωτες ώρες που δουλέψαμε μαζί. Να ευχαριστήσω επίσης και τους συμφοιτητές μου Καλλιόπη Ιωακειμίδου (Msc), Λαζαρίδου Δήμητρα (Msc) και Μαρίνο Ηλιάδη (Msc) για την παρείστικη τους στήριξη. Φυσικά οφείλω πάρα πολλά στον πατέρα μου Γιώργο, για την αμέριστη ηθική και οικονομική στήριξη του αλλά και την προσπάθεια του να μη με επιβαρύνει επιπλέον, με τα οικογενειακά προβλήματα που δημιούργησε ο χαμός της μητέρας μου Μάγδας κατά το ξεκίνημα της φοίτησης μου στο ΔΠΜΣ. Τέλος να ευχαριστήσω την γιαγιά μου Ελένη για τα υπέροχα φαγητά της όπως και τον αδερφό μου Γρηγόρη μαζί με τους φίλους μου για την υπομονή τους απέναντι στην πιεσμένη εκδοχή του χαρακτήρα μου. 6

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της παρακολούθησης της ιχθυοπανίδας του ποταμού Ρήχιου (Υδατικό Διαμέρισμα Κεντρικής Μακεδονίας) σύμφωνα με το πρότυπο που έχει καθορίσει η Οδηγία για τα νερά 2000/60/ΕΚ (σύνθεση ειδών ιχθυοπανίδας, αριθμητική αφθονία και ηλικιακές κλάσεις κάθε είδους) καθώς και τα αποτελέσματα της παρακολούθησης των φυσικών, χημικών και υδρομορφολογικών παραμέτρων του ποταμού. Πραγματοποιήθηκαν 11 μηνιαίες δειγματοληψίες την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010 σε τρείς σταθμούς του ποταμού που επιλέχθηκαν ώστε να καλύπτουν όλους τους διαφορετικούς τύπους μικρο - ενδιαιτημάτων του ποταμού. Η μέθοδος αλιείας που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ηλεκτραλιεία και εφαρμόστηκε σύμφωνα με το πρότυπο που έχει καθορίσει το κονσόρτσιουμ FAME. Παράλληλα με την ηλεκτραλιεία μετρούνταν οι υδρομορφολογικές παράμετροι σε συγκεκριμένες για τον κάθε σταθμό διατομές της κοίτης του. Λαμβάνονταν μετρήσεις φυσικών παραμέτρων στο πεδίο ενώ λαμβάνονταν και δείγματα νερού με σκοπό την ανάλυση τους στο εργαστήριο για την παρακολούθηση και των χημικών παραμέτρων του ποταμού. Πραγματοποιήθηκαν στατιστικές αναλύσεις ομαδοποίησης των δειγμάτων και συσχέτισης βιοτικών αβιοτικών παραμέτρων με σκοπό την διερεύνηση εάν και ποιες περιβαλλοντικές παράμετροι επηρεάζουν την κατανομή και αφθονία των ειδών ψαριών στο μελετώμενο ποτάμιο σύστημα, καθώς και αν οι αφθονίες των ψαριών παρουσιάζουν χρονικό ή γεωγραφικό πρότυπο. Έγινε καταγραφή των χαρακτηριστικών των ενδιαιτημάτων του ποταμού, ενώ υπολογίστηκε και η ποιότητα της παρόχθιας βλάστησης. Καταγράφηκαν 11 από τα 12 με επιβεβαιωμένη παρουσία στο σύστημα είδη. Ο μεγαλύτερος αριθμός ειδών όπως και η μεγαλύτερη βιομάζα καταγράφηκαν την άνοιξη, ενώ η υψηλότερη αριθμητική αφθονία το φθινόπωρο. Με βάση τις τιμές των φυσικών και χημικών παραμέτρων η ποιότητα του νερού πληρεί τα κριτήρια διαβίωσης των κυπρινοειδών. Κατά τις δειγματοληψίες της περιόδου Ιούλιος 2009 Φεβρουάριος 2010 παρατηρήθηκε έλλειψη ροής νερού στον πλησιέστερο σταθμό του ποταμού στην λίμνη Βόλβη καθώς η επιφανειακή συνέχεια αυτής και του ποταμού 7

8 Ρήχιου είχε διακοπεί λόγο φερτών υλικών που είχαν φράξει την κοίτη του ποταμού. Όταν αυτά απομακρύνθηκαν και αποκαταστάθηκε η σύνδεση μεταξύ λίμνης και ποταμού (Μάρτιος 2010 Ιούνιος 2010), τα υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά του ποταμού μεταβλήθηκαν, σε όλους τους σταθμούς, σημαντικά, σε σχέση με την περίοδο Ιούλιος 2009 Φεβρουάριος Τα νερά της λίμνης που απορρέουν επιφανειακά μέσω του Ρήχιου ποταμού προς την θάλασσα καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τα υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά του. Η στατιστική ανάλυση δεν επέδειξε κάποιο πρότυπο είτε χρονικό είτε γεωγραφικό στην κατανομή και αφθονία των ειδών, αν και τα δείγματα ψαριών διαχωρίζονται σε σημαντικό βαθμό ανάλογα με το αν προέρχονται από την περίοδο πριν ή μετά το καθάρισμα της κοίτης του ποταμού και την σημαντική αύξηση της παροχής που αυτή επέφερε. Τα υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά του ποτάμιου συστήματος σε συνδυασμό με το ph και τις τιμές των νιτρικών, βρέθηκαν, από την συσχέτιση βιοτικών-αβιοτικών παραμέτρων, ως οι σημαντικότερες παράμετροι που επηρεάζουν την αφθονία των ειδών ψαριών του συστήματος. Συμπερασματικά η παρούσα έρευνα δεν εντόπισε συνέπειες κάποιας σημαντικής ανθρωπογενούς παρέμβασης στο σύστημα αλλά παράλληλα βάσει των αποτελεσμάτων της, έγινε φανερή η σημασία της διατήρησης της επιφανειακής υδατικής συνέχειας μεταξύ της Λίμνης Βόλβης και του Ποταμού Ρήχιου τόσο για τα λιμναία είδη ψαριών που μεταναστεύουν προς τον ποταμό για αναπαραγωγή αλλά και για τη διατήρηση της ιχθυοπανίδας του ίδιου του ποταμού καθώς φάνηκε μέσω της στατιστικής ανάλυσης η σημαντική επίδραση της μεταβολής των υδρομορφολογικών παραμέτρων στους ιχθυοπληθυσμούς. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας με την προσθήκη και άλλων βιολογικών στοιχείων που ορίζει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ (βενθικά μακροασπόνδηλα, υδατική χλωρίδα) μπορούν να αποτελέσουν βάση για την εκτίμηση της οικολογικής του κατάστασης καθώς και στη δημιουργία προγράμματος παρακολούθησης για τη λεκάνη απορροής του ποταμού, ενώ μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμα και για την διαχείριση της λίμνης Βόλβης. Λέξεις-κλειδιά : Ρήχιος, παρακολούθηση, ιχθυοπανίδα, υδρομορφολογία, παράμετροι 8

9 ABSTRACT This paper presents the results of monitoring the fish fauna of the river Richios (Water District Central Macedonia) in accordance with the standard set by the Directive 2000/60/EU (ichthyofauna species composition, numerical abundance and age classes of all species) and also physical, chemical and hydromorphological parameters of the river. There were 11 monthly samplings for the period July June 2010 at three river stations, that were so selected to cover all different types of the river micro - habitats. Electrofishing was the fishing method used, following the standards set by the consortium FAME. While electrofishing we also measured hydromorphological parameters at specific intersections of each sampling station. Physical parameters were measured in the field, while water samples were taken for chemical analysis in the laboratory. A samples statistical clustering analysis and correlation of biotic - abiotic parameters were carried out, aiming to investigate whether, and which environmental factors affect the distribution and abundance of fish species in the river system analyzed. Another question arose was whether the abundance of fish has temporal or geographical pattern. Finaly, we recorded the characteristics of the different habitats of the river, and estimated the quality of riparian vegetation. During the research we recorded 11 of the 12 species with confirmed presence in the system. The largest number of species, as well as the largest biomass were recorded in the spring; the higher numerical abundance in the autumn. Based on the values of the physical and chemical parameters, water quality does meet the criteria for the cyprinids well-being. During the sampling period of July February 2010 there was a lack of water flow at the nearest sampling station to the lake, because of sediment that had stuffed the riverbed. When these were removed, and the connection between the lake and river was restored (March June 2010), the river hydromorphological characteristics had changed at all stations significantly, compared to the period July February Statistical analysis did not show any pattern either in time, nor geographical distribution and abundance of species. However, fish samples were separated significantly, depending on whether they came 9

10 from before or after cleaning the riverbed. Hydromorphological characteristics of the river system in conjunction with ph and nitrate values, were found from the correlation of biotic - abiotic parameters, as the major factors affecting the abundance of fish species in the system. In conclusion, this research did not reveal any significant effects of human intervention in the system. However, the results underline the importance of conservation of the surface water continuity between Volvi lake and Richios river. Both for the lake fish species migrating to the river for breeding, and for maintaining fish populations of the river. This is because, as shown in the statistical analysis, hydromorphological parameters affects significantly fish populations of the river studied. The results of this research with the addition of other biological data required by Directive 2000/60/EC (benthic macroinvertabrates, aquatic plants) may form a basis for assessing the ecological status of the river, and may prove useful for the management of Lake Volvi. Keywords: Richios, monitoring, ichtyofauna, hydromorphology, parameters 10

11 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή Οδηγία 2000/60/ΕΚ Τα ψάρια ως δείκτες Ανασκόπηση ερευνών στον ποταμό Ρήχιο Σκοπός Περιοχή Έρευνας Λεκάνη απορροής ποταμού Ρήχιου Γεωγραφική θέση Μορφολογία Τροφοδοσία Ποταμού Ρηχίου Χρήσεις Γης Κλίμα περιοχής Οικολογική σημασία της περιοχής ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Σταθμοί δειγματοληψίας Σταθμός 1 (Γεφυράκι κάστρου Ρεντίνας Σ1): Σταθμός 2 (Καρβουνάδικα - Ενδιάμεσος Σ2): Σταθμός 3 (Γέφυρα Σταυρού Σ3): Δειγματοληψίες ιχθυοπανίδας Μέθοδος αλιείας Μετρήσεις βιολογικών παραμέτρων

12 3.3. Μετρήση φυσικών και χημικών παραμέτρων Φυσικές παράμετροι Χημικές παράμετροι Μετρήσεις υδρομορφολογικών παραμέτρων Καταγραφή ποτάμιων ενδιαιτημάτων (HMS, QBR) Στατιστική ανάλυση δεδομένων και συσχέτιση με περιβαλλοντικές παραμέτρους Επεξεργασία βιολογικών δεδομένων Συσχέτιση βιολογικών - περιβαλλοντικών παραμέτρων με τις αφθονίες ανά αλιευτική προσπάθεια Εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης, βάσει της ιχθυοπανίδας Αποτελέσματα Φυσικές και χημικές παράμετροι του νερού Υδρομορφολογικές παράμετροι Ιχθυοπανίδα Σύνθεση ειδών Βιολογία Οικολογία ειδών Αφθονία- βιομάζα ειδών στο συνολικό αλίευμα Αφθονία-βιομάζα ειδών ανά σταθμό Αφθονία-βιομάζα ειδών στο αλίευμα κάθε εποχής Συλλήψεις και βιομάζα ανά μονάδα αλιευτικής προσπάθειας συνολικά ανά σταθμό και ανά εποχή Κατά μήκος συνθέσεις HMS

13 4.5. Στατιστική ανάλυση δεδομένων και συσχέτιση με περιβαλλοντικές παραμέτρους Ανάλυση κύριων συνιστωσών Ανάλυση Ομαδοποίησης (Cluster και MDS) Συζήτηση Φυσικές και χημικές παράμετροι του νερού Υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά Ιχθυοπανίδα Στατιστική ανάλυση δεδομένων και συσχέτιση με τις περιβαλλοντικές παραμέτρους Εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης ποταμού Ρήχιου Σύνοψη Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωσση Ελληνική Βιβλιογραφία

14 1. Εισαγωγή 1.1 Οδηγία 2000/60/ΕΚ Η Οδηγία- Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τα νερά (WFD Water Framework Directive) αποτελεί την κύρια νομοθετική πράξη που προσβλέπει στην ορθολογική διαχείριση και προστασία των υδάτων. Ψηφίστηκε στις 23/10/2000 και δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στις Σκοπός της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ είναι η θέσπιση πλαισίου για την προστασία όλων των υδάτων, επιφανειακών, μεταβατικών, υπόγειων και παράκτιων μέσω της επίτευξης του περιβαλλοντικού στόχου που είναι η επίτευξη καλής (χημικής και οικολογικής) κατάστασης των υδάτων ως το Δεκέμβριο του Η Οδηγία καθορίζει τις αρχές, προτείνει μέτρα για τη διατήρηση και προστασία όλων των υδάτων, ενώ η εφαρμογή της στοχεύει στην ολοκληρωμένη και αειφορική διαχείριση των υδατικών πόρων, αφού για πρώτη φορά καλύπτονται όλοι οι τύποι και όλες οι χρήσεις του νερού, σε ενιαίο πλαίσιο κοινό για όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η καινοτομία που παρουσιάζει η Οδηγία, είναι η χρησιμοποίηση βιολογικών στοιχείων, πέραν των χημικών, για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας των υδάτων. Τα κράτη-μέλη υποχρεούνται να παρακολουθούν την οικολογική κατάσταση των υδατικών συστημάτων, εξετάζοντας ποιοτικά στοιχεία ενδεικτικά για την ταξινόμηση. Σε αυτά συγκαταλέγονται: Τα βιολογικά στοιχεία, δηλαδή η σύνθεση και αφθονία της υδατικής χλωρίδας (φυτοπλαγκτό, φυτοβένθος και μακρόφυτα), τα βενθικά μακροασπόνδυλα και τα ψάρια. Τα υδρομορφολογικά στοιχεία που πρέπει να υποστηρίζουν τα βιολογικά στοιχεία. Στα υδρολογικά αναφέρονται η ποσότητα και η δυναμική των υδατικών ροών, η σύνδεση με συστήματα υπόγειων υδάτων και η συνέχεια του ποταμού, ενώ στα μορφολογικά οι διακυμάνσεις του πλάτους και του 14

15 βάθους της κοίτης, η δομή και το υπόστρωμα του πυθμένα και η δομή της παρόχθιας ζώνης. Φυσικές και χημικές παράμετροι του νερού που επίσης υποστηρίζουν την εκτιμώμενη κατάσταση των παραπάνω βιολογικών στοιχείων, όπως η θερμοκρασία, το οξυγόνο, η αλατότητα, οι συγκεντρώσεις θρεπτικών ουσιών, η κατάσταση όξυνσης, και οι συγκεντρώσεις ουσιών «προτεραιότητας» καθώς και άλλων ρυπαντών που είναι γνωστό ότι απορρίπτονται στο σύστημα σε μεγάλες ποσότητες. Σε ότι αφορά τα επιφανειακά νερά το πρόγραμμα παρακολούθησης σχεδιάζεται ώστε να παρέχει μια συνεκτική και συνολική εποπτεία της οικολογικής και χημικής κατάστασης σε κάθε λεκάνη απορροής ποταμού και να επιτρέπει την ταξινόμηση των υδατικών συστημάτων σε πέντε κατηγορίες (υψηλή, καλή, μέτρια, ελλιπής, κακή). 1.2 Τα ψάρια ως δείκτες Σύμφωνα με την Οδηγία, τα ψάρια αποτελούν ένα από τα βιολογικά εκείνα στοιχεία που προτείνονται για την παρακολούθηση και εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης ενός ποταμού. Στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες μέθοδοι εκτίμησης της οικολογικής κατάστασης των υδάτινων σωμάτων που στηρίζονται στα ψάρια. Τα πλεονεκτήματα της χρήσης τους για την αξιολόγηση της οικολογικής κατάστασης ενός ποταμού, βασίζονται στα βιολογικά και οικολογικά χαρακτηριστικά των ψαριών (Οικονόμου κ.ά. 2007). Τα ψάρια αποτελούν ευαίσθητους οργανισμούς στις διαταραχές ενός οικοσυστήματος και η αύξηση, η αναπαραγωγή αλλά και ο τρόπος επιβίωσής τους μπορούν να αντικατοπτρίζουν μεταβολές που συμβαίνουν σε ένα σύστημα (Richardson 2002; Noble et al. 2007). Εξαιτίας της μακροζωίας, της κινητικότητάς τους και της ευαισθησίας τους στις αλλαγές του φυσικού περιβάλλοντος, αποτελούν καλούς βιοδείκτες (Lasne et al. 2007). Επίσης, λόγω της παρουσίας τους σε όλη τη στήλη του νερού δεν απαιτείται υψηλή συχνότητα δειγματοληψιών (Schmutz et al. 2000; Οικονόμου κ.ά. 2007). Έτσι, καθώς τα ψάρια χρησιμοποιούν ποικιλία ενδιαιτημάτων, αποτελούν ευαίσθητους δείκτες της οικολογικής υποβάθμισης η οποία προκαλείται από ανθρωπογενείς επεμβάσεις στα ποτάμια. 15

16 Η συνάθροιση των ψαριών σε κάθε σύστημα είναι αποτέλεσμα πολλών παραμέτρων όπως υδρομορφολογικών, φυσικών και χημικών, χαρακτηριστικών των ίδιων των ειδών που απαντούν στο σύστημα, κλπ (Kottelat & Freyhof 2007; Economou et αl. 2007). Συνεπώς για τη θέσπιση διαχειριστικών μέτρων που αφορούν στη διατήρησή και προστασία της ιχθυοπανίδας, οι παράγοντες αυτοί θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. 1.4 Ανασκόπηση ερευνών στον ποταμό Ρήχιο Η ιχθυοπανίδα του Ρηχίου έχει μελετηθεί αρκετές φορές στο παρελθόν. Η Almaca (1981) κατά την ταυτοποίηση των ειδών του γένους Barbus, έλαβε δείγματα και από τον Ρήχιο. Οι Σίνης και Οικονομίδης (1985) μελέτησαν την επίδραση των ανθρωπογενών επιδράσεων στο Ρήχιο. Ο Νεοφύτου (1985 και 1988) μελέτησε την αυτοοικολογία του είδους Barbus strumicae και του Squalius orfeus με δείγματα που λάμβανε από τον Ρήχιo. Οι Oikonomidis & Banarescu (1991) μελέτησαν τη διασπορά των ειδών ψαριών εσωτερικών υδάτων στη Βαλκανική χερσόνησο και συμπεριέλαβαν και τον Ρήχιο σε αυτή τη μελέτη. Οι Κοκκινάκης κ.α. μελέτησαν το 2000 την αφθονία των ειδών τουρηχίουστo πλαίσιο έρευνας της ευρύτερης περιοχής, ενώ την ίδια χρονιά οι Koutrakis et al.(2000) μελέτησαν τη βιολογία του Rhodeus amarus στον Ρήχιο ποταμό. Οι Koutrakis & Kokkinakis (2001) μελέτησαν την αφθονία των ειδών του Ρήχιου στο εκβολικό του σύστημα και στα είδη που ζουν σε υφάλμυρα και αλμυρά ύδατα. Όσον αφορά στις μετρήσεις παροχής, είχαν διενεργηθεί τα έτη απο τον ΟΥΘ ενω τα έτη από την ΑΝΕΘ της νομαρχίας Θεσσαλονίκης. 1.5 Σκοπός Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η παρακολούθηση της ιχθυοπανίδας και των φυσικών, χημικών και υδρομορφολογικών παραμέτρων του ποταμού Ρήχιου. Επιπλέον, διερευνήθηκαν οι περιβαλλοντικές εκείνες παράμετροι που πιθανόν επηρεάζουν την κατανομή και αφθονία των ειδών ψαριών στο μελετώμενο ποτάμιο σύστημα. 16

17 2. Περιοχή Έρευνας 2.1 Λεκάνη απορροής ποταμού Ρήχιου Γεωγραφική θέση Ο ποταμός Ρήχιος απέχει 75 km από την πόλη της Θεσσαλονίκης και ανήκει στο Υδατικό Διαμέρισμα της Κεντρικής Μακεδονίας στο Νομό Θεσσαλονίκης (Εικόνα 2.1). Η λεκάνη απορροής του ποταμού αποτελεί υπολεκάνη της Μυγδονίας λεκάνης. Ο ποταμός έχει μήκος 10 km περίπου, ξεκινά στην ανατολική πλευρά της Λίμνης Βόλβης και καταλήγει στο Στρυμονικό Κόλπο. Είναι ένας μικρός ποταμός που αποτελεί τη φυσική απορροή της λίμνης Βόλβης. Εικόνα 2.1: Γεωγραφική θέση και οριοθέτηση της Υπολεκάνης Απορροής του ποταμού Ρηχίου στη Μυγδονία Λεκάνη (χάρτης από: Ειδική Περίπτωση Μελέτης: Λίμνη Βόλβη). Figure 2.1: Location and delineation of of Richios River sub-basin in Mygdonia Basin. 17

18 2.1.2.Μορφολογία Ο ποταμός Ρήχιος, χωροταξικά, μπορεί να διακριθεί σε τρία τμήματα με διαφορετικά χαρακτηριστικά: το πρώτο τμήμα από τη Βόλβη ως την είσοδο των Μακεδονικών Τεμπών (μήκους1,5 km) (Μπαλλάς 2007), το δεύτερο από τον οικισμό της Ρεντίνας ως τον κόμβο Σταυρού και το τρίτο από τον κόμβο Σταυρού ως την εκβολή του στο Στρυμονικό κόλπο (μήκους 2,8 Km περίπου (Μπαλλάς 2007)). Στο μεγαλύτερο τμήμα του ο ποταμός έχει ευθυγραμμιστεί, σχηματίζοντας μαιάνδρους μόνο στα στενά Τροφοδοσία Ποταμού Ρηχίου Ο ποταμός Ρήχιος τροφοδοτείται με νερό από τα πλεονάζοντα νερά της λίμνης Βόλβης καθώς και από υπόγειες πηγές και χείμαρρους. Το ρέμα της Κερασιάς ήταν μέχρι το 1950 συνδεδεμένο με το Ρήχιο ποταμό, όμως μετά από τεχνική παρέμβαση εξετράπη στη λίμνη Βόλβη. Πιθανότατα όμως υπάρχει υπόγεια ενδοεπικοινωνία της λίμνης με το Ρήχιο ποταμό διαμέσου εξαιτίας των χαλαρών κλαστικών ιζημάτων (Μπαλλάς 2007) Χρήσεις Γης Η λεκάνη του Ρήχιου έχει έκταση 40,88 km 2 και αποτελεί ουσιαστικά υπολεκάνη της λεκάνης απορροής της Λίμνης Βόλβης, καλύπτοντας το 3,96% της συνολικής της έκτασης. Σύμφωνα με το Corine Land Cover (2000) η λεκάνη του Ρήχιου καλύπτεται κυρίως από δάση και ημιφυσικές περιοχές (73%) αλλά και αγροτικές εκτάσεις (24,45%) (πρώτο επίπεδο διαχωρισμού) (Εικόνα 2.2). Η περιοχή σε πολύ μικρά ποσοστά καλύπτεται από ανθρωπίνως τροποποιημένες περιοχές (αθλητικές εγκαταστάσεις και εγκαταστάσεις αναψυχής καθώς και ασυνεχείς αστικές περιοχές) και υγροτόπους (βάλτους).. 18

19 Υγρότοποι Τροποποιημένες περιοχές Αγροτικές περιοχές Δάση και Ημιφυσικές Περιοχές Υδατικά σώματα Εικόνα 2.2: Ποσοστιαία συμμετοχή των κατηγοριών του πρώτου επιπέδου διαχωρισμού της κάλυψης γης της υπολεκάνης του ποταμού Ρηχίου όπως προκύπτουν από το πρόγραμμα Corine Land Cover Figure 2.2: Percentage (%) contribution of each type of land cover at the subcatchment of Richios River based on data of Corine Land Cover 2000 programm. Στην Εικόνα 2.3. φαίνονται οι καλύψεις γης στη λεκάνη του Ρήχιου αναλυτικά. Τη μεγαλύτερη έκταση καταλαμβάνουν πλατύφυλλα δάση (18% του συνόλου της περιοχής) τα οποία αποτελούνται κυρίως από πλατάνια. Άλλωστε η περιοχή είναι γνωστή για το παραποτάμιο δάσος της Νέας Ρεντίνας (Μακεδονικά Τέμπη). Την κοιλάδα διασχίζει η παλαιά εθνική οδός Θεσσαλονίκης Καβάλας και στις εκβολές του ποταμού, στο Στρυμονικό κόλπο, υπάρχουν περιοχές που έχουν εκχερσωθεί και έχουν δοθεί είτε για καλλιέργεια είτε για τουριστικές εγκαταστάσεις. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην περιοχή δεν είναι πολλές (5,35%) και οι τροποποιημένες επιφάνειες επίσης. Παρόλα αυτά η λεκάνη του Ρήχιου δέχεται, αφού αποτελεί φυσική απορροή της Βόλβης, τις πιέσεις που μπορεί να προκύψουν στο σύνολο της λεκάνης της Λίμνης Βόλβης, η οποία καλύπτεται κυρίως από αγροτικές εκτάσεις (58,4%). 19

20 Εικόνα 2.3: Χάρτης Κάλυψης Γης της λεκάνης απορροής του ποταμού Ρήχιου όπως προέκυψε από το Corine Land Cover (2000). Figure 2.3: Land cover map of Richios River sub - catchment, based on data of Corine Land Cover (2000). 2.2 Κλίμα περιοχής Το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται ως μεσόθερμο (μεταβατικό μεταξύ μεσογειακού και ηπειρωτικού). Η μέση ετήσια τιμή της θερμοκρασία είναι 15 ο C. Στην Εικόνα 2.4 φαίνεται το ομβροθερμικό διάγραμμα της περιόδου Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010 (Δεδομένα από το μετεωρολογικό σταθμό στην περιοχή του Διαβαλκανικού Κέντρου Περιβάλλοντος Λαγκαδας Θεσσαλονίκης). 2.3.Οικολογική σημασία της περιοχής Το υγροτοπικό σύμπλεγμα που σχηματίζεται από τις λίμνες Κορώνεια Βόλβη και τον Ποταμό Ρήχιο αποτελεί ευαίσθητο οικοσύστημα εξαιρετικά μεγάλης σημασίας, 20

21 Ομβροθερμικό Διάγραμμα Θερμοκρασία (⁰C) Ύψος βροχής Θερμοκρασία Εικόνα 2.4: Ομβροθερμικό διάγραμμα της λεκάνης απορρής του ποταμού Ρήχιου, βάσει μετρησεων για τα έτη (Υπουργείο Γεωργίας, ΕΜΥΘΕΜ, για λογαριασμό του Ο.Υ.Θ.) Figure 2.4: Ombrothermic diagram of Richios River Sub catchment, based on measurments for the years (Ministry of Agriculture) καθώς διαδραματίζει σημαντικό ρόλο για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και τη διαφύλαξη της βιολογικής ποικιλότητας. Σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο και σε ό,τι αφορά στο καθεστώς προστασίας, η περιοχή των Λιμνών Κορώνειας Βόλβης έχει χαρακτηρισθεί ως: Υγρότοπος Διεθνούς Σημασίας με την ονομασία «Λίμνες Βόλβη και Κορώνεια» βάση της Διεθνούς Σύμβασης Ραμσάρ «περί προστασίας των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων» (N.Δ. 191/74 (ΦΕΚ 350/Α/ ), N. 1751/88 (ΦΕΚ 26/Α/9-2-88) N. 1950/91 (ΦΕΚ 84/Α/ ) Ζώνη Ειδικής Προστασίας (Special Protected Area - SPA) με κωδικό και ονομασία «GR Λίμνες Βόλβη και Λαγκαδά και Στενά Ρεντίνας», σε εφαρμογή της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ «Περί της διατηρήσεως των άγριων πτηνών» (ΚΥΑ 41498/ (ΦΕΚ 757/Β, ΚΥΑ /98 (ΦΕΚ 68/Β/98) 21

22 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (Sites of Community Interest SCI) για ένταξη στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο «Φύση 2000» με κωδικούς «GR Λίμνες Βόλβη & Λαγκαδά ευρύτερη περιοχή» και «GR Στενά Ρεντίνας ευρύτερη περιοχή» σε εφαρμογή της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» ΚΥΑ 33318/3028/98 (ΦΕΚ 1289/Β/ ) Καταφύγιο Άγριας Ζωής «Εκβολή Ρήχιου-Βόλβη (Μικρή Βόλβη)» (ΦΕΚ 569/ ). Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων των λιμνών Κορώνειας-Βόλβης και των Μακεδονικών Τεμπών (ΚΥΑ 6919, ΦΕΚ 248/ ) 22

23 3.ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.1.Σταθμοί δειγματοληψίας Κριτήρια για την επιλογή των σταθμών δειγματοληψίας ήταν: η αντιπροσώπευση όλων των τύπων ενδιαιτημάτων του ποταμού και η προσβασιμότητα. Αρχικά επιλέχθηκαν πέντε σημεία του ποταμού (Εικόνα 3.1.1). Το πρώτο σημείο (Εικόνα 3.1.1) βρισκόταν στο βαλτώδες τμήμα που βρίσκεται στην αρχή του ποταμού και ταυτόχρονα αποτελεί το σημείο σύνδεσης του με τη λίμνη. Το δεύτερο σημείο (Εικόνα 3.1.1) ήταν μετά το τέλος του βαλτώδους τμήματος του ποταμού και στα πρώτα μέτρα που τα νερά του αποκτούν μια ορμητικότητα και συγκεκριμένα μετά το γεφυράκι, πάνω από το οποίο περνάει το μονοπάτι που οδηγεί στο κάστρο της Ρεντίνας. Το τρίτο σημείο (Εικόνα 3.1.1) εντοπίσθηκε σε τμήμα του ποταμού με συνεχή ροή. Το τέταρτο σημείο (Εικόνα 3.1.1) βρισκόταν σε πεδινό τμήμα του ποταμού και τέλος το πέμπτο (Εικόνα 3.1.1) στις εκβολές του ποταμού. Εικόνα 3.1.1: Αεροφωτογραφία του ποταμού Ρηχίου με τα αρχικά επιλεχθέντα σημεία δειγματοληψιών. (πηγή: Google earth) Figure 3.1.1: Aerial view of the Richios river with the initially selected sampling points Κατά τη δοκιμαστική δειγματοληψία προέκυψε ότι στο πρώτο σημείο (Εικόνα 3.1.1), δηλαδή στο σημείο σύνδεσης του ποταμού με τη λίμνη, ήταν δύσκολη η δειγματοληψία καθώς όλο αυτό το τμήμα του ποταμού ήταν καλυμμένο με καλάμια τόσο στις όχθες, όσο και μέσα στη κοίτη του ποταμού και η πρόσβαση ήταν αδύνατη 23

24 (Εικόνα 3.2.2). Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι εκτός από τη δυσκολία πρόσβασης, το υπόστρωμα σε αυτό το τμήμα του ποταμού είναι πολύ μαλακό και επικίνδυνο. Εικόνα 3.1.2: Σημείο σύνδεσης λίμνης Βόλβης με το Ρήχιο ποταμό. Figure 3.1.2: Connection point of lake Volvi and River Richios. Επίσης απορρίφθηκε η θέση στις εκβολές του ποταμού, καθώς η πρόσβαση σε όλα τα σημεία ήταν αδύνατη εκτός από το τμήμα που βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα (Εικόνα 3.1.3), όμως τα υφάλμυρα νερά δεν επέτρεπαν την χρήση της ηλεκτραλιείας. Έτσι, δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν σε τρείς σταθμούς, που φαίνονται στην Εικόνα Τα χαρακτηριστικά των σταθμών αναφέρονται παρακάτω. Εικόνα 3.1.3: Άποψη του Ρήχιου ποταμού κοντά στις εκβολές. Figure 3.1.3: View of river Richios near his estuary. 24

25 Εικόνα 3.1.4: Οι τελικές θέσεις των σταθμών στους οποίους πραγματοποιήθηκαν συνεχείς δειγματοληψίες Figure 3.1.4: The final positions of stations where sampling were carried out Σταθμός 1 (Γεφυράκι κάστρου Ρεντίνας Σ1): Συντεταγμένες : 40 39'26.78"Β και 23 37'20.60"Α Βρίσκεται μετά το χωριό Ρεντίνα και κοντά στην παλιά Εθνική Οδό Θεσσαλονίκης Καβάλας. Το ανάγλυφο παρουσιάζει σημαντική κλίση και έτσι παρατηρείται συνεχής ροή. Στο σταθμό συμβάλει και ένας περιοδικός χείμαρρος που λόγο της μεγάλης κλίσης του, κατά τη διάρκεια ισχυρών βροχοπτώσεων μεταφέρει με τα ορμητικά του νερά κροκάλες και βράχους που εναποτίθενται στη δεξιά κοίτη του Ρήχιου (Εικόνα ). Μικρότερες κροκάλες τελικά παρασύρονται για λίγα μέτρα και διασπείρονται σε όλη την κοίτη για μερικές δεκάδες μέτρα. Το υπόστρωμα στον Σ1 χαρακτηρίζεται χονδρόκοκκο και πετρώδες και διαφέρει από τους άλλους σταθμούς. Η αριστερή όχθη του ποταμού βρίσκεται μερικά μέτρα μακριά από μια συστάδα πλατανιών (Platanus orientalis) και μερικά σκλήθρα (Alnus glutinosa) και χαρακτηρίζεται από μέτρια παρόχθια βλάστηση. Στη δεξιά όχθη τα πρανή παρουσιάζουν έντονη κλίση, υπάρχει παρουσία πλατανιών μέχρι την άκρη της όχθης ενώ και εδώ η παρόχθια βλάστηση δεν είναι πολύ σημαντική. Ανάντη του σταθμού η κλίση των οχθών αλλάζει, η αριστερή γίνεται πιο απότομη και αποκτάει πυκνή 25

26 παρόχθια βλάστηση, κυρίως από βάτα (Rubus fruticosis), ενώ αντίθετα η δεξιά έχει απομακρυνθεί από το δάσος και χαρακτηρίζεται από αρκετή παρόχθια βλάστηση (Εικόνα ). Σχεδόν σε όλο το μήκος του σταθμού δειγματοληψίας εντός της κοίτης δεν παρατηρείται η ύπαρξη υδρόβιων μακρόφυτων. Η κοίτη του ποταμού σε αυτόν τον σταθμό αρχικά είναι σχετικά στενή 3,5-4 m με αρκετή κλίση (1,1% ενώ η μέση κλίση του ποταμού είναι 0,46%, DEM βασισμένο στους τοπογραφικούς χάρτες της ΓΥΣ) και μεγάλη ροή, στη συνέχεια όμως, παρουσιάζει ένα κομμάτι όπου η κοίτη πλαταίνει (7-9 m) και το νερό έχει μικρότερη ροή. Στο τέλος του σταθμού η κοίτη στενεύει πάλι και ο ποταμός δημιουργεί μικρούς μαιάνδρους. Εικόνα : Φωτογραφία από τη συμβολή του Ρηχίου με περιοδικό ρέμα κοντά στον Σ1. Διακρίνεται στα δεξιά η κοίτη του ρέματος καθώς και σωροί με φερτά υλικά που είχε μεταφέρει το ρέμα στην κοίτη του Ρηχίου και τον έκλεισε. Στη συνέχεια μηχάνημα της νομαρχίας Θεσσαλονίκης καθάρισε την κοίτη του από τα φερτά υλικά και δημιούργησε τους σωρούς που φαίνονται στη φωτογραφία με αποτέλεσμα τη σύνδεσή του και πάλι με τη λίμνη. Figure : Photo from the junction of the river Richios with periodic stream near Σ1. Distinguished on the right is the stream and piles of debris that it had moved to the bed of the of Richios and consequently closed it. Then a machine of the prefecture of Thessaloniki cleared the bed of the debris and set the piles shown in the picture so the river wan once again connected with the lake Volvi. 26

27 Εικόνα : Το δεύτερο μισό του σταθμού Σ1. Διακρίνεται η έντονη κλίση καθώς και η πυκνή βλάστηση και στις δυο πλευρές της κοίτης. Figure : The second half of the station Σ1. Τhe strong inclination of the bed and the dense vegetation on both sides of the bed can be observed Σταθμός 2 (Καρβουνάδικα - Ενδιάμεσος Σ2): Συντεταγμένες : 40 39'59.78"Β και 23 38'48.90"Α Ο δεύτερος σταθμός δειγματοληψίας βρίσκεται 2,6 χιλιόμετρα κατάντη του Σ1, στη μέση περίπου του μήκους των Τεμπών. Κοντά στο σταθμό, στη δεξιά πλαγιά των Τεμπών (όρος Αργανθώνιο), υπάρχουν τα παραδοσιακά καρβουνάδικα της περιοχής, που βρίσκονται εκεί από τους βυζαντινούς χρόνους και εκμεταλλεύονται βιώσιμα την ξυλεία της περιοχής ( Η παρυδάτια δενδρώδης βλάστηση του σταθμού περιλαμβάνει εκτός από τα μεγάλα πλατάνια, ιτιές (Salix spp.), φράξους (Fraxinus ornus, καθώς και λεύκες (Populus spp.). Η παρόχθια βλάστηση είναι και από τις δυο πλευρές της κοίτης πολύ έντονη με πολύ σημαντική παρουσία βάτων και άλλων θάμνων. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία σε σημεία των οχθών του σταθμού του υπερυδατικού μακρόφυτου Ceratophyllum demersum. Στο σταθμό παρατηρείται έντονη παρουσία υδρόβιας βλάστησης, κυρίως του χλωροφύκους Cladophora glomerata και του εφυδατικού μακρόφυτου Potamogeton perfoliatus. Υδρομορφολογικά ο σταθμός χαρακτηρίζεται από ευθεία πορεία του ποταμού που σε συνδυασμό με την ελαφρά κλίση του ανάγλυφου (0,7%, με μέση κλίση του ποταμού 27

28 0,46% από το DEM των τοπογραφικών χαρτών της ΓΥΣ) και το μικρό μέσο βάθος προσδίδουν στο νερό σημαντική ταχύτητα (τη μεγαλύτερη που καταγράφηκε) (Εικόνα ). Στο σταθμό υπάρχουν σε 2 σημεία ύφαλοι που διαχωρίζουν το ποτάμι σε δυο κλάδους (σημαντικότατο μικρό-ενδιαίτημα για την ιχθυοπανίδα) καθώς επίσης και δυο δέντρα που έχουν γύρει μέσα στο ποτάμι διακόπτοντας ελαφρά την έντονη ροή του ποταμού και σχηματίζοντας γκιόλες (μεγάλες λακκούβες εντός της κοίτης του ποταμού, επίσης μεγάλης σημασίας ενδιαίτημα για την ιχθυοπανίδα). Το υπόστρωμα χαρακτηρίζεται ως αμμώδες (όπως και το μεγαλύτερο μέρος του ποταμού) με σημαντική παρουσία χαλικιών και μικρών κροκάλων. Είναι φανερό τόσο από το ύψοςόσο και από το πλάτος της κοίτης ότι τα φερτά υλικά που μεταφέρει το ποτάμι έχουν μπαζώσει την κοίτη, μειώνοντας το μέγιστο βάθος της κοίτης μόλις στα cm. Έτσι εκτός από τη σταδιακή εξαφάνιση των βαθουλωμάτων που έχουν προκληθεί από τα φερτά υλικά (όπου μειώνεται η ταχύτητα του νερού και αποτελούν καταφύγιο της ιχθυοπανίδας), κατά τη διάρκεια της υψηλής παρο χής το υ πο ταμο ύ πο λά σημεία των ο χθών το υσταθμο ύ πλημμυρίζουν. Εικόνα : Θέση δειγματοληψίας Σ2. Figure : Sampling station Σ Σταθμός 3 (Γέφυρα Σταυρού Σ3): 28

29 Συντεταγμένες : 40 40'13.94"Β και 23 39'40.87"Α Ο Σ3 βρίσκεται 1,5 χιλιόμετρα κατάντη του Σ2 και βρίσκεται στο τέλος των Μακεδονικών Τεμπών και στην αρχή του πιο πεδινού τμήματος του ποταμού, πριν από το χωριό Σταυρός (κλίση 0,38%, DEM βασισμένο στους τοπογραφικούς χάρτες της ΓΥΣ). Η βλάστηση (παρόχθια και υδρόβια) είναι παρόμοια με του Σ2 αλλά εδώ παρατηρείται πιο έντονη παρουσία της οξυάς (Quercus frainetto) και απουσιάζει το μακρόφυτο Ceratophyllum demersum το οποίο είναι χαρακτηριστικό του Σ2. Το ποτάμι εδώ έχει μικρή ταχύτητα ροής και το μέσο βάθος είναι μεγαλύτερο σε σχέση με τους άλλους σταθμούς (Εικόνα ). Το υπόστρωμα χαρακτηρίζεται ως αμμώδες και υπάρχει πολύ μικρή παρουσία πετρών. Και σε αυτόν το σταθμό συναντώνται πεσμένα δέντρα που φράσουν ελαφρά την ροή του ποταμού όπως και κλαδιά που λειτουργούν σαν μικρά φράγματα και καταφύγια της ιχθυοπανίδας. Εικόνα : Σταθμός Σ3. Figure : Sampling station Σ Δειγματοληψίες ιχθυοπανίδας Στο σύστημα του ποταμού, πραγματοποιήθηκαν 11 δειγματοληψίες με τη μέθοδο της ηλεκτραλιείας οι οποίες κάλυψαν ένα έτος (Ιούλιος/2009-Ι/2010). Δεν πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία το μήνα Ιανουάριο επειδή δεν το επέτρεψαν οι 29

30 καιρικές συνθήκες. Ανάντη του σταθμού Σ1, το χρονικό διάστημα από τον Ιούλιο του 2009 έως το Μάρτιο του 2010 παρατηρήθηκε διακοπή της συνέχειας του ποταμού και το νερό παρέμενε στάσιμο, κάτι που δεν επέτρεπε τη διεξαγωγή δειγματοληψιών. Για το λόγο αυτό, στο συγκεκριμένο σταθμό πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες μετά την αποκατάσταση της φυσικής ροής που επετεύχθη με διάνοιξη και καθαρισμό της κοίτης από τα φερτά υλικά. Στους σταθμούς Σ2 και Σ3 πραγματοποιήθηκαν και οι 11 δειγματοληψίες Μέθοδος αλιείας Για τη διερεύνηση της ιχθυοπανίδας εφαρμόσθηκε η μέθοδος της ηλεκτραλιείας. Χρησιμοποιήθηκε η συσκευή τύπου 725M της SAMUS. Η μέθοδος αυτή θεωρείται ως η πιο ικανοποιητική μέθοδος απόκτησης ποσοτικών δεδομένων των πληθυσμών των ψαριών των εσωτερικών υδάτων (Hill et al. 2005) και αποτιμώνται συνήθως τα είδη ψαριών χωρίς μεγάλες απώλειες (FAME Consortium 2005). Είναι αποτελεσματική στη συλλογή μικρών ατόμων ψαριών, αλλά μπορεί να είναι λιγότερο αποτελεσματική όταν πρόκειται για μεγαλύτερα και πιο κινητικά άτομα και είναι καλύτερα να συνδυάζεται με άλλες μεθόδους δειγματοληψίας (Cowx et aι, 2001). Στην περίπτωση όμως του Ρήχιου ποταμού αυτό δεν αποτελεί εμπόδιο καθώς το σύστημα δεν μπορεί να υποστηρίξει πολύ μεγάλα άτομα. Στα ποτάμια η μέθοδος εφαρμόζεται σε βατά τμήματα (μέχρι περίπου 1 m) σε ένα τμήμα μήκους φορές το πλάτος του ποταμού με ελάχιστο τα 100 m. Η ηλεκτραλιεία διενεργήθηκε, από δύο άτομα σε κάθε σταθμό και με κατεύθυνση αντίθετη από τη ροή του ποταμού σε όλο το εύρος της κοίτης, με τρόπο ώστε να καλύπτονται όλα τα μικροενδιαιτήματα της περιοχής (π.χ. μαίανδροι, θέσεις με πυκνή παρόχθια βλάστηση κλπ.) (FAME Consortium 2005). Ο χειριστής της συσκευής κρατούσε την άνοδο και κινούνταν αργά «σαρρώνοντας» την επιφάνεια και προσπαθώντας να βγάλει τα ψάρια από τα καταφύγιά τους ενώ το δεύτερο άτομο κρατούσε μια απόχη και έπιανε τα ψάρια που δεν αλιεύονται από τον πρώτο. Η μέθοδος της ηλεκτραλιείας στηρίζεται στη χρήση του ηλεκτρισμού για την αιχμαλώτιση των ψαριών. Δημιουργείται ηλεκτρικό πεδίο μεταξύ της ανόδου (-) (απόχη χειριστή συσκευής) και της καθόδου (+) (καλώδιο συνδεδεμένο στη συσκευή 30

31 με γυμνή απόληξη που ρίχνεται μέσα στο νερό), το οποίο προσελκύει τα ψάρια προς την άνοδο, αφού τους προκαλεί διέγερση του νευρικού τους συστήματος και έτσι μειώνει την κινητικότητα τους (Scholten 2003). Ανάλογα με την ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος που παράγει η συσκευή, αλλά και με τις φυσιολογικές αντιδράσεις των ψαριών στο ηλεκτρικό ρεύμα, τα ψάρια μπορούν να συμπεριφερθούν με διάφορους τρόπους (Economou et αl. 2007). Έτσι, τα ψάρια ενδεχομένως να μην αντιδράσουν εάν βρίσκονται έξω από το ηλεκτρικό πεδίο που δημιουργείται ανάμεσα στην άνοδο και στην κάθοδο. Όταν όμως προσελκυστούν από το ρεύμα, μπορούν να αναισθητοποιηθούν για λίγα δευτερόλεπτα έως μερικά λεπτά, ανάλογα με την ισχύ και τη διάρκεια που ασκείται πάνω τους το ηλεκτρικό πεδίο, να κατευθυνθούν προς την άνοδο και να συλληφθούν (Econοmou et al. 2007). Τέλος, τα ψάρια μπορεί και να ξεφύγουν παρά την επίδραση του ηλεκτρικού πεδίου, αλλά και να θανατωθούν, εάν εκτεθούν για πολύ χρόνο σε ισχυρό πεδίο (Econοmou et al. 2007). Η αποτελεσματικότητα της μεθόδου εξαρτάται α) από το μέγεθος των ατόμων καθώς και την ικανότητα κίνησής τους, β) από φυσικές παραμέτρους όπως η αγωγιμότητα του νερού, γ) από χαρακτηριστικά του ενδιαιτήματος όπως η βλάστηση άλλα και από τον τύπο του υποστρώματος και δ) από την ένταση και το μέγεθος του ηλεκτρικού πεδίου (μεγέθη που μπορούν να ρυθμιστούν μέσω των ενδείξεων της συσκευής ηλεκτραλιείας (Scholten 2003) Μετρήσεις βιολογικών παραμέτρων Σύμφωνα με το παράρτημα V της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60 για τους ποταμούς όσον αφορά στο βιολογικό στοιχείο των ιχθύων ορίζεται ότι πρέπει να είναι γνωστά η σύνθεση, αφθονία και ηλικιακή κατανομή τους. Για την επίτευξη αυτού του στόχου ακολουθήθηκε η παρακάτω διαδικασία μέτρησης των απαιτούμενων βιολογικών παραμέτρων: Σε κάθε δειγματοληψία, τα ψάρια αφού αναισθητοποιήθηκαν, αναγνωρίστηκαν σε επίπεδο είδους ακολουθώντας την πιο πρόσφατη ονοματολογία (Kottelat & Freyhof 2007; Froese & Pauly 2010) και για όλα τα άτομα καταγράφηκαν οι μετρήσεις των τριών μηκών (ολικό TL, μεσουραίο FL, σταθερό SL, mm± 0,1) με ιχθυόμετρο και το βάρος (W, g± 0,1) με ηλεκτρονικό ζυγό. Τα δεδομένα αυτά αναλύθηκαν με 31

32 περιγραφική στατιστική για να βρεθούν ο μέσος όρος, η διάμεσος, το τυπικό σφάλμα, η μέγιστη και ελάχιστη τιμή των ολικών μηκών (TL) και βάρους (W). Στη συνέχεια τα ζωντανά άτομα απελευθερώθηκαν στο ποτάμι. Μικρός αριθμός ατόμων από κάθε είδος που αλιεύθηκε τοποθετήθηκε σε διάλυμα φορμαλδεΰδης 10% και μεταφέρθηκε στο εργαστήριο για την εξακρίβωση και επιβεβαίωση της ορθής ταξινόμησης κάθε είδους. Από τα δεδομένα αυτά προέκυψε ο κατάλογος των ειδών που απαντούν στο σύστημα του ποταμού, έγινε εκτίμηση της αριθμητικής και κατά βάρος σχετικής αφθονίας των ειδών τόσο ανά σταθμό όσο και ανά εποχή και εκτίμηση της ηλικιακής σύνθεσης των πιο άφθονων ειδών έμμεσα από τις κατά μήκος συνθέσεις με τη χρήση του λογισμικού Fissat II (μέθοδος Bhattacharya 1967). Η αφθονία κάθε είδους εκφράστηκε ανά μονάδα επιφάνειας (CPUE) τόσο ως αριθμός ατόμων που πιάστηκαν ανά 100 m 2 επιφάνειας αλιείας (NPUE), όσο και ως βάρος (σε g) αλιευόμενων ειδών ανά 100 m 2 επιφάνειας αλιείας (ΜPUE). Για να υπολογιστούν τόσο οι συλλήψεις όσο και η βιομάζα ανά μονάδα αλιευτικής προσπάθειας χρειάζεται να είναι γνωστές οι επιφάνειες που αλιεύονταν σε κάθε σταθμό. Αυτές οι επιφάνειες αν και δεν ήταν σταθερές, λόγω της αύξησης ή μείωσης της στάθμης και άρα της μεταβολής του πλάτους της κοίτης του ποταμού, εντούτοις ήταν πολύ μικρές και άρα μπορούν να θεωρηθούν αμελητέες. Έτσι για κάθε σταθμό και για το σύνολο των δειγματοληψιών, η επιφάνεια του κάθε σταθμού θεωρήθηκε σταθερή και υπολογίστηκε για τον Σ1 ίση με 470 m 2, για τον Σ2 ίση με 622 m 2 και για τον Σ3 ίση με 545 m 2. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται σε εποχιακή βάση ως εξής: Καλοκαίρι (Ιούλιος, Αύγουστος του έτους 2009 και Ιούνιος του έτους 2010), Φθινόπωρο (Σεπτέμβρης, Οκτώβρης και Νοέμβρης του 2009), Χειμώνας (Δεκέμβριος 2009 και Φεβρουάριος 2010), Άνοιξη (Μάρτιος, Απρίλιος και Μάιος 2010). Ο διαχωρισμός των εποχών έγινε έτσι γιατί, οι δειγματοληψίες ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 2009 και σύμφωνα με το πλάνο έπρεπε να διαρκέσουν ένα χρόνο, έτσι ο Ιούνιος του 2010 προστέθηκε στο καλοκαίρι του Μετρήση φυσικών και χημικών παραμέτρων Φυσικές παράμετροι 32

33 Στις δειγματοληψίες κάθε μήνα και για όλους τους σταθμούς μετριούνταν με τη βοήθεια φορητού ηλεκτρικού πολυόργανου έξι φυσικές παράμετροι του νερού (Πίνακας ). Ο τύπος του πολυοργάνου ήταν 650 MDS (Multiparameter Display System) της εταιρία YSI. Οι μετρήσεις λαμβάνονταν ύστερα από βύθιση των ηλεκτροδίων του πολυοργάνου μερικά εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του νερού, σε σημεία του κάθε σταθμού που ήταν σταθερά για όλες τις δειγματοληψίες (βρίσκονταν πάνω στις διατομές για τις οποίες λαμβάνονταν και τα υδρολογικά χαρακτηριστικά του σταθμού σε κάθε δειγματοληψία). Τα σημεία είχε προσεχθεί να μην είναι πολύ κοντά στην όχθη του ποταμού, περιοχή όπου το νερό μένει σχετικά στάσιμο, αλλά στο κοντινότερο από την όχθη σημείο όπου το νερό είχε κανονική ροή. Εκτός από τις έξι παραμέτρους που μετριούνταν με το πολυόργανο σε κάθε δειγματοληψία λαμβανόταν και δείγμα ενός λίτρου νερού, μέρος του οποίου διηθούνταν στο εργαστήριο με φίλτρα Whattman με διάμετρο πόρων 0,45 μm. Η διαφορά του αρχικού ξηρού βάρους του φίλτρου (το ζύγισμα γινόταν με ζυγαριά ακριβείας τεσσάρων δεκαδικών ψηφίων) με το βάρος του ύστερα από τη διήθηση και στέγνωμά του για μια ημέρα σε κλίβανο στους 50 ºC, αναγόμενη ως προς τον όγκο του διηθούμενου νερού αποτελεί έκφραση της συγκέντρωση των Ολικών Αιωρούμενων Στερεών (TSS mg/l) (APHA, 1985). Όλες οι φυσικές παράμετροι που μετρήθηκαν δίνονται στον Πίνακα Πίνακας : Φυσικές παράμετροι που λαμβάνονταν σε κάθε δειγματοληψία και οι μονάδες μέτρησης. Πλήρης ονομασία παραμέτρου Συντομευμένες ονομασίες Μονάδες μέτρησης Θερμοκρασία Temp ⁰C Αγωγιμότητα Cond μs/cm Ολικά Διαλυμένα Στερεά TDS mg/l Αλατότητα Sal Ppt Διαλυμένο Οξυγόνο DO mg/l Ενεργός Οξύτητα PH Ολικά Αιωρούμενα Στερεά TSS mg/l 33

34 Χημικές παράμετροι Όπως προαναφέρθηκε παραπάνω, σε κάθε δειγματοληψία λαμβάνονταν ένα λίτρο νερό από κάθε σταθμό. Το νερό αυτό, συλλεγόταν σε μπουκάλια πολυπροπυλενίου και τοποθετούνταν άμεσα σε φορητό ψυγείο. Ύστερα από τη μεταφορά του στο εργαστήριο, διηθούνταν και το διήθημα που προέκυπτε καταψυχόταν έως ότου γίνουν οι χημικές αναλύσεις. Η ποσοτική χημική ανάλυση των δειγμάτων νερού έγινε με τη μέθοδο της ιοντικής χρωματογραφίας και πραγματοποιήθηκε στο Διαβαλκανικό Κέντρο Περιβάλλοντος. Η ιοντική χρωματογραφία ( Ion Chromatograpry, IC) είναι μια από τις νεώτερες και δυναμικότερες αναλυτικές τεχνικές, για την ποιοτική και ποσοτική ανάλυση μείγματος ανόργανων και οργανικών ιόντων, που προήλθε από τον επιτυχή συνδυασμό της ιοντοανταλλαγής με την υγρή χρωματογραφία υψηλής αποδόσεως και την αγωγιμομετρία (Χατζηιωάννου 2000). Τα δείγματα νερού αναλύονταν για να εντοπιστούν τα ανιόντα και τα κατιόντα του Πίνακα Πίνακας : Τα μετρηθέντα ιόντα κατά την ποσοτική χημική ανάλυση των δειγμάτων νερού Figure : The ions of water samples measured in quantitative chemical analysis. Na + + NH 4 K + Ca 2+ Mg 2+ F - Cl - NO 2 - Br - - NO 3 2- PO 4 2- SO 4 34

35 3.4. Μετρήσεις υδρομορφολογικών παραμέτρων Η παροχή και η ταχύτητα ροής είναι υδρομορφολογικά στοιχεία που παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός υδάτινου οικοσυστήματος. Οι έντονες μεταβολές αυτών των χαρακτηριστικών κατά τη μετάβαση από την περίοδο υψηλής ροής στην περίοδο χαμηλής ροής και αντίστροφα επηρεάζουν και άλλες φυσικές παραμέτρους του νερού όπως η θερμοκρασία, το ph, η αγωγιμότητα και άλλες (Poff et al. 1997). Οι διαφορετικές τιμές τους από τμήμα σε τμήμα ενός ποταμού κατά την ίδια περίοδο δημιουργούν διαφορετικά υδάτινα συστήματα κατά μήκους του ποταμού λόγω της παράλληλης αλλαγής και των υπολοίπων παραμέτρων που επηρεάζονται από την παροχή και την ταχύτητα ροής (Callow and Petts 1994). Τα διαφορετικά αυτά οικοσυστήματα που εντοπίζονται κατά μήκους ενός ποταμού στηρίζουν και διαφορετικού τύπου ψάρια, φυτά, ασπόνδυλα κτλ. Ταυτόχρονα μορφολογικά χαρακτηριστικά της κοίτης όπως πλάτος, ύψος και μορφή των κοιτών, παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των ενδιαιτημάτων κάθε τμήματος του ποταμού. Αν και αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ουσιαστικά αμετάβλητα, τα ενδιαιτήματα που καθορίζουν μεταβάλλονται περιοδικά με την μεταβολή της παροχής του ποταμού. Ιδιαίτερα, τμήματα ποταμών που διαπερνούν κοιλάδες και οι όχθες τους είναι χαμηλές, μπορούν να έχουν σημαντικότατες αλλαγές στο πλάτοςτης κοίτης, καθώς με την αύξηση της παροχής μπορεί σε πο λές περιπτώσεις ο ποταμός να πλημμυρίζει όλο και μεγαλύτερη έκταση της κοιλάδας. Επίσης το πλάτος της κοίτης και το ύψος της στάθμης του νερού σε συνδυασμό με τον τύπο του υποστρώματος, είναι καθοριστικά χαρακτηριστικά για το είδος της ιχθυοπανίδας και της υδρόβιας βλάστησης κάθε τμήματος ενός ποταμού (Habit et al., 2006). Σε κάθε δειγματοληψία και στους 3 σταθμούς του ποταμού Ρήχιου λαμβάνονταν μετρήσεις α) της ροής του νερού (m/s), β) του βάθους της κοίτης (cm) και γ) του πλάτους της κοίτης (m), ώστε να είναι δυνατός στη συνέχεια ο υπολογισμός δ) της παροχής του ποταμού (m 3 /s). Κατά την επιλογή τους κύριο κριτήριο ήταν η εύκολη πρόσβαση στο σημείο και κυρίως η έλλειψη πυκνής υδρόβιας βλάστησης εντός της κοίτης άλλα και στις όχθες. Αυτές οι παράμετροι, λαμβάνονταν πάντα στην ίδια ακριβώς διατομή σε κάθε σταθμό. Οι διατομές στις οποίες λαμβάνονταν οι 35

36 υδρομορφολογικές μετρήσεις στον Ρήχιο ποταμό βρίσκονταν εντός των εκατό μέτρων του κάθε σταθμού όπου πραγματοποιούνταν η ηλεκτραλιεία. Οι διατομές όταν επιλέχθηκαν σημαδεύτηκαν για να εντοπίζονται εύκολα σε όλες τις δειγματοληψίες. Στην Εικόνα φαίνεται η διατομή στην οποία λαμβάνονταν οι υδρομορφολογικές μετρήσεις στον Σ2. Εικόνα 3.4.1: Άποψη της διατομής λήψης υδρομορφολογικών παραμέτρων στον Σ2. Figure 3.4.1: View of the intersection that was used for measuring hydromorphological parameters at sampling station Σ2. Η παροχή του ποταμού υπολογίστηκε βάση της μεθόδου πεδίου ταχυτήτων (Μιμίκου 2004). Για τον υπολογισμό της παροχής σε μια συγκεκριμένη θέση του ποταμού με τη μέθοδο του πεδίου ταχυτήτων, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η γνώση της γεωμετρίας της υγρής διατομής. Αυτή προσδιορίζεται χωρίζοντας νοητά τη διατομή σε n τμήματα, συνήθως ανά 1 ως 2 μέτρα, ανάλογα με το πλάτος του υδατορέματος και την επιθυμητή ακρίβεια (Μιμίκου, 2004), όπως φαίνεται στο σχήμα της Εικόνας Για να οριστεί πλήρως η γεωμετρία κάθε τμήματος ί (Εικόνα 3.4.2), μετράται το ύψος των δύο κατακόρυφων πλευρών του (di-1, και di), ενώ η μεταξύ τους απόσταση είτε θεωρείται σταθερή και ίση με το σταθερό μήκος με το οποίο έχουμε χωρίσει την 36

37 Εικόνα 3.4.2: Η διατομή ενός υδατορέματος, χωρισμένη σε n τμήματα. Στο μέσο του κάθε τμήματος i λαμβάνονται οι μετρήσεις ταχύτητας του νερού. Figure 3.4.2: Intersection of a stream, divided into n sections. At the middle point of each section, water flow speed was measured. κοίτη, είτε προκύπτει ως η διαφορά των οριζόντιων αποστάσεων των κατακόρυφων (bi,bi-1), από ένα σταθερό σημείο της εκτίμησης των μετρήσεων στην όχθη. Με τη βοήθεια μυλίσκου (υδροροόμετρο), εκτιμάται η μέση ταχύτητα ροής ν i του υδατορέματος για το κάθε τμήμα i, κατακόρυφα, στο μέσο του διαστήματος (bi,bi-1) (Μιμίκου, 2004). Ο μυλίσκος είναι μία έλικα που εμβαπτίζεται στη διατομή του υδατορέματος στο συγκεκριμένο σημείο και περιστρέφεται υπό την επίδραση της ροής. Στην παρούσα έρευνα, λόγο του μικρού πλάτους της κοίτης (<10m) και στους τρεις σταθμούς αλλά και εν γένει σε όλο το μήκος του ποταμού, οι διατομές χωρίστηκαν σε τμήματα σταθερού μήκους 0,5 m, εκτός από το τελευταίο τμήμα που είχε μήκος όσο απέμενε από το τέλος του προτελευταίου τμήματος ως το τέλος του πλάτους της κοίτης (εάν η κοίτη είχε πλάτος 6,4 m, θα τη χωρίζαμε σε 12 τμήματα του μισού μέτρου και ένα των 0,4 μέτρων). Τα τμήματα αυτά καθορίζονταν αφού, πρώτα είχε σταθεροποιηθεί μετροταινία στις δυο όχθες και έτσι μετριούνταν και το συνολικό πλάτος της κοίτης. Η ταχύτητα ροής λαμβανόταν με τη βοήθεια μυλίσκου τύπου Model 2100 της Swuffer. 37

38 3.5. Καταγραφή ποτάμιων ενδιαιτημάτων (HMS, QBR) Για να ποσοτικοποιηθούν οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στον ποταμό χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης HMS (HMS-Habitat Modification Score), που είναι ένα σύστημα καταγραφής των τεχνητών τροποποιήσεων της κοίτης του ποταμού (Raven et al a,b) και αποτελεί τμήμα της μεθόδου RHS. Η μέθοδος RHS (River Habitat Survey) ουσιαστικά είναι μια συλλογή εργαλείων εκτίμησης του χαρακτήρα και της ποιότητας της φυσικής δομής ενός ποταμού. Εκτός του HMS περιλαμβάνει άλλες δυο εκτιμήσεις: α) μια μέθοδο καταγραφής των χαρακτηριστικών του ποτάμιου ενδιαιτήματος που εκτελείται στο πεδίο και β) μια μέθοδο εκτίμησης της ποιότητας των ποτάμιων ενδιαιτημάτων (HQA Habitat Quality Assessment) (Raven et al a). Ο HMS είναι ένας δείκτης που προκύπτει από την άθροιση της βαθμολογίας από διάφορες τεχνητές κατασκευές όπως ενισχύσεις όχθης, παρουσία υδατοπτώσεων, φραγμάτων, διευθετήσεις ποταμών ή τμημάτων τους (καναλοποίηση) κ.α. (Raven et al. 1998a). Οι κατηγορίες που μπορούν να προκύψουν με βάση τη βαθμολογία του HMS φαίνονται στον Πίνακα Η βαθμολογία που προκύπτει είναι ανεξάρτητη από τον τύπο του ποταμού, έτσι ο δείκτης μπορεί να συγκριθεί με την αντίστοιχη βαθμολογία οποιουδήποτε σταθμού. Πίνακας 3.5.1:. Κατηγορίες βαθμού τροποποίησης του ενδιαιτήματος (Raven et al, 1998b). Table 3.5.1: Degree classes of habitat modification (Raven et al, 1998b). HMS Κατηγορία (ΗΜC) 0 Φυσικό 0-2 Ημι-φυσικό 3-8 Κυρίως μη-τροποποιημένο 9-20 Εμφανώς τροποποιημένο Σημαντικά τροποποιημένο 45< Ισχυρά τροποποιημένο Αν και η μέθοδος HQA είναι ιδιαίτερα αναλυτική και δοκιμασμένη δεν μπόρεσε να χρησιμοποιηθεί στην παρούσα έρευνα καθώς, απαιτεί τη σύγκριση των τιμών 38

39 ποιότητας κάθε σταθμού με τις τιμές από σταθμούς αναφοράς ίδιου τύπου ποταμών, τιμές που δεν υπάρχουν για την Ελλάδα. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο προτιμήθηκε ο δείκτης QBR για την εκτίμηση της ποιότητας των ενδιαιτημάτων στους σταθμούς. Ο QBR (QBR - Qualitat des Bosc de Ribera Ποιότητα του Παρόχθιου Δάσους) (Munne et al. 2003). είναι ένας δείκτης της ποιότητας του παρόχθιου ενδιαιτήματος ο οποίος μπορεί να υπολογιστεί στο πεδίο, χρησιμοποιώντας εύκολα στην αναγνώριση και μέτρηση χαρακτηριστικά. Είναι ένας δείκτης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε οποιοδήποτε ποτάμι έχει δενδρώδη παρόχθια βλάστηση και από τη στιγμή που δεν απαιτεί σύγκριση τιμών με σταθμούς αναφοράς, μπόρεσε να εφαρμοστεί στην παρούσα έρευνα. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα αποτελέσματα σύγκρισης του δείκτη για διαφορετικούς ερευνητές στις ίδιες περιοχές δεν εμφάνιζαν μεγάλες διαφορές και άρα η υποκειμενικότητα που επηρεάζει όλους τους δείκτες αυτού του τύπου, στον QBR παίζει μικρό ρόλο (Munne et al. 2003). Το άθροισμα των βαθμολογιών των τεσσάρων ενοτήτων του δείκτη δίνει την τελική τιμή, η οποία κυμαίνεται από 0 έως 100. Οι τελικές τιμές του δείκτη καταλήγουν σε πέντε κλάσεις ποιότητας του παρόχθιου ενδιαιτήματος στα πρότυπα της Κοινοτικής Οδηγίας για τα νερά (60/2000 Ε.Κ.) (Πίνακας ) Πίνακας 3.5.2: Κλάσεις ποιότητας παρόχθιου ενδιαιτήματος σύμφωνα με τον δείκτη QBR (από Munne et al. 2003) Table 3.5.2: Riparian habitat quality classes according to the QBR index (Munne et al. 2003) Κλάση ποιότητας Τιμές QBR Χρώμα παρόχθιου ενδιαιτήματος Παρόχθιο ενδιαίτημα σε φυσική κατάσταση 95 Μπλέ Μερική τροποποίηση, καλή Πράσινο ποιότητα Σημαντική τροποποίηση, μέτρια Κίτρινο ποιότητα Μεγάλη τροποποίηση, φτωχή Πορτοκαλί ποιότητα Πολύ μεγάλη τροποποίηση, κακή ποιότητα 25 Κόκκινο 39

40 Στην παρούσα έρευνα τόσο η μέθοδος καταγραφής των χαρακτηριστικών του ποτάμιου ενδιαιτήματος του RHS όσο και ο δείκτης QBR εφαρμόστηκαν και για τους τρεις σταθμούς στο πεδίο στη δειγματοληψία του Μαίου/2010, ενώ ο HQA συμπληρώθηκε στη συνέχεια βάση των καταγραφών που έγιναν για το RHS. 3.6.Στατιστική ανάλυση δεδομένων και συσχέτιση με περιβαλλοντικές παραμέτρους Επεξεργασία βιολογικών δεδομένων Στις στατιστικές αναλύσεις που εφαρμόστηκαν χρησιμοποιήθηκαν οι αριθμητικές αφθονίες κάθε είδους (NPUE, αριθμός ατόμων/100 m 2 επιφάνειας αλιείας). Για την ομαδοποίηση των δειγμάτων για το σύνολο των σταθμών και το σύνολο των δειγματοληψιών χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση δενδρογράμματος (Cluster analysis) και η ανάλυση σε πολλαπλές διαστάσεις (MDS- Multi Dimensional Scaling) η οποία δίνει τη δυνατότητα απεικόνισης των δειγμάτων σε δυο ή τρεις διαστάσεις καθώς επίσης μπορεί να εμφανίσει και τα ομαδοποιημένα δείγματα που έχουν προκύψει από την Cluster. Αρχικά έγινε μετασχηματισμός των δεδομένων με τη χρήση τετραγωνικής ρίζας, ώστε να μειωθεί η επίδραση των άφθονων ειδών στην ανάλυση και ταυτόχρονα να αυξηθεί η επίδραση των σπανιότερων ειδών (Kreutzweiser et al. 2005) και στη συνέχεια σχηματίστηκαν τριγωνικοί πίνακες (μήτρες) ομοιότητας με τη χρήση του συντελεστή ομοιότητας Bray - Curtis (1957), που είναι ο πλέον κατάλληλος όταν πρόκειται για βιολογικά δεδομένα (Clarke & Gorley, 2006). Τόσο η ανάλυση Cluster όσο και η MDS βασίστηκαν στη χρήση των πινάκων ομοιότητας. Η επάρκεια απεικόνισης των δεδομένων της ανάλυσης πολλαπλών διαστάσεων, καθορίστηκε βάση του συντελεστή συμπίεσης (stress coefficient) της κάθε ανάλυσης, ο οποίος δεν έπρεπε να λαμβάνει τιμές μεγαλύτερες από 0,15 (Clarke et al. 2005). Ο έλεγχος της στατιστικής σημαντικότητας των διαφορών μεταξύ των ομάδων που προέκυψαν από την Cluster και την MDS έγινε με μονόπλευρη ανάλυση ομοιοτήτων (ANOSIM ANalysis Of SIMilarities) χρησιμοποιώντας ως factor για κάθε δείγμα το νούμερο της ομάδας που ανήκει. Η αρχική υπόθεση γίνεται δεκτή εφόσον το 40

41 επίπεδο σημαντικότητας (Significance level) είναι <0,05 ή 5% και στη συνέχεια το στατιστικό σκορ (R statistic) >0,5 (Clarke & Gorley, 2006). Οι παραπάνω αναλύσεις έγιναν με το στατιστικό πρόγραμμα Primer 6 (Clarke & Gorley, 2006) Συσχέτιση βιολογικών - περιβαλλοντικών παραμέτρων με τις αφθονίες ανά αλιευτική προσπάθεια Για τη συσχέτιση των περιβαλλοντικών παραμέτρων με τις αφθονίες, αρχικά δημιουργήθηκε πίνακας ομοιοτήτων με τις περιβαλλοντικές παραμέτρους. Συνολικά καταγράφηκαν 24 παράμετροι (8 φυσικές, 12 χημικές και 4 υδρομορφολογικές). Σύμφωνα και με άλλες παρόμοιες έρευνες (Habit et al. 2007; M.Arunachalam 2000) που χρησιμοποιούν την PRIMER για τις στατιστικές αναλύσεις, είναι καλό να χρησιμοποιούνται με όσο λιγότερες περιβαλλοντικές παραμέτρους. Για όλες τις παραμέτρους κατασκευάσθηκαν διαγράμματα διασποράς κάθε μιας παραμέτρου σε σχέση με όλες τις άλλες που ονομάζονται Draftsman Plots (Clarke & Gorley, 2006). Με τη βοήθεια των Draftsman Plots μπορούμε να εντοπίσουμε παραμέτρους που παρουσιάζουν ισχυρή συσχέτιση οπότε μια από τις δυο πρέπει να αφαιρεθεί. Αυτά τα διαγράμματα μας δείχνουν και αν κάποιες μεταβλητές πρέπει να μετασχηματιστούν μέσω κάποιας σχέσης όπως log(x+1). Αυτό απαιτείται όταν κάποια μεταβλητή παρουσιάζει σε σχέση με όλες τις άλλες συγκέντρωση τιμών στις άκρες των διαγραμμάτων διασποράς, κάτι που σημαίνει ότι οι τιμές της θα επηρέαζαν παραπάνω από τις άλλες οποιαδήποτε ανάλυση (Clarke & Gorley, 2006). Στη συνέχεια όσες παράμετροι απομένουν κανονικοποιούνται (normalized) για να μετριούνται πλέον χωρίς μονάδες και αρά να είναι συγκρίσιμες αναμεταξύ τους. Από τις χημικές επιλέχθηκαν το ολικό άζωτο (TN) και τα θειικά ιόντα (SO42-), ενώ οι συγκεντρώσεις Ca 2+ και Mg 2+ αθροίστηκαν σε μία μεταβλητή, τη σκληρότητα του νερού. Από τις φυσικές παραμέτρους δεν περιλήφθηκε η αλατότητα γιατί παρουσίασε πολύ μικρή μεταβολή στη διάρκεια των δειγματοληψιών (κυμάνθηκε από 0,3 έως ο,6 ppt). Αφαιρώντας και αυτές που έχουν μηδενικές τιμές η μη ανιχνεύσιμες τιμές, τελικά χρησιμοποιήθηκαν 13 παράμετροι: Θερμοκρασία (Temp), αγωγιμότητα (Cond), Διαλυμένο οξυγόνο (DO), PH, Συνολικά Διαλυμένα Στερεά TDS, Ολικά αιωρούμενα Στερεά TSS Σκληρότητα νερού (WatHar), ολικό άζωτο (TN), ολικό θείο 41

42 (TS), πλάτος κοίτης (Width), Μέση ταχύτητα ροής διατομής (Vel mean ), μέσο βάθος διατομής (Depth mean ) και απορροή (Discharge). Για τη έρευνα των μεταβολών των περιβαλλοντικών παραμέτρων στα δείγματα εφαρμόστηκε η ταξιθετική Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών (PCA - Principal Component Analysis), η οποία αναγνωρίζει πρότυπα στα δεδομένα και τα εκφράζει μέσω κύριων συνιστωσών που αντικαθιστούν ένα μέρος των παραμέτρων που εξετάζονται (Smith 2002) Τελικά, για να διερευνηθεί αν οι περιβαλλοντικές παράμετροι επηρεάζουν τα πρότυπα κατανομής των ψαριών, χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση συσχέτισης που χρησιμοποιεί δοκιμασίες μεταθέσεων για να καθορίσει τη σημαντικότητα των συσχετίσεων (BioEnv, Primer v.6 Clarke and Gorley 2005; Clarke et al. 2005). Αυτή η διαδικασία χρησιμοποιεί μια προσέγγιση πολύ - μεταβλητής συσχέτισης (multiple regression) για να καθορίσει ποιές περιβαλλοντικές παράμετροι εξηγούν καλύτερα την διακύμανση στις αφθονίες (Clarke et al.2005). Μπορούν να πραγματοποιηθούν αρκετές δοκιμές με το σετ δεδομένων για να βρεθεί η καλύτερη πολύ - μεταβλητή συσχέτιση. Η μέθοδος απαιτεί τους τριγωνικούς πίνακες (μήτρες) ομοιότητας με τη χρήση του συντελεστή ομοιότητας Bray Curtis για τις NPUE καθώς και με τη χρήση του συντελεστή ομοιότητας Ευκλείδειων αποστάσεων για το τελικό σετ περιβαλλοντικών παραμέτρων. Για να ελεγχθεί αν υπάρχει διαφορά στις αφθονίες των δειγμάτων χαμηλής και υψηλής ροής σε κάθε σταθμό, χρησιμοποιήθηκε η δίπλευρη ανάλυση ομοιοτήτων (two-way ANOSIM) ως προς τους σταθμούς και την εποχή ροής (εποχή χαμηλής ροής, υψηλής ροής) 3.7 Εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης, βάσει της ιχθυοπανίδας Για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης του ποταμού Ρήχιου, έγινε μια προσπάθεια εφαρμογής του δείκτη EFI (European Fish Index- Ευρωπαϊκός Δείκτης Ψαριών), με τη χρήση του προγράμματος EFI plus (FAME Consortium 2005). Ο δείκτης αυτός δεν έχει διαβαθμονομηθεί για τα ελληνικά ποτάμια, καθώς η Ελλάδα δεν έχει συμμετάσχει στη διαβαθμονόμησή του ούτε έχει καθορίσει συνθήκες 42

43 αναφοράς για τους τύπους ποταμού. Η ανάπτυξη του δείκτη αυτού έγινε από το ερευνητικό πρόγραμμα FAME, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο δείκτης EFI βασίζεται σε ένα μοντέλο πρόβλεψης, όπου σύμφωνα με τις συνθήκες αναφοράς κάθε σταθμού ποσοτικοποιεί την απόκλιση μεταξύ των προβλεπόμενων και καταγραφόμενων συνθηκών της ιχθυοπανίδας. Η τελική κατάταξη της ποιότητας γίνεται σε πενταβάθμια κλίμακα (υψηλή, καλή, μέτρια, ελλιπής, κακή) όπως ορίζει η Οδηγία-Πλαίσιο για την ποιότητα των υδάτων (60/2000 Ε.Κ.). Η υψηλή οικολογική ποιότητα δηλώνεται με την τιμή 1 και η κακή οικολογική ποιότητα αντιπροσωπεύεται από το 0 (FAME Consortium 2005). Για τη δημιουργία του δείκτη αυτού δημιουργήθηκε μια βάση δεδομένων με τα ψάρια των ευρωπαϊκών ποταμών (FIDES, Fish Database of European Streams). Η βάση αυτή περιέχει δεδομένα ψαριών, από σταθμούς ευρωπαϊκών ποταμών. Για τη δημιουργία αυτής της βάσης δεδομένων συνέβαλλαν 12 ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Για κάθε σταθμό συλλέχθηκαν δεδομένα αβιοτικών παραμέτρων και ανθρωπογενών πιέσεων. Επίσης στη FIDES περιέχονται δεδομένα των οικολογικών χαρακτηριστικών των ψαριών, τα οποία χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό των μετρικών. Οι μετρικές που χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό του δείκτη EFI, καθώς και η απόκρισή τους στις ανθρωπογενείς πιέσεις παρουσιάζονται στον Πίνακα (FAME Consortium 2005). Κατά τον υπολογισμό του δείκτη EFI αρχικά το λογισμικό υπολογίζει τις παρατηρούμενες μετρικές (observed metric values), βάση του αριθμού των ψαριών που αλιεύτηκαν. Στη συνέχεια υπολογίζονται οι θεωρητικές τιμές των μετρικών (theoretical metric values), βάση των περιβαλλοντικών παραμέτρων, που αναφέρονται στις συνθήκες αναφοράς που αναμένονται για τον εκάστοτε σταθμό. 43

44 Πίνακας 3.7.1: Μετρικές που χρησιμοποιούνται στον υπολογισμό του δείκτη EFI και η απόκρισή τους στις ανθρωπογενείς πιέσεις (τροποποιημένος από FAME Consortium 2005) ( = μείωση, = αύξηση της μετρικής). Table 3.7.1: Metrics used to calculate the index EFI and their response to anthropogenic pressures (modified by FAME Consortium 2005), ( = reduction, = inceasing of the metric). Μετρικές Απόκριση στις ανθρωπογενείς πιέσεις I Τροφικός θώκος 1 Πυκνότητα εντομοφάγων ειδών 2 Πυκνότητα πανφάγων ειδών II Αναπαραγωγικό υπόστρωμα 3 Πυκνότητα φυτόφιλων ειδών 4 Πυκνότητα λιθόφιλων ειδών III Βαθμός ρεοφιλίας 5 Αριθμός βενθικών ειδών 6 Αριθμός ρεόφιλων ειδών IV Ανθεκτικότητα 7 Αριθμός ευαίσθητων ειδών 8 Αριθμός ανθεκτικών ειδών V Μεταναστευτική συμπεριφορά 9 Αριθμός ειδών που μεταναστεύουν μεγάλες αποστάσεις 10 Αριθμός ποταμόδρομων ειδών Τέλος το μοντέλο ποσοτικοποιεί την απόκλιση των θεωρητικών συνθηκών αναφοράς, υπολογίζοντας για κάθε μετρική τη διαφορά ανάμεσα στη θεωρητική και την παρατηρούμενη τιμή. Η τιμή της πιθανής μετρικής (probability metric) που προκύπτει (0: κακή ποιότητα - 1: υψηλή ποιότητα), υποδεικνύει την πιθανότητα του σταθμού να είναι ανεπηρέαστος. Από το άθροισμα των 10 πιθανών μετρικών προκύπτει ο EFI (FAME Consortium 2005). Για τον υπολογισμό του δείκτη EFI, αρχικά συμπληρώθηκε το EFI+Worksheet ( Το Inputfile EFI είναι ένα 44

45 αρχείο Excel, το οποίο περιέχει 19 υποχρεωτικές παραμέτρους που πρέπει να συμπληρωθούν (Πίνακας ), καθώς και τα είδη των ψαριών που υπάρχουν στη βάση δεδομένων FIDES. Στο αρχείο αυτό συμπληρώθηκαν οι υποχρεωτικές παράμετροι για κάθε σταθμό και για κάθε ημερομηνία δειγματοληψίας. Στη συνέχεια το συμπληρωμένο αρχείο EFI+Worksheet εισήχθη στον server του EFI+ όπου και αυτόματα γίνονται οι απαραίτητοι υπολογισμοί. Βάση του αριθμού των ψαριών που αλιεύτηκαν σε κάθε σταθμό και των περιβαλλοντικών παραμέτρων του κάθε σταθμού, υπολογίστηκε ο δείκτης EFI. Πίνακας 3.7.2: Υποχρεωτικές παράμετροι που πρέπει να συμπληρωθούν για τον υπολογισμό του δείκτη EFI (FAME Consortium 2005) Table 3.7.2: Mandatory parameters that must be completed to calculate the index EFI (FAME Consortium 2005) Παράμετροι σταθμού δειγματοληψίας 1 Κωδικός σταθμού 2 Γεωγραφικό πλάτος (δεκαδικές μοίρες) 3 Γεωγραφικό μήκος (δεκαδικές μοίρες) 4 Ημερομηνία 5 Περιοχή ποταμού 6 Όνομα ποταμού 7 Όνομα σταθμού Περιβαλλοντικές παράμετροι 8 Γεωλογία 9 Έκταση λεκάνης απορροής του σταθμού (km 2 ) 10 Υψόμετρο (m) 11 Καθεστώς ροής 12 Ύπαρξη λιμνών στα ανάντη 13 Μέση θερμοκρασία αέρα ( C) 14 Κλίση ( ) 15 Απόσταση από την πηγή (km) 16 Πλάτος ποταμού (m) 17 Στρατηγική δειγματοληψίας 18 Μέθοδος δειγματοληψίας 19 Έκταση περιοχής που αλιεύτηκε (m 2 ) 45

46 4. Αποτελέσματα 4.1. Φυσικές και χημικές παράμετροι του νερού Οι φυσικές παράμετροι που μετρήθηκαν στους τρεις σταθμούς για τους μήνες που αυτό ήταν δυνατό φαίνονται στον Πίνακα 4.1.1, ενώ τα αποτελέσματα των μετρήσεων των χημικών παραμέτρων παρατίθενται στον Πίνακα Και στους δυο Πίνακες με τα αποτελέσματα των μετρήσεων, δίνονται (όπου αυτά υπάρχουν) και τα επιθυμητά όρια διαβίωσης των κυπρινοειδών σύμφωνα με τη διυπουργική απόφαση αρ / 1352 (ΦΕΚ 438 Β, ) σε συμμόρφωση με τις σχετικές Οδηγίες του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Στα διαγράμματα των εικόνων παρουσιάζονται οι μεταβολές κατά τη διάρκεια του έτους της θερμοκρασίας, του DO, του ph, των TSS και της αγωγιμότητας ανά μήνα και ανά σταθμό και επιπλέον συγκρίνονται με τα όρια διαβίωσης των κυπρινοειδών σύμφωνα με τη διυπουργική απόφαση αρ / 1352 (ΦΕΚ 438 Β, ). Όσο αφορά στις χημικές παραμέτρους NH + 4, NO 2, δεν ανιχνεύτηκαν οι συγκεντρώσεις τους κατά την ιοντική χρωματογραφία σε κανένα δείγμα νερού. Για να γίνει λίγο πιο συνοπτική η απεικόνιση των αποτελεσμάτων, δεχόμαστε ως μια παράμετρο, τη σκληρότητα νερού (mg/l), που είναι το άθροισμα των συγκεντρώσεων των κατιόντων που εντοπίστηκαν (Ca 2+, Mg 2+ ). Οι τιμές της σκληρότητας παρουσιάζονται στο διάγραμμα της Eικόνας Στις Eικόνες και παρουσιάζονται οι τιμές των συγκεντρώσεων των νιτρικών ιόντων (ΝΟ - 3 ) και των θειϊκών ιόντων (SO 2-4 ). 46

47 Πίνακας 4.1.1: Tιμές των φυσικών παραμέτρων του νερού στους τρείς σταθμούς ανά μήνα δειγματοληψίας (Ιούλιος 2009 Ιουνιος 2010) καθώς και τα ανώτατα επιτρεπτά όρια (ΑΕΟ) για τη διαβίωση των κυπρινοειδών (Δ. Α. αρ /1352). Table 4.1.1: Measurements of the physical parameters of water for each station during the sampling period (July 2009 June 2010) and also the maximum permissible limits for the welfare of cyprinids according to greek legislation (46399/1352) Μήνας Σταθμός Temp ( C) Cond (μs/cm) TDS(mg/l) Salinity(ppt) DO (mg/l) ph TSS(mg/l) Όρια Ε.Κ Κυπρινοειδών Μαρ-10 Σ1 11, ,54 7,32 7,93 2,8 Απρ-10 Σ1 17, ,64 6,45 7,61 2,6 Μαϊ-10 Σ1 18, ,70 6,36 8,21 3,9 Ιουν-10 Σ1 21, ,53 5,50 8,21 2,2 Ιουλ-09 Σ2 20, ,28 8,81 8,04 0,8 Αυγ-09 Σ2 18, ,59 12,32 8,08 1,0 Σεπ-09 Σ2 17, ,30 12,42 8,56 0,8 Οκτ-09 Σ2 15, ,34 10,51 8,56 1,4 Νοε-09 Σ2 12, ,34 13,38 8,22 2,8 Δεκ-09 Σ2 13, ,58 5,45 8,40 0,7 Φεβ-10 Σ2 12, ,33 10,49 8,40 2,0 Μαρ-10 Σ2 12, ,51 8,56 8,85 2,0 Απρ-10 Σ2 18, ,55 6,29 8,57 2,2 Μαϊ-10 Σ2 21, ,58 6,12 8,68 3,1 Ιουν-10 Σ2 22, ,54 7,40 8,85 1,7 Ιουλ-09 Σ3 20, ,29 9,23 8,03 0,9 Αυγ-09 Σ3 18, ,54 14,15 8,06 0,9 Σεπ-09 Σ3 16, ,57 9,90 8,33 0,4 Οκτ-09 Σ3 15, ,52 8,32 7,82 2,2 Νοε-09 Σ3 11, ,57 10,95 7,96 3,2 Δεκ-09 Σ3 12, ,57 5,46 8,19 2,6 Φεβ-10 Σ3 11, ,63 9,71 8,26 0,8 Μαρ-10 Σ3 13, ,55 7,44 8,93 1,3 Απρ-10 Σ3 18, ,55 6,83 8,88 2,4 Μαϊ-10 Σ3 21, ,30 5,78 8,30 3,5 Ιουν-10 Σ3 22, ,55 7,60 8,93 1,9 47

48 Πίνακας 4.1.2: Τιμές των χημικών παραμέτρων του νερού στους τρεις σταθμούς ανά μήνα δειγματοληψίας (Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010) καθώς και τα ανώτατα επιτρεπτά όρια (ΑΕΟ) όπως και τα επιθυμητά όρια για τη διαβίωση των κυπρινοειδών (Δ.Α. αρ /1352). Όλες οι τιμές είναι σε mg/l. (n.d. : not detected κάτω από το όριο ανίχνευσης). Table 4.1.1: Measurements of the chemical parameters of water for each station during the sampling period (July 2009 June 2010) and also the maximum permissible limits for the welfare of cyprinids according to the greek legislation (46399/1352).. All measurments are on mg/l - (n.d. : not detected) Μήνας Σταθμός Na + + NH 4 K + Ca 2+ Mg 2+ F - Cl - - NO 2 Br NO 3 PO 4 SO 4 Όρια Ε.Κ. Κυπρινοειδών 0,4 (Ε.Ο) 1(ΑΕΟ) 0,03 (Ε.Ο) Μαρ-10 Σ1 88,93 n.d 2,24 18,28 17,42 0,88 64,46 n.d 0,26 0,58 n.d 41,79 Απρ-10 Σ1 109,88 n.d 3,16 25,89 21,82 0,86 57,22 n.d 0,22 0,60 n.d 32,86 Μαϊ-10 Σ1 166,34 n.d 5,07 44,08 33,54 1,40 97,25 n.d 0,36 1,35 n.d 57,34 Ιουν-10 Σ1 170,58 n.d 4,69 72,84 35,61 1,37 96,21 n.d 0,35 0,94 n.d 55,16 Ιουλ-09 Σ2 87,66 n.d 3,00 59,44 28,28 0,21 105,36 n.d 0,38 4,11 n.d 147,41 Αυγ-09 Σ2 63,94 n.d 1,30 39,40 19,22 0,27 98,79 n.d 0,40 3,98 n.d 138,37 Σεπ-09 Σ2 94,17 n.d 2,39 65,03 29,15 0,43 142,68 n.d 0,55 5,62 n.d 196,80 Οκτ-09 Σ2 86,89 n.d 1,97 43,93 26,36 0,22 96,64 n.d 0,37 3,92 n.d 128,96 Νοε-09 Σ2 115,67 n.d 4,13 100,61 22,53 0,22 97,38 n.d 0,36 4,81 n.d 131,35 Δεκ-09 Σ2 77,14 n.d 1,73 50,53 25,57 0,20 95,08 n.d 0,37 4,24 n.d 130,88 Φεβ-10 Σ2 80,40 n.d 1,68 49,36 25,33 0,20 119,68 n.d 0,46 5,24 n.d 168,55 Μαρ-10 Σ2 106,60 n.d 2,76 28,57 22,58 1,12 98,82 n.d 0,43 1,45 n.d 76,33 Απρ-10 Σ2 86,07 n.d 2,84 28,77 18,00 0,62 47,10 n.d 0,19 0,82 n.d 32,80 Μαϊ-10 Σ2 166,08 n.d 6,21 59,30 36,04 1,13 93,11 n.d 0,34 1,77 n.d 64,07 Ιουν-10 Σ2 162,08 n.d 4,43 57,59 35,08 1,17 95,99 n.d 0,38 1,59 n.d 68,19 Ιουλ-09 Σ3 99,83 n.d 3,73 72,74 32,97 0,38 104,67 n.d 0,37 3,03 n.d 141,89 Αυγ-09 Σ3 80,64 n.d 2,16 56,49 24,72 0,45 95,85 n.d 0,38 3,05 n.d 131,72 Σεπ-09 Σ3 88,14 n.d 2,35 42,24 26,38 0,34 90,40 n.d 0,38 3,17 n.d 123,84 Οκτ-09 Σ3 76,43 n.d 1,93 43,51 22,99 0,40 89,37 n.d 0,35 3,11 n.d 127,41 Νοε-09 Σ3 112,00 n.d 4,09 73,27 35,00 0,32 74,95 n.d 0,28 2,73 n.d 96,17 Δεκ-09 Σ3 67,16 n.d 2,71 34,28 21,43 0,25 95,77 n.d 0,37 3,86 n.d 130,12 Φεβ-10 Σ3 81,11 n.d 2,38 50,32 25,21 0,31 111,64 n.d 0,43 4,53 n.d 154,41 Μαρ-10 Σ3 90,04 n.d 2,74 22,15 19,09 2,34 94,89 n.d 0,38 1,41 n.d 74,28 Απρ-10 Σ3 84,96 n.d 2,19 26,22 17,79 1,19 92,78 n.d 0,41 1,55 n.d 66,01 Μαϊ-10 Σ3 118,21 n.d 3,60 71,41 36,66 0,28 89,00 n.d 0,34 3,43 n.d 124,13 Ιουν-10 Σ3 150,47 n.d 4,27 55,55 32,41 1,03 86,48 n.d 0,33 1,45 n.d 61,96 48

49 Εικόνα 4.1.1: Χρονική μεταβολή της θερμοκρασίας ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Με κόκκινη γραμμή παρουσιάζεται το ανώτατο επιτρεπτό όριο για τα κυπρινοειδή (Δ.Α / 1352 ). Figure 4.1.1: Temperature measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). The Red line indicates the maximum permissible limit for the welfare of cyprinids according to the greek legislation (46399/1352) Εικόνα 4.1.2: Χρονική μεταβολή του διαλυμένου οξυγόνου (DO, mg/l) ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Με κόκκινη γραμμή παρουσιάζεται το ελάχιστο επιτρεπτό όριλο για τα κυπρινοειδή (4mg/l) (Δ.Α / 1352). Figure 4.1.2: Dissolved oxygen (DO, mg/l) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). Red line indicates the maximum permissible limit for the welfare of cyprinids (4mg/l) according to the greek legislation (46399/1352). 49

50 Εικόνα 4.1.3: Χρονική μεταβολή του ph ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Με κόκκινη γραμμή παρουσιάζεται το ελάχιστο (ph 6) και το ανώτερο (ph 9) επιτρεπτό όριο ph (Δ.Α / 1352). Figure 4.1.3: ph measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). Red lines indicates the minimum (ph 6) and maximum (ph 9) permissible limits for the welfare of cyprinids (4mg/l) according to the greek legislation (46399/1352). Αγωγιμότητα Σ3 Σ2 Σ1 Εικόνα 4.1.4: Χρονική μεταβολή της αγωγιμότητας (μs/cm) ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010 Figure 4.1.4: Conductivity (μs/cm) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). 50

51 Εικόνα 4.1.5: Χρονική μεταβολή των TSS (mg/l) ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Figure 4.1.5: TSS (mg/l) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). Red line indicates the maximum permissible limit for the welfare of cyprinids (25 mg/l) according to the greek legislation (46399/1352) Σκληρότητα (mg/l) Σ3 Σ2 Σ1 0 Εικόνα 4.1.6: Χρονική μεταβολή της σκληρότητας (mg/l) ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Figure 4.1.6: TSS (mg/l) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). 51

52 ΝΟ3- (mg/l) Σ3 Σ2 Σ1 Εικόνα 4.1.7: Χρονική μεταβολή των νιτρικών ιόντων (mg/l) ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Figure 4.1.7: Nitrites (mg/l) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010) SO42-(mg/l) Σ3 Σ2 Σ1 0 Εικόνα 4.1.8: Χρονική μεταβολή των θειϊκών ιόντων (mg/l) ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Figure 4.1.8: Sulfates (mg/l) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). 52

53 4.2. Υδρομορφολογικές παράμετροι Στον Πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτελέσματα των υδρομορφολογικών μετρήσεων. Στο σταθμό Σ1 η ροή νερού είχε διακοπεί από τον Ιούλιο του 2009 έως και τον Φεβρουάριο του 2010 λόγω φερτών υλικών που είχαν αποτεθεί στην κοίτη του ποταμού. Μετά το Φεβρουάριο και τη διάνοιξη της κοίτης αποκαταστάθηκε η ροή στο σταθμό Σ1. Οι άλλοι δυο σταθμοί (Σ2 και Σ3) είχαν ροή σε όλες τις δειγματοληψίες. Όμως, από το Φεβρουάριο του 2010,τα υδρολογικά χαρακτηριστικά των σταθμών αυτών μεταβλήθηκαν σημαντικά καθώς ο όγκος του νερού που διέρρεε από αυτούς πολλαπλασιάστηκε και απέκτησε μεγαλύτερη ταχύτητα ροής. Πίνακας 4.2.1: Συνοπτική παρουσίαση των υδρομορφολογικών μετρήσεων ανά μήνα και σταθμό δειγματοληψίας στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Table 4.2.1: Summary of the hydromorphological measurements of each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). Μήνας Σταθμός Πλάτος Μέση Μέσο Απορροή κοίτης Ταχύτητα Βάθος (m/s³) (m) Ροής (m/s) (cm) Ιουν ,90 1,15 26,10 1,37 Μαρ ,10 1,01 26,30 1,24 Απρ ,60 0,94 25,80 1,06 Μαϊ ,80 0,93 25,00 1,00 Ιουν ,84 0,32 8,60 0,14 Ιουλ ,69 0,26 8,50 0,12 Αυγ ,86 0,33 10,20 0,15 Σεπ ,90 0,30 10,30 0,16 Οκτ ,00 0,56 9,60 0,19 Νοε ,10 0,59 10,70 0,27 Δεκ ,90 0,59 8,90 0,22 Φεβ ,80 1,32 19,20 1,62 Μαρ ,90 1,38 17,80 1,52 Απρ ,07 1,07 20,00 1,26 Μαϊ ,62 1,07 17,10 1,15 Ιουν ,20 0,35 9,30 0,15 53

54 Ιουλ ,10 0,38 8,40 0,14 Αυγ ,25 0,38 9,80 0,17 Σεπ ,25 0,41 10,40 0,17 Οκτ ,30 0,51 11,70 0,21 Νοε ,40 0,46 14,60 0,21 Δεκ ,40 0,46 12,80 0,23 Φεβ ,10 0,88 37,10 1,63 Μαρ ,90 0,76 39,40 1,54 Απρ ,50 0,75 41,00 1,28 Μαϊ ,50 0,73 37,10 1,15 Στην Εικόνα παρουσιάζονται οι διατομές της κοίτης του ποταμού ανά σταθμό καθώς και η μεταβολή του ύψους της στάθμης σε κάθε μια από αυτές και η μεταβολή του πλάτους της κοίτης. Για το λόγο αυτό έγινε η παραδοχή ότι η μεταβολή του υποστρώματος ανά εποχή λόγω απόθεσης φερτών υλικών ή διάβρωσης είναι αμελητέα και το υπόστρωμα της κοίτης είναι ίδιο για όλους τους μήνες. Ειδικότερα για τη διατομή του σταθμού Σ2 η προσέγγιση αυτή θεωρείται πολύ ρεαλιστική καθώς στο υπόστρωμα του εντοπίζονται πολλές κροκάλες και βράχια που δύσκολα μετακινούνται ή καλύπτονται και τα οποία ήταν εμφανή σε όλες τις δειγματοληψίες. Από τα διαγράμματα διασποράς των Εικόνων και για τις διατομές των σταθμών Σ2 και Σ3 αντίστοιχα. προέκυψε ότι όσο μεγαλύτερο ήταν το μέσο ύψος της στάθμης του νερού τόσο μεγαλύτερη και η ταχύτητα ροής του νερού καθώς τα δυο μεγέθη βρέθηκε ότι σχετίζονται θετικά (Εικόνες και 4.2.3). 54

55 Εικόνα 4.2.1: Οι διατομές της κοίτης ανά σταθμό στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Δίνεται η στάθμη του νερού ανά μήνα Figure 4.2.1: Intersections of each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). Levels of water for every month are presented. 55

56 25 Μέσο ύψος στάθμης (cm) y = x R² = Μέση ταχύτητα ροής (m/s) Εικόνα 4.2.2: Διάγραμμα διασποράς μέσου ύψους στάθμης / μέσης ταχύτητας ροής της διατομής του σταθμού Σ2 στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010, φαίνεται και ο R 2 συντελεστής συσχέτισης των δυο παραμέτρων. FIgure 4.2.2: Scatter plot of average water level and average flow velocity values, measured at the intersction of the sampling station Σ2 of river Richios during the sampling period (July 2009 June 2010), R 2 correlation coefficient of the two parameters is also reported Μέσο ύψος στάθμης (cm) y = x R² = Μέση ταχύτητα ροής (m/s) Εικόνα 4.2.3: Διάγραμμα διασποράς μέσου ύψους στάθμη ς/ μέσης ταχύτητας ροής της διατομής του σταθμού Σ3 στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010, φαίνεται και ο R 2 συντελεστής συσχέτισης των δυο παραμέτρων. FIgure 4.2.3: Scatter plot of average water level and average flow velocity values, measured at the intersction of the sampling station Σ3 of river Richios during the sampling period (July 2009 June 2010), R 2 correlation coefficient of the two parameters is also reported 56

57 Στις Εικόνες και παρουσιάζονται οι μεταβολές της ταχύτητας ροής και της απορροής για όλους τους μήνες στους τρεις σταθμούς Ταχύτητα ροής (m/s) Σ1 Σ2 Σ3 0.0 Ιουλ- Αυγ-09 Σεπ-09 Οκτ-09 Νοε- Δεκ-09 Ιαν-10 Φεβ- Μαρ- Απρ- Μαϊ- Ιουν- Εικόνα 4.2.4: Χρονική μεταβολή της ταχύτητας ροής (m/s) για κάθε σταθμό δειγματοληψίας στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Figure 4.2.4: Flow velocity (m/s) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010) Εικόνα 4.2.5: Χρονική μεταβολή της απορροής (m 3 /s) για κάθε σταθμό δειγματοληψίας στον ποταμό Ρήχιο για την περίοδο Ιούλιος 2009 Ιούνιος Figure 4.2.5: Discharge (m 3 /s) measurements for each sampling station during the sampling period (July 2009 June 2010). Από την εικόνες και μπορούμε να διαχωρίσουμε τα δείγματα σε δυο περιόδους βάση της ροής. Η πρώτη περίοδος περιλαμβάνει τα δείγματα των σταθμών 57

58 Σ2 και Σ3 για τους μήνες Ιούλιος 2009 έως Φεβρουάριος 2010 και χαρακτηρίζεται ως χαμηλής ροής, ενώ τα υπόλοιπα δείγματα (Μάρτιος-Ιούνιος 2010 όλων των σταθμών) περιλαμβάνονται στη δεύτερη περίοδο που χαρακτηρίζεται ως υψηλής ροής. Ο συνολικός ετήσιος όγκος νερού που διέρρευσε από το σταθμό Σ3 (κοντινότερο στην εκβολή) και από τον Σ1 (κοντινότερο στην λίμνη Βόλβη) κατά τους τέσσερις μήνες που υπήρχε ροή σε αυτόν δίνονται στον Πίνακα Πίνακας 4.2.2: Στον πίνακα φαίνονται ο συνολικός ετήσιος όγκος νερού που διέρρευσε από τον σταθμό Σ3 (κοντινότερο στην εκβολή), και από τον Σ1 κατά τους μήνες που είχε ροή (Μάρτιος 2010 Ιούνιος 2010) στον ποταμό Ρήχιο. Οι τιμές έχουν μονάδες 10 6 m 3 /χρόνο. Table 4.2.2: At this table total annual volume of water discharged through the intersection of sampling station Σ3 is reported and also total volume of water that discharged through the intersection of sampling station Σ1 for the months March 2010 June 2010 is reported. Όγκος νερού που διέρρευσε από τον Σ1 (τέσσερις μήνες) 12,1 Ετήσιος όγκος νερού που διέρρευσε από τον Σ3 18,4 4.3 Ιχθυοπανίδα Σύνθεση ειδών Από τις δειγματοληψίες που πραγματοποιήθηκαν καταγράφηκε η παρουσία έντεκα ειδών ψαριών που ανήκαν σε πέντε οικογένειες (Πίνακας ). Η οικογένεια Cyprinidae, εκπροσωπούνταν από επτά είδη ενώ οι υπόλοιπες από ένα (Πίνακας ). Τα είδη Barbus strumicae, Squalius orpheus και Cobitis strumicae καταγράφηκαν σε όλες τις δειγματοληψίες (Πίνακας ). Αντίθετα τα είδη Abramis brama, Alburnus volviticus, Rhodeus amarus και Rutilus rutilus πιάστηκαν μόνο την άνοιξη (Πίνακας ). Συνολικά αλιεύθηκαν 1269 άτομα, βάρους 11,6 kg (Πίνακας ). 58

59 Πίνακας : Κατάλογος ειδών που εντοπίστηκαν στους σταθμούς δειγματοληψίας (Σ1, Σ2, Σ3) σε κάθε εποχή στον ποταμό Ρήχιο (Ιούλιος 2009 Ιούνιος 2010). Ν: αριθμός ατόμων. Καλοκαίρι (Ιούλιος, Αύγουστος, Ιούνιος), Φθινόπωρο (Σεπτέμβριος, Οκτώβριος, Νοέμβριος), Χειμώνας (Δεκέμβριος, Φεβρουάριος), Άνοιξη (Μάρτιος, Απρίλιος, Μάιος). Table : List of the fish species recorded at the total catch. For each species the total number of specimens, the sampling station(s) where speciemen(s) where recorded and the season(s) when specimen(s) where recorded are reported Οικογένεια/ Είδη N Σταθμοί Καλοκαίρι Φθινόπωρ Χειμώνα Άνοιξη Anguillidae Anguilla anguilla 5 Σ1, Σ2, Σ Cyprinidae Abramis brama 5 Σ1 + Alburnus volviticus 150 Σ1, Σ3 + Barbus strumicae 752 Σ1, Σ2, Σ Carassius gibelio 11 Σ2, Σ3 + + Rhodeus amarus 2 Σ2, Σ3 + Rutilus rutilus 3 Σ1 + Squalius orpheus 295 Σ1, Σ2, Σ3, Cobitidae Cobitis strumicae 24 Σ1, Σ2, Σ Poeciliidae Gambusia 12 Σ1, Σ Blenniidae Salaria fluviatilis 7 Σ

60 Πίνακας : Περιγραφική στατιστική ανάλυση του ολικού μήκους (TL, cm) και του ολικού σωματικού βάρους (W, g) των ειδών ψαριών από τον ποταμό Ρήχιο. Ν: αριθμός ατόμων, s.e.: τυπικό σφάλμα, ελαχ: ελάχιστη τιμή, μεγ: μέγιστη τιμή. Table : : Descriptive statistics of total length (TL, mm) and weight (W, g) of fish species recorded in River Richios. Ν: number of specimens, TL: Total length, W: weight, Min: minimum, Max: maximum, MO: averange, S.E: standard error, ΕΙΔΗ N TL (mm) W (g) Μ.Ο. s.e Min Max Μ.Ο. s.e Min Max A. anguilla 5 225,60 19,36 157,00 264,00 2,04 4,126 4,46 26,73 A. brama 5 250,00 14,14 210,00 290,00 152,00 12, A. volviticus ,39 1,11 47,00 116,00 6,18 0,185 0,84 14,13 B. strumicae ,94 1,10 25,00 228,00 5,79 0,347 0,16 110,69 C. gibelio ,10 11,47 203,00 299,00 1,90 28,011 91,48 425,95 C. strumicae 24 80,33 3,32 55,00 108,00 2,54 0,457 1,13 8,06 G. holbrooki 12 26,67 2,01 18,00 38,00 0,40 0,073 0,13 0,91 R. amarus 2 49,50 5,50 44,00 55,00 0,11 0,150 0,1 0,12 R. rutilus 3 53,33 6,33 47,00 66,00 0,14 0,083 0,76 1,01 S. fluviatilis 8 66,00 6,70 33,00 92,00 0,19 0,971 0,16 0,22 S. orpheus ,84 2,73 13,00 312,00 10,38 1,601 0,1 303, Βιολογία Οικολογία ειδών Ορισμένες πληροφορίες που αφορούν στην γεωγραφική κατανομή, στην οικολογία και στη βιολογία των ειδών (Kottelat & Freyhof (2007), Frοese & Pauly (2009)) που αλιεύθηκαν δίνονται παρακάτω. Οι φωτογραφίες των ειδών έχουν αντληθεί απο τo site Fishbase.org. Anguilla anguilla (Linnaeus, 1758) Anguilliformes / Anguillidae Κοινό όνομα: Χέλι (European eel) 60

61 Περιβάλλον: βενθικό, κατάδρομο Κατανομή: Απαντά στις ακτές του Ατλαντικού από τη Σκανδιναβία ως το Μαρόκο και τους ποταμούς του Βόρειου Ατλαντικού, στη Βαλτική και τη Μεσόγειο. Γίνονται συνεχώς εισαγωγές του είδους στην Ασία και την Νότια και Κεντρική Αμερική (Froese & Pauly 2010). Αναπαραγωγή: Η αναπαραγωγή του είδους εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο κύκλος ζωής του χελιού, ξεκινά στη θάλασσα των Σαργασσών όπου αναπαράγεται. Στη συνέχεια τα μικρά χέλια (παθητικά ή ενεργητικά), ξεκινούν μια μεγάλης κλίμακας μετανάστευση προς τα πεδία διατροφής τους που μπορεί να διαρκέσει από μερικούς μήνες εως και τρία χρόνια. Από τα μικρά χέλια μερικά παραμένουν στη θάλασσα και στις εκβολές ενώ άλλα ανεβαίνουν στα ποτάμια και στις λίμνες και παραμένουν εκεί μέχρι να ολοκληρωθεί η αυξησή τους, κάτι που μπορεί να πραγματοποιηθεί σε 3-20 χρόνια. Τότε, ακολουθούν την αντίθετη μεταναστευτική πορεία προς τον Ατλαντικό όπου και ωριμάζουν σεξουαλικά. Σύμφωνα με την IUCN Red List, είναι ιδιαίτερα απειλούμενο είδος. Ορισμένα από τα σημαντικότερα αίτια της μείωσης του πληθυσμού των χελιών (Feunteun 2002) και της εξαφάνισής του από πολλά συστήματα είναι οι αλλαγές στο θαλάσσιο περιβάλλον εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής (αλλαγή των ρευμάτων με τα οποία μεταφέρονται τα νεαρά χέλια από το σημείο αναπαραγωγής τους στις ακτές) και οι διακοπές της συνέχειας των ποταμών. Σύμφωνα με εκτίμηση ευρωπαίων ειδικών από τα km 2 που είναι κατάλληλα ενδιαιτήματα για το είδος στην Ευρώπη, ποσοστό περίπου 33% ( km 2 ) είναι μη προσβάσιμα στο είδος εξαιτίας φυσικών και τεχνητών εμποδίων (Moriarty and Dekker 1997). Από μαρτυρίες ντόπιων αλιέων προκύπτει ότι τα χέλια στον Ρήχιο ανεβαίνουν κυρίως τους μήνες της άνοιξης. Barbus strumicae Karaman, 1955 Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Βιργιάνα (Strumica barbel) 61

62 Γεωγραφική κατανομή: Απαντά στις υδρολογικές λεκάνες που εκβάλλουν στο Αιγαίο, από τη λίμνη Βόλβη ως τη λεκάνη απορροής του ποταμού Νέστου (Ελλάδα, Π.Γ.Δ.Μ., Βουλγαρία). Οικολογία Βιολογία: Απαντά σε ρέματα και ποτάμια και προτιμά τα καθαρά νερά με μαιάνδρους. Ζει μέχρι εφτά έτη και αναπαράγεται πρώτη φορά σε ηλικία δυο ετών. Γεννά τα αβγά του τον Ιούνιο. Η υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος και η υπεραλίευσή του σε τοπικό επίπεδο, θέτουν σε κίνδυνο τους πληθυσμούς του. Carassius gibelio Bloch, 1782 Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Πεταλούδα (Prussian carp) Γεωγραφική κατανομή: Σαφή δεδομένα για την αρχική εξάπλωση του είδους στην Ευρώπη δεν υπάρχουν, κυρίως λόγω των εκτεταμένων εμπλουτισμών που πραγματοποιήθηκαν με το συγκεκριμένο είδος σε όλη την Ευρώπη. Κι αυτό γιατί άτομα τουείδους συχνά απαντούν μαζί με τονκυπρίνο με αποτέλεσμα να πραγματοποιούνται μη ηθελημένοι «εμπλουτισμοί» (Kottelat & Freyhof, 2007). Στην Ελλάδα είναι το τρίτο πιο διαδεδομένο είδος εισαγωγής και έχει καταγραφεί σε πολλές μεγάλες υδρολογικές λεκάνες όπως του Έβρου, του Νέστου, του Στρυμόνα, της Βόλβης, του Αλιάκμονα κλπ (Economou et al., 2007). Οικολογία Βιολογία: Απαντά σε λίμνες και ποτάμια με ήρεμα νερά και αργή ροή, με πυκνή βλάστηση και μαλακό (αμμώδες ή λασπώδες) υπόστρωμα. Η αναπαραγωγή του ξεκινά κατά το μήνα Μάιο και συνεχίζει έως τον Ιούλιο, σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες των 14 ο C (Kottelat & Freyhof, 2007). Μερικοί πληθυσμοί του είδους αποτελούνται μόνο από θηλυκά τριπλοειδή άτομα. Σε τέτοιους πληθυσμούς τα αυγά γονιμοποιούνται από σπέρμα αρσενικών ατόμων άλλων ειδών της ίδιας οικογένειας (Cyprinidae) όπως του Cyprinus carpio. Η αναπαραγωγή πραγματοποιείται στα τέλη Μαίου και τον Ιούνιο. Είναι παμφάγο είδος αλλά τρέφεται κυρίως με πλαγκτό, 62

63 βενθικά μακροασπόνδυλα, φυτά και θρύμματα. Είναι οικολογικά ευπροσάρμοστο και αρκετά επιβλαβές, λόγω του ισχυρού ανταγωνισμού του με άλλα αυτόχθονα είδη. Το είδος μπορεί να φθάσει σε ηλικία περίπου 10 χρονών (Kottelat & Freyhof, 2007). Cobitis strumicae Karaman, 1955 Cypriniformes / Cobitidae Κοινό όνομα: Θρακοβελονίτσα (Struma spined loach) Περιβάλλον: βενθοπελαγικό, των εσωτερικών νερών Γεωγραφική κατανομή: Απαντά στις υδρολογικές λεκάνες που εκβάλλουν στο Αιγαίο και στη Μαύρη Θάλασσα, από τη λεκάνη απορροής του ποταμού Στρυμόνα μέχρι τη Βάρνα. Απαντά στη λίμνη Βόλβη και στη λεκάνη του Δούναβη στη Βουλγαρία (Froese & Pauly, 2010). Επίσης απαντά στη λεκάνη απορροής του ποταμού Νέστου καθώς και στη λίμνη Βιστωνίδα (Economou et al., 2007). Οικολογία - Βιολογία. Βενθοπελαγικό, ζει σε στάσιμα και τρεχούμενα νερά, με αμμώδες ή υλώδες υπόστρωμα (Economidis, 1991). Salaria fluviatilis (Asso, 1801) Perciformes / Blenniidae Κοινό όνομα: Ποταμοσαλιάρα (Freshwater blenny) Γεωγραφική κατανομή: Απαντά σε Ευρώπη, Τουρκία, Μαρόκο και Αλγερία. Στην Ελλάδα έχει παρουσία στις υδρολεκάνες των Καλαμά, Αχέροντα, Αχελώου και Αλιάκμονα, στην Κρήτη, στις περισσότερες λεκάνες απορροής της Πελοποννήσου καθώς και στις λίμνες Δοϊράνη, Βόλβη και Βιστωνίδα. 63

64 Οικολογία Βιολογία: Ζει σε λίμνες, ποτάμια και σπάνια σε λιμνοθάλασσες με χαμηλές συγκεντρώσεις αλατότητας. Προτιμά πετρώδη υπόστρωματα και βαθιά μικροενδιαιτήματα με υψηλή ροή. Ζει κάτω από τις πέτρες, μέχρι 5 έτη. Ωοτοκεί σε φωλιές ανάμεσα ή κάτω από πέτρες και τα αυγά φυλάσσονται από το αρσενικό (Breder & Rosen, 1966). Gambusia holbrooki Girard, 1859 Cyprinodontiformes / Poeciliidae Κοινό όνομα: Κουνουπόψαρο Γεωγραφική κατανομή: Το είδος ενδημεί στις νότιες περιοχές των ΗΠΑ, άλλα έχει εισαχθεί σχεδόν σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Ευρώπης, για τον έλεγχο των προνυμφών των κουνουπιών για την καταπολέμηση της ελονοσίας. Ωστόσο τελικά αποδείχθηκε ότι η εισαγωγή του είχε μικρές επιπτώσεις στις προνύμφες των κουνουπιών (μάλιστα βρέθηκε ότι τρέφεται με προνύμφες εντόμων οι οποίες τρέφονται με κουνούπια) ενώ αρνητικές ήταν οι συνέπειες της εισαγωγής του στα ενδημικά είδη. Οικολογία Βιολογία: Το είδος ζει σε στάσιμα, ζεστά και υφάλμυρα νερά και κυρίως απαντά στις όχθες ρεμάτων και στην παρόχθια ζώνη των λιμνών καθώς προτιμά ρηχά νερά με παρόχθια βλάστηση. Τρέφεται κυρίως με προνύμφες εντόμων και ειδικότερα κουνουπιών αλλά και με τα αβγά και τον γόνο άλλων ψαριών. Είναι ζωοτόκο είδος. Squalius orpheus Kottelat & Economidis, 2006 Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Τυλινάρι Περιβάλλον: Πελαγικό, των εσωτερικών νερών Γεωγραφική κατανομή: Απαντά στην Ελλάδα τη Βουλγαρία και την Τουρκία. 64

65 Οικολογία Βιολογία: Βρίσκεται σε ρέματα και ποτάμια, παμφάγο είδος, τρέφεται κυρίως με έντομα και βενθικά μακροασπόνδυλα στη στήλη του νερού και στα ανώτερα στρώματα. Γεννά την περίοδο Απριλίου-Μαϊου, σε ρηχές περιοχές με πετρώδες υπόστρωμα. Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758) Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Τσιρώνι (Roach) Περιβάλλον: Βενθοπελαγικό, ποταμόδρομο ζει σε εσωτερικά νερά Γεωγραφική κατανομή: Απαντά σε Ευρώπη και Ασία. Στην Ελλάδα έχει καταγραφεί η παρουσία του στις λεκάνες των ποταμών, Έβρου, Νέστου, Στρυμόνα Ρήχιου Ανθεμούντα, Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα, Πηνειού και στις λίμνες Βιστωνίδα, Βόλβη, Δοϊράνη, Βεγορίτιδα και Καστοριά (Economou et al., 2007). Οικολογία Βιολογία: Προτιμά μικρής ροής ή λιμνάζοντα νερά. Μεγαλύτερη αφθονία παρουσιάζει σε εύτροφες λίμνες ενώ απαντά σε μεγάλα ή μεσαία ποτάμια, κανάλια και τεχνητές λίμνες. Μπορεί να διαβιώνει σε χαμηλής ποιότητας νερά ακόμα και ρυπασμένα. Παμφάγο είδος, τρέφεται με έντομα, καρκινοειδή μαλάκια και φυτά. Αναπαράγεται από τον Απρίλιο έως τον Μάιο. Προσκολλά τα αβγά του σε φυτά και ρίζες δέντρων ακόμη και σε πέτρες και χαλίκια. Ζει μέχρι και 13 χρόνια. Rhodeus amarus Karaman, 1955 Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Μουρμουρίτσα (Bitterling) Rhodeus amarus, fishbase.org Περιβάλλον: Βενθοπελαγικό 65

66 Γεωγραφική κατανομή: Στην Ευρώπη απαντά στις λεκάνες απορροής της Βόρειας Θάλασσας, της Νότιας Βαλτικής, της Δυτικής και Νότιας Κασπίας καθώς και στο Αιγαίο (απο τον Έβρο εως τον Στρυμόνα). Οικολογία Βιολογία: Είναι λιμνόφιλο είδος και προτιμάει τα χαμηλής ροής και ρηχά νερά. Η σεξουαλική ωριμότητα επιτυγχάνεται με την ολοκλήρωση του πρώτου έτους. Η αναπαραγωγή του είδους συνδέεται στενά με τα δίθυρα του γλυκού νερού (Unio ή/και Anadonta) καθώς τα χρησιμοποιεί για την προστασία των αβγών και του γόνου του (Aldridge 1999). Συγκεκριμένα το θηλυκό μέσω ενός ωοαποθέτη τοποθετεί τα αβγά στο εσωτερικό των διθύρων τα οποία στη συνέχεια γονιμοποιεί το αρσενικό. Τα μικρά ψαράκια μετά την εκκόλαψη παραμένουν στο εσωτερικό του δίθυρου για κάποιο διάστημα. Στον Ρήχιο το είδος αναπαράγεται από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο (Koutrakis et al. 2003) και τρέφεται κυρίως με άλγη, προνύμφες εντόμων καρκινοειδή διάτομα καθώς επίσης οργανικά και ανόργανα υλικά (Koutrakis et al. 2003). Ως μέγιστη ηλικία για το είδος έχει αναφερθεί το πέμπτο έτος (Koutrakis et al. 2003). Abramis brama (Linnaeus, 1758) Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Λεστιά (Bream) Περιβάλλον: Βενθοπελαγικό, ποταμόδρομο Γεωγραφική κατανομή: Απαντά σε Ευρώπη και Ασία στις περισσότερες λεκάνες απορροής απο τον ποταμό Adour (Γαλλία) εώς την Λευκή θάλασσα. Στην Ελλάδα εμφανίζεται στους ποταμούς Έβρο, Στρυμόνα και στη λίμνη Βόλβη (Economou et al., 2007). Οικολογία Βιολογία: Διαβιεί σε μεγάλη ποικιλία λιμνών και από μεσαίου ως μεγάλου μεγέθους ποτάμια. Πιο άφθονο στα πεδινά τμήμα μικρής ροής ποταμών και σε ρηχές και ζεστές λίμνες. Τα ενήλικα άτομα απαντούν συνήθως σε στάσιμα ή μικρής ροής νερά σε κοπάδια. Οι προνύμφες και τα μικρά ψαράκια του είδους ζουν σε στάσιμα νερά και τρέφονται με πλαγκτό. Στην ηλικία του πρώτου και δεύτερου 66

67 έτους μετακινούνται προς τα ποτάμια για να τραφούν. Σε περιπτώσεις όπου η μετακίνηση αυτή παρεμποδίζεται έχει παρατηρηθεί μικρότερη αύξηση ενώ ωριμάζουν αναπαραγωγικά σε μικρότερο μήκος. Τρέφονται κυρίως με έντομα και μικρά καρκινοειδή, μαλάκια και φυτά, ενώ τα μεγαλύτερα άτομα τρέφονται και με μικρά ψάρια. Τα νεαρά άτομα τρέφονται με ζωοπλαγκτό. Αναπαράγεται στα κατάντη ποταμών ή στις όχθες λιμνών με πυκνή βλάστηση. Alburnus volviticus Freyhof & Kottelat, 2007 Cypriniformes / Cyprinidae Κοινό όνομα: Γελάρτζα Περιβάλλον: Βενθοπελαγικό Γεωγραφική κατανομή: Ειναι ενδημικό του συστήματος λιμνών Κορώνειας Βόλβης (Kottelat & Freyhof, 2007). Οικολογία Βιολογία: Είναι είδος βενθοπελαγικό (Kottelat & Freyhof, 2007) και ανάδρομο. Στις αρχές Απριλίου μεταναστεύει στα ρέματα που εκβάλλουν στη λίμνη για να αναπαραχθεί. Η περίοδος αναπαραγωγής του ξεκινάει το Μάιο (Kokkinakis et al., 2005) Αφθονία- βιομάζα ειδών στο συνολικό αλίευμα Η οικογένεια με την υψηλότερη αφθονία και κατά βάρος συμμετοχή ήταν των Cyprinidae (96,14% και 98,28% αντίστοιχα) (Εικόνα ). 67

68 Εικόνα : Ποσοστιαία (%) συμμετοχή α) αριθμητικά και β) κατά βάρος κάθε οικογένειας, Ρήχιος Figure : Percentage (%) contribution α) numerically β) in biomass, of each fish family, in the total catch, Richios River Σε επίπεδο είδους, το πιο άφθονο είδος με βάση τον αριθμό των ατόμων και το βάρος ήταν το Barbus strumicae (59,26% και 37,55% αντίστοιχα)(εικόνα ). α) S. orpheus 23,40% R. amarus 0,16% G. holbrooki 0,95% S. fluviatilis 0,63% C. strumicae 1,89% C. gibelio 0,87% A. anguilla A. anguilla A. brama β) 0,76% A. brama 0,39% 0,39% S. orpheus 6,55% A. volviticus 25,33% 11,82% A. volviticus S. fluviatilis 7,98% 0,25% G. holbrooki 0,04% R. amarus 0,02% B. strumicae R. rutilus 37,49% 0,02% B. strumicae C. gibelio C. strumicae 59,26% 20,88% 0,67% Εικόνα : Ποσοστιαία συμμετοχή με βάση α) τον αριθμό των ατόμων και β) το βάρος κάθε είδους, Ρήχιος Figure : Percentage (%) a) numerical and b) in terms of biomass contribution of each species to the total catch, Richios River