ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Transcript

1 1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΘΕΜΑ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ, Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ANTONIO GRAMSCI ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΛΑΓΓΕΣΗΣ ΣΤΑΝΤΖΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ Α.Ε.Μ o EΞΑΜΗΝΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. Η ζωή και η πολιτική δράση του Gramsci σ. 3 Β. «Τα Τετράδια της Φυλακής» σ. 6 Γ. Για το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης σ. 9 Η έννοια της κουλτούρας σ. 11 Ο ρόλος της ιδεολογίας σ. 15 Οι Διανοούμενοι σ. 19 Μορφωτικοί θεσμοί Α. Σχολείο, Πανεπιστήμιο, Ακαδημίες σ. 31 Β. Κομματική σχολή, Εργοστασιακά Συμβούλια, Κόμμα σ. 37 Η Δημοσιογραφία και η διάχυση της κουλτούρας σ. 45 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σ. 50 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σ. 55

3 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. Η ζωή και η πολιτική δράση του Gramsci Ο Gramsci γεννήθηκε στις 22 Ιανουαρίου 1891 στην πόλη Άλες στη Σαρδηνία σε μια φτωχή πολυμελή οικογένεια. Η καταγωγή του σημάδεψε τις απόψεις του για το αγροτικό ζήτημα, αλλά ενίσχυσε και την ευαισθησία του για το βυθισμένο στη φτώχεια Ιταλικό Νότο που στήριζε τον αναπτυγμένο Βορρά 1. Από τα παιδικά του χρόνια αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα υγείας. Στα τέσσερά του χρόνια είχε ένα ατύχημα που του προκάλεσε δυσπλασία στη σπονδυλική στήλη και που επηρέασε τη σωματική του ανάπτυξη. Στα προβλήματα προστέθηκαν πονοκέφαλοι, ζαλάδες, φυματίωση, κυναγχικές κρίσεις και υπέρταση που τον επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό στην καθημερινότητά του. Στα πρώτα χρόνια της σχολικής του ζωής εκδήλωσε ένα ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες, ενώ μετέπειτα για την ιστορία και τον πολιτισμό. Από νωρίς είχε ξεκινήσει την επαφή του με το σοσιαλιστικό τύπο, κυρίως με το Avanti του Τορίνο, ενώ στην περίοδο μπορεί να τοποθετηθεί και η πρώτη του επαφή με το έργο του Marx. Για ένα διάστημα μέχρι να αποφοιτήσει αναγκάστηκε να διακόψει το σχολείο για να δουλέψει. Αφού πήρε το απολυτήριό του, κέρδισε μια μικρή υποτροφία και ξεκίνησε τις σπουδές του στη σχολή Φιλολογίας του Τορίνο. Τα ενδιαφέροντά του στράφηκαν στη γλωσσολογία, στην ιταλική φιλολογία, στο δίκαιο και στη φιλοσοφία. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος βρήκε τον Gramsci στον τόπο των σπουδών του. Το Τορίνο, ως το βιομηχανικό κέντρο της Ιταλίας, επηρέασε με τις κοινωνικές του εξελίξεις τη σκέψη του, αλλά και την πολιτική του δραστηριότητα. Το Τορίνο είχε παράδοση στους ταξικούς αγώνες, καθώς ήδη από το 1911 είχαν αρχίσει να ξεσπούν οι πρώτες απεργίες. Το προλεταριάτο του Τορίνο ήταν το πιο δυναμικό της χώρας. Στα πρώτα χρόνια στο Τορίνο έρχεται σε επαφή με σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Τasca, ο Τogliatti και ο Τeracini. Οι τέσσερίς τους το 1919 ηγήθηκαν της δημιουργίας της Ordine Nuovo (Η Νέα Τάξη), 1. Για τις απόψεις του Gramsci πάνω στο ζήτημα του Νότου βλ. Πολιτικά Κείμενα, «Μερικά θέματα από το πρόβλημα του Νότου» (Αθήνα, Οδυσσέας) και Luciano Gruppi, Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι (Αθήνα, Θεμέλιο, 1977), σ

4 4 της πιο σημαντικής επιθεώρησης για την πολιτική αριστερά της εποχής. Το 1913 ο Gramsci γίνεται μέλος του Σ.Κ.Ι. (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας), που σε γενικές γραμμές αποτελούσε ένα κόμμα με πολλές τάσεις, γι αυτό και στο ζήτημα του πολέμου διασπάστηκε. Το κέντρο του Σ.Κ.Ι. με αρχηγό τον Serati υιοθέτησε μια στάση παθητικότητας, την οποία ο Gramsci κατέκρινε με άρθρο του στην Grido del popolo υπό τον τίτλο «Ουδετερότητα δραστήρια και ενεργητική». Την περίοδο η δημοσιογραφική του δραστηριότητα εντείνεται. Αρθρογραφεί για ζητήματα κοινωνικά, ηθογραφικά και πολιτικά. Τον απασχολούν τα διεθνή γεγονότα, ενώ κάνει και θεατρικές κριτικές. Η επανάσταση του 1917 στη Ρωσία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη ζωή και στη σκέψη του. Την περίοδο αυτή δημοσιεύει μια σειρά άρθρων υπέρ του Lenin και των σκοπών της επανάστασης. Εν τω μεταξύ, το Τορίνο γνώρισε τις μεγαλύτερες κινητοποιήσεις από ποτέ, με αγώνες που συνοδεύτηκαν από σοβαρή έλλειψη τροφίμων. Το τέλος του πολέμου βρήκε την Ιταλία με νεκρούς και με βαθιά πολιτική και οικονομική κρίση. Η ταξική πάλη κλιμακώθηκε με απεργίες και εξεγέρσεις ενώ παρατηρήθηκε μια μεγάλη στροφή σε αριστερές οργανώσεις. Την διετία ο Gramsci αρχίζει να αναπτύσσει με γοργούς ρυθμούς την πολιτική του προσωπικότητα, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την ίδρυση του Κ.Κ.Ι. (Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας), γεγονός που συνοδεύτηκε από τις προσπάθειές του να προωθήσει το θεσμό των εργοστασιακών συμβουλίων. Στα πλαίσια αυτής της οργανωτικής προσπάθειας ιδρύεται η εβδομαδιαία επιθεώρηση Ordine Nuovo. Μέχρι το τέλος του βιομηχανικοί εργάτες ήταν οργανωμένοι σε εργατικά συμβούλια. Το 1920 εξέφρασε στο Ordine Nuovo κάποιες απόψεις για την κομμουνιστική ανασυγκρότηση του Σ.Κ.Ι. με την πρότασή του «Για την ανανέωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος». Στις Νοεμβρίου του ίδιου έτους συμμετείχε στη συνέλευση όπου ιδρύθηκε επίσημα η κομμουνιστική φράξια του Σ.Κ.Ι. Τον Ιανουάριο του 1921 ιδρύεται το Κ.Κ.Ι., ενώ φασιστικές στρατιωτικές συμμορίες έχουν κάνει ήδη την εμφάνισή τους, προσπαθώντας να καταστείλουν τις αριστερές μαζικές οργανώσεις. Στις 28 Οκτωβρίου οι φασίστες καταλαμβάνουν την εξουσία. Ακολουθεί μια περίοδος καταστολής του Κ.Κ.Ι., ενώ το 1923 εκδίδεται ένταλμα σύλληψης κατά του Gramsci. Στις εκλογές του 1924 εκλέγεται βουλευτής και επιστρέφει στην Ιταλία από το ταξίδι του στη Μόσχα, που είχε πάει ως αντιπρόσωπος του Κ.Κ.Ι.

5 5 στην εκτελεστική επιτροπή της Διεθνούς. Η επαφή του με την προσωπικότητα του Lenin και οι εμπειρίες του στη Ρωσία αντανακλώνται ιδιαίτερα στα κείμενα της περιόδου Στην Ιταλία αναλαμβάνει Γενικός Γραμματέας και εκδίδει την Unita, την καθημερινή εφημερίδα του κόμματος. Οι στόχοι που θέτει είναι η ανασυγκρότηση του Κ.Κ.Ι., ή ίδρυση των εργατικών επιτροπών και η διαχείριση των προβλημάτων του εργατικού νότου. Το Νοέμβριο του 1926 ο Gramsci συλλαμβάνεται από τις φασιστικές αρχές και μεταφέρεται στο νησί Ούστικα στη Βόρεια Σικελία. Η παραμονή του εκεί διήρκησε έξι εβδομάδες. Στις 23 Ιανουαρίου 1927 μεταφέρεται στις φυλακές του Μιλάνου, όπου και παραμένει περίπου για έναν χρόνο. Στις 28 Μαΐου 1928 μεταφέρεται στη Ρώμη για να παραστεί στη δίκη του. Καταδικάζεται σε κάθειρξη 20 ετών, 4 μηνών και 5 ημερών με τον εισαγγελέα να διατείνεται ότι «αυτό το μυαλό πρέπει να πάψει να λειτουργεί για 30 χρόνια». Στις 19 Ιουλίου 1928 φτάνει στις φυλακές του Τούρι στο Μπάρι για να εκτίσει την ποινή του. Τον Ιανουάριο του 1929 του χορηγείται άδεια για να γράφει και να δανείζεται κάποια βιβλία. Τον Φεβρουάριο του 1929 ξεκινάει τη συγγραφή των Τετραδίων. Οι πρώτες σκέψεις καταγράφονται στις 8 αυτού του μήνα. Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του, όταν του το επέτρεπαν, έγραφε γράμματα σε φίλους και συγγενείς. Σε ολόκληρη την αλληλογραφία του μέσα από τη φυλακή ο Gramsci αποκαλύπτεται ως ένας άνθρωπος που δεν εγκατέλειψε ποτέ το πεδίο του αγώνα. Υπήρξε ένας μαχητής της κοινωνίας και της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε μία από τις επιστολές του έγραψε για τη φυλάκισή του : «Για μένα είναι ένα επεισόδιο του πολιτικού αγώνα που κάνουμε και που θα εξακολουθούμε να κάνουμε, όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν ξέρω και εγώ για πόσο καιρό ακόμα» 2. Ο τρόπος με τον οποίο επέλεξε να διατηρήσει σε εγρήγορση το μυαλό του και να αντισταθεί στις συνθήκες της φυλάκισής του ήταν η συγγραφή ενός έργου που θα παρουσίαζε την πολιτική του εμπειρία, μέσα από μία ολοκληρωμένη πρόταση για δράση ενάντια στο αστικό κράτος. Οι συνθήκες κράτησής του ήταν εξοντωτικές. Πέθανε στις 27 Απριλίου 1937 λίγο μετά την αποφυλάκισή του από εγκεφαλική αιμορραγία Γράμματα από τη φυλακή (Αθήνα, Ηριδανός), σ Για τη ζωή και τη δράση του Gramsci βλ. Κουίντιν Χόαρ, Τζέφρι Νόουελ Σμιθ, Για τον Γκράμσι (Αθήνα, Στοχαστής, 1980), Γράμματα από τη φυλακή (Αθήνα, Ηριδανός) και Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ

6 6 Β. «Τα Τετράδια της Φυλακής» Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του ο Gramsci αποτύπωσε τις σκέψεις του σε 33 τετράδια που αριθμούν περίπου σελίδες. Πρόκειται για σχεδόν σημειώσεις που σώθηκαν χάρη στην αδελφή της γυναίκας του Τatiana Schucht, με την οποία είχε τακτική αλληλογραφία. Οι συνθήκες υπό τις οποίες συνέθεσε το μεγαλύτερο μέρος του θεωρητικού του έργου εξηγούν και την ιδιαιτερότητά του. Δεν πρόκειται για μια συστηματική πολιτική πραγματεία, αλλά για σημειώσεις που ο Gramsci θα επεξεργαζόταν σε πιο ευνοϊκές συνθήκες. Μια μεγάλη δυσκολία ανάγνωσής τους προκύπτει από το γεγονός ότι η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι κάποιες φορές κρυπτογραφική, λόγω του καθεστώτος της λογοκρισίας στις ιταλικές φυλακές. Η δομή, λοιπόν, του έργου του σε συνδυασμό με αυτήν την ιδιαίτερη γλώσσα καθιστούν την ανασύνθεση των απόψεών του έργο επίπονο και δίνουν τη δυνατότητα για πολλαπλές αναγνώσεις, αλλά και για παρερμηνείες. Σε μια από τις επιστολές του στην κουνιάδα του αναφέρει τα ζητήματα με τα οποία θα ήθελε να ασχοληθεί πιο συστηματικά: με την ιστορία των Ιταλών διανοούμενων, με ζητήματα γλωσσολογίας, με το θέατρο του Pirandello και με το λογοτεχνικό είδος των «επιφυλλιδορομάντζων», όπως χιουμοριστικά τα αποκαλεί. 4. Παράλληλα, επισημαίνει ότι ο συνδετικός κρίκος αυτών των τεσσάρων θεμάτων είναι το «λαϊκό δημιουργικό πνεύμα».ουσιαστικά εδώ εντοπίζεται το κίνητρο της συγγραφής των Τετραδίων: το λαϊκό δημιουργικό πνεύμα στην ιστορία του και σε αντιπαράθεση με την κυρίαρχη κουλτούρα. Ένα μέρος των σημειώσεων καλύπτουν οι σκέψεις του πάνω στην ιταλική κοινωνία και στην ιστορία της, με βασικό άξονα το Risorgimento. Μεγάλη θεματική αποτελούν οι απόψεις του για την ηγεμονία και τη σοσιαλιστική δημοκρατία, η οποία οικοδομείται στη σκιά της πολιτικής του Machiavelli, και φυσικά ο μαρξισμός. Από μια προσπάθεια ανασύνθεσης του θεωρητικού του έργου δεν μπορούν να απουσιάζουν τα άρθρα και τα κείμενα που δημοσίευσε κατά την περίοδο της πολιτικής του δραστηριότητας έως και την φυλάκισή του. Τα άρθρα στην Unita, στην Grido del popolo, στο Avanti και ειδικά στην Ordine Nuovo αποτελούν βασική προϋπόθεση για την ανάγνωση των Τετραδίων, καθώς αποκαλύπτουν τον Gramsci όχι μόνο ως πολιτικό και ως 4. Γράμματα από τη φυλακή (Αθήνα, Ηριδανός), σ

7 7 δημοσιογράφο-προπαγανδιστή, αλλά και γιατί σε αυτά εντοπίζονται τα σπέρματα της πολιτικής του θεωρίας. Η σκέψη του Gramsci επηρεάζεται σ ένα μεγάλο ποσοστό από τον Croce, τον Bucharin, τον Lenin, τον Machiavelli, τον Marx και τον Hegel και σε ένα δεύτερο επίπεδο από σύγχρονους του στοχαστές όπως ο Labriola, ο Sorel, ο Pareto και ο Bergson. Οι καταβολές του γκραμσιανού έργου πρέπει να αναζητηθούν και σ ένα στοιχείο που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πορεία του Gramsci ως πολιτικού, στην καταγωγή του. Προερχόμενος από τον ιταλικό νότο είχε γνώση των προβλημάτων των τοπικών κοινωνιών. Αυτό το στοιχείο σε συνδυασμό με τη μελέτη της ιταλικής ιστορίας, είχε ως αποτέλεσμα να καλλιεργηθεί μέσα του μια αίσθηση ιστορικότητας, της οποίας η αφετηρία είναι εθνική. Η μελέτη του Risorgimento, της ιταλικής εθνικής παλιγγενεσίας, τον οδήγησε στη διαμόρφωση της λογικής ενός μπλοκ ποικίλλων δυνάμεων για την εξουσία και στην επεξεργασία της έννοιας της ηγεμονίας. Στα Τετράδια ο Gramsci οραματίζεται μια σοσιαλιστική κοινωνία όπου θα ηγεμονεύει το προλεταριάτο. Για να γίνει όμως αυτό αρχικά η κυρίαρχη ηγεμονία θα πρέπει να μπει σε μια κατάσταση κρίσης (crisi di autorita) μέσω της αμφισβήτησης της ιδεολογίας που την νομιμοποιεί. Ζητούμενο είναι επομένως η διαμόρφωση ενός νέου τρόπου σκέψης που θα ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες και μια διαφορετική θεώρηση του κόσμου. Εδώ εντοπίζεται και το έργο των διανοούμενων: η δημιουργία μιας νέας κουλτούρας που θα γίνει κτήμα στις ψυχές των ανθρώπων και που θα διαμορφώσει τη συλλογική βούληση που απαιτείται για να γίνει η μετάβαση στη σοσιαλιστική κοινωνία. Ο «σύγχρονος ηγεμόνας», όπως αποκαλεί ο Gramsci το κόμμα, θα οργανώσει τις δυνάμεις που θα προκύψουν και θα ηγηθεί της ταξικής πάλης. Αυτή η απαιτούμενη μεταστροφή του τρόπου σκέψης γίνεται στο πεδίο της «αστικής κοινωνίας» (societa civile), όπου και θα διαμορφωθούν όλες οι προϋποθέσεις για τη συναίνεση στην ηγεμονία. Η «αστική κοινωνία», όπως την εννοεί ο Gramsci, είναι μια ιδιωτική και μη κρατική σφαίρα που περιλαμβάνει θεσμούς όπως η οικογένεια και το σχολείο και οργανώσεις ιδιωτικές όπως είναι τα πολιτικά κόμματα, οι εφημερίδες κλπ. Όταν η «αστική κοινωνία» αναπτυχθεί στο βαθμό που θα μπορέσει να απορροφήσει την «πολιτική κοινωνία» (societa politica) του συνταγματικού ελέγχου (στρατός, αστυνομία κλπ), τότε θα έλθει και το τέλος του κράτους. Το αστικό κράτος, που για τον Gramsci είναι συνώνυμο μιας ηγεμονίας στηριγμένης στον εξαναγκασμό και τη βία, θα έρθει σε σύγκρουση με την

8 8 ηθική και πνευματική μεταρρύθμιση που θα διαμορφώσει το προλεταριάτο μέσα από την επαναστατική του πορεία και θα δώσει τη θέση του στην ηγεμονία της εργατικής τάξης. Η ηγεμονία όπως την αντιλαμβάνεται ο Gramsci είναι μια μορφή ελέγχου που ασκείται πρωτίστως μέσω του εποικοδομήματος. Είναι ένας δημιουργικός συνδυασμός εξουσίας και συναίνεσης, η οποία είναι τόσο περισσότερο εξασφαλισμένη, όσο λιγότερη είναι η χρήση της βίας και του εξαναγκασμού. Αυτή η εξουσία όμως για να είναι λειτουργική προϋποθέτει τη στήριξή της στην πλειοψηφία. Σε αυτό το πλαίσιο τέθηκε η αναγκαιότητα της δημιουργίας μιας νέας κουλτούρας που θα μπορέσει με τη διάχυσή της να νομιμοποιήσει την ηγεμονία του προλεταριάτου. Στον Gramsci η ηγεμονία γεννά κατά τον Luciano Gruppi έναν ιστορικό συνασπισμό, στον οποίο εκτυλίσσεται η πάλη για την εδραίωσή της 5. Όπως ο ίδιος ο Gramsci το έθεσε, ο ιστορικός συνασπισμός είναι «μια ενότητα ανάμεσα στη φύση και στο πνεύμα (δομή και εποικοδόμημα), σαν ενότητα των αντιθέτων και ξεχωριστών» 6. Αποτελεί, δηλαδή, ένα σύνολο διαφορετικών δυνάμεων, συνεκτικό στοιχείο των οποίων είναι η ιδεολογία. Το ζήτημα που προκύπτει σε αυτό το σημείο είναι η επεξεργασία μιας ιδεολογίας που θα εξασφαλίσει την ενότητα του ιστορικού συνασπισμού Luciano Gruppi, Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι (Αθήνα, Θεμέλιο, 1977), σ Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος (Αθήνα, Ηριδανός), σ.23. Επίσης βλ. Ιστορικός Υλισμός (Αθήνα, Οδυσσέας), σ Ιστορικός Υλισμός (Αθήνα, Οδυσσέας), σ. 20.

9 9 Γ. Για το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης Με τη διαμόρφωση μιας νέας οπτικής αντίληψης του κόσμου σχετίζονται άμεσα οι σκέψεις που διατυπώνει ο Gramsci όταν εξετάζει το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης. Στο δοκίμιο «Τι είναι ο άνθρωπος» 8 ο Gramsci στοχάζεται, όπως ο ίδιος επισημαίνει, «στο πρώτο και κύριο ερώτημα της φιλοσοφίας» 9. Προτείνει μια σειρά από ορισμούς της ανθρώπινης φύσης, επίκεντρο των οποίων είναι η έννοια του γίγνεσθαι. Ο άνθρωπος είναι διαδικασία και συγκεκριμένα «η διαδικασία των πράξεών του» 10. Αποτελεί ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων (διαδικασιών) στις οποίες η ατομικότητά του συμπληρώνεται και προσδιορίζεται τόσο από τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους, όσο και από τη φύση. Ο Robbins παρατηρεί ότι για τον Gramsci ο άνθρωπος «είναι αυτό που κάνει» 11, προσδιορίζεται, δηλαδή, από τις πράξεις του, το αποτέλεσμα των οποίων αντιστοιχεί με την ύπαρξη της συνείδησης των μεταβολών των σχέσεων αυτών. Όποια αλλαγή πραγματοποιείται στην ανθρώπινη προσωπικότητα γίνεται στο φως της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον. Η αλλαγή των ανθρώπινων σχέσεων συνεπάγεται και την αλλαγή του ανθρώπου ως προσωπικότητα και αντίστροφα. Έχοντας κάνει αυτή την ανάλυση, ο Gramsci καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η φύση του ανθρώπου είναι η «ιστορία» (και με αυτήν την έννοια αν η ιστορία = πνεύμα ότι η φύση του ανθρώπου είναι το πνεύμα)» 12. Ο Gramsci βλέπει τον άνθρωπο ως ενεργό υποκείμενο της ιστορίας. Αίτημα του είναι το πέρασμα από τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης και θεώρησης του κόσμου στην πλήρη συνειδητοποίηση των υπαρκτών σχέσεων (χωρίς βέβαια να αγνοηθούν σε αυτές οι επιδράσεις του παρελθόντος) και στη γόνιμη μεταβολή τους. Η νέα κουλτούρα που θα βοηθήσει στην εδραίωση της ηγεμονίας θα προκύψει από την αλληλεπίδραση με τους άλλους ανθρώπους, δηλαδή, από 8. Ό.π., σ Ό.π. 10. Ό.π. 11. Bruce Robbins (ed.), Inellectuals, Aesthetics, Politics, Academics (Minneapolis, University of Minnesota Press, 1990), σ Ιστορικός Υλισμός (Αθήνα, Οδυσσέας), σ. 50.

10 10 τη δύναμη της συλλογικότητας: «Αφού το άτομο μπορεί να ενωθεί με όλους εκείνους που θέλουν την ίδια αλλαγή και αν αυτή η αλλαγή είναι λογική, το άτομο μπορεί να πολλαπλασιαστεί σε επιβλητικό βαθμό και να πετύχει μια αλλαγή πολύ πιο ριζική από εκείνη που με πρώτη ματιά μπορεί να φανεί δυνατή» 13. Σε αυτό το απόσπασμα ο Gramsci τονίζει ξεκάθαρα τη δύναμη της συλλογικότητας και την αναγκαιότητα της συμμετοχής σε οργανώσεις προκειμένου ο άνθρωπος να πραγματώσει την ίδια του τη φύση: την αλλαγή, το γίγνεσθαι, την ιστορία. Το ζήτημα της συμμετοχής σε συλλογικότητες είναι κάτι που ο Gramsci το στήριξε όχι μόνο μέσα από την ίδια του την πολιτική δραστηριότητα, αλλά και στο θεωρητικό του έργο, καθώς είναι εκατοντάδες οι σημειώσεις στις οποίες αναλύει τον τρόπο λειτουργίας και τη σημασία τους ως μέσα προώθησης της πάλης των τάξεων και διάδοσης του νέου τρόπου σκέψης. 13. Ό.π., σ. 48

11 11 Η έννοια της κουλτούρας Για τον Gramsci η έννοια της κουλτούρας χαρακτηρίζει μια διαδικασία μεγάλης διάρκειας, που προϋποθέτει τη σύνθετη λειτουργία του ανθρώπινου πνεύματος. Δεν εμφανίζεται αυθόρμητα και ανεξάρτητα από εμάς, ούτε γεννιέται στα πλαίσια της αναγκαιότητας που διέπει τη φύση. Καλλιεργείται σταδιακά μέσα από μια συνεχή και ενδελεχή κριτική του περιβάλλοντος κόσμου και των εαυτών μας. Κουλτούρα είναι η «συνείδηση του εγώ» 14, η συνείδηση ενός μέρους που μπορεί και καθορίζει το όλον. Στη σκέψη του Ιταλού φιλόσοφου βασική προϋπόθεση για να κατανοήσουμε τη λειτουργία του κόσμου είναι η γνώση του εαυτού μας. Εάν δεν γνωρίσουμε τον εαυτό μας, δεν θα γνωρίσουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει και τότε δε θα μπορέσουμε να τον αλλάξουμε. Η γνώση του εγώ σημαίνει ταυτόχρονα την συνειδητοποίηση των αναγκών του. Οι ανάγκες αυτές είναι πάντοτε ιστορικά προσδιορισμένες και υποδεικνύουν το δρόμο προς την ικανοποίησή τους. Γι αυτό η κουλτούρα στο Gramsci ταυτίζεται με την έννοια της κριτικής και εν προκειμένω στον σύγχρονο καπιταλισμό αυτή στρέφεται στο ζήτημα της διερεύνησης της θέσης μας σε αυτόν. Όταν ο Gramsci υποστηρίζει ότι ο σοσιαλισμός δεν πραγματοποιήθηκε υποδεικνύει αυτή τη σύνθετη διαδικασία διαμόρφωσης της κουλτούρας 15. Χρειάστηκε να μεσολαβήσει ο στοχασμός μιας μικρής ομάδας πάνω στην ιστορική της θέση προκειμένου να διαμορφωθεί μια ολόκληρη τάξη, που άρχισε να συνειδητοποιεί την ανάγκη της απελευθέρωσής της από εκμεταλλευτές της και να διεκδικεί την πραγμάτωση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας αντίστοιχης διεργασίας, αναφέρει ο Gramsci, είναι η περίοδος του Διαφωτισμού, κατά την οποία η έκρηξη της λογιοσύνης βοήθησε το σχηματισμό μιας κοινής συνείδησης που οδήγησε στην επανάσταση. Ο Gramsci επισημαίνει ότι η κριτική των ιστορικών συγκυριών πρέπει να γίνεται «στη βάση του ορθολογικού» 16. Πρέπει να διερευνάται κατά πόσο μια κατάσταση είναι ορθολογική, κατά πόσο, δηλαδή, εξυπηρετεί μια χρησιμότητα (τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε) και κατά πόσο 14. Σοσιαλισμός Και Κουλτούρα (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ό.π., σ Παρελθόν Και Παρόν (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ. 107.

12 ισχύουν οι όροι που την ανέδειξαν. Η ανορθολογικότητα ορισμένων καταστάσεων πρέπει να αποκαλύπτεται όταν παύουν να ισχύουν οι συγκυρίες υπό τις οποίες γεννήθηκαν. Και αυτό θα γίνει μόνο μέσα από το στοχασμό πάνω στην ίδια την ιστορία και τον άνθρωπο. Γι αυτό η κουλτούρα δεν συνιστά ένα απλό σύνολο ασύνδετων μεταξύ τους εγκυκλοπαιδικών γνώσεων. Τέτοιου είδους γνώση δεν μπορεί να χρησιμεύσει στο προλεταριάτο, καθώς δεν έχει μέσα της το στοιχείο της αλλαγής και μια σκοπιμότητα πολιτικής φύσης. Είναι ένα είδος γνώσης που χαρακτηρίζει μια ελίτ ανθρώπων, με την οποία η εργατική τάξη πρέπει να έρθει σε ρήξη, έχοντας συνειδητοποιήσει την ιστορικά προσδιορισμένη ανάγκη της για ανεξαρτητοποίηση από τους φορείς της εκμετάλλευσής της. Ζητούμενο, λοιπόν, είναι η διάλυση της παλαιάς κουλτούρας που ανέδειξε ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, βάσει του οποίου καθιερώθηκε και εδραιοποιήθηκε ο καπιταλισμός. Αλλά αυτού του είδους η καταστροφή από μόνη της δεν θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Πρέπει να γίνει άμεση επέμβαση στο ιστορικό γίγνεσθαι με την ανάδειξη ενός νέου πολιτισμού που θα οικοδομηθεί από την αρχή. «Καταστρέφουμε εφόσον δημιουργούμε» 17 υποστήριζε ο Gramsci, για να τονίσει την αναγκαιότητα της δημιουργίας ενός νέου τρόπου σκέψης. Στόχος της νέας κουλτούρας είναι ο μετασχηματισμός της κοινωνίας και των ανθρώπων της. Η διαμόρφωσή της είναι απαραίτητο στοιχείο για την επέκταση της προλεταριακής επανάστασης, προκειμένου να σχηματιστεί η ιστορική συνείδηση των εργατών και να εδραιωθεί η ηγεμονία του προλεταριάτου. Πάνω στο ζήτημα της κουλτούρας της εργατικής τάξης ο L. Gruppi επιχειρεί μια κριτική στις διάφορες ερμηνείες που κατά το παρελθόν έχουν δοθεί. Κατά την άποψή του είναι λάθος να θεωρείται «σαν μια αυτόνομη κουλτούρα, εναλλακτική της ιθύνουσας κουλτούρας» 18 και η δικαιολόγησή του είναι επαρκής. Πράγματι, μια κουλτούρα είναι αυτόνομη όταν ανήκει σε μια ηγεμονική τάξη. Η κουλτούρα των «εξαρτημένων» τάξεων μέχρι να βρει την αυτονομία της δέχεται τις επιδράσεις της παραδοσιακής κουλτούρας της 17. Ό.π., σ Luciano Gruppi, Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι (Αθήνα, Θεμέλιο, 1977), σ

13 13 άρχουσας τάξης και τις επεξεργάζεται κριτικά. Αυτό που κατά τον Gruppi αποτελεί το σημείο μετάβασης είναι η σύνθεση της κουλτούρας της εργατικής τάξης με το μαρξισμό. Τότε αποκτά ταξικό περιεχόμενο, γιατί οι φορείς της έχουν προσδιορίσει τη συνείδησή τους ως τέτοια. Ορθά, λοιπόν, παρατηρεί ο Gruppi ότι υπάρχει «μια διαλεκτική σχέση της νέας κουλτούρας που διαμορφώνεται με την κριτική αντιπαράθεση και σύγκρουση με την παραδοσιακή κουλτούρα» 19. Η παρατήρηση ωστόσο που κάνει ότι δεν μπορεί να υπάρχει στη σκέψη του Gramsci «μια ανταγωνιστική κουλτούρα» 20 σε σχέση με την κουλτούρα της άρχουσας τάξης, επειδή αυτό θα ακύρωνε τη διαλεκτική σχέση μεταξύ νέας και παραδοσιακής κουλτούρας, δεν μπορεί να ισχύει. Με αυτόν τον τρόπο αναιρείται το στοιχείο της πάλης των τάξεων που υπάρχει στο Gramsci. Εκ των πραγμάτων είναι ανταγωνιστική με την παραδοσιακή, γιατί πρεσβεύει άλλου είδους ηγεμονία. Αυτό όμως δεν ακυρώνει τη διαλεκτική σχέση των δύο. Μέσα στην παραδοσιακή κουλτούρα γεννήθηκε και ιστορικά προσδιορίζεται και από αυτήν. Απαραίτητο στοιχείο της νέας κουλτούρας είναι και η διαμόρφωση της συλλογικής βούλησης, που θα προκύψει μέσα από αυτήν την κριτική του γίγνεσθαι. Η εθνική λαϊκή συλλογική βούληση θα διαμορφωθεί κατά το Gramsci μέσα στους κόλπους των αγροτών καλλιεργητών και σε όλες τις κοινωνικές ομάδες που συγκροτήθηκαν στο πεδίο της βιομηχανικής παραγωγής. Ο «πρώιμος γιακωβινισμός» του Machiavelli για τον οποίο κάνει λόγο καθίσταται βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της συλλογικής βούλησης, ως αυτό το αυθόρμητο στοιχείο που θα βοηθήσει στη διαμόρφωση του κρατικού πνεύματος. Στον Gramsci το κρατικό πνεύμα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εσωστρέφεια και τον ατομικισμό που κυριαρχούν ως τρόπος δράσης στον καπιταλισμό και που τον διαιωνίζουν. Η βούληση διαμορφώνεται καθημερινά μέσα στην εργατική τάξη, όσο αυτή συνειδητοποιεί τη θέση της στη βιομηχανική λειτουργία και όσο εκφράζει τις ανάγκες της μέσα από συλλογικότητες που προωθούν την κοινωνική επανάσταση. Κατ αυτόν τον τρόπο, στον βαθμό που αποτελεί 19. Ό.π., σ Ό.π.

14 14 έκφραση κοινωνικών διεργασιών, η συλλογική βούληση αποκτά μέσα στην ιστορική της τοποθέτηση ορθολογικότητα. Σε ένα ανυπόγραφο άρθρο του 1917 ο Gramsci αναλύει την έννοια της αδιαφορίας και τον τρόπο που αυτή επενεργεί στην ιστορία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ξεκινά αλλά και ολοκληρώνει μια σειρά σκέψεων για το πόσο αρνητικά επενεργεί στο ιστορικό γίγνεσθαι η αδιαφορία και η ανεκτικότητα με τη φράση «μισώ τους αδιάφορους» 21. «Το νεκρό βάρος της ιστορίας», «η μολυβένια σφαίρα για το νεωτεριστή», «η ακατέργαστη ύλη που εξεγείρεται ενάντια στη νόηση και την πνίγει» 22 είναι μόνο μερικές από τις φράσεις που χρησιμοποιεί για να δείξει ότι, όταν η μάζα των ανθρώπων στέκεται απαθής απέναντι στα πολιτικά γεγονότα, ορίζει ένα μέλλον στο οποίο θα είναι δέσμια των συνθηκών, που η ίδια θα έχει επιτρέψει να δημιουργηθούν με την απουσία της. Ο όρος που ο Gramsci χρησιμοποίησε για να περιγράψει αυτήν την σταδιακή μεταστροφή της κοινωνίας είναι «παθητική επανάσταση». Σε σχέση με τη σοβιετική επανάσταση που πραγματοποιήθηκε με βίαιους και γοργούς ρυθμούς, η παθητική επανάσταση αποτελεί μια προσεκτικά σχεδιασμένη διαδικασία μεταμόρφωσης, που αφορά πρωτίστως το εποικοδόμημα και που θέτει ως σημείο εκκίνησης την ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Στόχος της είναι η «οργανική αλλαγή» και μέσα της οι εκ θεμελίων αναμορφωμένοι θεσμοί της ανθρώπινης κοινωνίας. 21. Σοσιαλισμός Και Κουλτούρα (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ό.π., σ

15 15 Ο ρόλος της ιδεολογίας Η πάλη για την εδραίωση της ηγεμονίας εκτυλίσσεται μέσα σε ένα σύνολο διαφορετικών δυνάμεων που ο Gramsci ονομάζει ιστορικό συνασπισμό. Το ζήτημα που προκύπτει είναι η επεξεργασία μιας ιδεολογίας που εξασφαλίζει αυτή την ενότητα των αντιθέτων, και γι αυτό ως έννοια αποτελεί κομβικό σημείο στην προσπάθεια κάθε μελετητή να ανασυνθέσει μέσα από τις σημειώσεις των Τετραδίων το έργο του ιταλού στοχαστή. Καθίσταται, λοιπόν, αναγκαία μια κριτική θεώρηση του κόσμου, που ο Gramsci την αποκαλεί «κοινό νου» (buonsenso) 23. Από τον «κοινό νου» προκύπτει η ιδεολογία, με την οποία η κυρίαρχη τάξη οργανώνει την ηγεμονία της. Ο Gramsci υποστηρίζει ότι με τον όρο ιδεολογία «δίνουμε ακριβώς την ανώτερη σημασία μιας κοσμοαντίληψης που εκδηλώνεται έμμεσα στην τέχνη, στο δίκαιο, στην οικονομική δραστηριότητα, σε όλες τις εκδηλώσεις ατομικής ή συλλογικής ζωής» 24. Πρόκειται για μια κοσμοαντίληψη που επηρεάζει τόσο το εποικοδόμημα, όσο και τη βάση και ασκεί την επιρροή της μέσω διαφόρων θεσμών, όπως το σχολείο, η θρησκεία κ.α. Η κοσμοαντίληψη στην οποία αναφέρεται είναι ο μαρξισμός. Είναι η μοναδική κοσμοαντίληψη που κατά την άποψή του μπορεί να οδηγήσει στην ηγεμονία του προλεταριάτου ως πνευματικής και ηθικής μεταρρύθμισης, διότι εφαρμόζει τη σύνδεση θεωρίας και πράξης, οδηγώντας «σε μια ανώτερη αντίληψη της ζωής» 25. Σκοπός του είναι η μαζική διανοητική αφύπνιση και όχι ο εγκλωβισμός σε παραδοσιακές ιδέες που καταστέλλουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα και την ορμή για διεκδίκηση. Προκειμένου η εργατική τάξη να πετύχει την ανατροπή του αστικού κράτους και την εδραίωση του σοσιαλισμού, πρέπει να αποκτήσει συνείδηση της θέσης της και ταυτόχρονα να ανεξαρτητοποιηθεί πνευματικά από την κουλτούρα της αστικής τάξης. Η μόνη ιδεολογία που μπορεί να ενώσει το προλεταριάτο και να το καταστήσει ικανό να αντιπαραταχθεί 23. Ιστορικός Υλισμός (Αθήνα, Οδυσσέας), σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 24.

16 στην ισχύουσα ηγεμονία είναι αυτή που θα μετατρέψει σε αιτήματα τις επιθυμίες και τις ανάγκες του και που θα του δώσει την αυτονομία που του χρειάζεται για να τα διεκδικήσει. Μόνο μέσω του μαρξισμού μπορούν να γίνουν πράξη οι απαιτήσεις της εργατικής τάξης και να λάβει χαρακτήρα πάλης η πολιτική της βούληση. Ο Gramsci τονίζει ότι καμία επαναστατική δράση δεν μπορεί να έχει μακροπρόθεσμο χαρακτήρα, εάν η ιδεολογία που την περιβάλλει δεν αποκτήσει συνειδησιακό χαρακτήρα. Εάν οι ίδιοι οι φορείς της δεν είναι «πεπεισμένοι» για το ιδεολογικό υπόβαθρο της δράσης τους, οι διεκδικήσεις τους είναι καταδικασμένες στο εφήμερο. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται το καθήκον του κόμματος να αφομοιώσει τον μαρξισμό και να τον προωθήσει στο προλεταριάτο. Ως μεγάλο εμπόδιο στην διάχυση του μαρξισμού στην εργατική τάξη θεωρούσε την επικράτηση της θεωρίας του οικονομισμού. Για τον Gramsci ο οικονομισμός αντιλαμβάνεται την πολιτική ως αντανάκλαση των οικομικών εξελίξεων και όχι ως αυτόνομη σε σχέση με την οικονομία. Ο Gramsci απορρίπτει τον οικονομισμό και εντοπίζει την αρχή της κοινωνικής αλλαγής μέσα στο εποικοδόμημα. Για αυτό το λόγο εμμένει τόσο πολύ στο ζήτημα της διαμόρφωσης της ιδεολογίας: αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο, απέναντι σε ένα σύνολο αξιών καθορισμένων από τον ίδιο. Ο Gramsci υποστηρίζει ότι η «ανθρώπινη φύση είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων που είναι ιστορικά προσδιορισμένες», ότι «καμιά κοινωνία δεν βάζει στον εαυτό της καθήκοντα, που για τη λύση τους δεν έχουν αναπτυχθεί οι αναγκαίοι όροι», και ότι «καμιά κοινωνία δεν εξαφανίζεται και δεν μπορεί να αντικατασταθεί αν η προηγούμενη δεν έχει αναπτύξει όλες τις μορφές ζωής που είναι σύμφυτες με τις σχέσεις της» 26. Από αυτές τις τρεις βασικές αρχές καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ανθρωπότητα έχει περάσει από το ιστορικό στάδιο του καπιταλισμού και ότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για το ξεπέρασμά του. Γι αυτό το λόγο γεννήθηκε το αίτημα της σοσιαλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας. Εφόσον οι παραπάνω όροι ισχύουν, η ιστορική κίνηση δεν μπορεί να ερμηνεύεται με όρους μηχανιστικούς, ούτε η ανθρώπινη δραστηριότητα να θεωρείται στα πλαίσια του οικονομισμού ως ένα στοιχείο αυτοματισμού που ενυπάρχει στις παραγωγικές δυνάμεις. Πάνω στο ζήτημα της σχέσης βάσης-εποικοδομήματος ο Gramsci τονίζει τις απόψεις των Marx και Engels ότι «η οικονομία. είναι η κινητήρια Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος (Αθήνα, Ηριδανός), σ

17 17 δύναμη της ιστορίας» και ότι «οι άνθρωποι αποκτούν συνείδηση των συγκρούσεων που πραγματοποιούνται μέσα στον οικονομικό κόσμο, στο ιδεολογικό πεδίο» 27. Επομένως, η αρχή της κυριαρχίας των μέσων παραγωγής αποτελεί μια παρερμηνεία της μαρξιστικής θεωρίας, καθώς τόσο οι οικονομικές, όσο και οι πολιτιστικές αλλαγές αποτελούν εκφράσεις των ιστορικών αλλαγών με ισοδύναμη βαρύτητα. Σημαντική τροχοπέδη στη διάδοση του μαρξισμού αποτέλεσε κατά το Gramsci και η θρησκεία, καθώς ήταν ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στην προσπάθεια να περιοριστεί η εξάπλωση των σοσιαλιστικών ιδεών. Η θρησκεία, υποστήριζε, «είναι μια ιδεολογία, η πιο ριζωμένη και διαδεδομένη ιδεολογία έξω από δοκιμή ή απόδειξη» 28. Η θρησκεία για τον ιταλό στοχαστή δεν είναι τίποτα άλλο από μια κοσμοαντίληψη που παρουσιάζει με μυθολογικό τρόπο την ιστορική πραγματικότητα και που συνοδεύεται από μια αντίστοιχη ηθική. Ειδικά στο ρωμαιοκαθολικισμό άσκησε μεγάλη κριτική, αντλώντας από την ιταλική ιστορία και από την καθημερινότητα της χώρας του. Υποστήριζε ότι ο καθολικισμός κατάληξε να είναι ένα σύνολο δεισιδαιμονιών που είχε ιδιαίτερη απήχηση στους ηλικιωμένους, στον αγροτικό νότο και γενικότερα στις εξαθλιωμένες μάζες. Όσον αφορά τις σχέσεις εκκλησίας κράτους σε αυτές διέβλεπε την δυναμική της εξουσίας. Η εκκλησία πάντοτε προτιμούσε ένα κράτος μη παρεμβατικό στις υποθέσεις της, ωστόσο ποτέ δεν αρνήθηκε την προοπτική της συνεργασίας με μια ανερχόμενη εξουσία που έδειχνε σημάδια μιας ανοδικής πορείας. Για αυτούς τους λόγους η καθολική εκκλησία έγινε ένα είδος αντίπαλης ηγεμονίας σε σχέση με την παθητική επανάσταση και έπρεπε να διαποτιστεί σταδιακά από τις αρχές της νέας κουλτούρας. Ο Gramsci, όπως και ο Μachiavelli, έβλεπε στη θρησκεία μια πολιτική σκοπιμότητα που θα μπορούσε να λειτουργήσει θετικά στην μεταμόρφωση 27. Ό.π., σ Ιστορικός Υλισμός (Αθήνα, Οδυσσέας), σ. 94.

18 της κοινωνίας. Για τον Gramsci η θρησκεία αποτελεί ένα μέσο διάδοσης ηθικής. Με τον έλεγχο των μέσων διάδοσής της, η υιοθέτηση των αξιών που υπαγορεύει ο νέος τρόπος σκέψης θα γίνει στο πνεύμα μιας λογικής συνέχειας της ιστορικής πραγματικότητας. Συνοψίζοντας, η ιδεολογία είναι το στοιχείο εκείνο που λειτουργεί ενωτικά για τους κοινωνικούς σχηματισμούς και προσφέρει το έδαφος υπό το οποίο μπορεί να πραγματοποιηθεί η αναγκαία για την έλευση του σοσιαλισμού πνευματική και ηθική μεταμόρφωση. 18

19 19 Οι Διανοούμενοι Η έννοια των «διανοούμενων» κατέχει κεντρική θέση στη θεωρία του Gramsci, καθώς αποτελεί το συνδετικό κρίκο των εννοιών «εποικοδόμημα» και «ηγεμονία». Ένας από τους κορυφαίους ερμηνευτές του Gramsci, ο L. Gruppi, αναφέρει ότι «είναι περισσότερο από αυτονόητη η σημασία που δίνει συνεχώς στο πρόβλημα των διανοούμενων» 29, διότι ο ρόλος που διαδραματίζουν στη λειτουργία της ηγεμονίας που από μόνη της ως έννοια κυριαρχεί στη σκέψη του είναι καθοριστικός. Εξετάζοντας τον ιστορικό και κοινωνικό σχηματισμό των διανοούμενων ο Gramsci παρατηρεί ότι κάθε κοινωνική ομάδα που γεννιέται στην ιστορία σε συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες πρώτον, «δημιουργεί μαζί της οργανικά ένα ή περισσότερα στρώματα διανοούμενων» 30 και δεύτερον, ανακαλύπτει «κατηγορίες διανοούμενων που προϋπήρχαν» 31. Οι τελευταίοι είναι οι λεγόμενοι «παραδοσιακοί διανοούμενοι». Πρόκειται για λόγιους, φιλόσοφους, καλλιτέχνες και σε μεγάλο βαθμό κληρικούς. Ως κοινωνική κατηγορία οι παραδοσιακοί διανοούμενοι κυριάρχησαν σε μεγάλο βαθμό στην ιταλική κοινωνία σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Gramsci, επηρεάζοντας σημαντικούς τομείς όπως την φιλοσοφία, την επιστήμη, την εκπαίδευση κλπ. Το βασικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι θεωρούν τους εαυτούς τους αντιπροσωπευτικό κομμάτι της ιστορικής συνέχειας που παραμένει ανέπαφο από τις πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες, όπως επίσης ότι ανήκουν σε μια ανεξάρτητη κοινωνική κατηγορία, η οποία στην ουσία λειτουργεί με αυτό που ο Gramsci αποκαλεί «το πνεύμα της κάστας» 32. Σε αυτή τους την απομόνωση υιοθετούν μια συμπεριφορά που χαρακτηρίζει μια πολύ συγκεκριμένη ελίτ ανθρώπων. Ένα μεγάλο μέρος των παραδοσιακών διανοούμενων αποτελείται από τους διανοούμενους «αγροτικού τύπου» 33. Πρόκειται για διανοούμενους που προέρχονται από περιοχές που δεν είχαν ακόμη ενταχθεί στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο ρόλος τους εντοπίζεται στο να φέρνουν σε επαφή τους αγρότες με τους τοπικούς άρχοντες. Ο ρόλος των παραδοσιακών διανοούμενων και η κοινωνική τους προέλευση είναι ζητήματα που τα αναλύει διεξοδικά στο «Πρόβλημα του Νότου». 29. Luciano Gruppi, Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι (Αθήνα, Θεμέλιο, 1977), σ Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 64.

20 Το«Πρόβλημα του Νότου» είναι ένα άρθρο ημιτελές ο Gramsci δεν είχε τελειώσει την επεξεργασία του όταν συνελήφθη στο οποίο περιγράφεται η κοινωνική και οικονομική δυσχέρεια του ιταλικού νότου. Στο κείμενο αυτό εξετάζει και την έννοια του διανοούμενου, για να διερευνήσει το ρόλο που επιτελεί σε σχέση με το κράτος και το τι ανάγκες θα έπρεπε να εξυπηρετεί, προκειμένου να διευκολυνθεί η ένωση του προλεταριάτου με τους αγρότες. Το ζήτημα των διανοούμενων ήταν, όπως αποδεικνύεται, παρόν στη σκέψη του Gramsci, προτού ακόμα ξεκινήσει τη συγγραφή των Τετραδίων. Αφορμή για το άρθρο αυτό στάθηκε η άποψη που διατυπώθηκε στο περιοδικό Quarto Stato, ότι οι κομμουνιστές του Τορίνο θεώρησαν ως λύση του προβλήματος του Νότου την αναδιανομή των γαιοκτησιών στους αγρότες. Ο Gramsci ξεκινάει δίνοντας μια απάντηση στο Quarto Stato, ξεκαθαρίζοντας την άποψη των κομμουνιστών του Τορίνο σχετικά με το ζήτημα αυτό. Το πρόβλημα του Νότου απέσπασε «την προσοχή της εργατικής πρωτοπορίας», τονίζει ο Gramsci, «προβάλλοντάς το σαν ένα από τα βασικά προβλήματα της εθνικής πολιτικής του επαναστατικού προλεταριάτου» 34. Πράγματι, το ζήτημα αυτό ήταν υψίστης σημασίας, καθώς η ηγεμονία του προλεταριάτου δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς να έχει προϋπάρξει η συμμαχία με τις αγροτικές μάζες. Τροχοπέδη σε αυτήν τη ταξική συμμαχία, συνεχίζει ο Gramsci, αποτελεί, πρώτον, η ιδεολογία της αστικής τάξης του Βορρά, σύμφωνα με την οποία ο Νότος, εξαιτίας της φύσης των κατοίκων του και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του, (ραθυμία, βαρβαρότητα), εμποδίζει την ανάπτυξη της Ιταλίας, και δεύτερον, η πολιτική της κυρίαρχης τάξης (ο Goliti και το Σοσιαλιστικό Κόμμα) που έδινε βάση στο βιομηχανικό-καπιταλιστικό συνασπισμό. Ολοκληρώνοντας την απάντησή του στο Quarto Stato προχωράει στην εξέταση των διανοούμενων του Νότου, που κατά την άποψή του είναι από τα πιο σημαντικά κοινωνικά στρώματα. Οι διανοούμενοι στο Νότο προέρχονται από τα μεσαία αγροτικά στρώματα και είναι συνήθως δικηγόροι, υπάλληλοι ή κληρικοί. Δίνουν έκφραση στις ανάγκες των αγροτικών μαζών, βρίσκονται όμως «κάτω από τον ιδεολογικό έλεγχο των μεγάλων διανοούμενων» 35, όπως αναφέρει η Glucksmann, οι οποίοι κυριαρχούν στο ιδεολογικό πεδίο, όπως οι 34. Πολιτικά Κείμενα, «Μερικά θέματα από το πρόβλημα του Νότου» (Αθήνα, Οδυσσέας), σ Christine Buci-Glucksmann, Ο Γκράμσι και το Κράτος (Αθήνα, Θεμέλιο, 1984), σ

21 γαιοκτήμονες κυριαρχούσαν στο πολιτικό. Ο κλήρος αποτελεί για το Νότο μια ιδιαίτερη περίπτωση διανοούμενων, καθώς δεν ήταν ιδιαίτερα συμπαθείς στους αγρότες. Ένας κληρικός διέθετε τα κτήματά του προς εκμετάλλευση, έκανε παράνομες οικονομικές συναλλαγές και άφηνε τον εαυτό του να αφεθεί στα πάθη του, όπως ακριβώς το ποίμνιό του. Οι λειτουργίες του, δηλαδή, ξεπερνούσαν κατά πολύ αυτές του κληρικού του Βορρά, που όπως παρατηρεί ο Gramsci «ηθικά είναι πιο σωστός από τον παππά του Νότου» 36. Οι αγρότες, ειδικά του ηπειρωτικού Νότου και της Σικελίας, έρχονταν σε επαφή με τους γαιοκτήμονες μέσω των διανοούμενων του κρατικού μηχανισμού, που ήταν υπό τον έλεγχό τους. Ωστόσο, οι «μεγάλοι διανοούμενοι» ήταν αυτοί που κρατούσαν ενωμένους τους αγρότες και φρόντιζαν να παραμείνει άρρηκτος ο αγροτικός συνασπισμός, παρ όλα τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Μεγάλα ιδεολογικά στηρίγματα του Νότου αποτέλεσαν ο Fortunato και ο Croce, οι οποίοι επέκτειναν τις εκδοτικές τους προσπάθειες πέρα από τα σύνορα του Νότου και πέτυχαν να δημιουργηθεί ένα κόμμα υποστήριξης των αγροτικών μαζών. Οι διανοούμενοι του Νότου αποτελούν για το Gramsci αυτό που αργότερα στα Τετράδια θα ονομάσει διανοούμενοι «παραδοσιακού τόπου». Είναι οι διανοούμενοι που «αντιπροσωπεύουν όλη τη μορφωτική παράδοση ενός λαού, θέλουν να συνοψίζουν και να συνθέτουν ολόκληρη την ιστορία αυτής της παράδοσης» 37. Οι ιστορικές συνθήκες, ωστόσο, επιβάλλουν την ανάγκη οι διανοούμενοι να λειτουργούν ως μάζα και όχι σαν άτομα. Είναι απαραίτητη, λοιπόν, η προσχώρησή τους στο προλεταριάτο για να παίξουν το ρόλο του καθοδηγητή του και του οργανωτή του. Ακόμα πιο σημαντικό όμως είναι, όπως ο Gramsci επισημαίνει, να δημιουργηθεί «στη μάζα των διανοούμενων μια ρήξη με οργανωτικό χαρακτήρα, που να χαρακτηρίζεται ιστορικά» 38. Είναι αναγκαία γι αυτό το λόγο η στροφή των διανοούμενων στην αριστερή τάση, προκειμένου να σπάσει ο ιδεολογικός συνασπισμός του Νότου και να πραγματοποιηθεί η ένωσή του με το προλεταριάτο. 36. Πολιτικά Κείμενα, «Μερικά θέματα από το πρόβλημα του Νότου» (Αθήνα, Οδυσσέας), σ Ό.π., σ Ό.π., σ

22 22 Η δεύτερη και πιο σημαντική κατηγορία διανοούμενων είναι οι «οργανικοί» διανοούμενοι, ή, όπως τους χαρακτηρίζει ο Gramsci «οι μεγαλύτερες δυνατές εξειδικεύσεις ορισμένων μορφών της πρωταρχικής δραστηριότητας του νέου κοινωνικού τύπου που η νέα τάξη έφερε στο φως» 39. Ως τέτοιοι προκύπτουν μαζί με τη νέα κοινωνική τάξη που γεννήθηκε στο πλαίσιο της βιομηχανικής παραγωγής και διαμορφώνονται από τις ανάγκες που εκφράζει η τεχνική εκπαίδευση. Κατά ένα μεγάλο μέρος αποτελούνται από τους διανοούμενους «αστικού τύπου». Πρόκειται κυρίως για τους τεχνικούς του εργοστασίου που μεσολαβούν ανάμεσα στον επιχειρηματία και στις μάζες των εργατών. Ο Gramsci συγκρίνει το ρόλο που επιτελούν στα εργοστάσια με το ρόλο των κατώτερων αξιωματικών του στρατού: «δεν έχουν καμιά αυτόνομη πρωτοβουλία στην επεξεργασία των σχεδίων δράσης, αλλά συνδέουν με τον επιχειρηματία την οργανική μάζα, αρθρώνοντάς την, κι επεξεργάζονται την άμεση εκτέλεση του προκαθορισμένου απ το επιτελείο της βιομηχανίας, σχεδίου παραγωγής, ελέγχοντας τις στοιχειώδεις εργασιακές φάσεις» 40. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τους παραδοσιακούς διανοούμενους που εμπλέκονται στις σχέσεις πολιτών κράτους επηρεάζοντάς τες, οι διανοούμενοι «νέου τύπου» δεν επιτελούσαν κάποιο πολιτικό ρόλο. Ο Gramsci μάλιστα επισημαίνει σχετικά με αυτό ότι οι εργάτες είναι αυτοί που «εξασκούν πολιτική επιρροή πάνω στους τεχνικούς τους» 41. Διερευνώντας τί είναι αυτό που διακρίνει τον διανοούμενο από τις υπόλοιπες κοινωνικές κατηγορίες ο Gramsci θέτει το εξής ερώτημα: «ποια είναι τα μέγιστα όρια της έννοιας «διανοούμενος»;» 42. Η αναζήτηση αυτού του κριτηρίου δεν βρίσκεται κατά τον ίδιο στο εσωτερικό των πνευματικών δραστηριοτήτων, εφόσον με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο «όλοι οι άνθρωποι είναι διανοούμενοι» 43. Όλοι οι άνθρωποι σε διαφορετικές στιγμές της ζωής τους και υπό διάφορες συνθήκες αναπτύσσουν μια διανοητική λειτουργία. Η απάντηση βρίσκεται «στο συνολικό σύστημα των σχέσεων, όπου αυτές οι δραστηριότητες... έρχονται να ενσωματωθούν μέσα στο γενικό πλέγμα των 39. Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 58.

23 23 κοινωνικών σχέσεων» 44. Οι διανοούμενοι, λοιπόν, είναι τέτοιοι διότι επιτελούν μια διανοητική εργασία στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης λειτουργίας που ορίζεται από τις ίδιες τις ιστορικές συνθήκες. Το κριτήριο της διάκρισης διανοούμενων και μη διανοούμενων βρίσκεται στον κοινωνικό ρόλο που οι πρώτοι επιτελούν. Ολοκληρώνοντας την πραγμάτευση του ερωτήματος ο Gramsci αναφέρει πως «δεν υπάρχει ανθρώπινη δραστηριότητα απ όπου να μπορούμε να αποκλείσουμε κάθε διανοητική παρέμβαση κι ούτε μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον homo faber από τον homo sapiens» 45. Όλοι οι άνθρωποι αναπτύσσουν μια διανοητική δραστηριότητα σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, ανεξαρτήτως του αν αυτή συνοδεύεται από κάποια χειρονακτική εργασία. Η μία δραστηριότητα δεν αποκλείει την άλλη. Ο Τρικούκης αναφέρει ότι «η άρνηση του Gramsci σ έναν απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στον homo sapiens και τον homo faber είναι θεμελιακή στην όλη αντίληψή του για τους διανοούμενους» 46, καθώς, όπως εξηγεί, διαποτίζει την κριτική που ασκεί στους παραδοσιακούς διανοούμενους, ενώ εντοπίζεται και στο ζήτημα της δημιουργίας των οργανικών διανοούμενων και στο ρόλο που αυτοί επιτελούν. Κατά το Gramsci, βέβαια, εφόσον «η ίδια η οργανωτική λειτουργία της κοινωνικής ηγεμονίας και της κρατικής κυριαρχίας παραχωρεί τη θέση της σ έναν κάποιο καταμερισμό εργασίας και κατά συνέπεια σε μια κλιμάκωση των ειδικοτήτων 47, πρέπει να υπάρχουν και κάποιες βαθμίδες διανοητικής δραστηριότητας. Για παράδειγμα, στην πιο υψηλή θα ανήκουν «οι δημιουργοί των διαφόρων επιστημών, της φιλοσοφίας, της τέχνης» 48 κ.ο.κ. Στο σημείο αυτό προκύπτει μια δυσκολία, καθώς ήδη υποστήριξε ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει κριτήριο για τις διανοητικές δραστηριότητες. Τη δυσκολία αυτή την επισημαίνει η Glucksmann, αναφέροντας ότι αυτό που ουσιαστικά κάνει εδώ ο Gramsci είναι, ενώ έχει ήδη υποστηρίξει ότι είναι «το πιο συνηθισμένο μεθοδολογικό λάθος να ζητάμε το κριτήριο διάκρισης στο εσωτερικό των πνευματικών δ ραστηριοτήτων» 49, να 44. Ό.π., σ Ό.π., σ Μάκης Τρικούκης, Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι (Αθήνα, Εξάντας, 1981), σ Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ό.π. 49. Ό.π., 57.

24 24 «επανεισάγει ένα εσωτερικό κριτήριο» 50 προκειμένου να αξιολογήσει το ρόλο του διανοούμενου στην κοινωνία. Τέτοιου είδους δυσκολίες υπάρχουν στο έργο του Gramsci και δεν οφείλονται σε κάποια αδυναμία σκέψης, όσο στο γεγονός ότι οι απόψεις του έχουν τη μορφή σημειώσεων που κάποια στιγμή επρόκειτο να επεξεργαστεί, προκειμένου να συνθέσει ένα μεγάλο σε έκταση έργο. Οι διανοούμενοι νέου τύπου όπως προκύπτουν είναι οι τεχνικοί της παραγωγής που αναλαμβάνουν να δώσουν ομοιογένεια στην κοινωνική ομάδα που εκπροσωπούν. Ο ρόλος τους είναι να κατευθύνουν στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα για την υλοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών της μάζας 51. Ο διανοούμενος είναι «δημιουργός», «οργανωτής», «προπαγανδιστής», και «μόνιμα πειστικός» (persuasore, παρακινών) 52, μα πάνω απ όλα είναι «καθοδηγητής». Είναι ο ειδικός της τεχνικής εργασίας, αλλά ταυτόχρονα και πολιτικός. Δεν μένει απομονωμένος από την καθημερινή κοινωνική ζωή και εμπλέκεται στην ιστορία με τρόπο δραστήριο και δημιουργικό. Αυτή είναι και η διαφορά του «καθοδηγητή» από τον απλό ειδικό: η ικανότητά του να αποκτά μια «ουμανιστική ιστορική αντίληψη» 53. Με τον κόσμο της παραγωγής οι διανοούμενοι, σε αντίθεση με την αστική και την αγροτική τάξη, διατηρούν μια σχέση έμμεση. Ανάμεσά τους προβάλλει το εποικοδόμημα που καλούνται να διαχειριστούν. Οι οργανικοί διανοούμενοι είναι οι «λειτουργοί» του σύνθετου εποικοδομήματος 54. Ο L. Gruppi αναφέρει ότι μια πολύ καλή ερμηνεία του όρου, που όμως δεν συναντάται στα κείμενα του Gramsci, αποτελεί αυτή κατά την οποία οι διανοούμενοι είναι οι «εκούσιοι μεσάζοντες» 55. Οι διανοούμενοι είναι αυτοί που φροντίζουν να διαμορφώνουν και να προωθούν την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης. Είναι κατά κάποιο τρόπο «υπάλληλοι» της ηγεμονίας και γι αυτό το λόγο, όπως σωστά επισημαίνει ο Τρικούκης 56, δεν μπορούν να ανήκουν σε μια αυτόνομη κοινωνική ομάδα. Είναι στενά συνδεδεμένοι με την τάξη που εκπροσωπούν και διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τις ιστορικές συγκυρίες. 50. Christine Buci-Glucksmann, Ο Γκράμσι και το Κράτος (Αθήνα, Θεμέλιο, 1984), σ Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ό.π., Ό.π. 54. Ό.π., Luciano Gruppi, Η έννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι (Αθήνα, Θεμέλιο, 1977), σ Μάκης Τρικούκης, Πολιτική και Φιλοσοφία στον Γκράμσι (Αθήνα, Εξάντας, 1981), σ. 105.

25 25 Ασκώντας γόνιμη κριτική στο παρελθόν, οφείλουν να διαχειριστούν το παρόν με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργήσουν βάσεις για το μέλλον που ονειρεύονται οι μάζες που εκπροσωπούν. Κάθε άλλο παρά ανεξάρτητοι δεν είναι, λοιπόν, ως κοινωνικό στρώμα, εφόσον η δράση τους καθορίζεται από τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης ιστορικά κοινωνικής τάξης που ενεργεί σε συγκεκριμένες συνθήκες. Γι αυτό το λόγο, όπως ο Robbins αναφέρει 57, είναι υπόλογοι για τις πράξεις τους «ιστορικά και πολιτικά», διότι,ως παρακινητές, κατευθύνουν σε κάποιο σκοπό. Η «οργανικότητά» τους ορίζεται από το κατά πόσο ισχυρός είναι ο δεσμός τους με τις ομάδες που εκπροσωπούν 58. Από το κατά πόσο, δηλαδή, είναι σε θέση να εκφράσουν τις επιθυμίες και τις απαιτήσεις των μαζών. Στον Ιστορικό Υλισμό ο Gramsci αναφέρει ότι «το λαϊκό στοιχείο αισθάνεται, αλλά δεν κατανοεί πάντα ή δεν ξέρει ο διανοούμενος ξέρει, αλλά δεν κατανοεί πάντα και ειδικότερα δεν αισθάνεται» 59. Ο διανοούμενος οφείλει να εκφράσει τις βαθύτερες επιθυμίες και ανάγκες των μαζών που αυτές αδυνατούν, να αισθανθεί τα πάθη τους, να τα αξιολογήσει και να τα συνδέσει «διαλεκτικά με τους νόμους της ιστορίας» 60, δημιουργώντας μια νέα αντίληψη για τον κόσμο μέσα από την επιστήμη και τη φιλοσοφία. Αν απουσιάσει αυτό που ο Gramsci αποκαλεί «συναισθηματικός δεσμός» ανάμεσα στους διανοούμενους και στις μάζες, τότε δημιουργούνται σχέσεις καθαρά γραφειοκρατικού χαρακτήρα. Όταν «το αίσθημα γίνεται κατανόηση και μετά γνώση» 61, όταν δηλαδή έχει προηγηθεί μια προσπάθεια επεξεργασίας των παθών για να υπάρξει μια γνώση, τότε μπορεί να γίνει εφικτή μια τέτοια κοινωνική ζωή με όρους που θα επιτρέπουν την ουσιαστική επικοινωνία κυβερνώντων και κυβερνώμενων. Πρέπει να υφίσταται επομένως από την πλευρά των διανοούμενων «μια γόνιμη σύνθεση σκέψης και συναισθημάτων» 62 όπως ο Robbins σχολιάζει, προκειμένου να προκύψει μια νέα κριτική σύλληψη του κόσμου μέσα από τα προβλήματα και τις πεποιθήσεις των μαζών. 57. Bruce Robbins (ed.), Inellectuals, Aesthetics, Politics, Academics (Minneapolis, University of Minnesota Press, 1990), σ Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Ιστορικός Υλισμός (Αθήνα, Οδυσσέας), σ Ό.π., σ Ό.π. 62. Bruce Robbins (ed.), Inellectuals, Aesthetics, Politics, Academics (Minneapolis, University of Minnesota Press, 1990), σ. 88.

26 26 Ο McLellan περιγράφει τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των διανοούμενων και των μαζών ως «διαλεκτική» 63 : οι διανοούμενοι συλλέγουν τις ικανότητες, τα πάθη, τις αναζητήσεις και τα προβλήματα που απασχολούν τις μάζες και τους δίνουν έναν τέτοιο προσανατολισμό σε θεωρητικό επίπεδο, ώστε να διαμορφωθεί η κουλτούρα που θα προωθήσει τις ανάγκες τους και θα τους μετατρέψει σε ηγεμονική τάξη. Ο Gramsci οριοθετεί τη λειτουργία των οργανικών διανοούμενων στο εποικοδόμημα και τη συσχετίζει με τη διάκριση του τελευταίου σε «αστική» και «πολιτική κοινωνία». Στην «αστική κοινωνία» οι διανοούμενοι είναι υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση της νέας κουλτούρας μέσα από το απαραίτητο πέρασμα από την «γνώση» στην «κατανόηση», αλλά και για την εξασφάλιση της συγκατάθεσης της πλειοψηφίας στην κυρίαρχη τάξη με την προώθηση και την εδραίωση της νέας ιδεολογίας. Στην «πολιτική κοινωνία» ο ρόλος τους εντοπίζεται στο να πειθαρχούν «με νόμιμο τρόπο» τις ομάδες που δεν προσφέρουν την αυθόρμητη συγκατάθεσή τους στην κυρίαρχη τάξη 64. Κατά τον E. Morera «το ζήτημα της δημιουργίας μια νέας ηγεμονίας» συμπίπτει με την «διαμόρφωση μιας κριτικής αντίληψης του κόσμου» 65, που όμως προϋποθέτει την επεξεργασία και το στοχασμό στις υπάρχουσες συνθήκες. Αυτό κατά την άποψή του φέρνει στην επιφάνεια το ερώτημα «ποιος έχει τον έλεγχο αυτής της διαδικασίας» και εν τέλει ποια είναι «η σχέση μεταξύ διανοούμενων και μαζών» 66. Πράγματι, η προβληματική της ηγεμονίας είναι στενά συνδεδεμένη στο Gramsci με το ζήτημα της κουλτούρας, καθώς η δημιουργία της αλλά και η εδραίωσή της απαιτούν το σχηματισμό μιας νέας ιδεολογίας, από την οποία αντλεί τη νομιμοποίησή της. Η διαμόρφωση μιας νέας ιδεολογίας συνεπάγεται αλλαγές στις υπάρχουσες εκπαιδευτικές διαδικασίες που δεν αφορούν μόνο θεσμούς, όπως το σχολείο, αλλά που επεκτείνονται σχεδόν σε όλους τους τομείς της 63. David McLellan, Marxism after Marx (London, The Macmillan Press, 1979), σ Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ Esteve Morera, Gramsci and Democracy, Canadian Journal of Political Science, 23, (1990), σ Ό.π.

27 καθημερινότητας. Ορθά, λοιπόν, επισημαίνει ο Morera ότι το ζήτημα του ελέγχου αυτής της αναδιάρθρωσης κάποιων σημαντικών θεσμών της κοινωνίας είναι κρίσιμης σημασίας. Γι αυτό το λόγο, τονίζει ότι πρέπει να διερευνηθεί ο ρόλος των εμπλεκόμενων μερών, δηλαδή, των διανοούμενων και των μαζών. Η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στα δύο μέρη δεν είναι μονοδιάστατη. Είναι μια σχέση αμφίδρομη όπου τα μέλη είναι σε πλήρη επικοινωνία μεταξύ τους και ο ρόλος τους είναι ισότιμος. Οι διανοούμενοι δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς τις οργανικές μάζες ούτε οι μάζες μπορούν να δίνουν τους αγώνες τους χωρίς τη συμμετοχή των διανοούμενων. Οι μάζες χρειάζονται καθοδήγηση τόσο στο πολιτικό, όσο και στο μορφωτικό πεδίο από διανοούμενους που έχουν συνείδηση της αποστολής τους και γίνονται ένα με αυτές, στην προσπάθειά τους να τις προσεγγίσουν. Η παιδαγωγική διαδικασία στην οποία εμπλέκονται τα μέλη και επιχειρούν αυτό το πέρασμα από τη «γνώση» στην «κατανόηση» και αντίστροφα υφίσταται με όρους ισότητας και αλληλεπίδρασης. Ο Δ. Δημητράκος στο βιβλίο του Παιδεία και Κοινωνική Αναμόρφωση: Μια Γκραμσιανή προσέγγιση, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει την παιδεία ως τον κύριο παράγοντα διαμόρφωσης αυτού που ο Gramsci αποκαλεί «ιστορικό μπλοκ», τονίζει τον κεντρικό ρόλο που κατέχει η κουλτούρα στη γκραμσιανή σκέψη. Ερευνά τη σχέση διανοούμενου και μάζας και υποστηρίζει ότι η παιδαγωγική αρχή του Gramsci προέρχεται από τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον εκπαιδευτικό και ηγεμονικό μηχανισμό. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει, ότι επηρεασμένος από την Τρίτη θέση του Marx στον Φόϋερμπαχ, ο Gramsci βλέπει τον εκπαιδευτή ταυτόχρονα ως εκπαιδευόμενο 67. Πράγματι, όπως ήδη ειπώθηκε, δεν μένει ανεπηρέαστος από το περιβάλλον του και οι σχέσεις που αναπτύσσει είναι πάντοτε σχέσεις αλληλεπίδρασης. Χώρος διαμόρφωσης των διανοούμενων είναι το κόμμα. Το κόμμα ως ηγεμόνας ασκεί την κυριαρχία του εφαρμόζοντας την αρχή του εκπαιδευτή ως εκπαιδευόμενου. Ο ρόλος του κόμματος είναι «καθοδηγητικός και οργανωτικός, δηλαδή διαπαιδαγωγικός» 68. Ο Ηγεμόνας δεν μπορεί να ασκήσει ορθά την κυριαρχία του εάν δεν κατανοήσει τις μάζες που καλείται 67. Δημήτρης Δημητράκος, Παιδεία και Κοινωνική Αναμόρφωση: Μια Γκραμσιανή προσέγγιση (Αθήνα, Νεφέλη, 1984), σ Οι Διανοούμενοι (Αθήνα, Στοχαστής Σύγχρονη Σκέψη), σ