ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΣΠΗΛΙΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΣΠΗΛΙΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΚΩΤΣΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

2 Ημερομηνία έγκρισης: 13 Μαρτίου 2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Από τη θέση αυτή δε θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω ορισμένα άτομα, χωρίς τη συμβολή των οποίων, άμεση ή έμμεση, ακούσια ή εκούσια, μικρή ή μεγάλη, η μεταπτυχιακή αυτή εργασία δε θα είχε πραγματοποιηθεί. Αρχικά, τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κ. Κ. Κωτσάκη, για την πολύ καλή συνεργασία που είχαμε και τις ουσιαστικές παρατηρήσεις του πάνω σε θέματα που με προβλημάτιζαν. Επίσης, τον καθηγητή κ. Γ. Χ. Χουρμουζιάδη, όχι μόνο για την παραχώρηση του υλικού από το Δισπηλιό, αλλά και γιατί μέσα από τα κείμενα και τις διηγήσεις του κάποια δειλινά στην αυλή του εργαστηρίου με «μυούσε» σε ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης και με έκανε να ανακαλύπτω κάθε φορά καινούριους κόσμους και καινούριες διαδρομές. Τη Νάσια, για την πολύτιμη συμπαράσταση και την ψύχραιμη ματιά της, που με βοηθούσε να αντιμετωπίζω πάντα «κάπως αλλιώς» τις δύσκολες καταστάσεις. Το Γιώργο και τη Νάντια, που με ανέχονται στη ζωή τους πολλά χρόνια τώρα Την Ειρήνη και τον Τάσο, για τη σημαντική και διακριτική στήριξή τους. Το Γιάννη, που με τις ιστορίες του επιμένει να μου ανεβάζει τη διάθεση τον τελευταίο καιρό. Τέλος, αλλά πολύ περισσότερο από όλους, την οικογένειά μου, στην οποία οφείλω όχι μόνο τη δυνατότητα υλοποίησης αυτού του μεταπτυχιακού, αλλά και άλλα, πιο πολλά και πιο ουσιαστικά πράγματα στη ζωή μου

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Ερευνα... 9 Η Σφεντονα...11 Τα Βληματα Σφεντονασ...14 Η Παρουσια των Βληματων Σφεντονασ στο Χωρο και στο Χρονο...17 Η Χρηση τησ Σφεντονασ στην Αρχαιοτητα...22 Αναπαραστασεισ Σφενδονητων στην Αρχαιοτητα...26 Το Τοξο...33 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Το Νεολιθικο Δισπηλιο...37 Στοχοι τησ Μελετησ...43 Διευκρινισεισ...45 Καταλογοσ των Πεσσων του Δισπηλιου...47 Παρατηρηρεισ...76 Συμπερασματα και Αφορμεσ για Συζητηση...82 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Παρουσια των Πεσσων στον Ελλαδικο Χωρο...91 Πεσσοι στην Αρχαιοτερη Νεολιθικη Εποχη...92 Πεσσοι στη Μεση Νεολιθικη Εποχη...97 Πεσσοι στη Νεοτερη και στην Τελικη Νεολιθικη Εποχη ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...130

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

6 Όταν πριν από τέσσερα περίπου χρόνια σκεφτόμουν να ασχοληθώ με τα βλήματα σφεντόνας της Νεολιθικής Εποχής, δύο ήταν οι παράγοντες που καθόρισαν τελικά την απόφασή μου. Ο πρώτος έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για απλά αρχαιολογικά αντικείμενα που σπάνια προκαλούσαν το ενδιαφέρον των μελετητών της Προϊστορίας, ίσως γιατί θεωρούσαν πως δεν είχαν τίποτα το ενδιαφέρον ή τίποτα το ιδιαίτερο να πουν. Και αυτό σίγουρα θα ήταν μια πρόκληση για μένα: να καταφέρω, δηλαδή, να πω κάτι (ή ακόμα καλύτερα, να πω κάτι ενδιαφέρον) για αυτά τα νεολιθικά τεχνουργήματα, που όσο απλοϊκά κατασκευασμένα κι αν είναι, δεν παύουν να είναι προϊόντα μιας συνειδητής απόφασης και δράσης του προϊστορικού ανθρώπου και για αυτόν ακριβώς το λόγο σημαντικά για εμάς που μελετούμε το νεολιθικό παρελθόν. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η διαχρονικότητα της χρήσης της σφεντόνας, η οποία παρέμεινε σχεδόν ίδια και απαράλλαχτη όλες αυτές τις χιλιετίες, για να θυμίζει κάτι από τα «παλιά εκείνα χρόνια» και να μας συνδέει τελικά με αυτά. Βέβαια, τότε ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ως απαραίτητο εργαλείο για το κυνήγι, ως αναγκαίο μέσο, δηλαδή, για την επιβίωση του νεολιθικού ανθρώπου, ενώ με τον καιρό μετατράπηκε σε ένα αρκετά αποτελεσματικό όπλο στα χέρια δεινών πολεμιστών της αρχαιότητας. Παράλληλα με την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών (κατ επέκταση και των πολεμικών όπλων), η σφεντόνα έγινε απλά ένα παιχνίδι, το οποίο, τουλάχιστον μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, έβλεπε κανείς μικρά παιδιά να το μεταφέρουν στην πίσω τσέπη των κοντών παντελονιών τους Έτσι πήρα την απόφαση. Βλήματα σφεντόνας, λοιπόν, της Νεολιθικής εποχής με σημαντικό σημείο αναφοράς (όχι μόνο στην εργασία τούτη, αλλά και στη ζωή μου, όπως συνειδητοποιώ καθημερινά) την περίπτωση του Δισπηλιού. Η πορεία που ακολουθώ στο κείμενό μου είναι η εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος γενικά και συνοπτικά για τη χρήση και την παρουσία της σφεντόνας στο χώρο και στο χρόνο, κυρίως μέσα από τα αρχαιολογικά κατάλοιπά της, τα βλήματα, αλλά και μέσα από γραπτές πηγές και αναπαραστάσεις, που θεωρώ ότι προσφέρουν μια σφαιρική εικόνα για το θέμα. Παράλληλα, αναφέρονται και κάποια στοιχεία για το τόξο, επειδή ακριβώς αυτό και η σφεντόνα αποτελούν τα δύο αρχαιότερα και μοναδικά όπλα μακρινής εμβέλειας της Νεολιθικής εποχής.

7 7 Στο δεύτερο κεφάλαιο υπάρχει μια σύντομη παρουσίαση της νεολιθικής θέσης του Δισπηλιού Καστοριάς και ο κατάλογος των πεσσών που εντοπίστηκαν σε αυτήν. Στη συνέχεια και με βάση το υλικό δίνονται οι ειδικές παρατηρήσεις, τα πρώτα συμπεράσματα που προκύπτουν και οι προβληματισμοί της έρευνας, ενώ επιχειρείται παράλληλα και μια συγκριτική μελέτη σε σχέση με τα αντίστοιχα ευρήματα άλλων νεολιθικών οικισμών. Στο τρίτο κεφάλαιο καταγράφονται τα βλήματα σφεντόνας που έχουν βρεθεί σε διάφορες νεολιθικές θέσεις στην Ελλάδα και γίνονται κάποιες πρώτες εκτιμήσεις σχετικά με τη γενικότερη παρουσία τους στην Αρχαιότερη, τη Μέση, τη Νεότερη και την Τελική Νεολιθική εποχή. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύονται οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις γύρω από τη χρήση της σφεντόνας και των πεσσών μέσα από μια κριτική συζήτηση, που περιλαμβάνει όλες τις προτάσεις των μελετητών που ασχολήθηκαν με αυτό το θέμα, κάποιες υποθέσεις εργασίας και την περίπτωση του Δισπηλιού.

8 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

9 Η Ερευνα Ο πρώτος που ασχολήθηκε με τα όπλα μακριάς εμβέλειας στην προϊστορική Ευρώπη ήταν ο G. Childe (1950: 156 κ.ε.), ο οποίος ερμήνευσε την εξάπλωση της σφεντόνας και του τόξου ως αποτέλεσμα μεταναστευτικών κινήσεων. Πληθυσμιακές ομάδες, δηλαδή, επιδιώκοντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης μετακινήθηκαν από τον τόπο καταγωγής τους, την Εγγύς Ανατολή, προς την Ευρώπη, όπου διέδωσαν τις νέες παραγωγικές διαδικασίες και ταυτόχρονα έφεραν μαζί τους τα δύο αυτά όπλα. Η άποψη αυτή, φυσικά, αμφισβητήθηκε εντόνως στη συνέχεια. Ωστόσο, ήταν ο G. Childe που έστρεψε την προσοχή των αρχαιολόγων στην παρουσία βλημάτων σε νεολιθικούς οικισμούς του ελλαδικού χώρου το 1951 με το άρθρο του «The significance of the sling for Greek Prehistory». Σε αυτό προσπαθεί να αποδείξει ότι μπορεί να υπήρχαν δύο ανεξάρτητοι κύκλοι νεολιθικού πολιτισμού, οι οποίοι εμφανίζουν διαφορετικά τυπικά χαρακτηριστικά στην κεραμική και στα εργαλεία. Ο πρώτος κύκλος που περιλαμβάνει, και άρα συνδέει, την Ελλάδα, τη Μεσοποταμία και το Ιράν δείχνει σαφή προτίμηση στη σφεντόνα, ενώ ο δεύτερος περικλείει την Ανατολική Μεσόγειο, την Αίγυπτο, την Κύπρο και την Κρήτη, τις περιοχές δηλαδή όπου προτιμάται η χρήση του τόξου (Childe 1951: 1-5) 1. Την επόμενη δεκαετία ακολούθησαν οι προσπάθειες του J. Clark (1963) και του H. G. Buchholz (1965) με σκοπό να εντάξουν το τόξο και τη σφεντόνα αντίστοιχα στα χαρακτηριστικά του προϊστορικού πολιτισμού της Ευρώπης. Ο M. Korfmann (1972) πραγματοποίησε την πρώτη συστηματική μελέτη όσον αφορά την παρουσία και εξάπλωση των δύο όπλων μακριάς εμβέλειας της νεολιθικής στο χώρο της ΝΔ Ασίας και της ΒΑ Αφρικής. Το 1991 ο Ν. Βουτυρόπουλος εκπόνησε μία ανάλογη μελέτη για την περιοχή της ΝΑ Ευρώπης, στην οποία εξετάζει την παρουσία βλημάτων σφεντόνας και αιχμών βέλους σε οικισμούς της Νεολιθικής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Στην Ελλάδα ο πρώτος που επισήμανε την ύπαρξη βλημάτων ήταν ο Χ. Τσούντας (1908) στις ανασκαφές του στο Σέσκλο, το Διμήνι και τη Μαρμάριανη. Πάντως, αναφορές για την εύρεση πήλινων ή λίθινων πεσσών σφεντόνας εντοπίζονται σε αρκετές δημοσιεύσεις, μολονότι δε δίνονται, δυστυχώς, στις περισσότερες περεταίρω στοιχεία. Οι μοναδικοί που έχουν καταπιαστεί ως τώρα εν μέρει με τη χρήση και ερμηνεία αυτών των αντικειμένων είναι ο Ν. Ευστρατίου (1982), η Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου (1989, 1998) και ο Ν. 1 Βέβαια, οι εκτιμήσεις του G. Childe θεωρούνται πλέον αρκετά παρωχημένες. Θεωρώ όμως σκόπιμο να τις αναφέρω ως ενδεικτικές της αρχαιολογικής σκέψης της εποχής του.

10 10 Βουτυρόπουλος (1991, 1996). Τέλος, πληροφορίες όσον αφορά το πρακτικό μέρος και τον πειραματισμό γύρω από τον τρόπο χρήσης μιας σφεντόνας, την απόσταση που μπορεί να διανύσει ένα βλήμα και το βαθμό ακριβείας της βολής υπάρχουν στα άρθρα του M. Korfmann (1973) και του M. Newcomer (1978), αλλά και στο Διαδίκτυο 2. 2 Ενδεικτικά βλ.

11 Η Σφεντονα Είναι μάλλον αρκετά γνωστό στους περισσότερους το πως λειτουργεί και χρησιμοποιείται μια σφεντόνα χειρός, καθώς πολλοί έχουν αναμνήσεις και εικόνες από το παιδικό αυτό παιχνίδι. Η σφεντόνα λοιπόν αποτελείται από έναν μικρό θύλακα, που συγκρατεί το βλήμα, και δύο λουριά, τις άκρες των οποίων κρατά στο δεξί του χέρι συνήθως ο επίδοξος σφενδονητής (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 158). Για τη ρίψη μιας βολής, η σφεντόνα πρέπει να περιστραφεί σταθερά και με δύναμη μία ή δύο φορές (οι περισσότερες περιστροφές όχι μόνο δεν είναι απαραίτητες, αλλά αποπροσανατολίζουν συχνά και από το στόχο) στο ύψος περίπου των ώμων και στη συνέχεια να απελευθερωθεί απότομα το ένα λουρί. Με αυτόν τον τρόπο η ενέργεια από την περιστροφή μεταφέρεται στο βλήμα, το οποίο μπορεί να εκσφενδονιστεί με ταχύτητα πάνω από 100χλμ. την ώρα (Βουτυρόπουλος 1996: 65). Αξίζει να τονιστεί ότι το μήκος των λουριών μπορεί να κυμαίνεται σε διαφορετικά επίπεδα ανάλογα με την απόσταση που απαιτείται να καλύψει το βλήμα. Με άλλα λόγια, όσο πιο επιμήκης είναι η σφεντόνα τόσο μεγαλύτερο βεληνεκές αποκτά το βλήμα. Στην αρχαιότητα η σφεντόνα ήταν δερμάτινη ή πλεκτή από σκοινί, λινάρι ή μαλλί, από φθαρτά δηλαδή υλικά, γεγονός που καθιστά τη διατήρησή της στο πέρασμα των αιώνων σχεδόν αδύνατη. Ελάχιστα είναι τα παραδείγματα στα αρχαιολογικά χρονικά όπου μία σφεντόνα διασώζεται ακέραια ή έστω αποσπασματικά. Οι αρχαιότερες σωζόμενες σφεντόνες προέρχονται από την Αίγυπτο από τον τάφο του Τουτανχαμών, ο οποίος πέθανε περίπου το 1325 π.χ (Εικόνα 1). Πρόκειται για ένα ζευγάρι περίτεχνα πλεγμένων σφεντόνων, που βρέθηκαν μαζί με άλλα όπλα, προφανώς για να συντροφεύουν τον αποθανόντα Φαραώ σε κυνηγετικούς αγώνες. Ακόμη Εικονα 1 μία εντοπίστηκε στο Φαγιούμ της Αιγύπτου το 1914 από τον W. M. Petrie. Βρέθηκε σε αποσπασματική μορφή δίπλα σε μία σιδερένια αιχμή δόρατος και χρονολογείται περίπου το 800 π.χ. 3 Η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε ευρέως και στο Νέο Κόσμο για κυνηγετικούς, πολεμικούς ή ψυχαγωγικούς σκοπούς. Η πρώτη ακέραια προϊστορική σφεντόνα της αμερικανικής ηπείρου προέρχεται από τη Βόρεια Αμερική, από το σπήλαιο Lovelock της Νεβάδα. Εντοπί- 3 Βλ.

12 12 στηκε στο λαιμό ενός εν μέρει μουμιοποιημένου εξάχρονου αγοριού και χρονολογείται το 532 π.χ. περίπου. Η εύρεση της σφεντόνας σε παιδική ταφή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτή μάλλον αποτελούσε παιχνίδι, καθώς ένα άτομο τόσο νεαρής ηλικίας με δυσκολία θα μπορούσε να ασχοληθεί με το κυνήγι και πολύ περισσότερο με οποιαδήποτε μορφή πολεμικής σύγκρουσης. Αρκετές σφεντόνες, ακέραιες ή αποσπασματικά σωζόμενες, συλλέχτηκαν και από το αρχαίο Περού (Heiz er and Johnson 1952: ). Πολύ συχνά η σφεντόνα συσχετίζεται και συγκρίνεται με το τόξο, καθώς και τα δύο αποτελούν τα αρχαιότερα και μακροβιότερα όπλα μακριάς εμβέλειας παγκοσμίως. Στη σύγχρονη εποχή επικρατεί η άποψη ότι το τόξο χρησιμοποιήθηκε από ικανούς πολεμιστές, ενώ η σφεντόνα ήταν όπλο ανίδεων βαρβαρικών λαών. Στην πραγματικότητα, όμως, η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε από όλους σχεδόν τους αρχαίους λαούς και αποτελεί όχι μόνο ένα αποτελεσματικό όπλο, αλλά έχει και πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με το τόξο. Καταρχήν, η σφεντόνα είναι μικρότερη σε μέγεθος και πιο ελαφριά από το τόξο, γεγονός που καθιστά ευκολότερη τόσο τη μεταφορά όσο και την απόκρυψή της. Επιπλέον, η απόσταση βολής της μπορεί να αγγίξει άνετα τα 200μ., ενώ το βεληνεκές ενός βέλους φτάνει περίπου τα 100μ. Βέβαια, για να φτάσει η σφεντόνα το μέγιστο των δυνατοτήτων της, χρειάζεται εντατική, μακροχρόνια και επίπονη άσκηση από το χρήστη. Η κατασκευή μιας σφεντόνας γίνεται εύκολα, γρήγορα και με προσβάσιμα σε όλους υλικά. Αντίθετα, για την κατασκευή ενός τόξου απαιτείται περισσότερος χρόνος, αρκετή δεξιοτεχνία και σπανιότερα υλικά. Σε περίπτωση έλλειψης ή απώλειας των βλημάτων του ο σφενδονητής μπορεί να ανεφοδιαστεί με μικρούς λίθους που σίγουρα θα υπάρχουν στη γύρω περιοχή, εναλλακτική λύση την οποία, πιθανότατα δεν θα είχε ο τοξότης. Τα βέλη, όταν εκτοξευθούν, είναι ορατά στον εχθρό από απόσταση, ενώ τα βλήματα διακρίνονται με δυσκολία, καθώς φαίνονται στον ορίζοντα ως μια κουκίδα. Οι σφενδονητές είναι γενικά πιο ευκίνητοι από τους τοξότες. Έχουν τη δυνατότητα να βάλλουν εν κινήσει και να χρησιμοποιούν μόνο το ένα τους χέρι, γεγονός που τους επιτρέπει να κρατούν ασπίδα στο άλλο για την προστασία τους. Ωστόσο, η χρήση της σφεντόνας σε πολεμικές συγκρούσεις παρουσιάζει και κάποια μειονεκτήματα σε σύγκριση με αυτή του τόξου. Θα ήταν δύσκολο, λόγου χάρη, για ένα σώμα σφενδονητών να παραταχθεί σε κοντινό σχηματισμό, εφόσον ο καθένας από αυτούς χρειάζεται ικανό χώρο και ελευθερία κινήσεων. Επίσης, ένας σφενδονητής είναι εκτεθειμένος συνήθως στον εχθρό και άρα ευάλωτος, ενώ ένας τοξότης μπορεί να δράσει πίσω

13 13 από κάποιο προστατευτικό ανάχωμα ή οχύρωση. Έπειτα, είναι πιθανότερο ένα βέλος να διεισδύσει σε πανοπλία ή ασπίδα απ ότι ένα βλήμα. Πάντως, και η επιτυχής χρήση του τόξου είναι θέμα εξάσκησης. 4 Γενικά μπορεί να ειπωθεί ότι η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε για πολλές χιλιετίες σε ολόκληρο τον κόσμο στο κυνήγι, στον πόλεμο, στην άθληση. Η χρήση της εξαπλώνεται χωρικά από την Ασία και την Ευρώπη ως την Αμερική και χρονικά από την προϊστορική εποχή ως τις μέρες μας. Αυτό το γεγονός καταμαρτυρούν οι πολυάριθμοι πεσσοί που εντοπίστηκαν σε πολλούς οικισμούς (βλ. παρακάτω σελ ). Ο τρόπος που λειτουργεί η σφεντόνα και εκσφενδονίζεται το βλήμα εφαρμόστηκε αργότερα σε πολεμικές μηχανές των ιστορικών χρόνων, όπως ο καταπέλτης. Σήμερα η σφεντόνα αποτελεί κυρίως μέσο άθλησης και ψυχαγωγίας. 4 Οι παραπάνω πληροφορίες αποκτήθηκαν από τους εξής δικτυακούς τόπους : www. bharathnet.com/look/index.php?title=sling_(weapon) title=sling_(weapon) και weapons/sling.html

14 Τα Βληματα Σφεντονασ Όπως είναι γνωστό, τα βλήματα ή αλλιώς πεσσοί ή σύμφωνα με την αγγλική ορολογία οι σφαίρες σφενδόνης (sling bullets) αποτελούν το απαραίτητο συμπλήρωμα μιας σφεντόνας χειρός. Εξαιτίας, όμως, της φθαρτότητας του υλικού κατασκευής της, τα βλήματα είναι τα μοναδικά σχεδόν αρχαιολογικά τεκμήρια της ύπαρξης και εξάπλωσής της ανά τον κόσμο. Η ονομασία τους παραπέμπει γενικά σε κυνηγετικές, αθλητικές, ψυχαγωγικές ή πολεμικές δραστηριότητες και προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα. Το ουσιαστικό πεσσός παράγεται από το αρχαίο ρήμα πίπτω που σημαίνει πέφτω, ενώ το ουσιαστικό βλήμα παράγεται από το αρχαίο ρήμα βάλλω που σημαίνει χτυπώ ή ρίχνω, ακόντιο συνήθως, από μακριά. 5 Οι λέξεις αυτές διατήρησαν μέχρι σήμερα την αρχική τους σημασία, αλλά απέκτησαν σταδιακά και άλλες ερμηνείες. 6 Διαπιστώνεται ότι τα βλήματα σφεντόνας, μολονότι αποτελούν κοινά ευρήματα όλων σχεδόν των νεολιθικών ανασκαφών (Μυλωνάς 1928: 25), δεν προκαλούν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον ούτε των αρχαιολόγων ούτε του κοινού. Την έλλειψη ή ανεπάρκεια ερευνών γύρω από αυτό το θέμα έχουν επισημάνει κατά καιρούς διάφοροι μελετητές. Ο G. Childe (1951: 1) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι προϊστοριολόγοι έχουν την τάση να αγνοούν εντελώς αυτό το υλικό με το σκεπτικό ότι κάθε βότσαλο μπορεί να λειτουργήσει ως βλήμα και ότι δεν πρόκειται για τεχνουργήματα, για αντικείμενα δηλαδή που έχουν υποστεί κάποια ανθρώπινη επεξεργασία. Όμως, έστω κι αν αυτά ισχύουν, είναι μέρος μόνο της πραγματικότητας, διότι αναιρούν τελείως το γεγονός ότι υπάρχουν και πήλινα βλήματα σφεντόνας, τα οποία κάποιος έπλασε, έδωσε συγκεκριμένο σχήμα και έψησε. Έτσι, πολύ συχνά οι πεσσοί παραμένουν στα αζήτητα, μέσα στις αποθήκες των μουσείων (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1998: 265). Οι πεσσοί της νεολιθικής εποχής διατηρούν περίπου το ίδιο σχήμα και μέγεθος για αιώνες, γεγονός που δυσκολεύει οποιαδήποτε προσπάθεια διαμόρφωσης μιας τυπολογικής ακολουθίας (Buchholz 1965: 152). Κατατάσσονται, ωστόσο, σε δύο κατηγορίες τόσο ως προς το υλικό κατασκευής τους όσο και ως προς το σχήμα τους. Στην πλειονότητά τους είναι πήλινοι και σε μικρότερο ποσοστό λίθινοι. Τα πήλινα βλήματα μπορεί να είναι άψητα (Τσούντας 1908: 87, Θεοχάρης 1967: 119), απλώς στεγνωμένα στον ήλιο ή κοντά σε εστί- 5 Βλ. Γ. Παπανδρεοπούλου, Λεξικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Α. Γεωργοπαπαδάκου, Λεξικόν Ανωμάλων Ρημάτων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης. 6 Βλ. Τεγόπουλος-Φυτράκης, Μικρό Ελληνικό Λεξικό.

15 15 ες (Weinberg 1965: 289), κάποιες φορές μισοψημένα (Perlès 2001: 228), και σε ορισμένες περιπτώσεις κακοψημένα ή επιμελώς ψημένα στη φωτιά (Σωτηριάδης 1908: 93, Wace and Thompson 1912: 125, Milojčić ić et al. 1962: 15). Υπάρχει, βέβαια, πάντα και η πιθανότητα κάποιο αντικείμενο να κάηκε τυχαία, κατά τη διάρκεια, λόγου χάρη, μιας φωτιάς που ξέσπασε στο χώρο (Perlès 2001: 95). Επειδή ακριβώς μερικά δεν έχουν υποστεί τη διαδικασία όπτησης, εξηγείται το γεγονός ότι πολλά από αυτά είναι εύθραυστα και διαλύονται εύκολα κατά τη διάρκεια της ανασκαφής (Τσούντας 1908: 343, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 148). Άρα, βγαίνει αβίαστα σχεδόν και το συμπέρασμα ότι ο αριθμός τους θα ήταν μάλλον μεγαλύτερος στα νεολιθικά χρόνια (Θεοχάρης 1967: 84, Perlès 2001: 229). Υπάρχουν περιπτώσεις όπου βλήματα σφεντόνας εντοπίστηκαν συγκεντρωμένα εντός του οίκου, κοντά στην εστία, προφανώς για να ψηθούν μερικώς και όχι εντελώς (Weinberg 1962: 202). Έχει υποστηριχτεί, επίσης, (χωρίς επαρκή τεκμηρίωση βέβαια) ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι επέλεγαν να αφήνουν τα πήλινα βλήματα να στεγνώσουν από μόνα τους σιγά σιγά στον ήλιο ή να ψηθούν σε πολύ χαμηλή θερμοκρασία παρά να ψηθούν απότομα σε δυνατή φωτιά, διότι τότε υπήρχε ο κίνδυνος να αποκτήσουν ρωγμές στην επιφάνειά τους ή να ελαττωθεί το βάρος τους (Korfmann 1973: 39). Η αναγνώριση ενός λίθινου αντικειμένου ως πεσσού σφεντόνας είναι δύσκολη υπόθεση, καθώς κι ένα απλό βότσαλο ανάλογου μεγέθους και σχήματος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως τέτοιος. Ταυτόχρονα είναι σχεδόν αδύνατον να εξακριβωθεί με βεβαιότητα αν ένα εύρημα υπήρξε κάποτε βλήμα σφεντόνας (Βουτυρόπουλος 1996: 65), εφόσον απουσιάζουν μελέτες γύρω από τυχόν ίχνη χρήσης ή επεξεργασίας πάνω σε αυτά. Κατεργασμένοι λίθινοι πεσσοί δε φαίνεται πάντως να χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλη έκταση. Χαλίκια, ένα φτηνό και προσβάσιμο σε όλους υλικό, θα μπορούσαν κάλλιστα να τους αντικαταστήσουν (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 148). Οι λίθοι που επιλέγονταν ωστόσο θα πρέπει να ήταν σκληροί και ανθεκτικοί (Buchholz 1965: 152). Τα βλήματα, όσον αφορά το σχήμα τους, χωρίζονται σε σφαιρικά και σε αμφικωνικά, σύμφωνα με τον Ν. Ευστρατίου (1982: 82) και τον Ν. Βουτυρόπουλο (1996: 65) ή σε σφαιρικά και σε ωοειδή, σύμφωνα με την Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου (1989: 148). Η διαφορά ανάμεσα στα αμφικωνικά και στα ωοειδή έγκειται στο γεγονός ότι τα πρώτα έχουν πιο έντονες και αιχμηρές απολήξεις και παράλληλα εμφανίζουν στο μέσο τους μια έντονη γωνία που θα μπορούσε να ξεχωρίσει σε δύο μισά το αντικείμενο, ενώ τα δεύτερα έχουν αποστρογγυλεμένα άκρα και δε φέρουν την έντονη γωνία στο μέσο τους. Ίσως, οι αμφικωνικοί πεσσοί μπορούν να θεωρηθούν ως μία υποκατηγορία των ωοειδών (Παπαευθυμίου- Παπανθίμου 1989: 157). Οι παλαιότεροι αρχαιολόγοι περιγράφουν το σχήμα και το μέγεθος των πεσσών ως «σχήμα πυρήνος ελαίας» (Τσούντας 1908: 328, Μυλωνάς 1928: 25) ή ως μέγεθος πυρήνα ροδάκινου (Buchholz 1965: 152). Σε πιο σύγχρονες βιβλιογραφικές αναφορές

16 16 πάντως οι αμφικωνικοί πεσσοί περιγράφονται ως ατρακτοειδείς ή ατρακτόσχημοι (Κώτσος 1992: 199, Γραμμένος και Κώτσος 2002: 22). Ωστόσο, τα τυπολογικά αυτά χαρακτηριστικά δεν είναι τόσο αυστηρά και άρα ενδέχεται να συναντήσει κάποιος μικρές διαφοροποιήσεις στα εξωτερικά τους γνωρίσματα ως αποτέλεσμα αυτοσχεδιασμού (Ευστρατίου 1982: 83). Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο των αμφικωνικών βλημάτων είναι η αεροδυναμική διατομή τους, που επιτρέπει στο αντικείμενο μετά την εκσφενδόνιση να κινείται με μειωμένη την αντίσταση στον αέρα και επομένως να αυξάνει το βεληνεκές του, το οποίο μπορεί να φτάσει μέχρι τα 500μ.!! 7 (Βουτυρόπουλος 1996: 65). Τα πλεονεκτήματα της βαλλιστικής αυτής κατασκευής των βλημάτων εξηγούν πρώτον το γεγονός ότι η πλειονότητα των ευρημάτων έχει αμφικωνικό ή ωοειδές σχήμα και δεύτερον τη διαπίστωση ότι η λογική της κίνησης στον αέρα ενός σώματος με τέτοια μορφή έχει πολλές και διαφορετικές πρακτικές εφαρμογές από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή. 8 Τα πειράματα που πραγματοποιήθηκαν πάντως με διάφορα βλήματα έδωσαν αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Τα λίθινα, απλά χαλίκια με επίμηκες σχήμα και βάρος περίπου 60γρ. και όχι επεξεργασμένες πέτρες, έφτασαν στα 130μ., ενώ τα πήλινα, στεγνωμένα στον ήλιο, κάλυψαν μία απόσταση βολής μέχρι τα 120μ. Σε ακόμα μικρότερη απόσταση έφτασαν τα ψημένα σε κλίβανο δείγματα. Άρα, φαίνεται ότι τα λίθινα βλήματα έχουν μικρή υπεροχή όσον αφορά το εύρος του βεληνεκούς έναντι των πήλινων. Ωστόσο, τα τελευταία προηγούνται ως προς την ακρίβεια βολής και ακολουθούν τα λίθινα, εκτός κι αν αυτά ήταν κατεργασμένες πέτρες και όχι απλά χαλίκια (Newcomer, 1978: 17κ.ε.). 7 Μου φαίνεται σχεδόν αδύνατον ένα βλήμα με όση δύναμη και αν εκσφενδονιστεί να μπορέσει να καλύψει μια απόσταση μισού χιλιομέτρου. 8 Το αεροπλάνο αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτής της λογικής.

17 Η Παρουσια των Βληματων στο Χωρο και το Χρονο Η χρήση των βλημάτων σφεντόνας μαρτυρείται αρχαιολογικά από την αρχή της νεολιθικής περιόδου στο χώρο του Αιγαίου, με εξαίρεση την Κρήτη και τις Κυκλάδες. Πρωτοεμφανίζονται σε οικισμούς της Αρχαιότερης Νεολιθικής (Weinberg 1965: 289), συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται εντατικά κατά τη διάρκεια της Μέσης Νεολιθικής (Θεοχάρης 1973: 67), ενώ συνυπάρχουν με τις αιχμές βελών τόξου στη Νεότερη και στην Τελική Νεολιθική (Μυλωνάς 1928: 41). Αξίζει να σημειωθεί ότι η παρουσία τους πριν τη Νεολιθική δεν έχει αποδειχτεί, καθώς σε καμία από τις ελάχιστες ανεσκαμμένες μεσολιθικές θέσεις της Βαλκανικής δεν έχει έρθει στο φως κάποιο, λίθινο φυσικά, βλήμα σφεντόνας. Φαίνεται ότι στην Επιπαλαιολιθική και Μεσολιθική περίοδο χρησιμοποιήθηκαν οστέινα καμάκια για το κυνήγι και το ψάρεμα ή άλλα εργαλεία από οργανικά υλικά που δεν έχουν αφήσει κανένα ίχνος (Vutiropulos 1991: 10-13). Επίσης, αμφίβολη είναι και η παρουσία βλημάτων σφεντόνας σε ακεραμικά ή προκεραμικά στρώματα στην Ελλάδα, εφόσον η ύπαρξη Ακεραμικής περιόδου σε διάφορες θέσεις είτε έχει αποκλειστεί (όπως στο Αχίλλειο) είτε έχει αμφισβητηθεί (όπως στην Άργισσα) είτε δεν έχει αποδειχθεί με πάσα βεβαιότητα (Bloedow 1991: 1-43, Γαλλής 1996: 32-33, Perlès 2001: 66-72). Επομένως, οι δύο μικροί, αμφικωνικοί, πήλινοι ψημένοι πεσσοί που αποδίδονται σε προκεραμικά στρώματα στην Άργισσα και τη Σουφλί Μαγούλα (Θεοχάρης 1967: 84) ανήκουν πιθανότατα στην αρχική φάση της Νεολιθικής περιόδου (Perlès 2001: 80). Λίθινα και πήλινα ψημένα βλήματα βρέθηκαν ακόμα στα Δενδρά της Αργολίδας (μυκηναϊκή Μιδέα) μέσα σε 15 συνολικά ορύγματα καλυβών, που αποδίδονται στην Ακεραμική περίοδο, σύμφωνα με την αρχαιολόγο που ανέσκαψε τη θέση (Πρωτονοτάριου-Δεϊλάκη 1992: ). Ωστόσο, και εδώ η ύπαρξη προκεραμικής φάσης τίθεται υπό αμφισβήτηση, καθώς η θέση και τα ευρήματά της δεν έχουν δημοσιευτεί πλήρως με αποτέλεσμα να υπάρχουν κάποια ερωτηματικά στην έρευνα (Perlès 2001: 72). Μπορεί, λοιπόν, η απαρχή της χρήσης των βλημάτων στον ελλαδικό χώρο να μην έχει ξεκαθαριστεί πλήρως, αλλά είναι γεγονός ότι από τα μέσα περίπου της έβδομης χιλιετίας και μέχρι το τέλος της νεολιθικής οι πεσσοί χρησιμοποιούνται αδιαλείπτως σε πολλούς οικισμούς της ενδοχώρας (βλ. τρίτο κεφάλαιο). Παράλληλα, προκύπτει το θέμα της εισαγωγής ή όχι αυτών των αντικειμένων από την Εγγύς Ανατολή, όπως άλλωστε συμβαίνει και με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία του νεολιθικού πολιτισμού. Είναι βέβαιο ότι επαφές και επιδράσεις ανάμεσα σε Ανατολή και Αιγαίο υπήρχαν, χωρίς όμως να έχει ξεκαθαριστεί πλήρως πότε ξεκίνησαν αυτές, τι χαρα-

18 18 κτήρα είχαν και ως ποιο βαθμό έφτασαν. Ο G. Childe (1925, 1950, 1951), στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης και πλέον ξεπερασμένης αρχαιολογικής σκέψης που ο ίδιος διαμόρφωσε, υποστήριξε μια επείσακτη Νεολιθική από την Ανατολή στην Ευρώπη και τόνισε τις ομοιότητες ανάμεσα στα τυπολογικά χαρακτηριστικά του υλικού πολιτισμού των δύο περιοχών. Στο θεωρητικό αυτό πλαίσιο εντάσσει και τη διάδοση της σφεντόνας και των πεσσών. Κάποιοι μάλιστα παλαιότεροι αλλά και νεότεροι ερευνητές φαίνεται να συμφωνούν με αυτή την προσέγγιση (Evans 1930: 99, Demoule and Perlès 1993: 375). Στην πρόσφατη μελέτη της για την Αρχαιότερη Νεολιθική της Ελλάδας η C. Perlès διακρίνει αναλογίες σε πληθώρα τεχνουργημάτων που χρησιμοποιούνται στις δύο περιοχές με σκοπό να τεκμηριώσει την ετερόχθονη προέλευση του πολιτισμού. Ανάμεσα σε αυτά συμπεριλαμβάνει τα βλήματα σφεντόνας, μολονότι παραδέχεται ότι αυτά από μόνα τους και εξαιτίας της απλής τεχνικής κατασκευής τους δεν μπορούν να θεωρηθούν ως ακλόνητη απόδειξη επιρροής και διάδοσης από την Ανατολή (Perlès 2001: 54). Υπάρχει, όμως, και η άλλη άποψη που διατηρεί τις επιφυλάξεις της τόσο όσον αφορά το ειδικότερο θέμα της εισαγωγής των πεσσών από την Εγγύς Ανατολή (Buchholz 1965: 156, Vutiropulos 1991: 89) όσο και στο γενικότερο προβληματισμό περί εισηγμένης ή αυτόχθονης νεολιθικής διαδικασίας στην Ελλάδα (Θεοχάρης 1967, Jacobsen 1981: , Andreou, Fotiadis and Kotsakis 1996: ). Στην παρούσα φάση, βέβαια, δεν κρίνεται αναγκαίο να υπεισέλθει κάποιος στις λεπτομέρειες μιας τέτοιας συζήτησης. Φυσικά, αδιαμφισβήτητο παραμένει το γεγονός ότι τα βλήματα σφεντόνας χρησιμοποιήθηκαν χρονικά πρώτα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, της Ανατολίας και της Μεσοποταμίας, όπου η Νεολιθική ξεκινά σαφώς νωρίτερα. Για παράδειγμα, σε θέσεις όπως το Çatal Hüyük, το Haçilar, το Tell Sabi Abyad, το Yümük Tepe (Μερσίνα) της νότιας Τουρκίας, τη Hassuna στην Ασσυρία, το Sialk στο δυτικό Ιράν εντοπίστηκαν πολυάριθμα αμφικωνικά βλήματα από ψημένο πηλό και από λίθο. Βρέθηκαν είτε ως μεμονωμένα ευρήματα είτε σε συγκεντρώσεις και θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκαν στο κυνήγι και σε συγκρούσεις μεταξύ νεολιθικών ομάδων. Συνδυάζονται μάλιστα συχνά με «οχυρωματικές» κατασκευές και στρώματα καταστροφής κάποιων οικισμών (Haçilar, Yümük Tepe). Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, ότι στην Ανατολία και στην Εγγύς Ανατολή είναι ήδη γνωστή και η χρήση του τόξου (Childe 1951: 2-3, Vutiropulos 1991: 15-16, 88, Βουτυρόπουλος 1996: 65). Στο χώρο της Βαλκανικής τα βλήματα σφεντόνας χρησιμοποιούνται αρχικά στο Αιγαίο και από εκεί μέσα σε λίγους αιώνες η παρουσία τους επεκτείνεται στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου. Σε οικισμούς της Νεολιθικής και Χαλκολιθικής Εποχής στη Βουλγαρία (Az mak, Karanovo, Rakitovo, Stara Zagora, Vasselinovo κ.α.), την πρώην Γιουγκοσλαβία (Jablanica, Mala-Tumba, Mogila, Porodin κ.α.) και την Αλβανία (Smilčić, ić, Krković, Danilo-Bitinj κ.α.)

19 19 εντοπίστηκαν πολυάριθμοι πήλινοι και λίθινοι, αμφικωνικοί και σφαιρικοί πεσσοί. 9 Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στον οικισμό της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη βουλγαρική πόλη Stara Zagora (περίπου π.χ.), όπου διαπιστώθηκε ότι η θέση εγκαταλείφθηκε μετά από φωτιά και κατοικήθηκε εκ νέου κατά τη διάρκεια της Χαλκολιθικής. Η καταστροφή αυτή σε συνδυασμό με τη μεγάλη ποσότητα πήλινων αμφικωνικών βλημάτων που βρέθηκαν διασκορπισμένα παντού οδηγεί στην υπόθεση ότι μπορεί να προηγήθηκε κάποια σύγκρουση, χωρίς βέβαια να αποκλείει κανείς τα φυσικά αίτια ενός τέτοιου φαινομένου (Vutiropulos 1991: 29). Σταδιακά η χρήση των πεσσών εξαπλώνεται και σε οικισμούς της Βόρειας, Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης (Childe 1925: 156, 230, 299, Buchholz 1965: 153). Στην Εποχή του Χαλκού η σφεντόνα συνεχίζει να χρησιμοποιείται, αλλά χάνει με την πάροδο του χρόνου σε αξία, ενώ το τόξο μέχρι τα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.χ. βρίσκεται παντού στο Αιγαίο και προτιμάται περισσότερο (Vutiropulos 1991: 53). Αυτή την εποχή τα βλήματα σφεντόνας κατασκευάζονται κυρίως από λίθο, καθώς και από μόλυβδο εξαιτίας της ανάπτυξης της μεταλλουργίας, διατηρούν το ίδιο περίπου αεροδυναμικό σχήμα, μολονότι τα μολύβδινα είναι μικρότερα σε μέγεθος αλλά βαρύτερα. Οι πήλινοι πεσσοί μάλλον χρησιμοποιούνται σε περιορισμένο ποσοστό στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, οπότε είναι πιθανή η σταδιακή αντικατάστασή τους από τους λίθινους (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 148, Treuil et al. 1996: 199). Πιο συγκεκριμένα, στην Εποχή του Χαλκού εντάσσονται πέντε αμφικωνικά βλήματα από τη Μαρμάριανη της Θεσσαλίας. Είναι όλα λίθινα και το μήκος τους κυμαίνεται από 4εκ. έως 8εκ (Τσούντας 1908: 328). Λίθινοι πεσσοί βρέθηκαν ακόμα νοτιότερα στους Δελφούς, στην Αργολίδα και στην Κόρινθο. Ένας μεγάλος πεσσός από ασβεστόλιθο εντοπίστηκε έξω από έναν τάφο στην Ακρόπολη των Μυκηνών. Επίσης, αποστρογγυλεμένες πέτρες με διάμετρο περίπου 4εκ. από τον Πρωτοελλαδικό οικισμό στις Ζυγουριές Πελοποννήσου ερμηνεύτηκαν ως βλήματα σφεντόνας. Από την περιοχή του ΒΑ Αιγαίου προέρχονται λίθινες σφαίρες που ίσως χρησιμοποιήθηκαν ως πεσσοί στην Πολιόχνη της Λήμνου, ένα αμφικωνικό λίθινο βλήμα από την πόλη ΙΙ-ΙΙΙ της Θερμής στη Λέσβο και αρκετά βλήματα από αιματίτη και διορίτη λίθο στην Τροία. Τέλος, πεσσοί από διάφορα είδη πετρώματος αναφέρονται σε οικισμούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης (Evans 1928: 346, Evans 1930: 99, Buchholz 1965: , Vutiropulos 1991: 92). Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση των Κυκλάδων, όπου απτές αποδείξεις για τη χρήση της σφεντόνας συναντώνται για πρώτη φορά στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Αυτό, βέβαια, μπορεί να μην αποτελεί ιστορική πραγματικότητα, καθώς οι έρευνες γύρω από τη νεολι- 9 Βλ. Vutiropulos 1991: 22-33, 41-49, 64-87, όπου υπάρχει πλήρης αναφορά και χρονολόγηση των ευρημάτων της κάθε θέσης.

20 20 θική κατοίκηση των νησιών είναι προς το παρόν περιορισμένες. Πάντως, λίθινα βλήματα έχουν εντοπιστεί στον Πρωτοκυκλαδικό οικισμό στο Καστρί της Σύρου. Στην ουσία πρόκειται για δεκάδες βότσαλα που βρέθηκαν συγκεντρωμένα έξω από τους οχυρωματικούς προμαχώνες της θέσης και χρησιμοποιήθηκαν προφανώς για την υπεράσπιση των κατοίκων από κάποιον εξωτερικό εχθρό. Άλλα όπλα δε βρέθηκαν στο χώρο (Bossert 1967: 58). Εδώ αξίζει να τονιστεί ότι το Καστρί είναι ένας από τους αρχαιότερους οχυρωμένους οικισμούς της Πρωτοκυκλαδικής Εποχής. Μολονότι βρίσκεται στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου, η θέση οχυρώθηκε με ένα κυκλικό τείχος με προεξέχοντες ημικυκλικούς πύργους. Παράλληλα, η πλειονότητα των οικισμών αυτής της περιόδου οχυρώνεται με παρόμοιες κατασκευές (Barber 1994: 57-58, 68-72). Ανάλογη με το Καστρί είναι και η περίπτωση της θέσης Κορφάρι των Αμυγδαλιών (ή Κορφή τ Αρωνιού) στη Νάξο. Πρόκειται για θέση της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, πάνω σε λοφίσκο, που περικλείεται από πυργοειδή κατασκευάσματα. Στο εξωτερικό μέρος της εισόδου της ακρόπολης αυτής βρέθηκαν άφθονα μικρά θαλάσσια βότσαλα, ενώ στο εσωτερικό της εισόδου δε βρέθηκε ούτε ένα. Το γεγονός αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα βότσαλα χρησιμοποιήθηκαν ως βλήματα σφεντόνας κατά τη διάρκεια μιας επίθεσης που δέχτηκαν οι κάτοικοι του οικισμού. Ίσως, η καταστροφή και ερήμωση της θέσης στο δεύτερο μισό της τρίτης χιλιετίας π.χ. να ήταν αποτέλεσμα της ίδιας εισβολής (Ντούμας 1964: , πίνακας: 484β). Φαίνεται, λοιπόν, από τα παραπάνω ότι τουλάχιστον από την αρχή της Εποχής του Χαλκού υπήρχε η ανάγκη προστασίας των ανθρώπων και των αγαθών τους από εχθρικά διακείμενους εισβολείς και επιπλέον ότι η σφεντόνα ανήκε στον υποτυπώδη προφανώς πολεμικό εξοπλισμό της περιόδου. Αξιοσημείωτο είναι ότι και στην Κρήτη απουσιάζουν εντελώς τα βλήματα σφεντόνας κατά τη Νεολιθική. Από την Εποχή του Χαλκού, όμως, αποδεικνύεται μια περιορισμένη παρουσία της σφεντόνας. Δύο μολύβδινοι πεσσοί με αιχμηρές άκρες εντοπίστηκαν μέσα σε λάκκο, κάτω από την ΝΑ πλευρά του ανακτόρου της Κνωσού (Evans 1928: 344). Ωστόσο, υπάρχει έντονος προβληματισμός γύρω από θέμα της εισαγωγής αυτών των αντικειμένων στο νησί. Από τη μία πλευρά υποστηρίζεται ότι η σφεντόνα στην Κρήτη είναι εισηγμένη από την Ανατολική Μεσόγειο διαμέσου της Κύπρου, όπου βρέθηκαν επίσης μολύβδινα βλήματα (Vutiropulos 1991: 52). Η άποψη αυτή σχετίζεται με την ευρύτερη συζήτηση που αφορά τις επιρροές που δέχτηκε το νησί από την Ανατολή. Στο πλαίσιο των σχέσεων και επαφών ανάμεσα στις δύο περιοχές μπορεί να εντάξει κάποιος και τη διάδοση της σφεντόνας και των πεσσών. Από την άλλη πλευρά λέγεται ότι η σφεντόνα ήταν άγνωστη στην Κρήτη μέχρι τη στιγμή που έφτασαν οι Μυκηναίοι από την Ηπειρωτική Ελλάδα με σκοπό να την κατακτήσουν (Evans 1928: 346). Η παραπάνω άποψη, μολονότι διατυπώθηκε εδώ και πολλές δεκαετίες, έχει μια σωστή θεωρητική βάση, εφόσον ο «εκμυκηναϊσμός» της Κρήτης κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού θεωρείται δεδομένος. Το ερώτημα που τίθεται όμως είναι αν η διαδικασία αυτή προέκυψε ύστερα από βίαιη κατάληψη του νησιού ή ήταν το επακόλου-

21 21 θο μιας πιο ομαλής μετάβασης. Η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει ξεκαθαρίσει ακόμα ποιες ακριβώς ήταν οι σχέσεις ανάμεσα στους Μινωίτες και τους Μυκηναίους και ως ποιο βαθμό τελικά οι δεύτεροι επηρέασαν ή κυριάρχησαν πάνω στους πρώτους κατά τη διάρκεια της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Treuil et al. 1996: , ). Μολύβδινα βλήματα σφεντόνας συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται σε μεγαλύτερες ποσότητες πλέον από το τέλος της Εποχής του Χαλκού, σε όλη την Εποχή του Σιδήρου (Buch- holz 1965: 152) και στις επόμενες ιστορικές περιόδους για στρατιωτικούς καθαρά σκοπούς. Λόγω του μικρού τους όγκου, μπορούν να αποκτήσουν μεγαλύτερο βεληνεκές, με τη μικρότερη δυνατή αντίσταση στον αέρα και επιπλέον επιτρέπουν στον πολεμιστή να τα μεταφέρει σε μεγαλύτερες ποσότητες (Βουτυρόπουλος 1996: 65). Η σφεντόνα υπήρξε ένα από τα βασικά όπλα των Ελλήνων και των Ρωμαίων κατά τους κλασικούς, ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους (Childe 1951: 1). Στην Όλυνθο, για παράδειγμα, βρέθηκαν πολυάριθμα μολύβδινα βλήματα που χρησιμοποίησε ο στρατός του Φιλίππου της Μακεδονίας εναντίον των κατοίκων της. Το αποτέλεσμα αυτής της επίθεσης ήταν η ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης της Ολύνθου τον Αύγουστο του 348 π.χ. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι σε κάποιους μολύβδινους πεσσούς που ήρθαν στο φως ήταν χαραγμένα τα γράμματα ΧΑΛ καθώς επίσης και το όνομα του Φιλίππου (Robinson 1929: 75-76), κάτι που θεωρήθηκε ως αναγνωριστικό της ταυτότητας του ιδιοκτήτη (Mylonas 1929: 81). Φαίνεται, δηλαδή, ότι από την εποχή αυτή και έπειτα γράφονται διάφορα ονόματα, σύμβολα και μηνύματα πάνω στους πεσσούς, ίσως ως ένδειξη υπεροχής του πολεμιστή που καταφέρνει να πλήξει το στόχο του. Έτσι, είναι πιθανόν να αναγράφεται το όνομα του κατασκευαστή ή του ιδιοκτήτη ή του αρχηγού του στρατεύματος, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Ολύνθου. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν στις μάχες τους μολύβδινα glandes 10 (Childe 1951: 1). Πρόκειται, με άλλα λόγια, για τα βλήματα σφεντόνας των Ρωμαίων, που πήραν τη χαρακτηριστική αυτή ονομασία από το αμφικωνικό σχήμα του καρπού της βελανιδιάς. Η χρήση της σφεντόνας μειώνεται δραματικά μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενώ παράλληλα ο πολεμικός εξοπλισμός εξελίσσεται και βελτιώνεται. Οι τελευταίες αποδείξεις για την παρουσία των πεσσών σε αρχαιολογικά στρώματα προέρχονται από τη Νότια Βρετανία, όπου στο οχυρό του Maiden Castle εντοπίστηκαν περίπου βλήματα σφεντόνας με σκοπό προφανώς την προστασία του κάστρου από πιθανούς εισβολείς, και επιπλέον από την περιοχή των Άνδεων στην Αμερική, όπου άκμασε ο πολιτισμός των Ίνκας. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η σφεντόνα ήταν το κύριο όπλο των Ίνκας και με αυτό προσπάθησαν να αντισταθούν στους Ισπανούς κατακτητές Είναι ο πληθυντικός αριθμός της λατινικής λέξης glans που σημαίνει βελανίδι. 11 Βλ.

22 Η Χρηση τησ Σφεντονασ στην Αρχαιοτητα Δεν είναι εύκολο για κάποιον που ασχολείται με την αρχαιότητα να τεκμηριώσει και να επιβεβαιώσει ένα ιστορικό γεγονός. Αρωγοί σε μια τέτοια προσπάθεια είναι τόσο η αρχαιολογική ανασκαφή όσο και οι γραπτές πηγές της εποχής, που παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες. Στην περίπτωση, όμως, της Προϊστορίας και κυρίως της Νεολιθικής Εποχής τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμα περισσότερο, εφόσον απουσιάζει η γραφή. Έτσι, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στα αρχαιολογικά ευρήματα, κινητά και σταθερά, και στις πληροφορίες που μπορούν αυτά τα ίδια να προσφέρουν γύρω από την εμφάνιση και εξέλιξη ενός φαινομένου, τη χρήση ενός αντικειμένου, τη λειτουργία ενός χώρου ή ακόμα και την ιδεολογία των ανθρώπων που επέλεξαν να τα δημιουργήσουν. Η κατάσταση γίνεται δυσκολότερη στην παρούσα μελέτη, διότι πραγματεύεται ένα αντικείμενο που δε σώζεται ουσιαστικά ούτε ως αρχαιολογικό υλικό. Έχει ήδη ειπωθεί πως οι ίδιες οι σφεντόνες δεν μπορούν να διατηρηθούν στο πέρασμα του χρόνου και πως την ύπαρξή τους καταμαρτυρούν μοναχά οι πεσσοί. Ωστόσο, αν ανατρέξει κάποιος σε μεταγενέστερες γραπτές πηγές μπορεί να αντλήσει ενδιαφέρουσες πληροφορίες όσον αφορά το ποιοι, πότε, που, πως και για ποιο σκοπό χρησιμοποίησαν τη σφεντόνα. Η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία προέρχεται από δύο χωρία της Βίβλου 12 και συγκεκριμένα από την Παλαιά Διαθήκη, η οποία γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα τον έβδομο ή έκτο αιώνα π.χ., αλλά αναφέρεται σε ιστορίες που υποτίθεται ότι έλαβαν χώρα αρκετούς αιώνες νωρίτερα. Στο πρώτο χωρίο (Κριταί, κεφάλαιο 20: 16) αναγράφεται ότι οι Ισραηλίτες συγκέντρωσαν άνδρες που γνώριζαν να χρησιμοποιούν άριστα τη σφεντόνα για να πολεμήσουν εναντίον της φυλής των Βενιαμινιτών. Από αυτό συμπεραίνεται η στρατιωτική χρήση της σφεντόνας. Στο δεύτερο απόσπασμα περιγράφεται ίσως η πιο γνωστή μονομαχία της ιστορίας με σφεντόνα (Βασιλειών Α ή Σαμουήλ Α, κεφάλαιο 17). Πρόκειται φυσικά για τη μάχη ανάμεσα στο μεγαλόσωμο πάνοπλο εκπρόσωπο των Φιλισταίων, Γολιάθ και στον άπειρο, νέο και οπλισμένο μόνο με τη σφεντόνα του εκπρόσωπο των Ισραηλιτών, Δαυίδ, όπου ο τελευταίος κατατροπώνει με μία και μοναδική βολή της σφεντόνας του τον πρώτο. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Δαυίδ ήταν βοσκός και ιδιαίτερα εξοικειωμένος με τη χρήση της σφεντόνας, με την οποία συχνά απομάκρυνε ή και σκότωνε τα άγρια ζώα που 12 Τα χωρία της Βίβλου δεν παρατίθενται ως ιστορική μαρτυρία. Από τη στιγμή, όμως, που αποφάσισα σε αυτό το κεφάλαιο να καταπιαστώ γενικά αλλά συνοπτικά με τη διαχρονική παρουσία της σφεντόνας, έκρινα απαραίτητο να συμπεριλάβω και την πασίγνωστη μάχη του Δαυίδ με το Γολιάθ.

23 23 Εικονα 2... και έθεσεν ο Δαυίδ την χείρα του εις τον σάκκον του και λαβών λίθον εξ αυτού, εξεσφενδόνισεν αυτόν και εκτύπησε τον Φιλισταίον επί του μετώπου του (...) ούτω ο Δαυίδ κατέβαλε τον Φιλισταίον με σφενδόνην και με λίθον, εκτύπησε τον Φιλισταίον και εφόνευσε αυτόν... (Σαμουήλ Α, 17: 49-50) παρενοχλούσαν το κοπάδι του. Με αφορμή την ιστορία αυτή η σφεντόνα συνηθίζεται να αναφέρεται και ως «όπλο του Δαυίδ» (Εικόνα 2). Φαίνεται ότι η σφεντόνα συγκαταλεγόταν στον πολεμικό εξοπλισμό των Ελλήνων και των Τρώων κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου, μολονότι τα στοιχεία που δίνει ο Όμηρος στην Ιλιάδα είναι αρκετά δυσνόητα και συγκεχυμένα. Τα όπλα μακρινής εμβέλειας που αναφέρονται στο έπος είναι κυρίως το τόξο και το δόρυ και πολύ λιγότερο η σφεντόνα. Στη ραψωδία Ν (στίχος 712 κ.ε.) υπάρχει η υπόνοια ότι η ελαφρά εξοπλισμένη φυλή των Λοκρών διέθετε αυτό το όπλο, χωρίς ωστόσο να αναγράφεται πουθενά η λέξη «σφενδόνη». Και αυτό συμβαίνει διότι η γλώσσα του Ομήρου είναι αρκετά αρχαϊκή και η μετάφραση ορισμένων λέξεων και εκφράσεών του παραμένει προβληματική ακόμα και για τους φιλολόγους. Ένα επιπλέον ζήτημα που προκύπτει από τη μελέτη των επών είναι το κατά πόσο οι πληροφορίες που παρέχονται και πιο συγκεκριμένα η περιγραφή του πολεμικού εξοπλισμού αφορά την ίδια την εποχή του πολέμου, την εποχή της απαγγελίας ή της γραφής των επών (αναχρονισμός) ή ήταν το αποτέλεσμα μιας μεταγενέστερης παρέμβασης (Buchholz 1965: ). Η σημασία της σφεντόνας ως πολεμικού όπλου των ιστορικών χρόνων γίνεται φανερή στις λογοτεχνικές αναφορές Ελλήνων και Ρωμαίων ιστορικών (Childe 1951: 1). Από τον Ηρόδοτο (κεφάλαιο 9, 63) προέρχεται η πληροφορία ότι οι σφενδονητές κατατάσσονταν

24 24 ανάμεσα στους «ψιλούς», δηλαδή στους ελαφριά οπλισμένους στρατιώτες, σε αντίθεση με τους «οπλίτες» που έφεραν βαρύτερο εξοπλισμό. Ο Ξενοφώντας στο τρίτο βιβλίο της Ανάβασης περιγράφει τις κακουχίες και τις απώλειες που υπέστη το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα μετά τη μάχη στα Κούναξα το 401 π.χ. από τους σφενδονητές του στρατού του Μιθριδάτη. Αυτοί που τον βοήθησαν σημαντικά να οδηγήσει τους Έλληνες πολεμιστές από την Περσία στο Αιγαίο ήταν οι 200 εθελοντές σφενδονητές από το νησί της Ρόδου, οι οποίοι γνώριζαν καλά τη χρήση της σφεντόνας. Αναφέρει μάλιστα ότι ήταν τόσο έμπειροι που η εμβέλεια και η ακρίβεια των μολύβδινων βλημάτων τους ξεπερνούσε κατά πολύ αυτή των Περσών (Buchholz 1965: 143, Βουτυρόπουλος 1996: 68). Επίσης, ο Καίσαρας στο έργο του De bello gallico (V 43) δίνει την πληροφορία ότι οι Νέρβιοι, λαός κελτικός, έριχναν με τις σφεντόνες τους πυρακτωμένα πήλινα βλήματα (fer- ventes fusili ex argilla glandes) στις αχυροσκεπείς καλύβες των εχθρών τους για να προκαλέσουν την ολική καταστροφή του οικισμού τους (Τσούντας 1908: 344). Ο Πλίνιος στη Φυσική Ιστορία (VII 57) γράφει πως οι Φοίνικες ήταν αυτοί που επινόησαν τη σφεντόνα, γεγονός που συνηγορεί με την άποψη εκείνων που υποστηρίζουν την ανατολική προέλευση του όπλου (Buchholz 1965: 151). Διάσημοι σφενδονητές του αρχαίου κόσμου ήταν οι Ρόδιοι, όπως μας πληροφορούν ο Θουκυδίδης (VI 43) και ο Ξενοφώντας (Ανάβαση III 3, 16 κ.ε.), καθώς και οι Βαλεάρες, δηλαδή οι κάτοικοι των Μεσογειακών νησιών Μινόρκα, Μαγιόρκα και Ίμπιζα, όπως αναφέρουν ο Πολύβιος (III 33, 11), ο Καίσαρας (De bello gallico II 7, 1) και ο Λίβιος (28, 37, 6). Για τους κατοίκους των Βαλεαρίδων νήσων ειδικά ο Διόδωρος λέει ότι είχαν την ικανότητα να στοχεύουν από υπερβολικά μακρινές αποστάσεις με τέτοια δύναμη, που τα βλήματά τους διέλυαν τον αμυντικό οπλισμό των εχθρών (Βουτυρόπουλος 1996: 68), ενώ ο Στράβωνας τονίζει ότι η εκπαίδευσή τους ήταν πολύ αυστηρή και ξεκινούσε από την παιδική τους ηλικία. Οι Βαλεάρες σφενδονητές αποτελούσαν, επίσης, επίλεκτο τμήμα του ρωμαϊκού στρατού. Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια τη φήμη των ικανών χρηστών της σφεντόνας είχαν και οι Κρήτες (Buchholz 1965: 136). Από τις παραπάνω γραπτές πηγές, λοιπόν, γίνεται κατανοητό ότι η σφεντόνα είχε μια μακρόχρονη παρουσία στο χώρο και στο χρόνο και κατείχε σημαντική θέση στον πολεμικό εξοπλισμό των λαών της αρχαιότητας. Συμπεραίνεται ακόμη ότι οι κάτοικοι των νησιών έδειχναν μια ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτό το όπλο. Είναι γεγονός ότι όλες οι μαρτυρίες, με μοναδική εξαίρεση την ιστορία του Δαυίδ και του Γολιάθ, αποδεικνύουν τη στρατιωτική χρήση της σφεντόνας και μάλιστα στα πλαίσια ενός οργανωμένου επιθετικού ή αμυντικού

25 25 πολέμου. Αλλά ακόμα και στην περίπτωση του Δαυίδ η σφεντόνα, μολονότι βρέθηκε στα χέρια του ως το μοναδικό «όπλο» που ήξερε να χρησιμοποιεί ένας απλός βοσκός, λειτούργησε τελικά ως όργανο θανάτου και στράφηκε εναντίον ανθρώπου. Σίγουρα, τα παραπάνω στοιχεία δίνουν μια σφαιρική και ενδεικτική εικόνα όσον αφορά το εν λόγω αντικείμενο, ωστόσο κανείς δεν είναι σε θέση να πει με απόλυτη βεβαιότητα αν αυτές οι διαπιστώσεις μπορούν να ισχύουν σε μία τόσο πρώιμη εποχή, όπως η Νεολιθική (βλ. τέταρτο κεφάλαιο). Ίσως η εικόνα του νεολιθικού βοσκού με τη σφεντόνα στο χέρι, έτοιμου να απωθήσει με τη βία οτιδήποτε επιχειρήσει να πειράξει το κοπάδι του, να είναι πραγματική. Μια παραλλαγή του σκηνικού αυτού συναντά κάποιος πολύ αργότερα στη λογοτεχνική διήγηση του Θερβάντες, όταν ο ήρωάς του Δον Κιχώτης επιτίθεται σε κοπάδια προβάτων και απομακρύνεται με σφεντόνες από τους βοσκούς.

26 Αναπαραστασεισ Σφενδονητων στην Αρχαιοτητα Πληροφορίες που σχετίζονται με τη χρήση της σφεντόνας μπορεί να αντλήσει κάποιος εκτός από τις γραπτές πηγές και από τις διάφορες αναπαραστάσεις. Η πλειονότητα αυτών απεικονίζει σφενδονητές που εμπλέκονται σε πολεμικές συγκρούσεις και είναι αρκετά μεταγενέστερες από την εποχή που πρωτοχρησιμοποιήθηκε. Ίσως τη μοναδική εξαίρεση αποτελεί μια τοιχογραφία από το νεολιθικό οικισμό Çatal Hüyük ük της Τουρκίας, που αποδεικνύει όχι μόνο ότι η σφεντόνα ήταν σε χρήση από τις αρχές της Νεολιθικής αλλά και ότι υπήρξε αρχικά κυνηγετικό όπλο 13 (Εικόνα 3). EIKONA 4 EIKONA 3 Η πιο σημαντική, όμως, απεικόνιση σφενδονητών προέρχεται από την περιοχή του Αιγαίου και συγκεκριμένα από τις Μυκήνες. Πρόκειται για το πολύ γνωστό ασημένιο Ρυτό της Πολιορκίας (Εικόνα 4), που βρέθηκε στο λακκοειδή τάφο IV του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών και χρονολογείται στα μέσα περίπου της δεύτερης χιλιετίας ( π.χ.). Η παράσταση του ρυτού, μολονότι σώζεται αποσπασματικά, είναι αποκαλυπτική της ατμόσφαιρας που επικρατεί στο Αιγαίο την Εποχή του Χαλκού. Το μεγαλύτερο σωζόμενο τμήμα βρίσκεται στην κορυφή του αγγείου κάτω από το χείλος και εικονίζει μια πόλη πάνω σε λόφο και κοντά στη θάλασσα, οχυρωμένη με τείχος, σε κατάσταση πολιορκίας. Έξω από την πόλη άνδρες γυμνοί και με ακάλυπτη κεφαλή, οπλισμένοι με σφεντόνες και τόξα μάχονται και προστατεύουν την πόλη, ενώ οι γυναίκες τους χαιρετούν και τους εμψυχώνουν από τα τείχη Βλ Για μια πληρέστερη περιγραφή του ρυτού βλ. Hood 1993: και Βασιλικού 1995: 51-

27 27 Όσον αφορά τη συγκεκριμένη αναπαράσταση έχουν γραφτεί πολλές υποθέσεις γύρω από το ποια πόλη εικονίζεται, τι καταγωγής είναι οι πολεμιστές, ποιες είναι οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές και αν τελικά απεικονίζεται ένα ιστορικό συμβάν. Έχει υποστηριχτεί ότι η πόλη μπορεί να βρίσκεται κάπου στην Κρήτη, εξαιτίας των μινωικών χαρακτηριστικών που υπάρχουν σε αυτή ή στις Κυκλάδες (Hood 1993: 199) ή ακόμα και στα παράλια της Μικράς Ασίας, όπου έσπευσαν συμμαχικές δυνάμεις για να βοηθήσουν τους κατοίκους που δέχονται επίθεση (Evans 1930: 97-99). Παράλληλα, υπάρχει μια ολόκληρη συζήτηση γύρω από τη μινωική ή μυκηναϊκή ή άλλη καταγωγή των πολεμιστών με βάση τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά τους, τη γύμνια των ελαφριά οπλισμένων υπερασπιστών της πόλης, τη διαφορά με τους άλλους, εξοπλισμένους με το μυκηναϊκό τρόπο, πολεμιστές και το γεγονός ότι χρησιμοποιείται η σφεντόνα ως όπλο από ορισμένους από αυτούς. 15 Θεωρείται, επίσης, πιθανό ότι ο εμπνευστής του αγγείου είχε κάποια ανάμνηση ή ακόμα και εμπειρία ενός πραγματικού γεγονότος, την οποία και απεικόνισε, χωρίς ωστόσο να μπορεί να χρησιμεύσει αυτό από μόνο του ως ιστορικό στοιχείο (Βασιλικού 1995: 55). Φυσικά, εδώ μας ενδιαφέρει η απεικόνιση των τριών γυμνών σφενδονητών, που ανήκουν στην ίδια ομάδα με τους τοξότες και υπερασπίζονται την οχυρωμένη πόλη. Ο καλλιτέχνης του ρυτού φαίνεται να γνωρίζει αρκετά καλά τη χρήση της σφεντόνας σε αντίθεση με αυτή του τόξου, πράγμα που γίνεται αντιληπτό από τη σωστή στάση που έχουν οι πολεμιστές τη στιγμή που είναι έτοιμοι να εκσφενδονίσουν το βλήμα τους σε συνδυασμό με τη λανθασμένη τοποθέτηση των τοξοτών. Έτσι, το ένα χέρι, το αριστερό στη συγκεκριμένη περίπτωση, κρατά σταθερά τα δύο άκρα της σφεντόνας και είναι έτοιμο εντός δευτερολέπτων να την περιστρέψει, ενώ το δεξί χέρι βοηθά με το να κρατά το βλήμα μέσα στη θήκη μέχρι την εκσφενδόνιση. Μολονότι συμπεραίνεται ότι οι σφενδονητές του ρυτού είναι αριστερόχειρες, το γεγονός αυτό σπανίζει στις υπόλοιπες αναπαραστάσεις. Ωστόσο και η στάση του σώματος και ο τρόπος που κρατούν την σφεντόνα ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, κάτι που δεν ισχύει για τη στάση των τοξοτών, διότι προτάσσουν μπροστά το λάθος πόδι (Buchholz 1965: 138, 147, 150). Επομένως, γίνεται φανερό ότι οι σφενδονητές και ταυτόχρονα ο ίδιος ο δημιουργός του ασημένιου ρυτού είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με το αντικείμενο και επιπλέον ότι η σφεντόνα πρέπει να συμπεριλαμβανόταν ανάμεσα στα όπλα της Εποχής του Χαλκού. Σε αυτό συνηγορούν και τα βλήματα σφεντόνας που έχουν εντοπιστεί στο χώρο του Αιγαίου. Αλλά κάτι τέτοιο δε σημαίνει ότι ήταν και το μοναδικό όπλο, διότι για να κερδίσει τη μάχη μια ομάδα έχει ανάγκη τόσο από τους βαριά εξοπλισμένους στρατιώτες όσο και από τους Βλ. Buchholz 1965: για την εξέλιξη αυτής της συζήτησης.

28 28 ελαφριά οπλισμένους με τόξα και σφεντόνες πολεμιστές. Το πιο σημαντικό στοιχείο που προκύπτει από την αναπαράσταση του αγγείου είναι η επιβεβαίωση της στρατιωτικής χρήσης της σφεντόνας στην Εποχή του Χαλκού, μιας εποχής που όπως όλα δείχνουν δεν ήταν τελείως ειρηνική (Buchholz 1965: , Vutiropulos 1991: 90). Ο τύπος του σφενδονητή, όμως, εμφανίζεται πολύ νωρίτερα από το Αιγαίο στην περιοχή της Αιγύπτου, χωρίς ωστόσο να μπορούμε να πούμε ότι ο μινωίτης ή μυκηναίος καλλιτέχνης του ρυτού αντιγράφει τα προγενέστερα αυτά παραδείγματα. Έτσι, σε τοιχογραφία από το Beni Hasan απεικονίζεται ένας πολεμιστής, ο οποίος κρατά στο δεξί του χέρι και περιστρέφει περίπου στο ύψος των ώμων του μια σφεντόνα, ενώ στο αριστερό κατεβασμένο χέρι κρατά ένα τόξο (Εικόνα 5). Επίσης από το Beni Hasan προέρχεται η αναπαράσταση ενός σφενδονητή ακριβώς τη στιγμή που παίρνει φόρα για να εκσφενδονίσει το όπλο του. Αυτός συγκρατεί με τα δυο του χέρια τη σφεντόνα, στο ύψος περίπου της μέσης του και φορά επιπλέον ένα σάκο στην πλάτη του, ο οποίος προφανώς περιέχει βλήματα (Εικόνα 6). Πολύ μεταγενέστερα, στην Αίγυπτο των ρωμαϊκών χρόνων και πιο συγκεκριμένα στη στήλη του Τραϊανού υπάρχει η απεικόνιση ενός πολεμιστή πλήρως εξοπλισμένου. Στο δεξί του χέρι έχει μια σφεντόνα, στο αριστερό του κρατά ασπίδα, στη μέση του φορά ένα εγχειρίδιο και στην πλάτη του είναι περασμένος ένας σάκος με πολλά βλήματα (Εικόνα 7). Φυσικά, η αναπαράσταση αυτή δεν είναι αρκετά ρεαλιστική στην περίπτωση που ο πολεμιστής βρίσκεται εν ώρα μάχης, καθώς είναι ιδιαίτερα φορτωμένος και το αριστερό του χέρι δεν είναι ελεύθερο για να βοηθήσει στη ρίψη των βλημάτων (Buchholz 1965: , 151). EIKONA 5 EIKONA 6

29 29 EIKONA 7 Ένα διαφορετικό τύπο σφενδονητή φέρνουν στην επιφάνεια τα ασσυριακά ανάγλυφα, όπου επιλέγεται να απεικονιστεί η στιγμή λίγο πριν η περιστρεφόμενη στο δεξί χέρι σφεντόνα αφήσει ελεύθερο το βλήμα (Εικόνα 8). Οι Ασσύριοι πολεμιστές παρουσιάζονται με κράνος στο κεφάλι και πανοπλία στο σώμα. Δίπλα τους και κάτω στο έδαφος υπάρχουν συγκεντρωμένα βλήματα, ώστε να εξασφαλίζεται η άμεση πρόσβαση σε αυτά, ενώ στο αριστερό τους χέρι κρατούν το επόμενο βλήμα που θα χρησιμοποιήσουν. Την ίδια σκηνή αντιγράφει πολύ αργότερα ο καλλιτέχνης ενός αμφορέα τύπου Nola, μόνο που εδώ ο πολεμιστής κρατά τη σφεντόνα στο αριστερό χέρι, γεγονός που δε συνηθίζεται (Εικόνα 9). Επιπλέον, στο συγκεκριμένο τύπο τονίζεται περισσότερο το μέγεθος του βλήματος, το οποίο ουσιαστικά είναι πολύ μεγαλύτερο από το θύλακα της σφεντόνας (Buchholz 1965: 149).

30 30 EIKONA 8 EIKONA 9 Παρόμοια στάση με αυτή των σφενδονητών του ασημένιου Ρυτού της Πολιορκίας συναντά κάποιος σε ανάγλυφα αραμαϊκής τέχνης του ενάτου αιώνα π.χ. στο Tell Halaf της Συρίας (Εικόνα 10). Και εδώ δηλαδή ο πολεμιστής κρατά με τα δυο του χέρια τη σφεντόνα και προβάλλει μπροστά το αριστερό του πόδι. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο σφενδονητής του Tell Halaf είναι δεξιόχειρας και η σφεντόνα τεντώνεται στο ύψος του κεφαλιού και όχι πάνω από αυτό. Επίσης, στο συγκεκριμένο ανάγλυφο ο θεατής βλέπει το δεξί προ-

31 31 EIKONA 10 EIKONA 11 EIKONA 12 EIKONA 13

32 32 φίλ του σφενδονητή, ενώ στο αγγείο βλέπει το αριστερό. Ακριβώς η ίδια στάση με το ανάγλυφο απεικονίζεται και σε νομίσματα από την Άσπενδο, που χρησιμοποιούνται κυρίως τον τέταρτο και τρίτο αιώνα π.χ. (Εικόνα 11). Άλλη μία απεικόνιση σφενδονητή εντοπίζεται στο διάκοσμο ενός ετρουσκικού τάφου, στον επονομαζόμενο Tomba della caccia e pesca στην Tarquinia, που έχει ως θέμα το κυνήγι υδρόβιων πτηνών και χρονολογείται περίπου το 520 π.χ. (Εικόνα 12). Εδώ παρατηρείται η ίδια ακριβώς στάση σώματος με αυτή του σφενδονητή του ρυτού, δηλαδή η προβολή του αριστερού ποδιού και το κράτημα της σφεντόνας πάνω από το κεφάλι με τα δύο χέρια, με μοναδική διαφορά το γεγονός ότι ο σφενδονητής του τάφου είναι δεξιόχειρας (Buchholz 1965: , 150). Τέλος, μια διαφορετική εικόνα σφενδονητή παρουσιάζεται σε μία βραχογραφία της Εποχής του Σιδήρου από το Τρεν της Αλβανίας (Εικόνα 13). Πρόκειται για έναν έφιππο άνδρα που βγήκε για κυνήγι με σφεντόνα στο δεξί χέρι και με τη συνοδεία σκύλου (Βουτυρόπουλος 1996: 67). Από τις παραπάνω απεικονίσεις γίνεται αντιληπτό ότι η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε από διαφορετικούς λαούς και σε διαφορετικές εποχές για κυνηγετικούς και στρατιωτικούς κυρίως σκοπούς. Παράλληλα, ο τύπος του σφενδονητή εμπεριέχει πληροφορίες γύρω από τον τρόπο βολής μιας σφεντόνας και κατάλληλης στάσης του σώματος. Ο μοναδικός γυμνός πολεμιστής προέρχεται από το ρυτό, ενώ μόνο σε δύο παραδείγματα (στο ρυτό και στον αμφορέα) την ώθηση στη σφεντόνα δίνει το αριστερό χέρι. Επίσης, από τις αναπαραστάσεις επιβεβαιώνεται η υπόθεση ότι τα βλήματα μεταφέρονταν σε σάκους, γεγονός που δεν μπορούσε να τεκμηριωθεί αρχαιολογικά, εξαιτίας προφανώς της φθαρτότητας των υλικών κατασκευής τους. Συμπερασματικά, πάντως, μπορεί να ειπωθεί ότι το μοτίβο του σφενδονητή δεν είναι ιδιαίτερα συχνό στην τέχνη της αρχαιότητας, χωρίς όμως αυτό να οδηγεί και στην υπόθεση ότι η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε σε μικρό ποσοστό από τους πολιτισμούς του Αιγαίου και της Ανατολής. Οι γραπτές πηγές σε συνδυασμό με τις αναπαραστάσεις που παρατέθηκαν και πολύ περισσότερο οι εκατοντάδες πεσσοί που εντοπίστηκαν στον αρχαίο κόσμο δε μαρτυρούν υπέρ μιας περιορισμένης χρήσης της σφεντόνας.

33 Το Τοξο Μολονότι η συζήτηση περιστρέφεται κατά βάση γύρω από τη σφεντόνα και τα αρχαιολογικά κατάλοιπά της, κρίνεται αναγκαίο να ακολουθήσει και μια σύντομη αναφορά για το τόξο, διότι τα δύο αυτά αποτελούν τα μοναδικά όπλα μακριάς εμβέλειας της Νεολιθικής και της Εποχής του Χαλκού και πολύ συχνά συσχετίζονται και συγκρίνονται (βλ. παραπάνω). Όσον αφορά το ζήτημα της πρώτης εμφάνισης του τόξου και των αιχμών βέλους στο χώρο του Αιγαίου, τα πράγματα είναι αρκετά συγκεχυμένα, αν και οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι το τόξο πρωτοεμφανίστηκε στη Βαλκανική στις αρχές της Νεότερης Νεολιθικής. Ανάμεσα σε αυτούς ο Γ. Μυλωνάς (1928: 41, ) που υποστηρίζει ότι το τόξο είναι από τα σημαντικότερα όπλα της Νεότερης Νεολιθικής κυρίως στην περιοχή της Θεσσαλίας και συνυπάρχει την περίοδο αυτή με τη σφεντόνα σε οικισμούς όπως το Διμήνι, το Ραχμάνι και οι Φθιώτιδες Θήβες. Με τη χρονολόγηση αυτή συνηγορούν οι Belmont και Renfrew (1964: ), ο Δ. Ρ. Θεοχάρης (1973: 109) και η Α. Μουνδρέα-Αγραφιώτη (1996: 104) επεκτείνοντας ταυτόχρονα την περιοχή χρήσης των αιχμών από οψιανό και πυριτόλιθο στη Νότια Ελλάδα και στις Κυκλάδες. Ο S. S. Weinberg, ωστόσο, με βάση τα ευρήματα στην Ελάτεια (Weinberg 1962: 206) και στην Κόρινθο (Robinson and Weinberg 1960: 251) προτείνει μια πρωιμότερη εισαγωγή του τόξου, κατά τη διάρκεια δηλαδή της Μέσης Νεολιθικής περιόδου. Οι αιχμές, όμως, που βρέθηκαν στις δύο αυτές περιοχές δεν προέρχονται από ακριβώς στρωματογραφημένη θέση, γεγονός που καθιστά το επιχείρημα του S. S. Weinberg λιγότερο ισχυρό (Vutiropulos 1991: 57-58). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο G. Childe (1925: 68, 1951: 2) είχε υποστηρίξει ότι η χρήση του τόξου επιβεβαιώνεται για πρώτη φορά στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, άποψη η οποία δεν ισχύει πλέον, καθώς νεότερες έρευνες έφεραν στην επιφάνεια αιχμές βέλους από νεολιθικούς οικισμούς. Επομένως, μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα σχεδόν ότι στην αρχή της Νεότερης Νεολιθικής εμφανίζεται το τόξο, ένα νέο είδος όπλου μακριάς εμβέλειας, το οποίο συνυπάρχει για πολλούς αιώνες με τη σφεντόνα. Όπως και στην περίπτωση της σφεντόνας, η μοναδική απόδειξη της ύπαρξης και εξάπλωσής του είναι τα αντικείμενα που έβαλαν το στόχο, με άλλα λόγια οι λίθινες αιχμές βελών. Κάτι τέτοιο όμως δε σημαίνει απαραίτητα ότι το τόξο ήταν και τελείως άγνωστο νωρίτερα. Οι προϊστορικοί άνθρωποι θα μπορούσαν κάλλιστα να χρησιμοποιήσουν ένα ξύλινο τόξο με κατάλληλα διαμορφωμένο άκρο. Είναι δύσκολο επιπλέον να υποστηριχτεί ότι όλες οι αιχμές χρησίμευσαν ως κεφαλές βελών. Για παράδειγμα λίθινες αιχμές από το Σάλιαγκο ερμηνεύτηκαν ως σύνεργα αλιείας (Evans and

34 34 Renfrew 1968: 79-80). Αιχμές βελών από οψιανό κυρίως αλλά και από πυριτόλιθο εντοπίστηκαν σε πολλούς οικισμούς της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας, στις Κυκλάδες και σε μικρότερο ποσοστό στη Βόρεια Ελλάδα. Υπάρχουν περιπτώσεις οικισμών, όπου παρατηρείται ταυτόχρονη χρήση σφεντόνας και τόξου (όπως π.χ. στην Αλεπότρυπα, στη Λέρνα, στην Κόρινθο, στο Διμήνι, στο Ραχμάνι κ.α.) και άλλες θέσεις όπου προτιμάται μόνο το τόξο (όπως π.χ. το Φράγχθι, το Τηγάνι Σάμου, η Βάρκα Ευβοίας, η Κεφάλα Κέας, η Ελάτεια, το Τσαγγλί κ.α.) ή μόνο η σφεντόνα (όπως π.χ. η Οτζάκι Μαγούλα, η Αράπη Μαγούλα, η Όλυνθος, το Ντικιλί-Τας, η Παραδημή κ.α.). 16 Το εμπόριο και η διανομή του οψιανού θεωρούνται οι αιτίες για τη γρήγορη εξάπλωση και εντατική χρήση των αιχμών βέλους. Δεν είναι τυχαίο ότι η πλειονότητα των αιχμών συναντιέται στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα και στα νησιά των Κυκλάδων, στις περιοχές δηλαδή όπου η διακίνηση του οψιανού είναι εντονότερη. Είναι πιθανόν να υπήρχαν και εξειδικευμένοι κατασκευαστές λίθινων αιχμών (Vutiropulos 1991: 89, 105). Διαπιστώνεται, επίσης, ότι μέσα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, από το 4000 έως το 3500 π.χ. περίπου, η χρήση του τόξου εξαπλώνεται σε ολόκληρη τη Βαλκανική χερσόνησο και συνυπάρχει με τη σφεντόνα σε όλη τη διάρκεια της Νεότερης Νεολιθικής, της Τελικής Νεολιθικής ή της Χαλκολιθικής Εποχής. Αυτό αποδεικνύουν οι αιχμές και τα βλήματα που βρέθηκαν σε δεκάδες οικισμούς της Αλβανίας, της πρώην Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας. 17 Έχει ήδη αναφερθεί ότι το τόξο χρησιμοποιείται από την έβδομη χιλιετία περίπου στην Εγγύς Ανατολή και στην Ανατολία, πολύ νωρίτερα δηλαδή από το χώρο της Βαλκανικής. Τέλος, οι αναπαραστάσεις με τοξότες στο χώρο του Αιγαίου είναι το ίδιο σπάνιες με τις αντίστοιχες των σφενδονητών. Εκτός από το Ρυτό της Πολιορκίας, απεικόνιση τοξότη υπάρχει σε βραχογραφία με θέμα το κυνήγι από τη σπηλιά Ασφέντου στην Κρήτη (Παπουτσάκης 1972: 107 κ.ε. εικόνα: 17), σε μία λίθινη πινακίδα από τον οικισμό της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού Κορφάρι των Αμυγδαλιών (ή Κορφή τ Αρωνιού) στη Νάξο, όπου απεικονίζεται ένας τοξότης και ένα ζώο πάνω σε πλοιάριο, (Ντούμας 1965, εικόνα: 4) και σε σφραγίδες της Μέσης Μινωικής περιόδου που βρέθηκαν στην Κνωσό και στα Μάλλια (Evans 1927, εικόνα: 23e και Treuil et al. 1996: 243, εικόνα: 19ιδ). Σε αυτό το σημείο ολοκληρώνεται το εισαγωγικό κεφάλαιο γύρω από την ευρύτερη παρουσία και χρήση της σφεντόνας κατά βάση, και του τόξου κατ επέκταση, στον αρχαίο 16 Βλ. Vutiropulos 1991: 53-63, όπου υπάρχει αναφορά των ευρημάτων της κάθε θέσης. 17 Βλ. Vutiropulos 1991: για την αναλυτική παρουσίαση των ευρημάτων της κάθε θέσης.

35 35 κόσμο. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει μια πιο εκτεταμένη παρουσίαση των αρχαιολογικών καταλοίπων της σφεντόνας, των πεσσών δηλαδή, που έχουν εντοπιστεί σε νεολιθικές θέσεις στην Ελλάδα (βλ. τρίτο κεφάλαιο), αφού βέβαια πρώτα γίνει λόγος για τα αντίστοιχα ευρήματα από το Δισπηλιό.

36 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

37 To Νεολιθικο Δισπηλιο Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστούν τόσο το σύνολο των βλημάτων σφεντόνας που έχουν βρεθεί κατά τη διάρκεια των πολυετών ανασκαφών στο Δισπηλιό Καστοριάς όσο και τα πρώτα συμπεράσματα που προκύπτουν μετά τη μελέτη του υλικού. Πριν, όμως, γίνει αυτό θεωρώ απαραίτητο να δοθούν κάποιες πληροφορίες για τον ίδιο το νεολιθικό οικισμό σχετικά με τον αρχικό εντοπισμό του και τα πρώτα ευρήματα, με τη χρονολόγησή του και την πορεία των ερευνών μέχρι σήμερα. Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης θα αποκτήσει μια σφαιρική εικόνα για τη θέση και θα μπορέσει να τοποθετήσει, νοερά τουλάχιστον, τα αντικείμενα για τα οποία γίνεται λόγος στο περιβάλλον όπου αυτά κατασκευάστηκαν, χρησιμοποιήθηκαν και στη συνέχεια θάφτηκαν κάτω από το χώμα μέσω των διαφόρων αποθετικών και μετά-αποθετικών διαδικασιών μέχρι τη στιγμή που η αρχαιολογική σκαπάνη τα έφερε και πάλι στο φως.

38 38 Το χωριό Δισπηλιό (ή κατά την παλαιότερη ονομασία του Δουπιάκοι) βρίσκεται στη νοτιοδυτική μεριά της λίμνης της Καστοριάς και αριθμεί σήμερα λίγες εκατοντάδες μόνιμων κατοίκων. Αξίζει να τονιστεί ότι η θέση με τα αρχαιολογικά λείψανα είναι γνωστή και ως Νησί, διότι παλαιότερα περιβαλλόταν από τα νερά της λίμνης, τα οποία τις τελευταίες δεκαετίες έχουν υποχωρήσει. Στη θέση αυτή υπάρχει και η εκκλησία της Αναλήψεως, η οποία χτίστηκε μάλλον στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Το 1932 και ενώ διεξήγε επιφανειακές έρευνες στη Δυτική Μακεδονία με σκοπό να μελετήσει και να συσχετίσει τους αρχαίους Μακεδόνες με την περιοχή ο Αντώνιος Κεραμόπουλλος, καθηγητής της αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο των Αθηνών, ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε την ύπαρξη ενός προϊστορικού οικισμού μέσα στη λίμνη. Εκείνη τη χρονιά η στάθμη της λίμνης λόγω ξηρασίας είχε κατέβει αρκετά με αποτέλεσμα να φανούν οι κορυφές εκατοντάδων πασσάλων, οι οποίοι κάποτε στήριζαν τις καλύβες μιας προϊστορικής κοινότητας. Τα πρώτα κινητά ευρήματα που περισυνέλλεξε από τις όχθες της λίμνης ήταν κάποια λίθινα εργαλεία. Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν δοκιμαστικές ανασκαφές από τον ίδιο, στην πορεία των οποίων εντόπισε και άλλους πασσάλους, εκατοντάδες λίθινα λειασμένα εργαλεία και άλλα από πυριτόλιθο, καθώς επίσης και πλήθος οστράκων από χονδροειδή χειροποίητα αγγεία. Φαίνεται ακόμα ότι το Νησί περιβαλλόταν από ένα τείχος με καλά λαξευμένους λίθους και δίπυλο στη νότια πλευρά του, του οποίου όμως τα θεμέλια από τη μεριά της λίμνης δεν υπήρχαν πλέον. Ο Α. Κεραμόπουλλος υποστήριξε ότι το τείχος αποτελεί έργο των χρόνων του Αρχελάου ( π.χ.). 1 Χρειάστηκε να περάσουν άλλες τρεις δεκαετίες για να ξανασυζητηθεί στην αρχαιολογική κοινότητα η περίπτωση του Δισπηλιού. Το 1965 κατέβηκε και πάλι η στάθμη της λίμνης λόγω ανομβρίας και τότε ο καθηγητής της αρχιτεκτονικής στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Νικόλαος Μουτσόπουλος, που βρισκόταν στην περιοχή στο πλαίσιο της μελέτης του για τις βυζαντινές εκκλησίες του νομού Καστοριάς, παρατήρησε τις κορυφές των πασσάλων στις όχθες της λίμνης και αποφάσισε να τους αποτυπώσει σχεδιαστικά. Παράλληλα, κατέγραψε τα λίθινα εργαλεία που είχαν εντοπιστεί από την εποχή του Α. Κεραμόπουλλου ή και αργότερα από τους δασκάλους και μαθητές του χωριού. Ο Ν. Μουτσόπουλος διατύπωσε τις παρατηρήσεις του για το χώρο και το ελληνιστικό τείχος και στη συνέχεια παρέδωσε όλο το υλικό που είχε συγκεντρώσει στον καθηγητή Σπυρίδωνα Μαρινάτο, ο οποίος και 1 Για τις πρώτες συνοπτικές αναφορές των ερευνών του στην περιοχή βλ. Κεραμόπουλλος 1932: , 1938: και 1940:

39 39 το δημοσίευσε στο νέο για την εποχή αρχαιολογικό περιοδικό, τα Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών (Μαρινάτος 1968: ). Λίγα χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Ν. Μουτσόπουλος δημοσίευσε ένα άρθρο για την περιοχή της Καστοριάς και την ιστορία της κάνοντας μνεία όχι μόνο στον προϊστορικό οικισμό του Δισπηλιού αλλά και στους λιμναίους οικισμούς της Ευρώπης (Μουτσόπουλος 1974: ). Λίγο πριν ξεκινήσουν οι συστηματικές ανασκαφές στο Νησί, το Δισπηλιό καταγράφεται στη βιβλιογραφία ως ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα παραδείγματα πασσαλόπηκτων οικισμών στην περιοχή των Βαλκανίων (Kokkinidou and Trantalidou 1991: 96). Το 1992, εξήντα χρόνια δηλαδή μετά τον αρχικό εντοπισμό της θέσης από τον Α. Κεραμόπουλλο, άρχισε η πανεπιστημιακή ανασκαφή και συστηματική έρευνα του νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού υπό την εποπτεία του καθηγητή αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ. Χ. Χουρμουζιάδη. Δεκαπέντε χρόνια μετά, η ανασκαφή έχει επεκταθεί σε τέσσερεις ανασκαφικούς τομείς και αριθμεί πλήθος ανακοινώσεων σε συνέδρια, άρθρα σε περιοδικά και μία πρώτη δημοσίευση με τα πρώτα συμπεράσματα ή καλύτερα την «πρώτη εντύπωση» (Χουρμουζιάδης 2002). Το Δισπηλιό αποτελεί τον πρώτο ανασκαμμένο λιμναίο νεολιθικό οικισμό στην Ελλάδα και τα ευρήματά του, κινητά και σταθερά, προσφέρουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την οργάνωση του χώρου, την οικονομία και την ιδεολογία των κατοίκων του. Πρόκειται για μια νεολιθική γεωργοκτηνοτροφική κοινότητα που αναπτύσσεται και οργανώνεται στις όχθες της λίμνης, που χτίζει τις καλύβες της είτε πάνω σε ξύλινες πλατφόρμες είτε στο στέρεο έδαφος, που εκμεταλλεύεται στο μέγιστο βαθμό το γύρω φυσικό περιβάλλον. Μέσα από τα ευρήματα της ανασκαφής μπορεί κάποιος να αναπλάσει σε γενικές γραμμές (και με κάθε επιφύλαξη φυσικά που προκαλούν τα περιορισμένα ανασκαφικά δεδομένα) τη ζωή και την καθημερινότητα των νεολιθικών κατοίκων του οικισμού. Ο προϊστορικός Δισπηλιώτης λοιπόν καλλιεργεί την εύφορη γη δίπλα στη λίμνη και θερίζει το χωράφι του προφανώς με τις λεπίδες που έχει φτιάξει από πυριτόλιθο. 2 Τα προϊόντα που παράγει είναι το σιτάρι, το κριθάρι, η ρόβη, το λαθούρι, το μπιζέλι, η φακή και το λινάρι. Παράλληλα όμως συλλέγει άγριους καρπούς και φρούτα για να συμπληρώσει και να εμπλουτίσει τη διατροφή του, όπως σύκα, αχλάδια, βατόμουρα, κράνα, φουντούκια και 2 Bλ. Τσαγκούλη 2002: για τα λίθινα λαξεμένα εργαλεία από πυριτόλιθο.

40 40 σταφύλια. 3 Επίσης, αλέθει το σιτάρι του πάνω στις μυλόπετρες. 4 Εκμεταλλεύεται τα άγρια και τα εξημερωμένα ζώα όχι μόνο για το κρέας ή το δέρμα τους, αλλά και για τα κόκαλα και τα κέρατά τους 5, τα οποία μετατρέπει σε πολύτιμα εργαλεία. Κόβει ξύλα μάλλον από το διπλανό δάσος με τα κοφτερά λίθινα τσεκούρια του, για να κατασκευάσει με αυτά την καλύβα και τη βάρκα του και να στειλεώσει τα λίθινα εργαλεία του. 6 Στο κυνήγι χρησιμοποιεί κατά πάσα πιθανότητα μια δερμάτινη ή πλεκτή σφεντόνα και πήλινα ή λίθινα βλήματα (βλ. στον κατάλογο παρακάτω) ή ακόμα ένα ξύλινο τόξο και αιχμές βέλους από πυριτόλιθο. 7 Με τη βοήθεια οστέινων αγκιστριών, πήλινων και λίθινων βαριδίων πιάνει από τη λίμνη ψάρια. 8 Χτίζει πήλινους φούρνους ή ανάβει φωτιές στο ύπαιθρο για να παρασκευάσει την τροφή του και να ψήσει τα αγγεία του. Κατασκευάζει μικρά ή μεγάλα αγγεία, ανοιχτά ή κλειστά, με χοντρά ή λεπτά τοιχώματα, με διακόσμηση και χρώμα ή χωρίς αυτά. Τα πιο χαρακτηριστικά σχήματα της κεραμικής του είναι οι δίσκοι (plateaux), τα βαρκόσχημα, οι φρουτιέρες και τα τετραποδικά. Η ύπαρξη μεγάλων πιθαριών υπονοεί ίσως την μικρής κλίμακας αποθηκευτική πρακτική που υιοθέτησε ο κάτοικος του λιμναίου οικισμού. 9 Η ζωή στο νεολιθικό Δισπηλιό δεν περιορίζεται απλά και μόνο στα θέματα επιβίωσης. Ο κάτοικος της λίμνης βρίσκει το χρόνο και έχει τη δημιουργική διάθεση να ασχοληθεί και με άλλα πράγματα, να πλάσει πήλινα ειδώλια με τα οποία αναπαριστά εικόνες από το περιβάλλον του, να στολίσει το σώμα του με όστρεα και χάντρες, να σχηματίσει χαράγματα και ακατανόητα σε εμάς σύμβολα πάνω στον πηλό και στο ξύλο, να μετατρέψει ένα οστό σε φλογέρα. Πίσω από τις δραστηριότητες αυτές κρύβεται μια δυναμική κοινωνία που παρατηρεί τον περιβάλλοντα χώρο και τα φυσικά φαινόμενα και προσπαθεί να τα κατανοήσει και να τα αντιμετωπίσει, μια ανθρώπινη κοινωνία που μοιράζεται τη γνώση και την εμπειρία. Πρόκειται παράλληλα για μια ομάδα ανθρώπων που έχει διαδραστική σχέση με τη λίμνη και βγαίνει άλλοτε νικήτρια και άλλοτε ηττημένη από τις περιβαλλοντικές προκλήσεις, 3 Προφορική επικοινωνία με τη μελετήτρια του αρχαιοβοτανολογικού υλικού της ανασκαφής Ε. Μαργαρίτη. Βλ.επίσης Μαγκαφά 2002: για τα αποτελέσματα της προκαταρκτικής αρχαιοβοτανικής μελέτης του οικισμού. 4 Bλ. Τουλούμης 2002: , όπου υπάρχει η καταγραφή των μυλοπετρών και των τριπτήρων της θέσης. 5 Προφορική επικοινωνία με τις μελετήτριες του οστεολογικού υλικού της ανασκαφής Dr. Ν. Φωκά-Κοσμετάτου και Ε. Σαμαρτζίδου. 6 Bλ. Στρατούλη 2002: για τα εργαλεία από λίθο, οστό και κέρατο. 7 Bλ. Τσαγκούλη 2002: για τις αιχμές βελών από πυριτόλιθο. 8 Bλ. Αλματζή 2002: , όπου υπάρχουν πληροφορίες για τους τρόπους και τα εργαλεία αλιείας. 9 Bλ. Βούλγαρη 2002: και Σωφρονίδου 2002: για την κεραμική της θέσης.

41 41 αλλά που ποτέ δεν εγκαταλείπει τον αέναο αγώνα για μια καλύτερη ζωή. 10 Σύμφωνα με την μελέτη των αρχιτεκτονικών στοιχείων του οικισμού διακρίνονται τρεις οικιστικές φάσεις. Στην αρχαιότερη, τη «λιμναία» φάση (Φάση Γ, Βάθος: 1,60-2,20μ.), η κατοίκηση αναπτύσσεται πάνω σε λίγο ή πολύ υπερυψωμένες ξύλινες πλατφόρμες μέσα στα ρηχά νερά της λίμνης. Οι ευνοϊκές συνθήκες υγρασίας επέτρεψαν την πολύ καλή διατήρηση των ευρημάτων, αλλά και πολλών οργανικών καταλοίπων. Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από τον εντοπισμό αρκετών οριζόντιων ξύλων και ενός σημαντικού αριθμού θραυσμάτων δομικών υλικών από πηλό. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν κατασκευές, οι οποίες συγκροτούνται από έναν ικανό αριθμό πασσάλων, από τους οποίους άλλοι σχετίζονται με την τοιχοποιία, ενώ άλλοι υποστήριζαν οριζόντια ξύλινα δάπεδα. Στην «αμφίβια» φάση (Φάση Β, Βάθος: 1,00-1,60μ.) και ενώ η στάθμη της λίμνης σταδιακά υποχωρεί οι καλύβες χτίζονται κοντά στην όχθη. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της φάσης είναι ο εξαιρετικά μικρός αριθμός οριζόντιων κατασκευαστικών στοιχείων σε σύγκριση με τα κατακόρυφα. Ο μεγάλος αριθμός βαθιών πασσαλοτρυπών παραπέμπει στην ύπαρξη πλατφορμών με πολύ μικρό ύψος πάνω σε υγρό χώμα. Αργότερα στη «χερσαία» φάση (Φάση Α, Βάθος: 0,00-1,00μ.), όταν το νερό μειωθεί κι άλλο, ο οικισμός οργανώνεται πλέον στο στέρεο έδαφος ενός εξάρματος που δημιουργήθηκε στη λίμνη ως αποτέλεσμα είτε των ανθρωπογενών επιχώσεων προγενέστερων φάσεων είτε ενδεχομένων γεωλογικών δράσεων. Ο οικισμός αποκτά πλέον τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής χερσαίας νεολιθικής θέσης. Οι κατασκευές που εντοπίζονται είναι πασσαλόπηκτες θεμελιωμένες κατ ευθείαν στο έδαφος, τα δάπεδα είναι στρωμένα με πηλό και στις τοιχοποιίες χρησιμοποιούνται πλιθιά, αλλά και πλεκτή τοιχοποιία που συνδυάζει μικρής διαμέτρου εύκαμπτα ξύλα ή καλάμια με παχιά στρώματα πηλού. Στη φάση αυτή ανήκουν και τα τρία αποτυπώματα βαρκών που βρέθηκαν στον Ανατολικό Τομέα της ανασκαφής (Αλματζή et al. 1997: , Χουρμουζιάδη και Γιαγκούλης 2002: 70-74). Τα πρώτα δείγματα έφυδρου ξύλου που χρονολογήθηκαν με τη μέθοδο του C 14 από το εργαστήριο Αρχαιομετρίας «Δημόκριτος» έδωσαν ηλικίες της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου (Φακορέλλης και Μανιάτης 2002: ). Σίγουρα πάντως στο μέλλον θα χρειαστεί η συστηματικότερη χρονολόγηση περισσότερων δειγμάτων, καθώς τα ευρήματα που έρχονται συνεχώς στο φως υποδεικνύουν τόσο μια προγενέστερη όσο και μια μεταγενέστερη 10 Βλ. Χουρμουζιάδης 2002:

42 42 χρήση του χώρου. Στο πλαίσιο αυτής της μεταγενέστερης χρήσης του χώρου εντάσσεται και η λίθινη κατασκευή, μέρος της οποίας είχε αρχικά αποκαλυφθεί από τον Ν. Μουτσόπουλο το Επτά χρόνια αργότερα ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφή αυτής της κατασκευής και η πρώτη εντύπωση κάνει λόγο για έναν λίθινο περίβολο που εκτεινόταν κατά μήκος της λίμνης, στα βόρεια του νεολιθικού οικισμού, προφανώς για να προστατεύει τους κατοίκους από την απότομη άνοδο της στάθμης της λίμνης, χωρίς να αποκλείεται βέβαια και ο οχυρωματικός χαρακτήρας μιας τέτοιας κατασκευής. Η προτεινόμενη χρονολόγηση για τον περίβολο είναι αυτή της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (περίπου το 1100 π. Χ.). Προς το παρόν όμως δεν έχουν εντοπιστεί τα οικιστικά υπολείμματα αυτής της περιόδου. Αυτή η απουσία δεδομένων μπορεί τελικά να μην οφείλεται στην έλλειψή τους, αλλά στο γεγονός ότι η θέση είχε υποστεί πολλές επεμβάσεις τον εικοστό αιώνα είτε για στρατιωτικούς σκοπούς είτε λόγω της μετατροπής της σε αθλητικό γήπεδο. Η παρουσία πάντως αυτής της τεράστιας κατασκευής υποδηλώνει μια συντονισμένη και οργανωμένη προσπάθεια πολλών ανθρώπων που εργάστηκαν ικανό αριθμό ωρών για να φέρουν εις πέρας ένα κοινοτικό και χρήσιμο για όλους έργο (Τουλούμης και Χατζητουλούσης 2002: 75-88). Η ανασκαφή στο Νησί και η μελέτη του υλικού συνεχίζεται ακόμα. Μάλιστα η φετινή ανασκαφική περίοδος έδωσε σημαντικά ευρήματα και ενδιαφέρουσες πληροφορίες τόσο για το λίθινο περίβολο όσο και για το νεολιθικό σπίτι, τα οποία μελετούνται και τα συμπεράσματά τους θα ανακοινωθούν εν ευθέτω χρόνο. Αυτή την περίοδο οργανώνεται και το ανασκαφικό πάρκο στο χώρο, σχέδιο το οποίο φιλοδοξεί να φέρει πιο κοντά τον επισκέπτη στο νεολιθικό παρελθόν. Όπως ειπώθηκε παραπάνω, μία από τις δραστηριότητες του νεολιθικού κατοίκου της λίμνης ήταν και το κυνήγι, στο οποίο μεταξύ άλλων χρησιμοποιούσε τα πήλινα βλήματα σφεντόνας που έπλαθε και τα λίθινα που περισυνέλλεγε από τη γύρω περιοχή. Για αυτά τα μικρά και απλά αρχαιολογικά αντικείμενα θα γίνει λόγος ευθύς αμέσως.

43 Στοχοι τησ Μελετησ Πριν ξεκινήσω την καταγραφή και την ενασχόλησή μου με τους πεσσούς που εντοπίστηκαν στο Δισπηλιό Καστοριάς, τέθηκαν οι στόχοι, οι κατευθύνσεις και οι προβληματισμοί της έρευνας με βάση τα οποία θα γινόταν ο μελλοντικός κατάλογος, που θα αποτελούσε την πυξίδα για σχετικά ασφαλή συμπεράσματα. Οι σκοποί, λοιπόν, αυτοί συνοψίζονται στα παρακάτω: 1. Η εκπόνηση ενός καταλόγου με το σύνολο του συγκεκριμένου υλικού από τη συγκεκριμένη θέση, που θα περιέχει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για τα ίδια τα αντικείμενα. 2. Η διατύπωση ορισμένων τυπολογικών παρατηρήσεων γύρω από τα αντικείμενα αυτά, χωρίς πλατειασμούς, αλλά με μοναδικό σκοπό να δημιουργηθεί ένας συμβατικός κανόνας (ίσως και οι εξαιρέσεις του), όσον αφορά τα βλήματα σφεντόνας που κατασκεύαζαν και επέλεγαν να χρησιμοποιήσουν οι κάτοικοι του νεολιθικού οικισμού. 3. Η αναγνώριση λίθινων αντικειμένων ως πεσσών, γεγονός που σύμφωνα με τους αρχαιολόγους είναι αρκετά δύσκολο, καθώς και ένα απλό βότσαλο από τη λίμνη μπορεί να λειτουργήσει ως τέτοιος, και κατ επέκταση η σύγκριση των εξωτερικών χαρακτηριστικών των πήλινων και των λίθινων βλημάτων που έχουν εντοπιστεί. οικισμού. 4. Η κατανομή του υλικού στο χώρο και στο χρόνο της θέσης με βάση τις φάσεις του 5. Ο συσχετισμός των βλημάτων με άλλα ευρήματα (κινητά και σταθερά) και κυρίως με το σύνολο του οστεολογικού υλικού, με τις λίθινες αιχμές βελών καθώς επίσης και με την τυχόν γειτνίασή τους με πήλινες κατασκευές, όπως φούρνοι ή εστίες. 6. Η γενικότερη ένταξη του υλικού στην οικονομία του οικισμού και στην καθημερινότητα των νεολιθικών κατοίκων του.

44 44 7. Η προσπάθεια σύγκρισης με τα αντίστοιχα ευρήματα που ήρθαν στο φως από άλλες νεολιθικές θέσεις του ελλαδικού χώρου, αν και εφόσον υπάρχουν παρόμοιες μελέτες ή σχετικές παρατηρήσεις.

45 Διευκρινισεισ Πριν προχωρήσω στην περιγραφή των πεσσών του Δισπηλιού και στο συνολικό κατάλογο με τα ευρήματα, θα ήταν σκόπιμο να δοθούν ορισμένες διευκρινήσεις σχετικά με τον τρόπο που έγινε η παρούσα μελέτη, τις δυσκολίες που προέκυψαν και πώς αυτές αντιμετωπίστηκαν. Τα γενικά χαρακτηριστικά που αναφέρονται για κάθε πεσσό είναι το σχήμα, το υλικό, η κατάσταση και το ποσοστό διατήρησης, το χρώμα του πηλού, το μήκος και η διάμετρος σε εκατοστά, το βάρος σε γραμμάρια, η τομή, το στρώμα, η ημερομηνία εύρεσης, οι συντεταγμένες και το βάθος (αν και σε ορισμένες περιπτώσεις τα στοιχεία εύρεσης απουσιάζουν εξαιτίας παραλείψεων ή χαμένων αρχείων της ανασκαφής). Επίσης, σημειώνονται οι περιπτώσεις όπου πεσσοί συνανήκουν ή γειτνιάζουν με πήλινες κατασκευές, όπως π.χ. φούρνοι ή εστίες 1 και δίνονται κάποια επιπλέον στοιχεία για το ίδιο το στρώμα. Παράλληλα, υπήρχε η δυσκολία της περιγραφής του σχήματος των βλημάτων. Ακριβώς επειδή πρόκειται για αντικείμενα πλασμένα με το χέρι, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ωοειδή, αμφικωνικά ή σφαιρικά με την ακριβή μορφή ενός τυπικού γεωμετρικού σχήματος. Έτσι, οι περιγραφές αφορούν το σχήμα που πλησιάζει περισσότερο σε αυτό των αντικειμένων. Επιπρόσθετη ήταν η δυσκολία στη διάκριση ανάμεσα σε ωοειδείς και αμφικωνικούς πεσσούς, καθώς τα δύο σχήματα έχουν πολλές ομοιότητες. Τελικά, ένας πεσσός χαρακτηρίστηκε ως αμφικωνικός στην περίπτωση που διαθέτει ένα αρκετά επίμηκες σχήμα και έντονες ή αιχμηρές απολήξεις, έστω κι αν δε φέρει στο μέσο του την έντονη γωνία που θα μπορούσε να τον ξεχωρίσει σε δύο ίσα μέρη, ενώ ως ωοειδής περιγράφεται ένας πεσσός που έχει αποστρογγυλεμένα άκρα. Το σχήμα που δόθηκε στα λίθινα βλήματα είναι ακόμα πιο σχετικό, καθώς πρόκειται για απλές πέτρες της λίμνης. Επίσης, όλες οι παρατηρήσεις σχετικά με τη σύσταση και τα χαρακτηριστικά του πηλού έγιναν μακροσκοπικά, κυρίως γιατί δεν υπήρχε η δυνατότητα, στο πλαίσιο της εργασίας αυτής να πραγματοποιηθούν εξειδικευμένες αναλύσεις ή μικροσκοπικές παρατηρήσεις, οι οποίες ενδεχομένως θα πρόσθεταν κάποιες ακόμη πληροφορίες για το υλικό. Με γυμνό μάτι, πάντως, μπορεί εύκολα να διακρίνει κάποιος διάφορες ρωγμές πάνω σε ορισμένα 1 Επειδή ακριβώς συνανήκοντες πεσσοί σφεντόνας ή σε άμεση γειτνίαση με φούρνους ή εστίες έχουν καταγραφεί και σε άλλες νεολιθικές θέσεις.

46 46 αντικείμενα, οι οποίες προκλήθηκαν, κατά πάσα πιθανότητα, από τις υψηλές θερμοκρασίες όπτησης ή και το απότομο στέγνωμα στον ήλιο. Το τεφρό ή μαύρο χρώμα του πηλού επιβεβαιώνει την επαφή του υλικού με φωτιά ή καπνό, η οποία πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του ψησίματος ή ήταν το αποτέλεσμα ενός μεταγενέστερου επεισοδίου. Έχει προστεθεί σε πολλά παραδείγματα, όπου ήταν ορατή, η ύπαρξη εγκλεισμάτων ή προσμείξεων στον πηλό, χωρίς να είναι δυνατό να διευκρινιστεί αν αυτά ήταν φυσικά ή προϊόντα ανθρώπινης επέμβασης. Θεωρείται πάντως πολύ πιθανό ότι, ακόμα και αν ο πηλός δε διέθετε από φυσικού του κάποια εγκλείσματα, αυτά να τα προσέθεταν για να γίνει πιο συμπαγές και βαρύ το βλήμα. Σίγουρα μια πιο ολοκληρωμένη μελέτη του υλικού θα μπορούσε να περιλαμβάνει και μικροσκοπικές παρατηρήσεις που αφορούν τη σύσταση του πηλού και τα ενδεχόμενα ίχνη χρήσης. Τέτοια ίχνη δεν έγιναν αντιληπτά με γυμνό μάτι. Τελικά δεν κρίθηκε αναγκαίο να χρησιμοποιηθεί το χρωματολόγιο του Munsell (μολονότι επιχειρήθηκε αρχικά) καθώς μία τέτοια τυπολογική κατάταξη όχι μόνο θα προκαλούσε ανούσια διάσπαση του συγκεκριμένου αρχαιολογικού υλικού (κυρίως αν λάβει κάποιος υπόψη του τη διχρωμία που παρατηρήθηκε σε πολλά δείγματα εξαιτίας συγκεκριμένων συνθηκών όπτησης ή μεταγενέστερης επαφής με καπνό ή φωτιά), αλλά παράλληλα δε θα πρόσφερε και επιπρόσθετες πληροφορίες από τη στιγμή που το χρώμα των αντικειμένων δεν παρουσιάζει και ουσιαστικές αποκλίσεις. Η ταυτοποίηση των λίθινων βλημάτων σφεντόνας ήταν αρκετά δύσκολη υπόθεση και έγινε με κάθε επιφύλαξη. Στον κατάλογο εντάχθηκαν ορισμένοι λίθινοι πεσσοί, των οποίων το σχήμα και μέγεθος είναι πολύ κοντά σε εκείνο των πήλινων και θα μπορούσαν να έχουν ανάλογη χρήση. Παρατηρήθηκαν, όμως, περιπτώσεις όπου πήλινοι και λίθινοι πεσσοί βρέθηκαν πολύ κοντά ο ένας με τον άλλο, γεγονός που ίσως ενισχύει την αναγνώρισή τους. Αξίζει να σημειωθεί, τέλος, ότι στην πορεία της καταγραφής του υλικού εντοπίστηκαν πεσσοί, οι οποίοι δεν έφεραν καμία πληροφορία για το χώρο εύρεσής τους ή έφεραν μερικά μόνο από τα ζητούμενα στοιχεία. Οι πεσσοί αυτοί εντάχθηκαν στον κατάλογο κανονικά με όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες και την περιγραφή τους, αλλά δε θα χρησιμοποιηθούν στις παρατηρήσεις σχετικά με την κατανομή του υλικού στο χώρο ή στο χρόνο.

47 Kαταλογοσ των Πεσσων του Δισπηλιου Ακολουθεί στη συνέχεια η καταγραφή των βλημάτων σφεντόνας που βρέθηκαν στο νεολιθικό Δισπηλιό και παράλληλα δίνονται κάποιες επιπλέον πληροφορίες (όπου αυτό είναι δυνατό και αναγκαίο) σχετικά με τον τόπο εύρεσής τους ή την πιθανή γειτνίασή τους με πήλινες κατασκευές και σχολιάζονται οι περιπτώσεις όπου πεσσοί συνανήκουν στην ίδια περιοχή. 1. Ωοειδής πήλινος πεσσός με αποστρογγυλεμένες απολήξεις. Ακέραιος, με αρκετά ραγίσματα μάλλον εξαιτίας της επαφής του με τη φωτιά. Κακοπλασμένος. Πηλός ερυθρός, καθαρός. Μήκος: 5,5εκ. Διάμετρος: 3,8εκ. Βάρος: 71,2γρ. Βρέθηκε στην ανατολική παρειά της τομής 4α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 17/7/ Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, επιφάνεια φθαρμένη. Πηλός καστανός, καθαρός. Μήκος: 3,5εκ. Διάμετρος: 2,4εκ. Βάρος: 27,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 22/8/1995. Περισυλλέχτηκε ύστερα από διαλογή της κεραμικής. 3.Σφαιρικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, επιφάνεια φθαρμένη. Πηλός ερυθρός ανοιχτός. Μήκος: 4,1εκ. Διάμετρος: 3,3εκ. Βάρος: 52,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 30β (Δυτικός Τομέας), στρώμα 9, στις 12/8/1998. Συντεταγμένες: Ν: 3,80μ. Δ: 1,70μ. Β: 1,08μ.

48 48 4.Ωοειδής πήλινος πεσσός, με μία αποστρογγυλεμένη και μία πιο έντονη απόληξη. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός ερυθρός και εν μέρει τεφρός σκούρος, σχεδόν μαύρος, πιθανόν ως αποτέλεσμα των συνθηκών όπτησης ή μεταγενέστερης επαφής με φωτιά. Μήκος: 5,4εκ. Διάμετρος: 3,4εκ. Βάρος: 79,8γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 28/7/1995. Συντεταγμένες: Ν: 1,55μ. Δ: 3,55μ. Β: 0,60μ. Συνανήκει με τους επόμενους τέσσερεις λίθινους πεσσούς. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στο στρώμα αυτό έκανε την εμφάνισή της μία πήλινη κατασκευή, η οποία ερμηνεύτηκε από τους ανασκαφείς ως φούρνος. Η ενδεχόμενη γειτνίαση με φωτιά ή καπνό μπορεί να δικαιολογήσει το τεφρό/μαύρο χρώμα του πηλού. 5.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος. Κακή κατάσταση διατήρησης, φέρει πολλά ιζήματα στην επιφάνειά του. Μήκος: 5,4εκ. Διάμετρος: 4,2εκ. Βάρος: 115,8γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 28/7/1995. Συντεταγμένες: Ν: 1,30μ. Δ: 3,40μ. Β: 0,61μ. Ανήκει στη συγκέντρωση των πέντε πεσσών. 6.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος. Κακή κατάσταση διατήρησης, φέρει πολλά ιζήματα στην επιφάνειά του. Μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 4εκ. Βάρος: 75,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 28/7/1995. Συντεταγμένες: Ν: 1,25μ. Δ: 3,43μ. Β: 0,58μ. 7.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος. Πολύ κακή κατάσταση διατήρησης, με πολλά ιζήματα. Μήκος: 4,1εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 54,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 28/7/1995.

49 49 Συντεταγμένες: Ν: 1,30μ. Δ: 3,60μ. Β: 0,62μ. 8.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος. Σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης, λίγα ιζήματα στην επιφάνειά του. Μήκος: 3,6εκ. Διάμετρος: 2,9εκ. Βάρος: 49,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 5, στις 7/8/1995. Συντεταγμένες: Ν: 1,93μ. Δ: 1,33μ. Β: 0,70μ. Συνανήκει με τους παραπάνω τέσσερεις πεσσούς. Η παρουσία τους σε αυτή την περιοχή μπορεί να συσχετιστεί με τον πήλινο φούρνο που βρέθηκε εδώ. Στο ημερολόγιο της τομής αναφέρεται ο εντοπισμός ακόμα δύο λίθινων πεσσών στο στρώμα 5 και στην ίδια περιοχή, αλλά δυστυχώς η ανεύρεσή τους στην αποθήκη της ανασκαφής δεν ήταν εφικτή. 9.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με έντονες απολήξεις. Ακέραιος, λεία επιφάνεια, με ένα ράγισμα που ίσως προκλήθηκε κατά το ψήσιμο ή το απότομο στέγνωμα. Πηλός καθαρός, ερυθρός και εν μέρει τεφρός, προφανώς ως αποτέλεσμα της διαδικασίας όπτησης. Μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 2,3εκ. Βάρος: 28γρ. Βρέθηκε στη τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 8, στις 5/8/1996. Συντεταγμένες: Ν: 3,15μ. Δ: 3,55μ. Β: 0,80μ. Στην περιοχή αυτή έχει εντοπιστεί μία κατασκευή που σύμφωνα με τους ανασκαφείς είναι ένας φούρνος. Στα ΒΑ του φούρνου και σε άμεση γειτνίαση με αυτόν βρέθηκε ο παραπάνω πεσσός καθώς και άλλοι τέσσερεις. 10.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Συγκολλήθηκε από δύο τμήματα, σχεδόν ακέραιος. Κακή κατάσταση διατήρησης. Πηλός γκριζοκάστανος, με λίγες προσμείξεις χαλαζία. Μήκος: 4,6εκ. Διάμετρος: 3,4εκ. Βάρος: 54,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 8, στις 25/7/1996.

50 50 Συντεταγμένες: Ν: 3,09μ. Δ: 1,31μ. Β: 0,83μ. Πρόκειται για έναν από τους συνολικά πέντε πεσσούς που βρέθηκαν στη ΒΑ περιοχή του φούρνου. 11.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, αρκετά φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός ερυθρός και εν μέρει τεφρός, μάλλον ως αποτέλεσμα της όπτησης ή μεταγενέστερης επαφής με τη φωτιά. Μήκος: 3,1εκ. Διάμετρος: 2,1εκ. Βάρος: 19,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 8, στις 5/8/1996. Συνανήκει με τους υπόλοιπους τέσσερις πεσσούς που εντοπίστηκαν στην ίδια περιοχή (ΒΑ του φούρνου). Σύμφωνα με τα ημερολόγια της ανασκαφής ήρθαν στο φως και άλλοι δύο πεσσοί (ένας πήλινος και ένας λίθινος) από την ίδια περιοχή και το ίδιο στρώμα, οι οποίοι δυστυχώς στάθηκε αδύνατον να ανευρεθούν για την καταγραφή. 12.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με ιδιαίτερα αιχμηρά άκρα. Λείπουν δύο μικρά τμήματά του. Όχι πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός ερυθρός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,9εκ. Διάμετρος: 2,7εκ. Βάρος: 32,5γρ. Χωρίς στοιχεία για τον τόπο εύρεσης. 13.Πήλινος πεσσός με σχήμα όχι πολύ κανονικό, σχεδόν ωοειδής. Ακέραιος, κακοπλασμένος. Πηλός καστανός, με εγκλείσματα. Μήκος: 5εκ Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 58γρ. Βρέθηκε στο βόρειο μάρτυρα της τομής 6δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 6, στις 21/7/1995. Συντεταγμένες: Ν: 4,50μ. Δ: 2,25μ. Β: 1,41μ.

51 51 14.Ωοειδής πήλινος πεσσός, αρκετά φθαρμένη επιφάνεια, ακέραιος. Πηλός ερυθρός. Εμφανίζει ελάχιστες ρωγμές που μπορεί να προήλθαν από τη διαδικασία όπτησης. Μήκος: 4,5εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 51,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 3α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 28/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 3,18μ. Δ: 4,12μ. Β: 1,26μ. Πρέπει να συνανήκει με άλλους έξι πεσσούς που εντοπίστηκαν στην ίδια περιοχή και στο ίδιο στρώμα. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα εδώ υπήρχε κατά πάσα πιθανότητα μία πήλινη κατασκευή. 15.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με αιχμηρά άκρα. Ακέραιος, λεία επιφάνεια, προσεκτικά πλασμένος, πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός, καθαρός. Μήκος: 5,3εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 56,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 3α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 29/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 3,46μ. Δ: 4,20μ. Β: 1,54μ. Εντοπίστηκε μέσα σε πασσαλότρυπα, αλλά πιθανόν κατέπεσε εκεί κατά τη διάρκεια του σκαψίματος και συνανήκει με τον παραπάνω και τους επόμενους τέσσερεις πεσσούς. 16.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με έντονες απολήξεις. Ακέραιος, λεία επιφάνεια, καλά και προσεκτικά πλασμένος, πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός, κατά το ήμισυ τεφρός, σχεδόν μαύρος ως αποτέλεσμα της όπτησης ή γενικότερης επαφής με τη φωτιά. Είναι σχεδόν όμοιος με τον παραπάνω πεσσό και έχει περίπου το ίδιο μέγεθος. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 3,3εκ. Βάρος: 54,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 3α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 27/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 2,94μ. Δ: 4,49μ. Β: 1,20μ. 17.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με αποστρογγυλεμένη απόληξη. Σώζεται σχεδόν ολόκληρος, λείπει η μία του άκρη. Πηλός καστανός, εν μέρει τεφρός, με αρκετές προσμείξεις χαλικιών.

52 52 Σωζομ. μήκος: 4,9εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 57,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 3α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 28/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 3,20μ. Δ: 4,25μ. Β: 1,26μ. 18.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Συγκολλήθηκε από δύο τμήματα, σχεδόν ακέραιος, με εξαίρεση ένα μικρό κενό στο σημείο ένωσης των δύο τμημάτων. Όχι καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός ερυθρός ανοιχτός, εν μέρει τεφρός, με λίγες προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 4,3εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 45,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 3α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 28/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 3,35μ. Δ: 4,29μ. Β: 1,29μ. 19. Τμήμα ωοειδούς πήλινου πεσσού. Σώζεται περίπου κατά το ήμισυ. Φθαρμένη επιφάνεια, κακή κατάσταση διατήρησης. Πηλός τεφρός, εν μέρει ερυθρός, με λίγες προσμείξεις χαλικιών. Σωζομ. μήκος: 3,5εκ. Σωζομ. διάμετρος: 1,7εκ. Βάρος: 21,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 3α (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 23/7/1993. Τοποθετήθηκε κατά λάθος σε σακούλα κεραμικής, οπότε αγνοούμε το ακριβές σημείο εύρεσής του. Ωστόσο, προέρχεται από την ίδια τομή και το ίδιο στρώμα που έχουν εντοπιστεί οι παραπάνω πέντε πεσσοί. Στο ημερολόγιο της τομής 3α αναφέρεται και ένας ακόμα πήλινος πεσσός, ο οποίος βρέθηκε πολύ κοντά με τους υπόλοιπους (Ν: 3,27μ. Δ: 4,38μ. Β: 1,22μ.), αλλά η ανεύρεσή του δεν ήταν δυνατή.

53 53 20.Πήλινος πεσσός με σχήμα όχι πολύ κανονικό, περίπου αμφικωνικός. Επιφάνεια πολύ φθαρμένη και διαβρωμένη, διατηρείται σε άσχημη κατάσταση. Πηλός ερυθρός, με εγκλείσματα. Μήκος: 3,8εκ. Διάμετρος: 2,2εκ. Βάρος: 22,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 4γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 21/7/1998. Συντεταγμένες: Ν: 0,80μ. Δ: 1,89μ. Β: 0,88μ. 21.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, συγκολλήθηκε από δύο τμήματα. Καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός μαύρος, ως αποτέλεσμα των συνθηκών όπτησης ή του επεισοδίου καταστροφής ή μεταγενέστερης επαφής με φωτιά ή καπνό, με προσμείξεις χαλαζία. Μήκος: 4,2εκ. Διάμετρος: 2,7εκ. Βάρος: 43,6γρ. Βρέθηκε στον ανατολικό μάρτυρα της τομής 7γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 21/8/1997. Συντεταγμένες: Ν: 2,60μ. Δ: 4,15μ. Β: 0,72μ. Ακριβώς δίπλα του εντοπίστηκε ο παρακάτω πεσσός. 22.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Το ένα του άκρο είναι αποστρογγυλεμένο ενώ το άλλο πιο αιχμηρό. Συγκολλήθηκε από δύο τμήματα, λείπει ένα μικρό κομμάτι (1 Χ 0,4εκ.) στην κοιλιά του αντικειμένου. Σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός μαύρος, με προσμείξεις χαλαζία. Μήκος: 4,1εκ. Διάμετρος: 2,6εκ. Βάρος: 36,4γρ. Βρέθηκε στον ανατολικό μάρτυρα της τομής 7γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 21/8/1997. Συντεταγμένες: Ν: 2,67μ. Δ: 4,20μ. Β: 0,72μ. Ο πεσσός αυτός συνανήκει με τον παραπάνω. Βρέθηκαν ο ένας δίπλα στον άλλο και είναι σχεδόν όμοιοι σε μέγεθος και κατασκευή. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς στην περιοχή αυτή εντοπίστηκε μάλλον μία πήλινη κατασκευή, χωρίς σαφή όρια, κατεστραμμένη και καμένη.

54 54 23.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με αιχμηρές απολήξεις. Ακέραιος, επιφάνεια ελάχιστα φθαρμένη. Πηλός καστανός και εν μέρει τεφρός, ως αποτέλεσμα επαφής με φωτιά ή καπνό. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 49,7γρ. Χωρίς στοιχεία για τον τόπο εύρεσής του. 24.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με αιχμηρή απόληξη. Συγκολλήθηκε από τρία τμήματα. Σχεδόν ακέραιος, λείπει το ένα του άκρο. Δύο μικρά κενά σχηματίζονται στο σημείο ένωσης των τμημάτων. Πηλός ερυθρός ανοιχτός. Σωζομ. μήκος: 4,8εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 56,5γρ. Χωρίς στοιχεία για τον τόπο εύρεσής του. 25.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Λείπουν μικρά τμήματά του, επιφάνεια πολύ φθαρμένη. Φαίνεται να έχει υποστεί μερική διάλυση και παρουσιάζει ραγίσματα, που μάλλον προήλθαν από ανασκαφικό εργαλείο. Πηλός ερυθρός ανοιχτός, καθαρός. Μήκος: 5,1εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 77,8γρ. Χωρίς στοιχεία για τον τόπο εύρεσής του. 26.Τμήμα ωοειδούς πήλινου πεσσού. Διασώζεται περίπου το ένα τρίτο. Σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός γκρίζος με εγκλείσματα. Σωζομ. μήκος: 3,1εκ. Σωζομ. διάμετρος: 2,9εκ. Βάρος: 19,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 6β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 5, στις 26/7/1994. Συντεταγμένες: Ν:4,12μ. Δ: 3,00μ. Β: 1,20μ. Ο πεσσός αυτός, όπως και οι δύο επόμενοι, εντοπίστηκαν πολύ κοντά σε μία πήλινη κατασκευή (κατεστραμμένη πλέον), η οποία σύμφωνα με τους ανασκαφείς ήταν μάλλον μία εστία, διότι εκεί υπήρχαν κομμάτια πηλού, άνθρακα και ίχνη καύσης.

55 55 27.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός, σχήμα όχι πολύ κανονικό. Ακέραιος, κακοπλασμένος. Επιφάνεια φθαρμένη. Πηλός γκρίζος, εν μέρει καστανός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,6εκ. Διάμετρος: 2,5εκ. Βάρος: 40,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 6β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 5, στις 26/7/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,34μ. Δ: 3,11μ. Β: 1,20μ. 28.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, καλή κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 5,5εκ. Διάμετρος: 4,5εκ. Βάρος: 117,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 6β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 5, στις 21/7/1994. Συντεταγμένες: Ν: 2,10μ. Δ: 4,48μ. Β: 1,20μ. Εντοπίστηκε λίγο πιο μακριά από τους δύο παραπάνω πήλινους πεσσούς, αλλά στην ευρύτερη περιοχή της εστίας. 29.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός ερυθρός με εγκλείσματα, εύθρυπτος. Μήκος: 2,9εκ. Διάμετρος: 1,7εκ. Βάρος: 12,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 2δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 10, στις 25/7/1994. Συντεταγμένες: Ν: 2,40μ. Δ: 3,90μ. Β: 1,62μ. 30.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, με κάποια χτυπήματα και φθορές στην επιφάνειά του. Μέτρια κατάσταση διατήρησης. Πηλός ερυθρός. Μήκος: 5,7εκ. Διάμετρος: 4εκ. Βάρος: 89,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 30β (Δυτικός Τομέας), στρώμα 4, στις 13/8/1998. Συντεταγμένες: Ν: 1,65μ. Δ: 1,90μ. Β: 0,86μ.

56 56 31.Τμήμα αμφικωνικού πήλινου πεσσού. Διασώζεται περίπου το ένα τρίτο σε όχι καλή κατάσταση. Φθαρμένη επιφάνεια με ρωγμές που ίσως προήλθαν από τη διαδικασία όπτησης και χτυπήματα που μάλλον προκάλεσε κάποιο ανασκαφικό εργαλείο. Πηλός ερυθρός με λίγα εγκλείσματα. Σωζομ. μήκος: 3,7εκ. Σωζομ. διάμετρος: 3εκ. Βάρος: 24γρ. Βρέθηκε στην τομή 6δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 5, στις 1/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 1,10μ. Δ: 3,80μ. Β: 1,08μ. 32.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με μία αποστρογγυλεμένη και μία αιχμηρή απόληξη. Ακέραιος, πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Επιφάνεια λεία. Πηλός τεφρός σκούρος, μαύρος ουσιαστικά ως αποτέλεσμα όπτησης ή έντονης καύσης ή επαφής με καπνό. Μήκος: 5,1εκ. Διάμετρος: 3εκ. Βάρος: 54,7γρ. Χωρίς στοιχεία για τον τόπο εύρεσης. 33.Σφαιρικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, συγκολλήθηκε από δύο τμήματα. Όχι πολύ καλή κατάσταση διατήρησης, φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός ερυθρός με πολλές προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 3,9εκ. Διάμετρος: 2,9εκ. Βάρος: 52,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 6δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 30/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 1,70μ. Δ: 1,70μ. Β: 1,18μ. Ο πεσσός αυτός καθώς και οι τρεις επόμενοι σχετίζονται χωρικά με την κατασκευή Α, η οποία κατά την αποκάλυψή της θύμιζε φούρνο, σε συνδυασμό μάλιστα με το γεγονός ότι κάτω από τους κόκκινους πηλούς αυτής της κατασκευής υπήρχε ένα μαύρο δάπεδο. 34.Λίθινος πεσσός με σχήμα όχι κανονικό. Πρόκειται μάλλον για μία απλή πέτρα που συλλέχτηκε από τη γύρω περιοχή, χωρίς εμφανή τουλάχιστον ίχνη επεξεργασίας. Από τα ανασκαφικά συμφραζόμενα όμως μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας εν δυ-

57 57 νάμει πεσσός. Ακέραιος, κακή κατάσταση διατήρησης. Φέρει πολλά ιζήματα στην επιφάνειά του. Μήκος: 5,3εκ. Διάμετρος: 3,8εκ. Βάρος: 103,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 6δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 31/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 1,95μ. Δ: 1,27μ. Β: 1,03μ. Εντοπίστηκε πάνω από την κατασκευή Α-φούρνο και πρέπει να συνδέε- 35.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 6,1εκ. Διάμετρος: 3,9εκ. Βάρος: 106,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 6δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 31/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 1,22μ. Δ: 1,20μ. Β: 1,07μ. ται με αυτήν. 36.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια, καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός ερυθρός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 2,8εκ. Βάρος: 40,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 6δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 2, στις 31/7/1993. Συντεταγμένες: Ν: 1,90μ. Δ: 1,09μ. Β: 1,02μ. Εντοπίστηκε πάνω από την κατασκευή Α-φούρνο και πρέπει να συνδέεται με αυτήν και με τους παραπάνω τρεις πεσσούς που βρέθηκαν στην ίδια περιοχή. Στα ημερολόγια της ανασκαφής αναφέρονται ακόμα τρεις πεσσοί από την ίδια περιοχή και το ίδιο στρώμα, οι οποίοι δεν ανευρέθησαν για την παρούσα καταγραφή. 37.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, καλή κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 3,9εκ. Διάμετρος: 3,4εκ. Βάρος: 52γρ. Βρέθηκε στη βόρεια παρειά της τομής 3α (Ανατολικός Τομέας), στις 12/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,78μ. Δ: 3,07μ. Β: 1,33μ.

58 58 38.Λίθινος πεσσός ακανόνιστου σχήματος, περίπου ωοειδής. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση, χωρίς εμφανή ίχνη επεξεργασίας. Μήκος: 5,1εκ. Διάμετρος: 3,9εκ. Βάρος: 97,8γρ. Βρέθηκε στην τομή 2δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 6, στις 11/8/1993. Συντεταγμένες: Ν: 3,40μ. Δ: 3,25μ. Β: 1,55μ. 39.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, πολύ καλή κατάσταση διατήρησης, χωρίς εμφανή ίχνη επεξεργασίας. Μήκος: 4,3εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 63,1γρ. Βρέθηκε στη νότια παρειά της τομής 3α (Ανατολικός Τομέας), στις 25/7/1995. Συντεταγμένες: Ν: 1,08μ. Δ: 3,27μ. Β: 1,56μ. 40.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια, χωρίς εμφανή ίχνη επεξεργασίας. Μήκος: 5,8εκ. Διάμετρος: 4,6εκ. Βάρος: 145,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 6β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 6, στις 20/7/1995. Συντεταγμένες: Ν: 1,09μ. Δ: 1,55μ. Β: 1,67μ. 41.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Σχεδόν ακέραιος, λείπει το ένα του άκρο. Φέρει κάποιες φθορές και ρωγμές στην επιφάνειά του, όχι καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός και εν μέρει τεφρός, ως αποτέλεσμα του τρόπου ψησίματος ή μεταγενέστερης επαφής ή γειτνίασης με φωτιά ή καπνό. Σωζομ. μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 3εκ. Βάρος: 51,6γρ. Βρέθηκε στο νότιο μάρτυρα της τομής 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 16/7/1997. Συντεταγμένες: Ν: 0,50μ. Δ: 3,60μ. Β: 0,70μ.Πολύ κοντά σε αυτόν τον πεσσό εντοπίστηκε και ο επόμενος.

59 59 42.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, πολύ καλή κατάσταση διατήρησης, λεία επιφάνεια. Πηλός καστανός και κατά το ήμισυ τεφρός, ως αποτέλεσμα της διαδικασίας όπτησης ή μεταγενέστερης επαφής με φωτιά ή καπνό. Μήκος: 5,2εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 77γρ. Βρέθηκε στο νότιο μάρτυρα της τομής 2β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 16/7/1997. Συντεταγμένες: Ν: 0,30μ. Δ: 3,70μ. Β: 0,69μ. Ο νότιος μάρτυρας της τομής αφαιρέθηκε στα πλαίσια του προγράμματος ενοποίησης του ανασκαφικού τομέα. Τόσο ο συγκεκριμένος όσο και ο προηγούμενος πεσσός μπορούν να συσχετιστούν χωρικά και χρονικά με τον πήλινο φούρνο που είχε εντοπιστεί στη ΝΔ περιοχή της τομής κατά την ανασκαφή του Επισημαίνεται ότι και τότε είχαν έρθει στο φως συνολικά εφτά πήλινοι και λίθινοι πεσσοί από την ευρύτερη περιοχή του φούρνου (βλ. αρ. καταλόγου 4-8). 43.Τμήμα αμφικωνικού πήλινου πεσσού. Διασώζεται περίπου ο μισός σε όχι καλή κατάσταση. Φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός ερυθρός ανοιχτός και εν μέρει τεφρός, με εγκλείσματα. Σωζομ. μήκος: 3,4εκ. Σωζομ. διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 35,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 3γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 10, στις 11/8/1997. Συντεταγμένες: Ν: 3,33μ. Δ: 1,23μ. Β: 1,48μ. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στο κέντρο περίπου της τομής ήδη από το προηγούμενο στρώμα είχε κάνει την εμφάνισή της μία κατασκευή, η οποία σύμφωνα με τους ανασκαφείς ήταν μία εστία. Στο στρώμα 10 εντοπίστηκε η συνέχεια και το τέλος της κατασκευής αυτής. Επίσης, η παντελής απουσία πασσαλοτρυπών στο χώρο αυτό οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται μάλλον για ελεύθερο χώρο διαφόρων δραστηριοτήτων και όχι για έντονα δομημένο χώρο.

60 60 44.Σφαιρικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, επιφάνεια φθαρμένη, μέτρια κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός ανοιχτός, καθαρός. Μήκος: 3,8εκ. Διάμετρος: 3εκ. Βάρος: 40,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 4γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 5,στις 6/8/ Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με έντονες απολήξεις. Ακέραιος. Φέρει φθορές και ρωγμές στην επιφάνειά του. Πηλός ερυθρός. Μήκος: 6εκ. Διάμετρος: 3,9εκ. Βάρος: 101,5γρ. Βρέθηκε στην ανατολική παρειά της τομής 3β (Ανατολικός Τομέας),στις 27/7/ Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Σχεδόν ακέραιος, λείπει η μία του άκρη. Φθαρμένη επιφάνεια, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός ανοιχτός με λίγες προσμείξεις χαλικιών. Σωζομ. μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 3,4εκ. Βάρος: 66γρ. Βρέθηκε στη δοκιμαστική τομή Γ.Χ.Χ. (δυτικότερα του Δυτικού Τομέα), στρώμα 2, στις 3/8/2001. Συντεταγμένες: Ν: 1,45μ. Δ: 1,60μ. Β: 1,65μ. 47.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, επιφάνεια με πολλά ιζήματα, άσχημη κατάσταση διατήρησης, χωρίς εμφανή ίχνη χρήσης ή επεξεργασίας. Πρόκειται για μια απλή πέτρα, η οποία λόγω αεροδυναμικού σχήματος και με την κατάλληλη δύναμη βολής θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως πεσσός σφεντόνας. Μήκος: 4,7εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 62,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 93δ (Λίθινος Περίβολος), σε επιφανειακό, πολύ διαταραγμένο στρώμα, στις 2/8/2001. Συντεταγμένες: Ν: 4,10μ. Δ: 4,61μ. Β: 0,85μ.

61 61 48.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος. Φθαρμένη επιφάνεια με δύο ραγίσματα που κατά πάσα πιθανότητα προκλήθηκαν από το ψήσιμο. Πηλός καστανός ανοιχτός με λίγες προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 5,3εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 85,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 1/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,23μ. Δ: 0,83μ. Β: 1,20μ. Πολύ κοντά του εντοπίστηκε ο επόμενος πεσσός. 49.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος. Πολύ φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός καστανός ανοιχτός με προσμείξεις. Είναι σχεδόν ίδιος σε σχήμα και διαστάσεις με τον συνανήκοντά του πεσσό. Μήκος: 5,5εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 88,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 1/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,15μ. Δ: 0,74μ. Β: 1,20μ. Οι δύο αυτοί πεσσοί πρέπει να ενταχθούν στη μεγάλη συγκέντρωση των πεσσών, που αποκαλύφτηκε σε δύο στρώσεις, λίγα εκατοστά παραδίπλα. Στο στρώμα 4 έχουν εντοπιστεί άψητοι διαλυμένοι πηλοί, λίγα κάρβουνα, πασσαλότρυπες, βότσαλα, χαλίκια, αποτυπώματα λεπτών καλάμων, οστά ζώων άγριας κυρίως πανίδας καθώς και αφθονία ευρημάτων (κεραμική, εργαλεία), γεγονός δηλαδή που καθιστά το χώρο αυτό ως χώρο έντονης χρήσης και δραστηριότητας. Σε αυτό το αρχαιολογικό σύνολο ανήκει και η ακόλουθη συγκέντρωση των 30 πεσσών. Στο ΒΔ τέταρτο της τομής 7β, στρώμα 4 ήρθε στο φως μετά από προσεκτική διερεύνηση μία μεγάλη συγκέντρωση πεσσών σε μία περιορισμένη επιφάνεια σχήματος κύκλου με διάμετρο 22εκ. περίπου. Στην ανώτερη στρώση ανήκουν 16 συνολικά πεσσοί (14 πήλινοι και 2 λίθινοι), ενώ στην υποκείμενη δεύτερη στρώση ανήκουν 14 συνολικά πεσσοί (13 πήλινοι και 1 λίθινος). Δυστυχώς, η ανεύρεση τριών από αυτούς δεν ήταν δυνατή. Ακολουθεί η περιγραφή της πρώτης στρώσης των πεσσών.

62 62 50.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός. Μήκος: 5,4εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 84,6γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 51.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, φθαρμένη επιφάνεια, όχι καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός ερυθρός με εγκλείσματα. Μήκος: 5,6εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 64,3γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 52.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος σε καλή κατάσταση, χωρίς ίχνη επεξεργασίας. Μήκος: 4,7εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 72γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 53.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, λίγες φθορές και χτυπήματα στην επιφάνειά του. Πηλός καστανός ανοιχτός με εγκλείσματα. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 3,9εκ. Βάρος: 88γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ.

63 63 54.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,7εκ. Διάμετρος: 3εκ. Βάρος: 50γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 55.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, επιφάνεια με φθορές. Πηλός καστανός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 3εκ. Βάρος: 51,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 56.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια. Φέρει μία ρωγμή, η οποία μάλλον προήλθε από την όπτηση. Πηλός ερυθρός ανοιχτός με λίγα εγκλείσματα. Μήκος: 4,8εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 59,3γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 57.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένος. Πηλός ερυθρός ανοιχτός με λίγες προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 5,2εκ. Διάμετρος: 4εκ. Βάρος: 91,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ.

64 64 58.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Σχεδόν ακέραιος, λείπει η μία του απόληξη. Διατηρείται σε καλή κατάσταση. Πηλός καστανός σκούρος με προσμείξεις χαλικιών. Σωζομ. μήκος: 4,3εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 49,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 59.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος. Επιφάνεια φθαρμένη με ρωγμές που ίσως προήλθαν από το ψήσιμο ή το απότομο στέγνωμα. Πηλός καστανός ανοιχτός με προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 5,3εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 69,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 60.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός καστανός ανοιχτός με εγκλείσματα. Μήκος: 5,7εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 90,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 61.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα στην επιφάνειά του, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης, χωρίς εμφανή ίχνη χρήσης ή επεξεργασίας. Μήκος: 4εκ. Διάμετρος: 2,9εκ. Βάρος: 60,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ.

65 65 62.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, συγκολλήθηκε από τρία τμήματα ύστερα από σπάσιμο που προκάλεσε ανασκαφικό εργαλείο. Διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, με λίγες φθορές στην επιφάνειά του. Πηλός ερυθρός ανοιχτός με προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 74,3γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 63.Μικρό τμήμα πήλινου πεσσού. Διασώζεται μόνο η μία του απόληξη. Πηλός καστανός σκούρος με πολλές προσμείξεις χαλικιών. Σωζομ μήκος: 2εκ. Σωζομ. διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 25,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. 64.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Σχεδόν ακέραιος, λείπει ένα μικρό τμήμα στην κοιλιά του. Επιφάνεια λεία. Διατηρείται σε καλή κατάσταση, αν και φέρει δύο επιφανειακές ρωγμές που μπορεί να προήλθαν από την όπτηση ή από κάποιο μεταγενέστερο χτύπημα. Πηλός τεφρός σκούρος με πολλές προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 4,2εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 47,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 4/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,20-1,22μ. Οι 15 παραπάνω πεσσοί ανήκουν στην πρώτη στρώση. Αξίζει να τονιστεί ότι ήταν τοποθετημένοι σε πυκνή κυκλική διάταξη, όπως και οι υποκείμενοί τους. Δεν παρατηρούνται σημαντικές διαφορές στον τρόπο κατασκευής τους και στις διαστάσεις τους. Το μήκος τους κυμαίνεται μεταξύ 4εκ. και 5,7εκ., η διάμετρος κοιλίας μεταξύ 2,9εκ. και 4εκ., ενώ το

66 66 βάρος τους από 50γρ. έως 91,7γρ. Το σχήμα που κυριαρχεί είναι το αμφικωνικό. Οι πήλινοι πεσσοί είναι ψημένοι. Ακολουθεί η περιγραφή της δεύτερης στρώσης των πεσσών. 65.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με έντονες απολήξεις. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση, καλά πλασμένος. Πηλός καστανός με προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 5,8εκ. Διάμετρος: 3,9εκ. Βάρος: 98,6γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 66.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός με έντονες απολήξεις. Ακέραιος, επιφάνεια φθαρμένη με λίγες ρωγμές. Πηλός καστανός με εγκλείσματα. Μήκος: 5,6εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 88,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994.

67 67 Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 67.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια με κάποιες ρωγμές και χτυπήματα. Πηλός ερυθρός με εγκλείσματα. Μήκος: 5,5εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 82,8γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 68.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός ανοιχτός με εγκλείσματα. Μήκος: 5,4εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 82,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 69.Ωοειδής πήλινος πεσσός με μία αποστρογγυλεμένη και μία πιο έντονη απόληξη. Ακέραιος, αρκετά φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός καστανός ανοιχτός με προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 81,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 70.Ωοειδής πήλινος πεσσός με μία αποστρογγυλεμένη και μία πιο έντονη απόληξη. Ακέραιος, καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός με προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 4,9εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 81,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ.

68 68 71.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, λεία επιφάνεια, σε καλή κατάσταση. Πηλός καστανός ανοιχτός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,8εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 81,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 72.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Επιφάνεια με λίγες φθορές. Πηλός καστανός με προσμείξεις χαλικιών. Μήκος: 4,9εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 75,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 73.Σφαιρικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση. Πηλός καστανός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,5εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 70,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 74.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγες ρωγμές στην επιφάνειά του. Πηλός ερυθρός ανοιχτός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,2εκ. Διάμετρος: 3,3εκ. Βάρος: 53,7γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ.

69 69 75.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, καλή κατάσταση διατήρησης. Πηλός καστανός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,1εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 53,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. 76.Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση, με ελάχιστες φθορές στην επιφάνειά του. Πηλός ερυθρός με εγκλείσματα. Μήκος: 4,2εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 40γρ. Βρέθηκε στην τομή 7β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 4, στις 5/8/1994. Συντεταγμένες: Ν: 4,13μ. Δ: 0,68μ. Β: 1,22-1,27μ. Οι παραπάνω 12 πεσσοί ανήκουν στη δεύτερη στρώση. Μεγάλες διαφοροποιήσεις στο σχήμα και στο μέγεθος δεν παρατηρούνται ούτε ανάμεσα σε αυτούς ούτε και με αυτούς της πρώτης στρώσης. Το μήκος τους κυμαίνεται από 4,2εκ. έως 5,8εκ., η διάμετρος κοιλίας από 3,1εκ. έως 3,9εκ., ενώ το βάρος τους από 40γρ. έως 98,6γρ. Το κυρίαρχο σχή-

70 70 μα είναι το αμφικωνικό. Οι πήλινοι πεσσοί είναι ψημένοι. Πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι όλοι αυτοί οι πεσσοί δε βρέθηκαν απλώς συγκεντρωμένοι στο ίδιο σημείο, αλλά ο ένας δίπλα και πάνω στον άλλον σε πυκνή κυκλική διάταξη. Πρόκειται, δηλαδή, κατά πάσα πιθανότητα για το περιεχόμενο ενός σκεύους ή σάκου από οργανικά, φθαρτά υλικά, ο οποίος αποσυντέθηκε με την πάροδο του χρόνου. 30/7/ Αμφικωνικός πήλινος πεσσός. Σχεδόν ακέραιος, λείπει η μία του απόληξη. Διατηρείται σε καλή κατάσταση, φέρει μία μεγάλη ρωγμή στην επιφάνειά του, μάλλον ως αποτέλεσμα της όπτησης. Πηλός ερυθρός με λίγες προσμείξεις χαλικιών. Σωζομ. μήκος: 5,4εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 72,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 3γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 78.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, συγκολλήθηκε από τρία τμήματα. Επιφάνεια φθαρμένη. Μήκος: 4,8εκ. Διάμετρος: 4,2εκ. Βάρος: 101,9γρ. Βρέθηκε στην τομή 005δ (Λίθινος Περίβολος), κατά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, στις 23/7/2002. Συντεταγμένες: Β: 0,18μ. Α: 0,90μ. Β:0,96μ. 79.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Ακέραιος, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός καστανός και εν μέρει τεφρός, σχεδόν μαύρος, ως αποτέλεσμα των συνθηκών όπτησης ή μεταγενέστερης επαφής ή γειτνίασης με φωτιά ή καπνό. Μήκος: 4,5εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 65γρ. Βρέθηκε στην τομή 19δ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 19/7/2005. Συντεταγμένες: Ν: 2,83μ. Δ: 4,65μ. Β: 0,65μ.

71 71 80.Ωοειδής πήλινος πεσσός. Διασώζεται περίπου κατά τα δύο τρίτα, συγκολλήθηκε από δύο τμήματα. Πηλός τεφρός σκούρος, μαύρος σχεδόν από την ατμόσφαιρα όπτησης, με εγκλείσματα. Μήκος: 3,6εκ. Σωζομ. διάμετρος: 2,5εκ. Βάρος: 34,3γρ. Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 21/7/2005. Συντεταγμένες: Ν: 3,20μ. Δ: 3,45μ. Β: 0,71μ. 81.Σφαιρικός πήλινος πεσσός. Ακέραιος, φέρει αρκετές ρωγμές και χτυπήματα στην επιφάνειά του. Πηλός ερυθρός σκούρος. Μήκος: 3,3εκ. Διάμετρος: 2,6εκ. Βάρος: 20γρ. Βρέθηκε στην τομή 60β (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 26/8/1999. Συντεταγμένες: Ν: 4,51μ. Δ: 1,45μ. Β: 0,59μ. Η αναγνώριση και ταυτοποίηση των λίθινων πεσσών είναι αρκετά προβληματική, καθώς ένα βότσαλο ή μία πέτρα κατάλληλου μεγέθους και σχήματος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πεσσός σφεντόνας. Αυτά τα αντικείμενα συνήθως συλλέγονται στην ανασκαφή και κατατάσσονται στα αδιάγνωστα λίθινα ή χαρακτηρίζονται πεσσοί με επιφυλάξεις. Είναι δύσκολο να εντοπιστούν ίχνη χρήσης ή επεξεργασίας σε αυτά, διότι τα περισσότερα έχουν ιζήματα στην επιφάνειά τους. Στη συνέχεια ακολουθεί περιγραφή των λίθινων εν δυνάμει πεσσών που εντοπίστηκαν στο Δισπηλιό. 82.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος. Επιφάνεια φθαρμένη με ιζήματα. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 3,4εκ. Βάρος: 58,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 83γ (Βόρειος Τομέας), στρώμα 1, στις 28/7/2005. Συντεταγμένες: Ν: 2,80μ. Δ: 0,79μ. Β: 1,32μ.

72 72 83.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση, χωρίς εμφανή ίχνη χρήσης ή επεξεργασίας. Μήκος: 4,4εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 71,2γρ. Βρέθηκε στην τομή 83γ (Βόρειος Τομέας), στρώμα 1, στις 27/7/2005. Συντεταγμένες: Ν: 1,92μ. Δ: 0,59μ. Β: 1,21μ. 84.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα και φθορές στην επιφάνειά του. Μήκος: 3,8εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 59,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 29γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 8/8/2005. Συντεταγμένες: Ν: 3,19μ. Δ: 1,94μ. Β: 0,54μ. 85.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, ελάχιστα φθαρμένη επιφάνεια. Μήκος: 5,3εκ. Διάμετρος: 4,1εκ. Βάρος: 96γρ. Βρέθηκε στην τομή 29γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 9/8/2005. Συντεταγμένες: Ν: 4,40μ. Δ: 1,01μ. Β: 0,65μ. 86.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με πολλά ιζήματα. Μήκος: 4,7εκ. Διάμετρος: 3,8εκ. Βάρος: 102,4γρ. Βρέθηκε στην τομή 29γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 10/8/2005. Συντεταγμένες: Ν: 4,12μ. Δ: 3,20μ. Β: 0,66μ. 87.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα. Μήκος: 4,2εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 44,6γρ. Βρέθηκε στην τομή 20δ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 27/7/2005. Συντεταγμένες: Ν: 4,60μ. Δ: 2,17μ. Β: 0,46μ.

73 73 88.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση. Μήκος: 4,5εκ. Διάμετρος: 4εκ. Βάρος: 86γρ. Βρέθηκε στην τομή 20δ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 27/7/2005. Συντεταγμένες: Ν: 1,58μ. Δ: 1,95μ. Β: 0,50μ. 89.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με πολλά ιζήματα στην επιφάνειά του, άσχημη κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 4εκ. Διάμετρος: 3,8εκ. Βάρος: 40γρ. Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 15/7/2005. Από το κέντρο της τομής. Β: 0,50μ. περίπου. 90.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με πολλά ιζήματα στην επιφάνειά του, άσχημη κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 4,7εκ. Διάμετρος: 4εκ. Βάρος: 82,1γρ. Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 15/7/2005. Από το κέντρο της τομής. Β: 0,50μ. περίπου. 91.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με πολλά ιζήματα. Μήκος: 3,9εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 61,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 15/7/2005. Από το κέντρο της τομής. Β: 0,50μ.περίπου. 92.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα και φθορές στην επιφάνειά του. Μήκος: 3,9εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 60γρ. Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 18/7/ Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα. Μήκος: 4,1εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 40,5γρ.

74 74 Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 18/7/ Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα. Μήκος: 4,8εκ. Διάμετρος: 3,8εκ. Βάρος: 80γρ. Βρέθηκε στην τομή 20γ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 18/7/ Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, καλή κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 4,2εκ. Διάμετρος: 3,1εκ. Βάρος: 44,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 44δ (Νότιος Τομέας), στρώμα 2, στις 9/8/2005. Από διαλογή χωμάτων. 96.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση. Μήκος: 3,5εκ. Διάμετρος: 3,4εκ. Βάρος: 39,5γρ. Βρέθηκε στην τομή 4β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 8, στις 11/8/1997. Από ΝΔ περιοχή της τομής. 97.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, σε καλή κατάσταση. Μήκος: 4,7εκ. Διάμετρος: 3,2εκ. Βάρος: 60γρ. Βρέθηκε στην τομή 4β (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 8, στις 5/8/1997. Από ΒΑ περιοχή της τομής. 98.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με πολλά ιζήματα. Μήκος: 5,4εκ. Διάμετρος: 3,3εκ. Βάρος: 82,3γρ. Βρέθηκε στην τομή 30β (Δυτικός Τομέας), στρώμα 1, στις 10/7/1998.

75 75 99.Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα, σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Μήκος: 3,9εκ. Διάμετρος: 3,5εκ. Βάρος: 50γρ. Βρέθηκε στην τομή 16δ (Δυτικός Τομέας), στρώμα 2, στις 2/8/ Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με ελάχιστες φθορές και ιζήματα στην επιφάνειά του. Μήκος: 5εκ. Διάμετρος: 4,5εκ. Βάρος: 100γρ. Βρέθηκε στην τομή 4γ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 1, στις 13/6/ Σφαιρικός λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με λίγα ιζήματα. Μήκος: 4,6εκ. Διάμετρος: 3,7εκ. Βάρος: 88,9γρ. Βρέθηκε στον ανατολικό μάρτυρα της τομής 8δ (Ανατολικός Τομέας), στρώμα 3, στις 13/9/1999. Συντεταγμένες: Ν: 3,50μ. Δ: 4,70μ. Β: 1,27μ. 102.Ωοειδής λίθινος πεσσός. Ακέραιος, με πολλά ιζήματα. Μήκος: 4,8εκ. Διάμετρος: 3,6εκ. Βάρος: 61,3γρ. Βρέθηκε στην τομή 60β (Δυτικός Τομέας), στρώμα 1, στις 6/8/1999.

76 Παρατηρησεισ Στο νεολιθικό οικισμό του Δισπηλιού Καστοριάς εντοπίστηκαν συνολικά 102 βλήματα σφεντόνας, εκ των οποίων τα 66 είναι πήλινα και τα 36 λίθινα (βλ. Σχήμα 1). Το σχήμα που κυριαρχεί στα πήλινα βλήματα είναι το αμφικωνικό, ακολουθεί το ωοειδές και σε πολύ μικρότερο ποσοστό το σφαιρικό (βλ. Σχήμα 2). Οι περισσότεροι πήλινοι πεσσοί σώζονται ακέραιοι ή σχεδόν ακέραιοι, ενώ μόνο σε έξι περιπτώσεις το δείγμα έχει σωθεί σε μέγεθος μικρότερο του μισού, και διατηρούνται σε καλή έως μέτρια κατάσταση με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπου τα αντικείμενα φέρουν έντονες φθορές στην επιφάνειά τους. Το χρώμα του ΣΧΗΜΑ 1 65% 35% Πήλινοι Λίθινοι πηλού είναι συνήθως καστανό (ανοιχτό έως σκούρο) ή ερυθρό (ανοιχτό έως σκούρο), αλλά βρέθηκαν και παραδείγματα όπου ο πηλός είναι μαύρος ή τεφρός σκούρος είτε σε ολόκληρη την επιφάνεια του πεσσού είτε εν μέρει, προφανώς ως αποτέλεσμα των συνθηκών όπτησης ή μεταγενέστερης επαφής με φωτιά ή καπνό. Το μήκος των ακέραιων πήλινων πεσσών κυμαίνεται από 2,9εκ. έως 6εκ. με μέσο όρο τα 4,7εκ., η διάμετρός τους από 1,7εκ. έως 4εκ. με μέσο όρο τα 3,2εκ. και το βάρος τους από 12,9γρ. έως 101,5γρ. με μέσο όρο τα 60,9γρ. Σε κανέναν πεσσό δεν υπάρχει οποιοδήποτε είδος διακόσμησης. Στην οριζόντια κατανομή των πήλινων βλημάτων σφεντόνας κυριαρχεί η μεγάλη συγκέντρωση της τομής

77 77 ΣΧΗΜΑ 2 63% 29% Ωοειδείς Αμφικωνικοί Σφαιρικοί 8% 7β, ενώ στα υπόλοιπα ανασκαφικά τετράγωνα δεν παρατηρούνται έντονες διακυμάνσεις, με εξαίρεση ίσως τη σχετικά αυξημένη παρουσία πεσσών στις τομές 2β και 3α (βλ. Σχήμα 3). Σχήμα β 2δ 3α 3β 3γ 4α 4γ 6β 6δ 7β 7γ 19δ 20γ 30β 60β 005δ Γ.Χ.Χ. Οι περισσότεροι λίθινοι πεσσοί είναι σφαιρικοί, αλλά αρκετά μεγάλο είναι και το ποσοστό των ωοειδών (βλ. Σχήμα 4). Όλοι βρέθηκαν ακέραιοι, αλλά λίγοι σώζονται σε καλή κατάσταση. Η πλειονότητα των λίθινων βλημάτων φέρει αρκετά ή πολλά ιζήματα στην επιφάνειά τους, γεγονός που δυσχεραίνει τη διατύπωση παρατηρήσεων. Μακροσκο-

78 78 ΣΧΗΜΑ 4 46% 54% Ωοειδείς Σφαιρικοί Σχήμα β 2δ 3α 4β 4γ 6β 6δ 7β 8δ 16δ 20γ 20δ 29γ 30β 44δ 60β 83γ πικά, πάντως, και όπου υπήρχε η δυνατότητα δεν εντοπίστηκε σε κανέναν λείανση ή άλλη επεξεργασία. Το μήκος τους κυμαίνεται από 3,5εκ. έως 6,1εκ.με μέσο όρο τα 4,5εκ., η διάμετρός τους από 2,9εκ. έως 4,6εκ. με μέσο όρο τα 3,6εκ. ενώ το βάρος τους από 39,5γρ. έως 145,9γρ. με μέσο όρο τα 74,6γρ. Είναι συνήθως μεμονωμένα ευρήματα και πολύ σπάνια εντοπίζονται πολλοί μαζεμένοι, με εξαίρεση ίσως την τομή 20γ (βλ. Σχήμα 5). Πολύ συχνά, όμως, συνανήκουν με πήλινους πεσσούς, όπως έχει ήδη καταγραφεί στη μεγάλη

79 79 συγκέντρωση της 7β, αλλά και στις τομές 2β, 6β και 6δ. Το γεγονός ότι πήλινοι και λίθινοι πεσσοί ανήκουν στα ίδια συμφραζόμενα συνηγορεί υπέρ της αναγνώρισης των δεύτερων και υποδηλώνει την κοινή και ταυτόχρονη χρήση των αντικειμένων. Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να τονιστεί ότι η κατανομή των βλημάτων στο χώρο και στο χρόνο του οικισμού είναι αρκετά δύσκολη υπόθεση εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης του οικισμού. Το γεγονός δηλαδή ότι τα νερά της λίμνης επηρεάζουν άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο τη ζωή και την κατοίκηση και κατ επέκταση τις αποθετικές και μετάαποθετικές διαδικασίες των αντικειμένων, καθιστά δύσκολη τη βέβαιη χωρική ένταξη των κινητών ευρημάτων. Με άλλα λόγια είναι πιθανόν τα αντικείμενα που ήρθαν στο φως να μην εντοπίζονται τελικά στο χώρο που τοποθετήθηκαν ή χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοίκους του προϊστορικού Δισπηλιού, αλλά να παρασύρθηκαν εκεί από τα νερά της λίμνης ή να κατέπεσαν εκεί ύστερα από μια πιθανή καταστροφή των πασσαλόπηκτων σπιτιών και πλατφορμών. Επειδή, όμως, δεν υπάρχει διαφορετικός τρόπος για να δημιουργηθεί μια (ενδεικτική ή συμβατική έστω) βάση δεδομένων, η οριζόντια και κατακόρυφη κατανομή των πεσσών στηρίζεται στα διαθέσιμα στοιχεία. Εξάλλου, η παραπάνω παρατήρηση αφορά κυρίως τα μεμονωμένα ευρήματα, καθώς οι περιπτώσεις όπου τα βλήματα συνευρίσκονται και συνανήκουν δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως τυχαίες. Η πλειονότητα των πεσσών του οικισμού εντοπίστηκε στον Ανατολικό Τομέα, σημαντικά λιγότεροι βρέθηκαν στο Δυτικό Τομέα και ελάχιστοι στους υπόλοιπους ανασκαφικούς τομείς (βλ. Σχήμα 6). Αυτό συμβαίνει διότι ο Ανατολικός και σε μικρότερο βαθμό ο Δυτικός Τομέας αποτελούν τις περισσότερο ανεσκαμμένες σε έκταση και σε βάθος περιοχές, ενώ οι έρευνες στο Νότιο και στο Βόρειο Τομέα καθώς και στο Λίθινο Περίβολο αριθμούν λίγα μόνο έτη. Όσον αφορά τη στρωματογραφική κατανομή των πήλινων και λίθινων βλημάτων σφεντόνας μετά από μια στατιστική προσέγγιση των δειγμάτων έγινε φανερό πως πάνω από τα μισά βλήματα του οικισμού (63% επί του συνόλου) εντάσσονται στη δεύτερη οικιστική φάση (Φάση Β). Πολύ λιγότερα (33%) εντοπίζονται στη νεότερη οικιστική φάση (Φάση Α), ενώ ελάχιστα βλήματα (4%) ανήκουν στην αρχαιότερη φάση της θέσης (Φάση Γ) (βλ. Σχήμα 7). Επίσης, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι μισοί και πλέον πεσσοί που έχουν καταγραφεί ανήκουν σε μεγάλες ή μικρές συγκεντρώσεις και πολλοί από αυτούς μπορούν να συσχετιστούν με πήλινες κατασκευές. Βέβαια, κάτι τέτοιο δε σημαίνει ότι έχουν βρεθεί ακέραιες κατασκευές, αλλά η παρουσία τους είναι πολύ πιθανή με βάση κάποια συμπαγή,

80 80 ΣΧΗΜΑ 6 Νότιος Τομέας Λίθινος Περίβολος Βόρειος Τομέας Δυτικός Τομέας Ανατολικός Τομέας Αριθμός ευρημάτων ΣΧΗΜΑ 7 63% 33% 0,00-1,00μ. 1,00-1,60μ. 1,60-2,20μ. 4% επίπεδα και σχηματοποιημένα τμήματα πηλού, ίχνη καύσης και μαύρα δάπεδα. Ένα σημαντικό στοιχείο που προέκυψε μέσα από τη συγκεκριμένη μελέτη είναι η μεγάλη συγκέντρωση πήλινων κυρίως αλλά και ελάχιστων λίθινων βλημάτων σε πυκνή κυκλική διάταξη στην τομή 7β (βλ. αρ. καταλόγου και 50-76). Ο μεγάλος αριθμός τους σε συνδυασμό με τον τρόπο που ήταν τοποθετημένοι οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα αντικείμενα αυτά

81 81 αποτελούσαν το περιεχόμενο ενός σάκου ή σκεύους από οργανικά υλικά που δε διατηρήθηκε. Παράλληλα το γεγονός αυτό της μεταφοράς και αποθήκευσης των πεσσών σηματοδοτεί την πρώτη αρχαιολογική μαρτυρία στον ελλαδικό χώρο, εφόσον σύμφωνα με τις ως τώρα βιβλιογραφικές αναφορές δεν έχει έρθει στο φως κάτι αντίστοιχο. Συνευρέσεις πεσσών στην ίδια περιοχή και στο ίδιο στρώμα και πιθανή γειτνίασή τους με πήλινες κατασκευές, εστίες ή φούρνους έχουν εντοπιστεί στην τομή 2β (βλ. αρ. καταλόγου 4-8, 9-11 και 41-42), στην 3α (βλ. αρ. καταλόγου 14-19), στην 6β (βλ. αρ. καταλόγου 26-28), στην 6δ (βλ. αρ. καταλόγου 33-36) και στην τομή 7γ (βλ. αρ. καταλόγου 21-22). Τέλος, σε δύο περιπτώσεις έχει παρατηρηθεί ότι συνανήκοντες πήλινοι πεσσοί παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα μεταξύ τους στο σχήμα, στο μέγεθος, στον τρόπο κατασκευής και στο χρώμα του πηλού (βλ. αρ. καταλόγου και 21-22).

82 Συμπερασματα και Αφορμεσ για Συζητηση Ο αρκετά ικανός αριθμός των πήλινων και λίθινων βλημάτων από το Δισπηλιό φανερώνει ότι η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε ως κυνηγετικό όπλο 1 σε κάποιο τουλάχιστον βαθμό. Φαίνεται ότι οι νεολιθικοί κάτοικοι του οικισμού αξιοποίησαν τόσο τα πήλινα όσο και τα λίθινα βλήματα δείχνοντας, όμως, μεγαλύτερη προτίμηση στα πρώτα. Αυτό γίνεται αντιληπτό και από το συνολικό αριθμό των ευρημάτων αλλά και από τη μεγάλη συγκέντρωση που βρέθηκε στο ανασκαφικό τετράγωνο της 7β, όπου τα «αποθηκευμένα» βλήματα ήταν σχεδόν όλα πήλινα. Ωστόσο μια τέτοια εικόνα μπορεί να είναι πλασματική, αν σκεφτεί κανείς τη δυσκολία αναγνώρισης και ταύτισης ενός λίθινου πεσσού, αλλά και την ευκολία πρόσβασης που διέθεταν οι προϊστορικοί άνθρωποι σε μικρές πέτρες σε συνδυασμό με την άμεση δυνατότητα μετατροπής τους σε πεσσούς σφεντόνας. Με άλλα λόγια δεν κρίνεται απολύτως απαραίτητο να υπάρχουν εντός του οικισμού μεγάλες ποσότητες λίθινων βλημάτων, εφόσον μια μικρή περιήγηση στη γύρω περιοχή θα εξασφάλιζε στο νεολιθικό κυνηγό τα κατάλληλα εφόδια για το σκοπό του. Η περίπτωση των πήλινων πεσσών είναι κάπως διαφορετική. Χρειάζεται, δηλαδή, κάποια προεργασία για την κατασκευή και παραγωγή τους, μια διαδικασία σχετικά χρονοβόρα για την εύρεση και επεξεργασία του πηλού, το πλάσιμο και το ψήσιμο ή στέγνωμα του αντικειμένου στον ήλιο. Άρα αυτό ίσως αποτελεί ένδειξη ενός προγραμματισμού ώστε να υπάρχουν σε διαθεσιμότητα πήλινα βλήματα ανά πάσα στιγμή. Το γεγονός ότι 27 πήλινοι πεσσοί στην τομή 7β ήταν τοποθετημένοι μέσα σε κάποιο σκεύος ή σάκο συνηγορεί υπέρ ενός τέτοιου προγραμματισμού και υποδηλώνει ότι τους φύλαγαν κάπου μαζεμένους και έτοιμους προς χρήση. Ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι γιατί οι προϊστορικοί άνθρωποι επέλεγαν να κατασκευάσουν αυτά τα αντικείμενα από πηλό και να μπουν σε αυτό τον κόπο τη στιγμή που είχαν στη διάθεσή τους μικρούς λίθους ανάλογου σχήματος, μεγέθους και δυναμικής στο κοντινό τους περιβάλλον. Κατ αρχήν δεν μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα ότι αποτελούσε κόπο για τους προϊστορικούς η παραγωγή τόσο απλών πήλινων αντικειμένων. Θεωρώ ότι η ενασχόληση των νεολιθικών με τον πηλό γενικά και ει- 1 Προς το παρόν θεωρείται ότι τα βλήματα σφεντόνας χρησιμοποιούνται στο κυνήγι, εφόσον οποιαδήποτε άλλη χρήση π.χ. σε πόλεμο δεν επιβεβαιώνεται με απτές αποδείξεις. Θα επανέλθουμε όμως στο θέμα της χρήσης των πεσσών στο τέταρτο κεφάλαιο, όπου θα συζητηθούν όλες οι απόψεις.

83 83 δικότερα με την κατασκευή αγγείων, αποθηκευτικών πιθαριών, αλιευτικών και υφαντικών βαρών, πεσσών ίσως ακόμα και ειδωλίων ήταν μια καθημερινή σχεδόν πρακτική, την οποία ασκούσαν κατά πάσα πιθανότητα όλοι οι κάτοικοι του οικισμού χωρίς να απαιτεί εξειδίκευση ή εξαιρετική ικανότητα, αλλά απλώς κάποια εμπειρία και αρκετό πειραματισμό. Βέβαια, κάποιο λόγο θα είχαν για να χρησιμοποιούν ταυτόχρονα και τα πήλινα και τα λίθινα βλήματα σφεντόνας, γεγονός που παρατηρείται όχι μόνο στο Δισπηλιό αλλά και σε αρκετές νεολιθικές κοινότητες (βλ. τρίτο κεφάλαιο). Μια απόλυτα εμπεριστατωμένη απάντηση δεν μπορεί να δοθεί, μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Η σύγκριση ανάμεσα στα πήλινα και λίθινα βλήματα που έχουν εντοπιστεί στο Δισπηλιό προσφέρει μερικές μόνο επισημάνσεις. Συγκεκριμένα τα πήλινα βλήματα έχουν περισσότερο κανονικό σχήμα και είναι συνήθως ψημένα ή καμένα, γεγονός που τα καθιστά πιο συμπαγή και ανθεκτικά στο χρόνο και συγχρόνως τους δίνει τη δυνατότητα να προκαλούν καίριο πλήγμα στο στόχο τους, ενώ τα λίθινα διαθέτουν πιο ακανόνιστο σχήμα, καθώς πρόκειται για απλά βότσαλα της λίμνης χωρίς κάποια επεξεργασία. Επίσης, το μήκος και το πάχος κοιλίας των δύο κατηγοριών κυμαίνεται στο ίδιο περίπου επίπεδο με τη διαφορά ότι οι λίθινοι έχουν συνήθως μεγαλύτερο βάρος. Επομένως, με μία πρώτη αξιολόγηση δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί μια ξεχωριστή και διαφορετική χρησιμότητα των δύο υλικών. Είναι παρόλα αυτά πιθανόν οι νεολιθικοί να εντόπισαν στην πράξη ορισμένες διαφορές και για αυτό να εφάρμοζαν είτε το πήλινο είτε το λίθινο βλήμα ανάλογα με την περίσταση. Οι πειραματικές παρατηρήσεις που πραγματοποιήθηκαν από τον Μ. Newcomer (1978) ίσως δίνουν μια απάντηση. Το γεγονός, δηλαδή, ότι οι λίθινοι πεσσοί καλύπτουν μεγαλύτερη εμβέλεια και φτάνουν σε πιο μακρινή απόσταση ενώ οι πήλινοι πεσσοί προσφέρουν καλύτερη ακρίβεια βολής μπορεί να είχε γίνει αντιληπτό από τους νεολιθικούς ανθρώπους και έτσι η επιλογή του υλικού γινόταν ανάλογα με τη χρήση. Βέβαια οι παραπάνω προτάσεις μόνο ως υποθετικές και ενδεχόμενες μπορούν να ενταχθούν στο γενικότερο προβληματισμό περί συνειδητής ή τυχαίας επιλογής του υλικού των νεολιθικών πεσσών. Δύο από τους αρχικούς και σημαντικότερους στόχους αυτής της έρευνας υπήρξαν η οριζόντια και κατακόρυφη κατανομή του υλικού καθώς επίσης και ο συσχετισμός των πεσσών με άλλα ευρήματα που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τη χρήση και παρουσία τους στο χώρο. Όσον αφορά το πρώτο εξηγήθηκαν παραπάνω οι δυσκολίες που προκύπτουν εξαιτίας της συνεχόμενης μεταβολής του υδροφόρου ορίζοντα και της καταλυτικής δράσης της λίμνης και για αυτό το λόγο κρίνεται τα όποια περεταίρω συμπεράσματα να δοθούν σε

84 84 συνάρτηση με τα γενικότερα ανασκαφικά δεδομένα. Σύμφωνα με τα ως τώρα στοιχεία ο νεολιθικός οικισμός του Δισπηλιού καλύπτει με βεβαιότητα ολόκληρη τη Νεότερη Νεολιθική Εποχή. Αυτό το αποτέλεσμα έδωσαν οι πρώτες χρονολογήσεις δειγμάτων με τη μέθοδο του C 14 από δύο κατακόρυφους ξύλινους πασσάλους και την ξύλινη πινακίδα με τα εγχάρακτα σύμβολα (Φακορέλλης και Μανιάτης 2002: 293) αλλά και οι ανθρακολογικές αναλύσεις (Ντίνου 2002: ), ενώ η μελέτη της κεραμικής αναγνωρίζει και φάσεις της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (Σωφρονίδου 2002: 206). Εν αναμονή, λοιπόν, νεότερων και περισσότερων απόλυτων χρονολογήσεων με τη μέθοδο του C 14 το μοναδικό που μπορεί ενδεικτικά να ειπωθεί προς το παρόν και με βάση τη γενική κατανομή των βλημάτων είτε ως μεμονωμένα ευρήματα είτε ως σύνολα ευρημάτων στον κατακόρυφο και οριζόντιο άξονα του οικισμού είναι η διαχρονική τους παρουσία τόσο στη Μέση όσο και στη Νεότερη Νεολιθική, χωρίς να μπορούν να διευκρινιστούν τα ποσοστά παρουσίας τους στη μία ή στην άλλη εποχή. Σε αυτό το σημείο ο συσχετισμός των πεσσών με άλλα ευρήματα της ανασκαφής παρέχει ενδιαφέρουσες και συμπληρωματικές πληροφορίες. Μολονότι δεν έχει δημοσιευτεί μέχρι τώρα κάποια αναλυτική μελέτη για το βαθμό παρουσίας της άγριας πανίδας 2 στο Δισπηλιό, τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι οι κάτοικοι της λίμνης δεν αρκέστηκαν μόνο στην εκτροφή βοοειδών, αιγοπροβάτων και χοίρων, αλλά παράλληλα κυνηγούσαν ελαφοειδή και πουλιά (Τουλούμης 2002: 99). Με άλλα λόγια το οστεολογικό υλικό σε συνδυασμό με την εύρεση πήλινων και λίθινων βλημάτων σφεντόνας επιβεβαιώνουν τη μερική τουλάχιστον ενασχόληση των νεολιθικών ανθρώπων με το κυνήγι. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί και η χρήση μικρού αριθμού, σε σχέση με το σύνολο των εργαλείων της θέσης, λίθινων αιχμών βέλους. Αξίζει να προστεθεί ότι όλες οι αιχμές εντοπίστηκαν σε βάθος όχι μεγαλύτερο από το 1,50μ. από την επιφάνεια του εδάφους, γεγονός που αποτελεί σημαντική χρονολογική ένδειξη, καθώς τα αντικείμενα αυτά συναντώνται σε στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής (Τσαγκούλη 2002: ). Επίσης, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η πιθανή γειτνίαση πολλών ανακαλυφθέντων πεσσών με εστίες και φούρνους. Προς το παρόν η εικόνα της ανασκαφής υπονοεί την ύπαρξη τέτοιων πήλινων κατασκευών τόσο εντός όσο και εκτός των οικημάτων στις ξύλινες πλατφόρμες (Τουλούμης 2002: 96). Η συγκέντρωση πήλινων βλημάτων κοντά σε εστίες δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαία και η εξήγηση που αναφέρει ο S. S. Weinberg (1962: 202) στην περίπτωση της Ελάτειας, ότι δηλαδή τα τοποθετούσαν εκεί για να ψηθούν εν μέρει, ίσως αποτελεί και τη γενικότερη ερμηνεία ενός τέτοιου φαινομέ- 2 Το σύνολο του οστεολογικού υλικού μελετάται προς το παρόν από την Dr. Ν. Φωκά- Κοσμετάτου και την Ε. Σαμαρτζίδου.

85 85 νου. Εξάλλου, αρκετά ευρήματα του Δισπηλιού δίνουν την εντύπωση μισοκαμένου ή λίγο ψημένου αντικειμένου. Ο περιορισμένος σε σχέση με τα υπόλοιπα εργαλεία του οικισμού αριθμός των πήλινων και λίθινων βλημάτων καθώς και των λίθινων αιχμών βέλους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο νεολιθικός κάτοικος της λίμνης ασχολήθηκε συμπληρωματικά μόνο με το κυνήγι. Σύμφωνα με τα γενικότερα ανασκαφικά δεδομένα φαίνεται ότι η οικονομία του οικισμού ήταν κατά βάση γεωργοκτηνοτροφική, ενώ το κυνήγι, η αλιεία και η καρποσυλλογή αποτελούσαν παράλληλες και δευτερεύουσες δραστηριότητες των προϊστορικών ανθρώπων (Τουλούμης 2002: 95). Τελικός σκοπός αυτής της μελέτης ήταν η σύγκριση των ευρημάτων από το Δισπηλιό με τα αντίστοιχα από τους υπόλοιπους νεολιθικούς οικισμούς στην Ελλάδα. Μία τέτοια σύγκριση, μολονότι θα επιχειρηθεί συνοπτικά, θεωρώ πως θα είναι άνιση και δύσκολη, από τη στιγμή που στις περισσότερες αναφορές και δημοσιεύσεις δίνονται συνήθως ελάχιστα στοιχεία που αφορούν τον ακριβή τόπο εύρεσης και την πλήρη περιγραφή των αντικειμένων. Πάντως, βλήματα σφεντόνας εντοπίστηκαν σε πολλούς οικισμούς της Αρχαιότερης, της Μέσης και της Νεότερης Νεολιθικής, των οποίων η αναλυτική παρουσίαση θα ακολουθήσει στο επόμενο κεφάλαιο. Προς το παρόν θα γίνουν κάποιοι επιμέρους παραλληλισμοί ανάμεσα στο υλικό του Δισπηλιού και σε αυτό των άλλων θέσεων, στο βαθμό βέβαια που κάτι τέτοιο είναι εφικτό και παράλληλα ικανό να προσφέρει γενικές και ειδικές παρατηρήσεις γύρω από την ευρύτερη παρουσία των βλημάτων σφεντόνας. Διαπιστώνεται κατ αρχήν ότι σε πολλούς οικισμούς προτιμάται αποκλειστικά η χρήση των πήλινων πεσσών σφεντόνας. Για παράδειγμα στη Νέα Μάκρη (Theocharis 1956: 24), στην Οτζάκι Μαγούλα (Milojčić ić 1971: 3, 4, 9, 15, 20, 27), στην Πύρασο (Θεοχάρης 1959: 66), στον Πρόδρομο Καρδίτσας (Χουρμουζιάδης 1972: 396), στη Χαιρώνεια (Wace and Thompson 1912: 201) και στην Ελάτεια (Weinberg 1962: 202) εντοπίστηκαν μόνο πήλινα βλήματα 3. Παράλληλα υπάρχουν θέσεις όπου χρησιμοποιούνται τόσο τα πήλινα όσο και τα λίθινα βλήματα, όπως συμβαίνει στο Σέσκλο και στο Διμήνι (Τσούντας 1908: 328, 343), στην 3 Είναι σκόπιμο να επισημανθεί για ακόμη μια φορά ότι η ιδιομορφία των λίθινων βλημάτων που καθιστά προβληματική τη βέβαιη αναγνώριση τους, δημιουργεί και επιφυλάξεις για τα στοιχεία που σχετίζονται με τον ακριβή αριθμό των λίθινων βλημάτων σε διάφορες ανασκαμμένες θέσεις.

86 86 Όλυνθο (Mylonas 1929: 79, 81) και στο Τσαγγλί (Wace and Thompson 1912: 121, 125). Με εξαίρεση την Όλυνθο στους υπόλοιπους τρεις οικισμούς η πλειονότητα των ανακαλυφθέντων πεσσών είναι πήλινοι, γεγονός που παρατηρείται και στο Δισπηλιό. Μοναδική είναι η περίπτωση του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (Efstratiou 1985: 47), όπου βρέθηκαν λίθινα βλήματα σε συγκεντρώσεις και μάλιστα κοντά σε εστίες. Όσον αφορά τις διαστάσεις των βλημάτων σφεντόνας, αυτές κυμαίνονται στο ίδιο περίπου επίπεδο με τα παραδείγματα του Δισπηλιού. Στο Σέσκλο και στο Διμήνι (Τσούντας 1908: 343), στην Όλυνθο (Mylonas 1929: 79, 81) και στο Αχίλλειον (Θεοχάρης 1962: πίνακας V, Vutiropulos 1991: 37) εντοπίστηκαν πεσσοί ανάλογου μεγέθους και βάρους με τα ευρήματα του Δισπηλιού. Δυστυχώς, όμως, στις περισσότερες δημοσιεύσεις σπάνια δίνονται αυτά τα επιμέρους στοιχεία και επομένως η σύγκριση και ο συσχετισμός σε αυτό το επίπεδο περιορίζεται στα ελάχιστα διαθέσιμα παραδείγματα. Παρόλα αυτά πιστεύω με βάση τη γενικότερη έρευνα και ενασχόλησή μου με το θέμα πως τα συγκεκριμένα αντικείμενα κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής εποχής δεν πρέπει να είχαν σημαντικές αυξομειώσεις και διαφοροποιήσεις στα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά. Μόνο στην περίπτωση των πήλινων πεσσών που εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του Δ. Ρ. Θεοχάρη στο Σέσκλο (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: ) διαπιστώνεται η ύπαρξη πολλών βλημάτων με αισθητά μειωμένο βάρος, ενώ ο βαρύτερος πεσσός αγγίζει μόλις τα 60γρ. (βάρος δηλαδή που για το Δισπηλιό αποτελεί το μέσο όρο). Και στο σχήμα των πήλινων κυρίως πεσσών δεν παρατηρούνται διαφοροποιήσεις. Εκείνο που επικρατεί στους περισσότερους οικισμούς είναι το αμφικωνικό σχήμα, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση του Δισπηλιού. Αμφικωνικά πήλινα βλήματα έχουν εντοπιστεί στο Σέσκλο (Wijnen 1981: 47), στη Νέα Μάκρη (Theocharis 1956: 24), στην Πύρασο (Θεοχάρης 1959: 66), στην Οτζάκι Μαγούλα (Milojčić ić et al. 1971: 4, 9, 15, 20, 27), στην Αράπη Μαγούλα (Milojčić ić et al. 1969: 96, 102), στην Όλυνθο (Mylonas 1929: 81), στη Σουφλί Μαγούλα (Θεοχάρης 1958: 82), στην Παραδημή (Bakalakis und Sakellariou 1981: 13-14, 21) και στον Παράδεισο (Hellström 1987: 88). Η παρουσία ωοειδών πήλινων πεσσών έχει καταγραφεί σε αρκετούς οικισμούς, όπως λόγου χάρη στο Σέσκλο (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: ) και στη Νέα Νικομήδεια (Rodden 1962: 285), ενώ σφαιρικοί πεσσοί βρέθηκαν στη Μεσιανή Μαγούλα (Wace and Thomson 1912: 56), στο Σέσκλο (Wace and Thomson 1912: 73, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: ), στην Άργισσα (Milojčić ić et al. 1962: 15) και στην Πύρασο (Θεοχάρης 1959: 66). Τα λίθινα βλήματα, μολονότι έχουν πιο

87 87 ακανόνιστο σχήμα καθώς πρόκειται συνήθως για πέτρες που έχουν περισυλλεγεί για συγκεκριμένη χρήση, είναι κατά προσέγγιση σχεδόν πάντα ωοειδή ή σφαιρικά. Εκτός από το νεολιθικό οικισμό του Δισπηλιού, λίθινοι πεσσοί του ιδίου σχήματος βρέθηκαν στο Σέσκλο τόσο κατά τις παλαιότερες έρευνες του Χ. Τσούντα (1908: 328) όσο και κατά τη διάρκεια των μετέπειτα ανασκαφών του Δ. Ρ. Θεοχάρη (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 148), στο Τσαγγλί (Wace and Thomson 1912: 121), στη Λέρνα (Banks 1967: ) και στον Άγιο Πέτρο (Efstratiou 1985: 47). Οι πήλινοι πεσσοί της Νεολιθικής Εποχής είναι συνήθως ψημένοι, αν και σε κάποιες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί άψητα, μισοψημένα ή και μισοκαμένα δείγματα. Τα βλήματα του Δισπηλιού είναι στην πλειονότητά τους ψημένα στη φωτιά ή ακόμα λίγο ψημένα κοντά στις εστίες. Αντίστοιχα παραδείγματα ψημένων πεσσών υπάρχουν σε οικισμούς όπως το Σέσκλο (Wijnen 1981: 47), η Χαιρώνεια (Σωτηριάδης 1908: 93) και η Σουφλί Μαγούλα (Θεοχάρης 1958: 82), ενώ στη Νέα Νικομήδεια (Rodden 1962: 285), στην Ελάτεια (Wein- berg 1962: 202) και στο Τσαγγλί (Wace and Thompson 1912: 125) καταγράφονται ελαφρώς ψημένα ή κακοψημένα παραδείγματα. Ο Χ. Τσούντας (1908: 87, 343) αναφέρει ότι στην Ακρόπολη του Σέσκλου βρέθηκαν πολλοί πήλινοι πεσσοί σφεντόνας, οι περισσότεροι των οποίων φαίνεται να ήταν ωμοί ή ατελώς ψημένοι και για αυτό το λόγο πολλοί μπορεί να διαλύθηκαν πριν την εύρεσή τους ή ήταν αρκετά εύθρυπτοι τη στιγμή της ανεύρεσής τους. Δυστυχώς στις περισσότερες βιβλιογραφικές αναφορές δε δίνονται στοιχεία για τον ακριβή τόπο εύρεσης των βλημάτων και το συσχετισμό τους με αρχιτεκτονικές κατασκευές, γεγονός το οποίο θεωρώ ιδιαιτέρως σημαντικό. Με άλλα λόγια θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζει κάποιος αν αυτά τα αντικείμενα βρίσκονται συνήθως μέσα στο νεολιθικό σπίτι ή έξω αλλά κοντά σε αυτό ή ακόμα αν κάποια από αυτά εντοπίζονται μέσα στα όρια του δομημένου χώρου κατοίκησης. Σίγουρα ένας τέτοιος συσχετισμός είναι αρκετά δύσκολος, καθώς η αποτύπωση ενός οικιστικού σχεδίου για πολλούς νεολιθικούς οικισμούς είναι προβληματική, εφόσον η ανασκαφική έρευνα περιορίζεται συνήθως σε λίγα ανασκαφικά τετράγωνα και τα όποια αρχιτεκτονικά, μη κινητά ευρήματα δεν είναι πάντα σαφή και ξεκάθαρα. Ωστόσο, πληροφορίες σχετικά με την εύρεση πεσσών μέσα σε οικίες προέρχονται από το Σέσκλο (Τσούντας 1908: 87), από το Τσαγγλί (Wace and Thompson 1912: 125), από το Ραχμάνι (Wace and Thompson 1912: 43) και από την Οτζάκι Μαγούλα (Mottier 1981: 136, 149). Χαρακτηριστικές επίσης είναι οι περιπτώσεις της Ελάτειας (Weinberg 1962: ) και του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (Efstratiou 1985: 47), όπου συγκεντρώσεις πή-

88 88 λινων και λίθινων βλημάτων αντίστοιχα εντοπίστηκαν κοντά σε πήλινες εστίες. Παρόμοιες συγκεντρώσεις πήλινων και λίθινων πεσσών σφεντόνας σε άμεση γειτνίαση με φούρνους και εστίες συναντά κάποιος και στο Δισπηλιό. Τα τρία αυτά παραδείγματα αποτελούν και τα μοναδικά στον ελλαδικό χώρο. Σε κανέναν νεολιθικό οικισμό δε διαπιστώθηκε η παρουσία και κατ επέκταση χρήση επεξεργασμένων λίθινων βλημάτων. Το ίδιο αποτέλεσμα προέκυψε και μετά την μελέτη του αντίστοιχου υλικού από το Δισπηλιό. Επίσης, σχεδόν πουθενά δεν έχουν εντοπιστεί πήλινα βλήματα με οποιοδήποτε είδος διακόσμησης. Εξαιρέσεις σε αυτόν τον κανόνα αποτελούν ο εγχάρακτος με γραμμές και στιγμές πήλινος πεσσός της Ολύνθου (Mylonas 1929: 81) και ο σφαιρικός πήλινος κατά πάσα πιθανότητα πεσσός με αποτυπώματα νυχιών από τον οικισμό του Παραδείσου στη Θράκη (Hellström 1987: 86). Τα πήλινα βλήματα του Δισπηλιού πάντως ακολουθούν το γενικό κανόνα της μη διακοσμημένης εξωτερικής επιφάνειας. Συμπερασματικά μπορεί να ειπωθεί ότι το υλικό από το νεολιθικό οικισμό του Δισπηλιού Καστοριάς δε διαφοροποιεί ούτε ανατρέπει τη γενική εικόνα που έχουν ως τώρα οι αρχαιολόγοι για τα αντικείμενα αυτά. Ίσως απλά να την συμπληρώνει μόνο και να προσφέρει μια πιο αναλυτική παρουσίαση ενός συνόλου ευρημάτων που σπάνια απασχόλησε ή προβλημάτισε τους μελετητές της προϊστορίας. Εν κατακλείδι και για να επιστρέψω στο ίδιο το υλικό και παράλληλα στον αρχικό μου προβληματισμό περί μιας ενδεχόμενης πλασματικής εικόνας που φτάνει ως τις μέρες μας όσον αφορά τα βλήματα σφεντόνας που ανασύρονται μέσα από τα ερείπια ενός κατεστραμμένου ή εγκαταλειμμένου νεολιθικού οικισμού, θα ήθελα να τονίσω ότι στην πραγματικότητα αγνοούμε αν αυτά που βρίσκουμε εμείς κατά τη διάρκεια της ανασκαφικής πράξης είναι εκείνα που είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί ή είναι μόνον εκείνα που ήταν έτοιμα για να χρησιμοποιηθούν ή πρόκειται και για τα δύο. Και μετά τη χρήση τους στο κυνήγι τι ακριβώς συνέβαινε; Τα περισυνέλλεγαν για να τα χρησιμοποιήσουν ξανά ή μήπως τα άφηναν στη θέση τους; Σαφώς δε θα ήταν δύσκολο για τους νεολιθικούς να βρουν βότσαλα της λίμνης με το κατάλληλο σχήμα και μέγεθος ή ακόμα και να πλάσουν από πηλό ένα μικρό αμφικωνικό βλήμα. Είτε τα μάζευαν και τα επέστρεφαν στο σπίτι τους είτε δεν τα αναζητούσαν ποτέ, είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για μια συγκεκριμένη πρακτική και τακτική, αφού θα μπορούσε κάλλιστα να πρόκειται για ένα τυχαίο γεγονός. Εξάλλου, υπάρχει πάντα το

89 89 ενδεχόμενο η πλειονότητα των βλημάτων που χρησιμοποιήθηκαν να βρίσκεται έξω από τον οικισμό και τα δεδομένα που έρχονται στα χέρια μας να αποτελούν μέρος μόνο μιας συνολικής εικόνας, την οποία δε θα καταφέρουμε ποτέ να αναπλάσουμε πλήρως.

90 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

91 Παρουσια των Πεσσων στον Ελλαδικο Χωρο Στο πρώτο κεφάλαιο έγινε λόγος γενικά για την παρουσία των βλημάτων σφεντόνας στο χώρο και στο χρόνο και δόθηκαν κάποια ενδεικτικά παραδείγματα για την εξάπλωση του συγκεκριμένου υλικού από την Ανατολή στα Βαλκάνια και την υπόλοιπη Ευρώπη, από τη Νεολιθική εποχή στην Εποχή του Χαλκού και στις μετέπειτα ιστορικές περιόδους. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα δοθεί έμφαση αποκλειστικά στα βλήματα σφεντόνας που έχουν εντοπιστεί σε νεολιθικές θέσεις στην Ελλάδα, καθώς αυτό αποτελεί και το αντικείμενο της παρούσας εργασίας σε συνδυασμό φυσικά με το υλικό που έχει βρεθεί στο Δισπηλιό. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, οι ανασκαφές των νεολιθικών οικισμών έχουν φέρει πολυάριθμους πεσσούς στο φως. Βέβαια ενδέχεται ο αριθμός τους να ήταν ακόμα μεγαλύτερος αν δε διαλύονταν σε ορισμένες περιπτώσεις λόγω άψητου και εύθρυπτου πηλού, αν η αναγνώριση κυρίως των λίθινων βλημάτων ήταν ευκολότερη και ασφαλέστερη κι αν τελικά τους δινόταν περισσότερη προσοχή από τους ανασκαφείς των θέσεων. Το τελευταίο δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση μομφή, αλλά όπως θα γίνει σύντομα αντιληπτό στην παρουσίαση των ευρημάτων της κάθε θέσης, οι αναφορές και οι πληροφορίες για τα αντικείμενα αυτά περιορίζονται τις περισσότερες φορές σε ελάχιστα στοιχεία. Θεωρώ επίσης πιθανό πεσσοί σφεντόνας να έχουν βρεθεί και σε άλλους οικισμούς, αλλά να μην αναφέρονται πουθενά. Η παρουσίαση των ευρημάτων θα γίνει χρονολογικά, θα ακολουθήσει δηλαδή διαδοχική αναφορά στις θέσεις της Αρχαιότερης, της Μέσης και της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής, όπου έχουν καταγραφεί πεσσοί σφεντόνας. Για τον προβληματισμό, τέλος, που επικρατεί όσον αφορά τα ακεραμικά ή προκεραμικά στρώματα στον ελλαδικό χώρο έχει ήδη γίνει μια πρώτη μνεία (βλ. πρώτο κεφάλαιο).

92 Πεσσοι στην Αρχαιοτερη Νεολιθικη Εποχη Σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές πηγές πεσσοί σφεντόνας έχουν εντοπιστεί σε δώδεκα οικισμούς αυτής της περιόδου. Αρχικά στη Νέα Νικομήδεια, που αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους οικισμούς στην περιοχή της Μακεδονίας και καταλαμβάνει μια έκταση περίπου 24 στρεμμάτων, ο R. J. Rodden (1962: 285), που ανέσκαψε τη θέση, αναφέρει την εύρεση 13 ωοειδών πεσσών από μερικώς ψημένο πηλό. Επιπλέον χαρακτηρίζει τα αντικείμενα αυτά ως τη μοναδική απόδειξη για την παρουσία και χρήση όπλων στην Αρχαιότερη Νεολιθική. Λίγα χρόνια αργότερα, όταν δημοσιεύει μια σύνοψη και τα πρώτα συμπεράσματα των ανασκαφών του στη Νέα Νικομήδεια, μιλάει για εκατοντάδες πήλινα βλήματα που έχουν έρθει στο φως, χωρίς όμως να δίνει κάποια επιπρόσθετη πληροφορία και χωρίς να απεικονίζει κάποιο παράδειγμα (Rodden 1965: 87). Ο V. Milojčić κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του στην Οτζάκι Μαγούλα εντόπισε φάσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου και με βάση την κεραμική της θέσης πρότεινε μια τετραμερή χρονολογική ακολουθία για την εξέλιξη της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Θεσσαλία, που χωρίζεται στην Προκεραμική φάση, στην Αρχαιότερη Κεραμική φάση, στον πολιτισμό Πρωτο-Σέσκλο και στον πολιτισμό Προ-Σέσκλο. Στo πλαίσιο αυτών των φάσεων εντάσσει και τα ευρήματα της θέσης, ανάμεσα σε αυτά και τους πεσσούς, που βρήκε σε όλα ανεξαιρέτως τα στρώματα (Milojčić und Milojčić- v. Zumbusch 1971: 59). Έτσι, κάνει λόγο για την αποκάλυψη ενός μικρού πήλινου πεσσού, αρκετά φθαρμένου και όχι ακέραιου, με διαστάσεις 5 Χ 3εκ. εντός του σπιτιού των ανασκαφικών τετραγώνων Α και Β 17, ενός άλλου πήλινου αμφικωνικού πεσσού με διαστάσεις 4,5 Χ 2,5εκ. από ένα λάκκο στα ανασκαφικά τετράγωνα Β 18 και 19 και για ακόμα τρεις πήλινους αμφικωνικούς πεσσούς από το ίδιο στρώμα με διαστάσεις περίπου 4 Χ 2,5εκ. Όλα τα παραπάνω βλήματα ανήκουν στον πολιτισμό του Προ-Σέσκλου (Milojčić und Milojčić- v. Zumbusch 1971 Teil II: 3, 4, 9, πίνακες: III 12 και X 29). Σε στρώμα του πολιτισμού Πρωτο-Σέσκλο εντάσσει μια συγκέντρωση από είκοσι αμφικωνικά πήλινα βλήματα. Το μήκος τους κυμαίνεται από 3,5 έως 4,5εκ. και το πάχος κοιλίας τους από 2,5 έως 3εκ. (Milojčić und Milojčić- v. Zumbusch 1971 Teil II: 15, πίνακας: XVI 24). Επιπλέον, εντοπίστηκαν εφτά αμφικωνικά πήλινα βλήματα σφεντόνας σε σχετικά καλή κατάσταση, με μήκος από 3,5 έως 4,5εκ. και πάχος από 2,5 έως 3εκ. σε στρώμα της Αρχαιότερης Κεραμικής και άλλα τέσσερα, με μήκος που κυμαίνεται από 3,5 έως 5εκ. και διάμετρο από 2 έως 3,5εκ. σε στρώμα της Προκεραμικής φάσης (Milojčić und Milojčić- v. Zumbusch 1971 Teil II: 20, 27, πίνακες: D 17, XIX 24, XXIV 10 και 11). Πάντως, αυτός ο κατακερματισμός της Αρχαιότερης Νεολιθικής σε φάσεις αντιμετωπίστηκε με αρ-

93 93 κετό σκεπτικισμό (Χουρμουζιάδης 1971α: 181), αλλά δυστυχώς δεν έχουν υπάρξει από τότε νεότερες έρευνες για την περιοχή. Από τις δοκιμαστικές τομές που πραγματοποίησε ο Δ. Ρ. Θεοχάρης στον απόκρημνο λόφο της Κεντρικής Θεσσαλίας, στο Γεντίκι αναφέρεται η εύρεση αρκετών πήλινων πεσσών, από τους οποίους ένας αμφικωνικός μήκους 4,5εκ. ανήκει κατά πάσα πιθανότητα στην Αρχαιότερη Νεολιθική (Θεοχάρης 1962α: 74-75). Έχει ήδη αναφερθεί η περίπτωση της Άργισσας (βλ. πρώτο κεφάλαιο), όπου η ύπαρξη προκεραμικής φάσης τίθεται υπό αμφισβήτηση. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του V. Milojčić στη θέση ήρθε στο φως ένας μικρός, ελαφρύς, φθαρμένος, σφαιρικός πεσσός από ψημένο πηλό. Προέρχεται από το λάκκο Α και έχει μήκος 4εκ. και πλάτος 2,5εκ. Δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες διαφορές από άλλα βλήματα της Αρχαιότερης Νεολιθικής όσον αφορά τις διαστάσεις και τη σύσταση του πηλού. Μολονότι ο V. Milojčić υποστήριξε ότι η Άργισσα έχει προκεραμική φάση, δεν ήταν βέβαιος για το αν ο λάκκος και κατ επέκταση το βλήμα ανήκουν σε αυτή τη φάση ή σε κάποια μεταγενέστερη. Αναφέρει μάλιστα χαρακτηριστικά ότι αν το βλήμα ανήκει όντως στην προκεραμική φάση, τότε αυτό είναι μια επιβεβαίωση για τη χρήση της σφεντόνας ήδη από πολύ νωρίς στην περιοχή του Αιγαίου (Milojčić et al. 1962: 15, πίνακας: 10,2). Ο Δ. Ρ. Θεοχάρης (1967: 84) από την άλλη θεωρεί ως δεδομένη την ένταξη του συγκεκριμένου πεσσού στην προκεραμική φάση της Θεσσαλίας. Ωστόσο το θέμα της ύπαρξης ή όχι της ακεραμικής περιόδου στην Ελλάδα παραμένει ακόμα υπό συζήτηση (Bloedow 1991: 1-43). Η C. Perlès (2001: 70, 80) πάντως τονίζει ότι ο πεσσός ανήκει μάλλον στην Αρχαιότερη Νεολιθική εποχή. Παρόμοια με της Άργισσας είναι και η περίπτωση από τη Σουφλί Μαγούλα. Εδώ βρέθηκε ένας αμφικωνικός πεσσός από ψημένο πηλό, τον οποίο ο Δ. Ρ. Θεοχάρης (1958: 82, εικόνα: 16,6 και 1967: 84, πίνακας: XI B,5) εντάσσει στην προκεραμική φάση της θέσης, αλλά παραδέχεται ότι μπορεί να πρόκειται και για μια διαταραχή της επίχωσης. Συνεπώς η αμφισβήτηση της παρουσίας ακεραμικού στρώματος τόσο στη Σουφλί Μαγούλα ειδικά (Perlès 2001: 80) όσο και στην Ελλάδα γενικότερα (Bloedow 1991: 1-43) οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το συγκεκριμένο βλήμα δεν προέρχεται από ένα σαφώς στρωματογραφημένο και χρονικά ορισμένο αρχαιολογικό σύνολο. Εξάλλου είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για ένα διαταραγμένο στρώμα, όπου εισχώρησαν διάφορα αντικείμενα από την υπερκείμενη φάση της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Στο χωριό Πρόδρομος, κοντά στην Καρδίτσα πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές κατά τα έτη 1970 και 1971 από τον Γ. Χ. Χουρμουζιάδη. Αποτέλεσμα αυτών των ερευνών ήταν η ανακάλυψη δύο οικισμών της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου, του Προδρόμου I και του

94 94 Προδρόμου II, σε απόσταση 500μ. περίπου ο ένας από τον άλλο. Η διάρκεια κατοίκησης των οικισμών ανέρχεται σε μισό αιώνα περίπου, ενώ η μεγάλη ποσότητα οστών από άγρια και εξημερωμένα ζώα που εντοπίστηκε σε αυτούς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για κοινότητες προσανατολισμένες κυρίως στο κυνήγι και στην κτηνοτροφία (Χουρμουζιάδης 1971β: ). Ωστόσο η εύρεση πήλινων αμφικωνικών βλημάτων σφεντόνας καταγράφεται μόνο στον Πρόδρομο II και αυτό χωρίς να δίνονται επιπλέον πληροφορίες για τις διαστάσεις τους ή για τον ακριβή τόπο εντοπισμού τους (Χουρμουζιάδης 1972: 396). Μετά τις πρώτες ανασκαφές του Χ. Τσούντα στην Ακρόπολη του Σέσκλου, ο Δ. Ρ. Θεοχάρης ξεκίνησε το 1956 νέες έρευνες στη θέση με σκοπό την επανεξέταση της στρωματογραφίας, αλλά αυτές σταδιακά επεκτάθηκαν έξω και γύρω από το λόφο, όπου ανακάλυψε έναν εκτεταμένο οικισμό κυρίως της Μέσης Νεολιθικής περιόδου. Υποστήριξε παράλληλα την ύπαρξη προκεραμικής φάσης (Θεοχάρης 1963: 42 και 1981: 36-44), γεγονός που αργότερα αμφισβητήθηκε εντόνως. Η Αρχαιότερη Νεολιθική πάντως επιβεβαιώνεται μέσα από μια σειρά σημαντικών ευρημάτων, κεραμικής κυρίως και αρχιτεκτονικής (Wijnen 1981). Στην Αρχαιότερη Νεολιθική I ανήκουν εφτά πήλινα αμφικωνικά βλήματα, ελάχιστα ψημένα, με λεία σχετικά επιφάνεια. Το μήκος τους κυμαίνεται από 2,5 έως 5εκ. και το πάχος τους από 1,8 έως 3εκ. Από τις φάσεις II και III η M. Wijnen δε δημοσιεύει κανέναν πεσσό, μολονότι αναφέρει ότι αυτά τα αντικείμενα αποτελούν χαρακτηριστικά και τυπικά ευρήματα αυτής της περιόδου (Wijnen 1981: 47, εικόνα: 14, 9). Η A. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου στη μελέτη της για τα πήλινα μικροαντικείμενα που εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια των πολυετών ανασκαφών του Θεοχάρη στο Σέσκλο αναφέρει την ύπαρξη πέντε πήλινων σφαιρικών πεσσών από την Αρχαιότερη Νεολιθική και ενός ακόμα που ίσως αποδίδεται στην ίδια περίοδο. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 1,8 έως 2,7εκ. με μέσο όρο τα 2,52εκ. και το βάρος τους από 5 έως 16,5γρ. με μέσο όρο τα 11,5γρ. Επίσης από στρώματα της Αρχαιότερης Νεολιθικής προέρχονται δεκαεννέα πήλινοι ωοειδείς πεσσοί. Το μήκος τους κυμαίνεται από 2,2 έως 6εκ. με μέσο όρο τα 4,5εκ. ενώ το βάρος τους από 10 έως 55γρ. με μέσο όρο τα 33γρ. Η πλειονότητα των βλημάτων διασώζεται στο ακέραιο (Παπαευθυμίου- Παπανθίμου 1989: 143, 145, πίνακες: 25, 26, 30). Η θέση Πύρασος βρίσκεται κοντά στη Νέα Αγχίαλο. Εδώ διεξήγαγε ανασκαφές ο Δ. Ρ. Θεοχάρης, ο οποίος εντόπισε το στρώμα I της Αρχαιότερης Νεολιθικής με πασσαλόπηκτες καλύβες και γραπτή κεραμική. Ανάμεσα στα ευρήματα συγκαταλέγονται πέντε αμφικωνικά πήλινα βλήματα σφεντόνας και ένα σφαιρικό πήλινο και αρκετά μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα. Στα μεταγενέστερα στρώματα δε βρέθηκαν πεσσοί (Θεοχάρης 1959: 66, εικόνα: 27).

95 95 Τα βλήματα σφεντόνας που ήρθαν στο φως στις ανασκαφές του S. S. Weinberg στην Ελάτεια αποτελούν μια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Στη θέση αυτή εντοπίστηκαν συνολικά σαράντα ένα πήλινα βλήματα, εκ των οποίων όλα εκτός από δύο προέρχονται από την Αρχαιότερη Νεολιθική φάση. Πιο συγκεκριμένα μια συγκέντρωση από είκοσι οκτώ πεσσούς βρέθηκε στα 2,90μ. βάθος κοντά στην εστία ενός σπιτιού στην τομή 3, άλλοι δύο στο ίδιο επίπεδο ακριβώς δίπλα στην ίδια εστία (βλ. εικόνα 14), ένας στα 2,95μ. βάθος, άλλοι έξι συγκεντρωμένοι μαζί με πήλινα πηνία στα 3μ. βάθος και ένας ακόμα στα 2,70μ. Όλοι προέρχονται από την τομή 3, ενώ ένας πήλινος που βρέθηκε στα 2,75μ. βάθος προέρχεται από την τομή 1. Το σχήμα τους είναι ωοειδές ή αμφικωνικό, είναι συνήθως άψητοι, ενώ κάποιοι δίνουν την εντύπωση καμένου παρά ψημένου αντικειμένου και ο πηλός τους έχει ερυθρό ή καστανό χρώμα. Το μήκος τους κυμαίνεται από 5 έως 7,5εκ. με μέσο όρο τα 6εκ. και η διάμετρός τους είναι περίπου 3εκ. Ο S. S. Weinberg προτείνει για τα συγκεντρωμένα κοντά σε εστία βλήματα ότι τα τοποθετούσαν εκεί για να ψηθούν μερικώς και όχι τελείως (Weinberg 1962: , πίνακες: 51e, 68e, 68f, 68g και εικόνα: 4). ΕΙΚΟΝΑ 14 Η Νέα Μάκρη, ο μέχρι σήμερα μεγαλύτερος νεολιθικός οικισμός της Αττικής, ανασκάφτηκε το 1954 από το Δ. Ρ. Θεοχάρη, ο οποίος εντόπισε στρώματα και των τριών περιόδων της Νεολιθικής εποχής. Ωστόσο πήλινα βλήματα σφεντόνας αναφέρονται μόνο στην Αρχαιότερη Νεολιθική. Οι μοναδικές πληροφορίες που δίνονται είναι ότι πρόκειται για τα γνωστά και από άλλες θέσεις αμφικωνικά βλήματα από ψημένο πηλό (Theocharis 1956: 24, πίνακας: 17,1). Στα Δενδρά της Αργολίδος έχουν βρεθεί λίθινα και πήλινα ψημένα βλήματα σφεντόνας μαζί με πρώιμα νεολιθικά όστρακα, λίθινα λειασμένα εργαλεία και άλλα από οψιανό

96 96 και πυριτόλιθο, χωρίς να υπάρχουν επιπρόσθετα στοιχεία ή φωτογραφίες. Αυτά κατατάσσονται από την ανασκαφέα της θέσης σε μια προκεραμική φάση του οικισμού (Πρωτονοτάριου-Δεϊλάκη 1992: ), αλλά επειδή, όπως αναφέρθηκε ήδη παραπάνω (βλ. και πρώτο κεφάλαιο), η ύπαρξη μιας τέτοιας φάσης τίθεται υπό αμφισβήτηση, ίσως θα ήταν καλύτερο να εντάξουμε τα ευρήματα αυτά στην Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο. Τέλος, πεσσοί σφεντόνας προέρχονται από τον οικισμό της Λέρνας. Φαίνεται ότι η Λέρνα κατοικήθηκε σε όλες τις φάσεις της Νεολιθικής περιόδου, εγκαταλείφθηκε και ξανακατοικήθηκε κατά την Πρωτοελλαδική II. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν ακριβή στρωματογραφικά στοιχεία για τα ευρήματα, οπότε αυτά θα ενταχθούν σε αυτό το σημείο ως σύνολο. Έτσι, στη νεολιθική Λέρνα ανήκουν είκοσι πήλινοι και οκτώ λίθινοι πεσσοί. Οι περισσότεροι είναι ωοειδείς και σχετικά μικροί, μέχρι 5εκ. στο μήκος και 3εκ. στο πάχος τους (Banks 1967: , , Vutiropulos, 1991: 21). Συμπερασματικά μπορεί να τονιστεί ότι οι συστηματικές ανασκαφές στην Ελλάδα έφεραν στο φως πολλά βλήματα, τα οποία καταμαρτυρούν την παρουσία και τη χρήση της σφεντόνας ήδη από πολύ νωρίς στο χώρο του Αιγαίου. Εφόσον δεν έχει αποδειχτεί με κάθε βεβαιότητα η ύπαρξη Ακεραμικής περιόδου, η αρχή της χρήσης τους τοποθετείται στην Αρχαιότερη Νεολιθική. Πεσσοί πάντως βρέθηκαν σε αρκετούς οικισμούς αυτής της περιόδου, μολονότι όχι σε όλους. Κάτι τέτοιο ίσως να μην οφείλεται αποκλειστικά στην απουσία τους, αλλά ενδεχομένως σε ελλιπείς βιβλιογραφικές αναφορές. Παρόλα αυτά φαίνεται ότι οι περισσότεροι πεσσοί αυτής της περιόδου είναι πήλινοι (ψημένοι, μερικώς ψημένοι ή άψητοι). Μόνο στη Λέρνα εντοπίστηκαν λίθινοι, αλλά και αυτοί δεν ανήκουν με σιγουριά στην Αρχαιότερη Νεολιθική. Η πλειοψηφία των βλημάτων έχει αμφικωνικό ή ωοειδές σχήμα, ενώ λιγότερα είναι τα σφαιρικά. Οι διαστάσεις και τα βάρη τους κυμαίνονται στα ίδια σχεδόν επίπεδα. Αξιοσημείωτο, τέλος, είναι το γεγονός ότι κάποια από αυτά βρέθηκαν μέσα στα σπίτια και σε συγκεντρώσεις (βλ. Οτζάκι Μαγούλα και Ελάτεια).

97 Πεσσοι στη Μεση Νεολιθικη Εποχη Η παρουσία πεσσών σφεντόνας τεκμηριώνεται σε δεκαοκτώ θέσεις αυτής της εποχής, σε λίγο περισσότερες δηλαδή από εκείνες της προηγούμενης περιόδου. Στη θέση Δήμητρα του νομού Σερρών, που χρονολογείται στα τέλη της Μέσης Νεολιθικής εποχής, υπάρχει απλή αναφορά για την εύρεση ενός αμφικωνικού πήλινου πεσσού με διαστάσεις 3,5 Χ 2εκ. στην Τομή II (Γραμμένος 1984: 150, εικόνα: 56,19). Η Δροσιά αποτελεί έναν οικισμό του τέλους της Αρχαιότερης και της αρχής της Μέσης Νεολιθικής στα ανατολικά της λίμνης Βεγορίτιδα. Ανασκάφτηκε το 1992 από τη ΙΖ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και έδωσε στοιχεία για μια αραιοκατοικημένη εγκατάσταση. Ανάμεσα στα ευρήματα της ανασκαφής συγκαταλέγονται και τρεις αμφικωνικοί πεσσοί (Κώτσος 1992: 199). Από τα στρώματα της Μέσης Νεολιθικής στην Οτζάκι Μαγούλα ήρθαν στο φως τρεις συνολικά πεσσοί. Δύο αμφικωνικοί πήλινοι βρέθηκαν εντός του σπιτιού h4 και ένας ακόμα από το σπίτι b2. Δυστυχώς δε δίνονται περεταίρω πληροφορίες, αλλά υπάρχει η απεικόνισή τους (Mottier 1981: 136, 149, πίνακες: 50, και 61, 25). Στο Μακρυχώρι κοντά στην Καρδίτσα πραγματοποιήθηκε μια σύντομη σωστική ανασκαφή το 1973 σε ιδιωτικό αγροτεμάχιο. Η κεραμική της θέσης χρονολογείται στη Μέση Νεολιθική εποχή. Στο μικρό δημοσίευμα που ακολούθησε βρίσκει κάποιος μια απλή αναφορά περί εύρεσης πεσσών σφεντόνας χωρίς λοιπά στοιχεία για τον αριθμό, το σχήμα ή το υλικό τους (Γαλλής : 569). Επίσης, από τον οικισμό της Νεσσονίδας στο νομό Λαρίσης, όπου ο Δ. Ρ. Θεοχάρης πραγματοποίησε έρευνες, υπάρχει μοναχά η πληροφορία ότι εντοπίστηκαν πήλινοι πεσσοί σφεντόνας (Θεοχάρης 1962: 81). Από τη Μέση Νεολιθική περίοδο στο Γεντίκι καταγράφονται διάφορα τυπικά ευρήματα όπως γραπτά όστρακα, λίθινα εργαλεία, τμήματα ειδωλίων και πήλινοι πεσσοί. Το μήκος των τελευταίων κυμαίνεται από 3,3 έως 4,3εκ., το πάχος κοιλίας τους από 2,3 έως 2,7εκ. και το βάρος τους από 20 έως 30γρ. Δε γίνεται γνωστός ούτε ο ακριβής αριθμός τους ούτε το σχήμα τους, αλλά παρόλα αυτά απεικονίζεται ένας αμφικωνικός (Θεοχάρης 1962α: 76, πίνακας: VII, 2, Vutiropulos 1991: 40).

98 98 Η Μαγούλα Χατζημισσιώτικη στη λίμνη Κάρλα ανασκάφτηκε από τον K. Grundmann. Εδώ το υλικό της κεραμικής έδειξε ότι πρόκειται για έναν οικισμό που κατοικήθηκε στη Μέση και στη Νεότερη Νεολιθική, αλλά και στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Δυστυχώς και από αυτή τη θέση η μοναδική πληροφορία που δίνεται είναι ότι βρέθηκαν βλήματα από ψημένο πηλό, χωρίς περισσότερες διευκρινήσεις (Grundmann 1937: 67). Από τη θέση Σπαρτιά Λατομείου, κοντά στο Βόλο, ο Α. Αρβανιτόπουλος περισυνέλλεξε ένα πήλινο βλήμα μαζί με γραπτά αγγεία της Μέσης Νεολιθικής εποχής (Αρβανιτόπουλος 1911: 300). Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του στην Ακρόπολη του Σέσκλου ο Χ. Τσούντας ήταν ο πρώτος στην Ελλάδα που επισήμανε την ύπαρξη πεσσών σφεντόνας. Από εδώ αναφέρει ότι ήρθαν στο φως περίπου εκατόν δέκα πήλινα βλήματα, αλλά ο αριθμός τους θα ήταν σημαντικά μεγαλύτερος, καθώς πολλοί ήταν τελείως άψητοι ή πολύ λίγο ψημένοι και για αυτό το λόγο διαλύθηκαν αμέσως. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πολλοί εντοπίστηκαν συγκεντρωμένοι μέσα στο σπίτι ή αλλιώς στο επονομαζόμενο «εργαστήριο του κεραμέως», χωρίς όμως να λέγεται πόσοι ακριβώς ήταν ή πως ακριβώς ήταν τοποθετημένοι (βλ. εικόνα 15, το βέλος δείχνει το σημείο εύρεσης των πεσσών). Ο Χ. Τσούντας περιγράφει το σχήμα των πεσσών ως σχήμα πυρήνα ελιάς, αμφικωνικό με άλλα λόγια. Το μήκος τους ποικίλει από 4 έως 6,5εκ. και το βάρος τους από 35 έως 91γρ. περίπου. Βρέ- ΕΙΚΟΝΑ 15

99 99 θηκαν ακόμα δύο ή τρεις πήλινες σφαίρες, οι οποίες εξαιτίας του μεγέθους τους φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν για τον ίδιο σκοπό (Τσούντας 1908: 87, ). Οι λίθινοι πεσσοί που αποκαλύφτηκαν στο Σέσκλο Α (Ακρόπολη) ήταν έντεκα, σαφώς λιγότεροι από τους πήλινους. Έχουν το ίδιο αμφικωνικό σχήμα, η επιφάνειά τους είναι τραχεία ή λεία και το μήκος τους κυμαίνεται από 4 έως 8εκ. ενώ το βάρος τους από 50 έως 193γρ. Ο ανασκαφέας της θέσης εκφράζει τις αμφιβολίες του για τη χρήση των λίθινων αυτών αντικειμένων. Σε περίπτωση δηλαδή που δε θεωρηθούν πεσσοί σφεντόνας, μόνο ως βάρη μπορούν να αντιμετωπιστούν (Τσούντας 1908: , εικόνες: 252, 253). Οι Α. Wace και M. Thompson (1912: 71-72) πάντως τους θεωρούν με βεβαιότητα πεσσούς. Από τις μετέπειτα ανασκαφές του Δ. Ρ. Θεοχάρη στο Σέσκλο βρέθηκαν και άλλα βλήματα σφεντόνας που ανήκουν στη Μέση Νεολιθική εποχή. Σε δικές του δημοσιεύσεις υπάρχουν μοναχά αναφορές για την εύρεση άφθονων πήλινων πεσσών και ενός λίθινου (Θεοχάρης 1962β: 33 και 1976: 160). Η Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, όμως, που ασχολήθηκε με το σύνολο των πεσσών του οικισμού καταγράφει τριάντα πέντε δείγματα. Πιο συγκεκριμένα στη Μέση Νεολιθική ανήκουν εννέα πήλινοι σφαιρικοί πεσσοί με διάμετρο που κυμαίνεται από 1,2 έως 3,4εκ. με μέσο όρο 2,08εκ. και βάρος από 1,5 έως 40γρ. με μέσο όρο 14,1γρ. και είκοσι τέσσερεις πήλινοι ωοειδής πεσσοί με μήκος που κυμαίνεται από 2,5 έως 9,4εκ. με μέσο όρο 4,79εκ. και βάρος από 15 έως 55γρ. με μέσο όρο 28,5γρ. Στην ίδια φάση αποδίδονται με πιθανότητα και άλλοι δύο πήλινοι ωοειδείς πεσσοί με το ίδιο μήκος 4,2εκ. και βάρη 14 και 28γρ. αντίστοιχα. Χρειάζεται να τονιστεί ότι ο μέσος όρος του μήκους των ωοειδών πεσσών της Μέσης Νεολιθικής παραμένει ο ίδιος σχεδόν με εκείνο της Αρχαιότερης, ενώ ο μέσος όρος του βάρους τους είναι λίγο μικρότερος. Εκτός από τα πήλινα βλήματα, που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία αυτών των ευρημάτων, καταγράφονται και δύο ωοειδή λίθινα βλήματα, εκ των οποίων το ένα είναι επιφανειακό εύρημα (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 144, , πίνακες: 27, 31, 32, 34). Στο Τσαγγλί, έναν οικισμό που χρονολογείται στην τελευταία φάση της Μέσης Νεολιθικής περιόδου, βρέθηκαν πάνω από εκατόν τριάντα πήλινοι αμφικωνικοί πεσσοί, από τους οποίους τουλάχιστον οι εξήντα προέρχονται από το σπίτι Q. Πρόκειται για κακοψημένα κυρίως αντικείμενα, κάποια από τα οποία θρυμματίστηκαν μετά την εύρεσή τους. Επίσης, εντοπίστηκε και ένας λίθινος πεσσός (Wace and Thompson 1912: 121, 125). Τέσσερα αμφικωνικά πήλινα βλήματα ήρθαν στο φως κατά την πρώτη ανασκαφή στο Αχίλλειον Φαρσάλων από το Δ. Ρ. Θεοχάρη (1962α, πίνακας: V). Το μήκος τους κυμαίνεται από 4,3 έως 5,6εκ., το πλάτος τους από 2,8 έως 3,5εκ. και το βάρος τους από 34 έως 62γρ. Οι νέες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη από Έλληνες και Αμερικάνους αρχαιολόγους με σκοπό την επανεξέταση της ύπαρξης ή μη ενός ακεραμικού

100 100 στρώματος στη θέση (το οποίο τελικά δε διαπιστώθηκε) έφεραν στο φως και άλλα βλήματα της Μέσης Νεολιθικής. Ένας πήλινος αμφικωνικός πεσσός μήκους 4,4εκ. βρέθηκε στο ανασκαφικό τετράγωνο Γ/στρώμα 14, ένας λίθινος προήλθε από το τετράγωνο Δ/στρώμα 2 και δύο μικρές πήλινες σφαίρες, μάλλον πεσσοί, εντοπίστηκαν στο τετράγωνο Δ/στρώμα 5 και στρώμα 10 (Gimbutas et al. 1989: 257, Vutiropulos 1991: 37). Η θέση Άγιος Πέτρος στο μικρό νησί Κυρα-Παναγιά των Βόρειων Σποράδων κατοικήθηκε προς το τέλος της Αρχαιότερης Νεολιθικής και στην αρχή της Μέσης, αλλά υπάρχουν και ενδείξεις ότι χρησιμοποιήθηκε και σε μεταγενέστερες περιόδους. Πρόκειται για μια μικρή μόνιμη κοινότητα με στενές σχέσεις με την ηπειρωτική Θεσσαλία και αντιπροσωπεύει την αρχαιότερη νεολιθική εγκατάσταση στα νησιά του Αιγαίου. Από εδώ προέρχονται κυρίως λίθινα βλήματα σφεντόνας, τα οποία μάλιστα βρέθηκαν σε συγκεντρώσεις των πέντε έως δέκα κοντά σε εστίες και στα δάπεδα (βλ. εικόνα 16). Ουσιαστικά πρόκειται για αποστρογγυλεμένα βότσαλα ή χαλίκια και όχι για επεξεργασμένα λίθινα αντικείμενα, που συλλέχτηκαν προσεκτικά για το συγκεκριμένο σκοπό. Ο Ν. Ευστρατίου, ερευνητής της θέσης, αναφέρει εξάλλου ότι αν είχαν βρεθεί ως μεμονωμένα ευρήματα σε διαφορετικά μέρη της ανασκαφής θα ήταν δύσκολο να αναγνωριστούν ως πεσσοί. Τριάντα ένα πήλινα και λίθινα βλήματα είχαν εντοπιστεί και κατά τη διάρκεια των πρώτων ανασκαφών του Δ. Ρ. Θεοχάρη στη θέση το 1971 (Ευστρατίου 1982: 82-83, Efstratiou 1985: 47, πίνακες: 8α, 48). ΕΙΚΟΝΑ 16

101 101 Έχει ήδη γίνει αναφορά για τους τριάντα εννέα πήλινους πεσσούς από την Ελάτεια στο νομό Φθιώτιδας που χρονολογούνται στην Αρχαιότερη Νεολιθική, ενώ στη Μέση Νεολιθική εντάσσονται μόνο δύο πήλινα βλήματα. Το ένα εντοπίστηκε στα 2μ. βάθος και το άλλο σε δάπεδο στα 1,85μ. βάθος (Weinberg 1962: 202, πίνακας: 68, e, 1-2). Η Χαιρώνεια στη Βοιωτία ανασκάφτηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα από το Γ. Σωτηριάδη. Εκτός από την επίχωση των ρωμαϊκών χρόνων, βρέθηκαν και νεολιθικά στρώματα, τα οποία σύμφωνα με την κεραμική χρονολογούνται στη Μέση Νεολιθική. Έτσι ανάμεσα στα ευρήματα αυτής της εποχής συγκαταλέγονται και πολλοί πήλινοι πεσσοί σφεντόνας, χωρίς όμως να αναφέρεται ο ακριβής αριθμός τους. Πρόκειται για σφαιρικά βλήματα σε μέγεθος καρυδιού και κάπως επιμήκη, σύμφωνα με την περιγραφή του ανασκαφέα της θέσης. Μερικά είναι αρκετά συμπαγή και καλοψημένα, αλλά τα περισσότερα είναι εύθρυπτα και κακοψημένα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις εντοπίστηκαν σε συσσωρεύσεις (Σωτηριάδης 1908: 93). Στα επιφανειακά ευρήματα από το χωριό Θεολόγος στην Κεντρική Εύβοια, μια περιοχή που λίγα είναι γνωστά για αυτή την εποχή, ανήκουν όστρακα της Μέσης Νεολιθικής και πήλινα αμφικωνικά βλήματα (Vutiropulos 1991: 36 1 ). Η παρουσία βλημάτων σφεντόνας στην Πελοπόννησο επιβεβαιώνεται σε τρεις θέσεις. Δύο λίθινοι πεσσοί εντάσσονται κατά πάσα πιθανότητα στη Μέση Νεολιθική περίοδο της Κορίνθου (Kosmopulos 1948: 72, εικόνα: 23, h, i). Πήλινοι και λίθινοι πεσσοί βρέθηκαν και στη νεολιθική Λέρνα, αλλά οι ελλιπείς στρωματογραφικές πληροφορίες δε βοηθούν στην ένταξη των βλημάτων αυτών σε οποιαδήποτε φάση του οικισμού (βλ. παραπάνω, σελ. 96). Τέλος, από το Φράγχθι προέρχεται ένα θρυμματισμένο πήλινο βλήμα, που χρονολογείται στις αρχές της Μέσης Νεολιθικής (Jacobsen 1969: 372). Συμπερασματικά χρειάζεται να τονιστεί για ακόμα μια φορά η έλλειψη πληροφοριών που παρατηρήθηκε στις περισσότερες θέσεις, καθώς συνήθως τα στοιχεία που δίνονται για τους ανακαλυφθέντες πεσσούς περιορίζονται σε απλές αναφορές. Παρόλα αυτά και με βάση τα ως τώρα δεδομένα γίνεται αντιληπτή μια εντατικότερη χρήση των βλημάτων σφεντόνας κατά τη διάρκεια της Μέσης Νεολιθικής, διότι αυξάνεται τόσο ο αριθμός των οικισμών που τα χρησιμοποιούν όσο και ο αριθμός των ίδιων των αντικειμένων. Συνοψίζοντας κάποιες διαπιστώσεις σχετικά με την παρουσία των πεσσών σε στρώματα της Μέσης Νεολιθικής μπορεί να ειπωθεί ότι και σε αυτή την περίοδο ο κανόνας είναι τα πήλινα (ψη- 1 Ύστερα από προφορική επικοινωνία με τον Dr. Α. Σάμψων.

102 102 μένα, λίγο ή καθόλου ψημένα) αμφικωνικά βλήματα, ενώ σαφώς λιγότερα είναι τα ωοειδή και τα σφαιρικά. Το μέγεθος και το βάρος τους δεν παρουσιάζει σημαντικές αποκλίσεις από τα αντίστοιχα της Αρχαιότερης Νεολιθικής. Λίθινα βλήματα συναντά κάποιος για πρώτη φορά σε σαφώς χρονολογημένα στρώματα αυτής της εποχής στο Σέσκλο, στο Τσαγγλί, στο Αχίλλειον, στην Κόρινθο και στον Άγιο Πέτρο. Αυτά είναι συνήθως μεγαλύτερα σε διαστάσεις και βαρύτερα από τα πήλινα. Ικανός αριθμός πήλινων βλημάτων εντοπίστηκε μέσα σε σπίτια ή σε χώρους δραστηριότητας στην Οτζάκι Μαγούλα, στο Σέσκλο και στο Τσαγγλί, ενώ συγκεντρώσεις πήλινων ή λίθινων πεσσών προέρχονται από το Σέσκλο (εργαστήριο του κεραμέα), το Τσαγγλί (σπίτι Q), τη Χαιρώνεια και τον Άγιο Πέτρο. Τα υπόλοιπα δείγματα αποτελούν κυρίως μεμονωμένα ευρήματα.

103 Πεσσοι στη Νεοτερη και στην Τελικη Νεολιθικη Εποχη Έχει ήδη ειπωθεί ότι από τις αρχές της Νεότερης Νεολιθικής εμφανίζονται στο χώρο του Αιγαίου οι λίθινες αιχμές βελών (βλ. πρώτο κεφάλαιο). Έτσι η σφεντόνα και από εδώ και πέρα το τόξο αποτελούν τα μοναδικά όπλα μακρινής εμβέλειας στη Νεολιθική Εποχή και θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκαν για τους ίδιους σκοπούς. Παρόλα αυτά, τα αρχαιολογικά τεκμήρια της ύπαρξής τους, οι πεσσοί και οι αιχμές δηλαδή, δεν εντοπίζονται σε όλες τις θέσεις. Υπάρχουν οικισμοί που προτιμούν μόνο το τόξο ή μόνο τη σφεντόνα ή χρησιμοποιούν και τα δύο ταυτόχρονα. Στην πορεία της βιβλιογραφικής έρευνας έχουν εντοπιστεί συνολικά είκοσι τρεις θέσεις αυτής της εποχής όπου μαρτυρείται η χρήση της σφεντόνας είτε αποκλειστικά είτε σε συνδυασμό με το τόξο. Η Παραδημή στη Θράκη ανασκάφτηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1920 από τους Κυριακίδη και Πελεκίδη. Το 1965 ο Γ. Μπακαλάκης εξέτασε τη στρωματογραφία της θέσης και τη χώρισε με βάση την κεραμική σε τέσσερεις νεολιθικές φάσεις, που καλύπτουν τη χρονική περίοδο από το τέλος της Μέσης έως την Τελική Νεολιθική. Στα στρώματα 3, 4 και 10 βρέθηκαν τρεις πήλινοι σφαιρικοί πεσσοί, οι οποίοι και απεικονίζονται, ενώ από το στρώμα 17 προέρχονται τρεις πήλινες σφαίρες, καμένες από φωτιά που ξέσπασε στο σπίτι και που ίσως είχαν χρησιμοποιηθεί ως πεσσοί σφεντόνας (Bakalakis und Sakellariou 1981: 13-14, 21, πίνακες: 4α,7, 6α,9 και 16α,7). Μετά από μια σύντομη και μικρή σε έκταση ανασκαφή στη θέση Προσκυνητές, νότια της Κομοτηνής, εντοπίστηκαν κατά πάσα πιθανότητα ίχνη από πασσαλόπηκτες οικίες, μεγάλη ποσότητα κεραμικής της Νεότερης Νεολιθικής και αρκετά λίθινα εργαλεία. Ανάμεσα στα ευρήματα καταγράφεται και ένας αμφικωνικός πήλινος πεσσός (Τριαντάφυλλος 1986: 52). Η επίχωση από τη θέση Παράδεισος χρονολογείται στη Νεότερη Νεολιθική, αλλά έχουν βρεθεί και ευρήματα της Πρώιμης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού, που μαρτυρούν τη μακροχρόνια χρήση της. Στον κατάλογο με τα μικροευρήματα του οικισμού εντάσσονται μια ακέραια μικρή πήλινη σφαίρα, ίσως βλήμα σφεντόνας, με αποτυπώματα νυχιών και με διάμετρο 2,2εκ. από το στρώμα 2 και ένα αμφικωνικό πήλινο βλήμα, σχεδόν ακέραιο (σωζόμενο μήκος: 4,1εκ. και πάχος: 3,2εκ.), που αποτελεί επιφανειακό εύρημα και σύμφωνα με την άποψη του μελετητή το μοναδικό όπλο της θέσης (Hellström 1987: 85-86, 88, εικόνα: 48, ΜΕ 23 και ΜΕ 25).

104 104 Στο χωριό Θολός του νομού Σερρών υπάρχει μια χαμηλή τούμπα, στην οποία πραγματοποιήθηκε επιφανειακή έρευνα. Τα αποτελέσματα αυτής κάνουν λόγο για θέση που χρονολογείται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο. Εδώ εντοπίστηκε ένα αμφικωνικό βλήμα σφεντόνας από πηλό καστανού ανοιχτού χρώματος και λεία επιφάνεια, με μήκος 4,3εκ. και πλάτος 2εκ. (Γραμμένος και Φωτιάδης 1980: 37, 42, πίνακας: 14,99). Οι πολυετείς ανασκαφές στο Ντικιλί Τας της Καβάλας με τη συνεργασία Ελλήνων και Γάλλων αρχαιολόγων απέδειξαν την ύπαρξη τεσσάρων οικιστικών φάσεων που καλύπτουν διαδοχικά τη Νεότερη Νεολιθική (Ντικιλί Τας I και II), την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (Ντικιλί Τας III) και την Ύστερη Εποχή Του Χαλκού (Ντικιλί Τας IV) με κάποια κενά ανάμεσά τους. Τα αρχιτεκτονικά και τα κινητά ευρήματα των ερευνών ήταν πολλά και σημαντικά. Ανάμεσα στα ευρήματα από τα νεολιθικά στρώματα βρίσκει κάποιος και βλήματα σφεντόνας από στεγνωμένο και όχι ψημένο πηλό. Δυστυχώς, ο ακριβής αριθμός τους παραμένει άγνωστος. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η παρατήρηση του J. Deshayes ότι δε βρέθηκε καμία αιχμή βέλους σε αυτά τα στρώματα. Οι αιχμές εδώ πρωτοεμφανίζονται στην Εποχή του Χαλκού, γεγονός που ίσως δείχνει μια συγκεκριμένη προτίμηση των νεολιθικών κατοίκων του οικισμού (Deshayes 1972: 204). Από το νεολιθικό οικισμό Δοξάτ-Τεπέ (ή Καλαμπάκ-Τεπέ), κοντά στο χωριό Δοξάτο του νομού Δράμας, προέρχονται δύο βλήματα από ανοιχτό καστανό πηλό και λεία επιφάνεια (Γραμμένος 1975: 217). Στον ίδιο νομό κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στον Ακροπόταμο και στο Πολύστυλο, δύο οικισμών του τέλους της Νεολιθικής, ήρθαν στο φως λίγοι σχετικά πεσσοί σφεντόνας, χωρίς να δίνονται περαιτέρω πληροφορίες (Μυλωνάς και Μπακαλάκης 1938: 111). Περιορισμένες σωστικές ανασκαφές από τη ΙΣΤ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στα Βασιλικά του νομού Θεσσαλονίκης αποκάλυψαν έναν οριζόντιο, εκτεταμένο οικισμό της Νεότερης Νεολιθικής εποχής. Στην Τομή I εντοπίστηκαν ένας αμφικωνικός πεσσός από κακοψημένο πηλό και ένας λίθινος σφαιρικός, ενώ στην Τομή II βρέθηκε ακόμα ένας αμφικωνικός πήλινος πεσσός (Γραμμένος 1984: 153, 156, εικόνες: 60,39 και 63,4, όπου απεικονίζονται οι δύο πήλινοι). Από την τούμπα της Πυλαίας (ή Καπουτζίδες) προέρχονται τρία αμφικωνικά βλήματα από ψημένο πηλό, το ένα φέρει πιο αποστρογγυλεμένες άκρες (Rey : 238, εικόνα: 37). Σωστικές ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα σε έντεκα συνολικά οικόπεδα στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης και έφεραν στο φως έναν αρκετά μεγάλο οικισμό, που

105 105 χρονολογείται στη Μέση και στη Νεότερη Νεολιθική εποχή. Οι δεκαπέντε πεσσοί που προέρχονται από εδώ είναι κατασκευασμένοι από πηλό, με κοκκινωπή επιφάνεια. Το σχήμα τους είναι ατρακτοειδές (αμφικωνικό) και μόνο σε μία περίπτωση σφαιρικό. Οι περισσότεροι έχουν σωθεί στο ακέραιο (Γραμμένος και Κώτσος 2002: 22, 69, 100, 152, 174, 184, 246, 252, 282, 301, 309, 328). Στη νεολιθική Όλυνθο βρέθηκαν συνολικά τρία βλήματα σφεντόνας, τα οποία είναι και από τα πρώτα που εντοπίστηκαν και δημοσιεύτηκαν σε οικισμό της Μακεδονίας (Childe 1951: 1). Πρόκειται για δύο λίθινους ωοειδείς ακατέργαστους πεσσούς με αποστρογγυλεμένες απολήξεις και με διαστάσεις 5,2 Χ 3,2εκ. και 3,8 Χ 2,9εκ. αντίστοιχα και για έναν πήλινο κακοψημένο πεσσό αμφικωνικού σχήματος (ή σύμφωνα με την περιγραφή του Μυλωνά σε σχήμα πυρήνα ελιάς) με διαστάσεις 4 Χ 2,4εκ. Αυτό που διαφοροποιεί το συγκεκριμένο βλήμα από όλα τα υπόλοιπα της Νεολιθικής εποχής που έχουν έρθει μέχρι τώρα στο φως είναι το γεγονός ότι φέρει στην επιφάνειά του εγχάρακτη διακόσμηση από ευθείες γραμμές και στιγμές (βλ. εικόνα 17). Κάτι τέτοιο ερμηνεύτηκε από τον Γ. Μυλωνά ως αναγνωριστικό της ταυτότητας του ιδιοκτήτη (Mylonas 1929: 79, 81, εικόνες: 86 και 92), κατά αντιστοιχία προς τα μεταγενέστερα εγχάρακτα με ονόματα μολύβδινα βλήματα που εντοπίστηκαν στην ίδια θέση (βλ. ΕΙΚΟΝΑ 17 πρώτο κεφάλαιο). Από το θεσσαλικό οικισμό της Αγίας Σοφίας υπάρχει μόνο η αναφορά ότι βρέθηκαν πήλινα σφαιρικά βλήματα σφεντόνας, εκ των οποίων απεικονίζεται το ένα (Milojčić 1976: 12, πίνακας: 18,22). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι εδώ βρέθηκαν και αιχμές βελών, κάτι που δεν έχει παρατηρηθεί σε κανέναν από τους παραπάνω προαναφερθέντες νεολιθικούς οικισμούς της Θράκης και της Μακεδονίας, οι οποίοι φαίνεται να δείχνουν μια προτίμηση στη χρήση της σφεντόνας. Στην Αράπη Μαγούλα καταγράφονται συνολικά οχτώ πήλινα αμφικωνικά βλήματα, χωρίς ωστόσο να απεικονίζονται. Τα πέντε βρέθηκαν στην τομή I/οικιστική φάση II, το ένα στην τομή I/οικιστική φάση III και τα άλλα δύο στην τομή II/οικιστικές φάσεις II και III (Milojčić und Hauptmann 1969: 96, 102, 104, 108). Η Οτζάκι Μαγούλα είναι ένας οικισμός που φαίνεται ότι κατοικήθηκε σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της Νεότερης και της Τελικής Νεολιθικής δεν είναι τόσο πλούσια όσο της Μέσης. Ωστόσο πεσσοί σφεντόνας έχουν βρεθεί σε

106 106 όλα τα στρώματα, ήδη δηλαδή από την Αρχαιότερη Νεολιθική (βλ. παραπάνω, σελ. 92, 97). Στον κατάλογο με τα ευρήματα της θέσης καταγράφονται οχτώ πήλινα αμφικωνικά βλήματα από διάφορα στρώματα και περιοχές της ανασκαφής στα οποία εντοπίστηκε κεραμική από διαφορετικές φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής. Δεν απεικονίζεται κανένα δείγμα και δεν παρέχεται καμία πληροφορία για τις διστάσεις τους (Hauptmann 1981: 154, 191, 223, 227, 231, 260). Η Τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική στη Θεσσαλία χαρακτηρίζεται από τον πολιτισμό Ραχμάνι. Το πολύ σημαντικό στοιχείο που προέκυψε από τις ανασκαφές σε αυτό τον οικισμό είναι η αποκάλυψη μιας αψιδωτής οικίας (οικία Q), της οποίας η νότια στενή πλευρά της ήταν καμπύλη, ενώ η βόρεια πρέπει να ήταν ευθύγραμμη. Τα αψιδωτά σπίτια, που χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό κατά την Πρωτοελλαδική περίοδο, μαζί με πλήθος άλλων χαρακτηριστικών παρέχουν τη σύνδεση ανάμεσα στη Νεολιθική και στην Εποχή του Χαλκού (Γαλλής 1996: 66). Όσον αφορά την εύρεση πεσσών τώρα, στο Ραχμάνι εντοπίστηκαν συνολικά εκατόν πενήντα οχτώ πήλινα αμφικωνικά βλήματα σφεντόνας, εκ των οποίων τα εκατόν τριάντα ένα βρέθηκαν συγκεντρωμένα στο στρώμα II. Επίσης, εννέα λίθινα βότσαλα προέρχονται από την οικία Q, τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως βλήματα ή διαφορετικά ως στιλβωτήρες. Αξίζει να σημειωθεί, τέλος, ότι εδώ βρέθηκε και μια αιχμή βέλους από οψιανό (Wace and Thompson 1912: 43, 53). Σε ένα χαμηλό λόφο πολύ κοντά και βόρεια του Σέσκλου βρίσκεται η μικρή θέση του Πύργου, την οποία είχε επισημάνει ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα ο Χ. Τσούντας και ανασκάφτηκε τελικά από την ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων το Η επίχωση της θέσης με βάση την κεραμική που ήρθε στο φως καλύπτει τη Νεότερη (κλασικό Διμήνι) και την Τελική (φάση Ραχμάνι) Νεολιθική. Ανάμεσα στα ευρήματα συγκαταλέγονται έξι σφαιρικά πήλινα βλήματα και ένα ακόμα φθαρμένο που συγκολλήθηκε από δύο τμήματα. Το μήκος τους κυμαίνεται από 1,2 έως 2,8εκ. και το βάρος τους από 2,2 έως 11,3γρ. Η ανασκαφέας της θέσης αναφέρει ότι αν αυτά δεν ήταν βλήματα σφεντόνας, θα μπορούσαν να ήταν παιδικά παιχνίδια. Επίσης, εντοπίστηκαν δύο λίθινοι πεσσοί, αλλά παράλληλα και αιχμές βελών (Μπάτζιου 1981: 114, 116, πίνακες: 15 και 29). Από τις ανασκαφές του Δ. Ρ. Θεοχάρη στο Σέσκλο κανένας πήλινος ή λίθινος πεσσός δε χρονολογείται με βεβαιότητα σε στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου. Ωστόσο υπάρχουν δύο πήλινοι σφαιρικοί πεσσοί με διάμετρο 3 και 4,4εκ. αντίστοιχα που ίσως ανήκουν σε αυτή την εποχή. Υπάρχει ακόμα ένας μεγάλος αριθμός αχρονολόγητων δειγμάτων, τα οποία είτε προέρχονται από διαταραγμένα στρώματα είτε αποτελούν επιφανειακά ευρήματα. Έτσι γίνεται λόγος για δέκα πήλινα σφαιρικά βλήματα με διάμετρο από 1,5 έως 4,5εκ. με μέσο όρο τα 2,34εκ. και βάρος από 4 έως 120γρ. με μέσο όρο τα 27,6γρ.

107 107 και για είκοσι δύο πήλινα ωοειδή βλήματα με μήκος που κυμαίνεται από 3 έως 5,5εκ. και μέσο όρο 4,58εκ. και με βάρος από 17,5 έως 60γρ. με μέσο όρο 34,25γρ. Η πλειονότητά τους διασώζεται στο ακέραιο. Δεν αποκλείεται κάποια από αυτά να ανήκουν στη Νεότερη Νεολιθική (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 144, 147, πίνακες: 28, 29, 33). Πήλινοι πεσσοί σφεντόνας εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του Χ. Τσούντα στο Διμήνι. Δυστυχώς δε δίνονται πληροφορίες όσον αφορά τον αριθμό τους, το σχήμα ή τον ακριβή τόπο εύρεσής τους. Η μοναδική διαπίστωση που γίνεται είναι ότι οι πεσσοί στο Διμήνι είναι πολύ λιγότεροι σε σχέση με τους εκατόν δέκα που έχουν βρεθεί στο Σέσκλο και αυτό ίσως να υποδηλώνει μια ευρύτερη και εντατικότερη χρήση τους κατά την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική 2. Και τα λίθινα βλήματα είναι λιγότερα. Από εδώ προέρχονται μόνο δύο σε σχήμα πυρήνα ελιάς (αμφικωνικό) με μήκος από 4 έως 8εκ. Αναφέρεται ακόμα ο εντοπισμός δέκα αιχμών βέλους από οψιανό (Τσούντας 1908: 325, , ). Στο σπήλαιο του Πανός ή της Οινόης, πάνω από το Μαραθώνα, πραγματοποίησε ανασκαφές ο Ι. Παπαδημητρίου. Το σύνολο των ερευνών του παραμένει αδημοσίευτο, αλλά κάποιος μπορεί να βρει σύντομα άρθρα του σε διάφορα περιοδικά σχετικά με την πορεία τους. Έτσι, ανάμεσα στα ευρήματα που ήταν συγκεντρωμένα στην είσοδο του σπηλαίου αναφέρεται και ένας αμφικωνικός πήλινος πεσσός (Παπαδημητρίου 1958: 19). Από τα Αγιοργίτικα, μια χαμηλή τούμπα στα ανατολικά της Τρίπολης στην Αρκαδία, όπου πραγματοποιήθηκαν έρευνες από το πανεπιστήμιο του Cincinnati, υπάρχει η απλή αναφορά ότι λίθινοι πεσσοί σφεντόνας βρέθηκαν σε στρώμα της Νεότερης Νεολιθικής, που χαρακτηρίζεται από απλές κατασκευές με λίθινα θεμέλια, δάπεδα από πηλό και εστίες (E.P.B. 1928: ). Για την περίπτωση της Λέρνας και τη δυσκολία ένταξης των βλημάτων που ήρθαν στο φως σε συγκεκριμένες φάσεις της Νεολιθικής έχει ήδη γίνει λόγος παραπάνω (βλ. σελ. 96, 101). Χρειάζεται να ειπωθεί πάντως ότι εδώ εντοπίστηκαν και λίθινες αιχμές βέλους σε διαταραγμένα στρώματα (Banks 1967: ). Τέλος, το σπήλαιο Αλεπότρυπα του Διρού στη Μάνη ερευνήθηκε από τον Γ. Παπαθανασόπουλο και θεωρήθηκε ως μια θέση με αμιγή εμποροναυτικό χαρακτήρα από την ίδρυσή της, καθώς βρίσκεται σε καίριο σημείο της θαλάσσιας εμπορικής οδού του οψιανού της Μήλου. Τα ευρήματα του σπηλαίου συνηγορούν υπέρ μιας μακροχρόνιας χρήσης του 2 Θεωρώ πως αυτή η διαπίστωση δεν ισχύει, καθώς η έρευνα αποδεικνύει την εντατική χρήση και διευρυμένη παρουσία πεσσών σφεντόνας και σε οικισμούς της Νεότερης Νεολιθικής.

108 108 σε όλη τη διάρκεια της Νεότερης Νεολιθικής. Από εδώ υπάρχει η πληροφορία της εύρεσης βλημάτων σφεντόνας, χωρίς όμως να γίνεται γνωστός ο αριθμός, το σχήμα ή το υλικό τους, αλλά και δύο αιχμών βέλους (Παπαθανασόπουλος 1971: 21 και 1996: 40). Παράλληλα με τα παραπάνω δείγματα υπάρχουν και άλλα, τα οποία προέρχονται μεν από νεολιθικές θέσεις αλλά οι πληροφορίες που δίνονται είναι ανεπαρκείς για να ενταχθούν σε κάποια συγκεκριμένη φάση της Νεολιθικής περιόδου ή παραμένει ακόμα αδιευκρίνιστη η ακριβής χρονολόγηση του ίδιου του οικισμού. Έτσι αχρονολόγητες πήλινες σφαίρες, που μάλλον χρησιμοποιήθηκαν ως βλήματα σφεντόνας, προέρχονται από τη Μεσιανή Μαγούλα (Τσούντας 1908: 344), εννέα πήλινοι πεσσοί βρέθηκαν στη Τζάνη Μαγούλα (Wace and Thompson 1912: 149) και ένας ακόμα πήλινος στη Ζερέλια (Wace and Thompson 1912: 166). Δε δίνεται κανένα επιπλέον στοιχείο για αυτούς. Από τον ομώνυμο οικισμό στην περιοχή της αποξηραμένης λίμνης Ξυνιάδα στη Φθιώτιδα προέρχονται πολλοί (χωρίς να αναφέρεται ο αριθμός τους) λίθινοι και πήλινοι πεσσοί, σφαιρικοί και αμφικωνικοί, οι οποίοι ίσως μπορούν να χρονολογηθούν στη Μέση Νεολιθική εποχή με επιφύλαξη (Σάμψων 1981: 130, εικόνα: 17β). Πήλινα βλήματα σφεντόνας αναφέρονται και στη θέση Αγία Άννα Τιρνάβου, η οποία φαίνεται ότι κατοικήθηκε σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής (Χουρμουζιάδης 1969: 224). Επίσης, ένα πήλινο βλήμα βρέθηκε στη Χασάν Μαγούλα κοντά στην Ελασσόνα του νομού Λαρίσης (Χουρμουζιάδης 1970: 284, πίνακας: 242). Τέλος, στο σπήλαιο του Σαρακηνού κοντά στη λίμνη Κωπαΐδα της Βοιωτίας εντοπίστηκε ένας λίθινος πεσσός, κατά πάσα πιθανότητα μια ποτάμια πέτρα που συλλέχτηκε για αυτό το σκοπό. Η σπηλιά έχει επιχώσεις τόσο της Νεολιθικής όσο και της Πρώιμης και Μέσης Εποχής του Χαλκού (Σπυρόπουλος 1972: , πίνακας: 260). Αξιοσημείωτη είναι η απουσία βλημάτων σφεντόνας κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής από τα νησιά του Αιγαίου με εξαίρεση τον Άγιο Πέτρο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ. πρώτο κεφάλαιο), απτές αποδείξεις για τη χρήση της σφεντόνας στην Κρήτη και στις Κυκλάδες υπάρχουν μόνο από την Εποχή του Χαλκού, γεγονός που ενδεχομένως μπορεί να οφείλεται στις ελάχιστες έρευνες που έχουν λάβει χώρα για τη νεολιθική κατοίκηση στα νησιά ή διαφορετικά το δεδομένο αυτό αποτελεί μια πραγματικότητα. Παρόλα αυτά σε δύο θέσεις από την περιοχή του Αιγαίου που έχουν αποκαλυφθεί στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής υπάρχουν ίσως οι ενδείξεις για τη χρήση της σφεντόνας. Στο Σάλιαγκο των Κυκλάδων μια μικρή πήλινη σφαίρα και πολλά λίθινα βότσαλα από το τετράγωνο Q3 μπορούν να θεωρηθούν ως βλήματα σφεντόνας. Εδώ έχουν εντοπιστεί και πολυάριθμες αιχμές βέλους κυρίως από οψιανό, οι οποίες, όμως, ερμηνεύτηκαν ως εργαλεία για το ψάρεμα του τόνου (Evans and Renfrew 1968: 73, 79-80). Επίσης, από το Εμποριό της Χίου ήρθε στο φως μια αιχμή και μια μικρή πήλινη σφαίρα με διάμετρο 2,2εκ., η οποία ερμηνεύτηκε όμως από τον S. Hood ως μέσο μέτρησης και όχι εργαλείο κυνηγιού ή όπλο (Hood 1982: 631, 702).

109 109 Όσον αφορά τα γενικά συμπεράσματα που μπορεί να εξάγει κάποιος σχετικά με τα βλήματα σφεντόνας που χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της Νεότερης και της Τελικής Νεολιθικής στους ελλαδικούς οικισμούς, χρειάζεται αρχικά να ειπωθεί ότι η γενική εικόνα παραμένει σχεδόν η ίδια. Δεν πρέπει να λησμονείται εξάλλου ότι πρόκειται για αντικείμενα που στην ουσία δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στο σχήμα, το υλικό ή τις διαστάσεις τους σε όλη τη μακροχρόνια παρουσία τους ανά τον κόσμο. Φαίνεται, ωστόσο, ότι τα βλήματα εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται με την ίδια ένταση που είχε παρατηρηθεί και στη Μέση Νεολιθική, όπως καταμαρτυρεί η αυξημένη παρουσία τους σε είκοσι τρεις θέσεις αυτής της εποχής. Πήλινοι (ψημένοι ή απλώς στεγνωμένοι) αμφικωνικοί πεσσοί αποτελούν και πάλι την πλειονότητα των ευρημάτων, ενώ οι πήλινοι σφαιρικοί είναι σαφώς λιγότεροι. Αρκετά είναι και τα λίθινα δείγματα, συνήθως βότσαλα και πέτρες που έχουν μαζευτεί από τη γύρω περιοχή. Δυστυχώς οι διαστάσεις ελάχιστων αντικειμένων είναι γνωστές, γεγονός που δυσχεραίνει το οποιοδήποτε συμπέρασμα. Δεν παρατηρούνται πάντως με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία μεγάλες αποκλίσεις από τα αντίστοιχα παραδείγματα των προγενέστερων εποχών. Για ορισμένα δίνεται η πληροφορία ότι εντοπίστηκαν μέσα σε σπίτια (βλ. Παραδημή) ή σε συγκεντρώσεις (βλ. Ραχμάνι). Ξεχωριστές είναι επίσης οι περιπτώσεις στον Παράδεισο και στην Όλυνθο, όπου βρέθηκαν πεσσοί με αποτυπώματα νυχιών και εγχαράξεις αντίστοιχα. Διαπιστώθηκε, τελικά (με κάθε επιφύλαξη, βέβαια), ότι στους οικισμούς της Μακεδονίας και της Θράκης διαφαίνεται μια προτίμηση στη χρήση της σφεντόνας ή διαφορετικά σε θέσεις όπου βρέθηκαν βλήματα σφεντόνας δεν έχουν βρεθεί αιχμές βέλους 3. Ίσως, βέβαια, αυτή η παρατήρηση να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα εξαιτίας κάποιων ελλείψεων στη βιβλιογραφία ή γενικά περιορισμένων ανασκαφών στη Βόρεια Ελλάδα. Σίγουρα όμως δημιουργείται μια τέτοια αίσθηση, χωρίς να γίνεται εφικτό να τεκμηριωθεί επαρκώς. Αντίθετα στους περισσότερους οικισμούς της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας αποδεικνύεται η συνύπαρξη και η ταυτόχρονη χρήση τόσο των πήλινων και λίθινων πεσσών σφεντόνας όσο και των λίθινων αιχμών βέλους από οψιανό κυρίως αλλά και από πυριτόλιθο. Ενδεχομένως το γεγονός αυτό να μπορεί να εξηγηθεί μέσα στο πλαίσιο του εμπορίου του οψιανού. Οι περιοχές αυτές δηλαδή βρίσκονται πολύ πιο κοντά στη Μήλο και άρα έχουν πιο άμεση πρόσβαση στις πηγές του πετρώματος, οπότε οι κάτοικοί τους χωρίς να αποβάλλουν τελεί- 3 Η διαπίστωση, όμως, αυτή δεν ισχύει στην περίπτωση του Δισπηλιού, όπου έχουν εντοπιστεί τόσο πήλινα και λίθινα βλήματα σφεντόνας όσο και αιχμές βέλους από πυριτόλιθο σε στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής εποχής.

110 110 ως τις μέχρι τώρα παγιωμένες και μάλλον αποδοτικές παραδόσεις τους κάνουν παράλληλα χρήση μιας νέας μεθόδου στις κυνηγετικές τους δραστηριότητες. Κατά πόσο όμως είναι βέβαιο και αυταπόδεικτο ότι το τόξο και κυρίως η σφεντόνα και τα βλήματά της, για τα οποία γίνεται λόγος σε τούτη την εργασία, χρησιμοποιήθηκαν τελικά κατά αποκλειστικότητα στο κυνήγι; Στην ερμηνεία αυτών των αντικειμένων θα εστιάσει η έρευνα στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.

111 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

112 112 Όπως έχει ήδη γίνει αντιληπτό από την παρουσία και εξάπλωση του συγκεκριμένου αρχαιολογικού υλικού στους νεολιθικούς οικισμούς, οι πεσσοί σφεντόνας χρησιμοποιήθηκαν σε σχετικά μεγάλη κλίμακα σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου. Βέβαια η ποσότητα των ευρημάτων δεν αγγίζει συνήθως τον αριθμό των άλλων λίθινων, πήλινων ή οστέινων εργαλείων που έφερε στο φως η κάθε θέση, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτοί μάλλον χρησιμοποιήθηκαν σε κάποια παράπλευρη και δευτερεύουσα δραστηριότητα των νεολιθικών ανθρώπων. Ενώ από τη μία πλευρά έχει τονιστεί η έλλειψη αρκετών στοιχείων γύρω από την περιγραφή και την ένταξη των βλημάτων στο χώρο του κάθε οικισμού (βλ. τρίτο κεφάλαιο), από την άλλη και όπως θα συζητηθεί στη συνέχεια έχουν προταθεί πολλές και διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη χρήση και λειτουργία τους στη Νεολιθική εποχή, καθώς ένα τέτοιο αντικείμενο θα μπορούσε θεωρητικά να βρει πρακτικές εφαρμογές σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων. Οι επικρατέστερες απόψεις είναι εκείνες που αντιμετωπίζουν τη σφεντόνα και τα βλήματά της ως τα βασικά εργαλεία για το κυνήγι και εκείνες που δίνουν επιπρόσθετες κοινωνικές προεκτάσεις στη χρήση τους και τα θεωρούν παράλληλα πολεμικά όπλα. Με μια πρώτη προσέγγιση του θέματος καμία από τις παραπάνω απόψεις δε φαίνεται απίθανη, διότι τα αντικείμενα αυτά είναι κατασκευασμένα με τέτοιο αεροδυναμικό σχήμα που σαφώς ο αρχικός σκοπός τους ήταν να βάλλουν, να χτυπήσουν δηλαδή κάτι, ένα ζώο, ένα πουλί ή ακόμα και έναν άνθρωπο. Το ζήτημα όμως είναι αν μια πολεμική χρήση μπορεί να

113 113 αναχθεί με βεβαιότητα στη Νεολιθική εποχή. Γενικά πάντως και πριν γίνει αναφορά στις επιμέρους λεπτομέρειες του θέματος, χρειάζεται να ειπωθεί ότι η διάκριση ανάμεσα στη χρήση της σφεντόνας ως κυνηγετικού εργαλείου και ως πολεμικού όπλου είναι δύσκολη και δυσδιάκριτη και πρέπει πρώτα να λαμβάνονται υπόψη οι οικονομικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής που θα ορίσουν και θα δικαιολογήσουν την οποιαδήποτε χρήση. Με άλλα λόγια το πλαίσιο, το περιβάλλον ή το σύστημα μέσα στο οποίο δρα το αντικείμενο είναι εκείνο που θα ξεχωρίσει και θα καθορίσει αν η σφεντόνα και οι πεσσοί θα χρησιμοποιηθούν κατά αποκλειστικότητα στο κυνήγι ή αν θα ενταχθούν στον υποτυπώδη έστω πολεμικό εξοπλισμό μιας ομάδας ανθρώπων. Εν συνεχεία θα συζητηθούν οι δύο αυτές πλευρές με βάση τις απόψεις διαφόρων (παλαιότερων και νεότερων) μελετητών της Προϊστορίας. Ο G. Childe 1 φαίνεται να υποστηρίζει εν μέρει και τις δύο πλευρές, μολονότι χαρακτηρίζει τα αντικείμενα αυτά ως «όπλα». Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η ύπαρξη πολέμου δεν επιβεβαιώνεται κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής και ότι οι πεσσοί χρησιμοποιήθηκαν από τους νεολιθικούς ανθρώπους μάλλον στο κυνήγι (Childe 1925: 60). Σε άλλο σημείο όμως περιγράφει τη σφεντόνα ως το κύριο απωθητικό όπλο της Νεολιθικής σε μια περιοχή με κοινά πολιτιστικά στοιχεία που εκτείνεται από το Ιράν ως τα Βαλκάνια και συνδέει τα πήλινα και λίθινα βλήματα με τα μολύβδινα που χρησιμοποίησαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι των ιστορικών χρόνων στις πολεμικές συγκρούσεις τους (Childe 1951: 1-5). Ο H. G. Buchholz στο άρθρο του που εξετάζει τη σφεντόνα ως όπλο στην περιοχή του Αιγαίου παραθέτει πολλές γραπτές μαρτυρίες και απεικονίσεις πολεμιστών με σφεντόνα που συνηγορούν υπέρ της στρατιωτικής της χρήσης. Ωστόσο οι πληροφορίες αυτές σχετίζονται με εποχές μεταγενέστερες της Νεολιθικής και ο ίδιος αμφιβάλει αν η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε αρχικά για πολεμικούς σκοπούς ή αν τελικά ξεκίνησε να χρησιμοποιείται στο κυνήγι και μόνο από την Εποχή του Χαλκού και έπειτα άρχισε να συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πολεμικά όπλα της περιόδου (Buchholz 1965: ). Επίσης, ο C. Renfrew κάνει λόγο για βλήματα σφεντόνας που σίγουρα από την τρίτη χιλιετία εντάσσονται στα όπλα της εποχής. Όσον αφορά τη Νεολιθική εποχή αυτά, μολονότι χρησιμοποιήθηκαν κατά βάση στο κυνήγι, θα μπορούσαν κάλλιστα να εφαρμοστούν και σε εχθροπραξίες. Σε οικισμούς όπως η Νέα Νικομήδεια, το Σέσκλο, η Μαγούλα Χατζημισσιώτικη, τα Σέρβια και το Διμήνι αναγνωρίζει οχυρωματικά έργα, λίθινους περιβόλους και 1 Οι απόψεις του G. Childe θεωρούνται πλέον αρκετά απαρχαιωμένες. Παρόλα αυτά δεν αναιρείται το γεγονός ότι αυτός ήταν που μίλησε πρώτος για τη σημασία των βλημάτων σφεντόνας στη Νεολιθική της Ελλάδας και για αυτό έκρινα σκόπιμο να τις παραθέσω (ξανά) σε αυτό το σημείο.

114 114 προστατευτικές τάφρους που υπονοούν ότι η Νεολιθική εποχή ήταν λιγότερο ειρηνική απ ότι αρχικά πίστευαν οι ερευνητές και ότι οι διαφορές ανάμεσα στις νεολιθικές κοινότητες ήταν υπαρκτές και επιλύνονταν με τις σφεντόνες, τα μοναδικά γνωστά όπλα της περιόδου (Renfrew 1972: ). Την αποκλειστική χρήση των πεσσών σφεντόνας σε συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής υποστηρίζει ο Γ. Μυλωνάς. Παρόλο που αναφέρει ότι οι νεολιθικοί κάτοικοι της Ελλάδας ήταν γενικά ένας αγροτικός και ειρηνικός λαός, ερμηνεύει τόσο τα διάφορα στρώματα καταστροφής σε ορισμένους οικισμούς όσο και τους περιβόλους ως απόδειξη αντιζηλιών και ανταγωνισμών ανάμεσα σε γειτονικά χωριά και ως προσπάθειες προστασίας από εχθρικά διακείμενους εισβολείς. Οι επιδρομές και οι συγκρούσεις μάλιστα αυξάνονται προς το τέλος της Νεολιθικής και στα ήδη γνωστά όπλα, τα βλήματα, προστίθενται πλέον και οι αιχμές βελών και δοράτων (Μυλωνάς 1928: , , ). Ως τα μοναδικά όπλα που είναι σε χρήση ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική αναγνωρίζονται ακόμα από τον R. J. Rodden (1962: 285), όταν τα εντόπισε στη Νέα Νικομήδεια, και από τον S. S. Weinberg (1965: 289). Ο Χ. Τσούντας αναφέρει ότι δεν είναι απόλυτα βέβαιος για τη χρήση αυτών των αντικειμένων. Χαρακτηρίζει τα λίθινα δείγματα ως πεσσούς σφεντόνας, αλλά αν δε χρησιμοποιήθηκαν ως τέτοιοι μόνο ως βάρη μπορούν να θεωρηθούν. Όσον αφορά τα πήλινα βλήματα εκφράζει τις αμφιβολίες του σχετικά με την αποτελεσματικότητά τους σε μια ενδεχόμενη χρήση τους ενάντια σε άνθρωπο, διότι τουλάχιστον αυτά που εντόπισε ο ίδιος στο Σέσκλο και στο Διμήνι είναι μικρά και ελαφριά, ώστε με δυσκολία μπορούν να στραφούν με επιθετική ή θανάσιμη διάθεση απέναντι σε άνθρωπο (Τσούντας 1908: 329, 344). Αντίθετα ο Ν. Ευστρατίου εκφράζει επιφυλάξεις για τις απόψεις που θέλουν τους πεσσούς σφεντόνας να χρησιμοποιούνται ως επιθετικά ή αμυντικά όπλα σε μια τόσο πρώιμη εποχή όπως η Νεολιθική. Η οικονομία, η παραγωγική διαδικασία, οι κοινωνικές σχέσεις, η απουσία ταξικών διαφοροποιήσεων και κεντρικής εξουσίας καθώς και η έλλειψη ανισομερούς μοιράσματος του κοινωνικού υπερπροϊόντος δεν ευνοούν την ανάπτυξη εχθρικών συμπεριφορών ανάμεσα στις νεολιθικές κοινότητες. Με άλλα λόγια, ο τρόπος ζωής των νεολιθικών ομάδων δεν μπορεί να δικαιολογήσει την παρουσία οργανωμένων πολεμικών συγκρούσεων ανάμεσά τους. Καταλήγει τελικά ότι θα ήταν πολύ καλύτερο τα αντικείμενα αυτά να χαρακτηριστούν ως εργαλεία για το κυνήγι (Ευστρατίου 1982: 79-86). Η Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου συμφωνεί ότι οι πεσσοί δεν αποτελούν αποδείξεις εκτεταμένων ανταγωνισμών κατά τη Νεολιθική, μολονότι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες θα μπορούσαν να στραφούν εναντίον ανθρώπου, και υποστηρίζει με επιφυλάξεις

115 115 την περιορισμένη χρήση τους ως κυνηγετικών εργαλείων. Παράλληλα, αναφέρει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της σφεντόνας είτε ως όπλου είτε ως εργαλείου για το κυνήγι, σύμφωνα με τις πειραματικές παρατηρήσεις του Μ. Newcomer. Έτσι το βασικό πλεονέκτημα της σφεντόνας είναι η μεγάλη εμβέλεια που καλύπτει και η δύναμη που αναπτύσσει το βλήμα μετά την εκσφενδόνισή του, με δεδομένη βέβαια μια καλή βολή, γεγονός που απαιτεί μεγάλη εξοικείωση και μακρόχρονη εκπαίδευση. Δε θεωρείται ωστόσο ούτε πρακτικό κυνηγετικό όπλο, εκτός ίσως μόνο αν χρησιμοποιηθεί σε κοπάδια πουλιών, διότι καθιστά δύσκολη μία προσεκτική προσέγγιση του θηράματος όπως και το ξάφνιασμά του (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου 1989: 152, 154). Ο R. Treuil πάντως κατατάσσει τη σφεντόνα και τα βλήματά της ανάμεσα στα «όπλα βολής», αυτά δηλαδή που χτυπούν το στόχο τους από απόσταση. Θεωρεί τα πήλινα βλήματα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν στο κυνήγι κατά τη Νεολιθική εποχή, χωρίς να προεκτείνει τη χρήση τους και σε διαμάχες (Treuil 1996: ). Ο Ν. Βουτυρόπουλος τέλος, που εξετάζει την παρουσία και εξάπλωση των βλημάτων σφεντόνας και των αιχμών βέλους στους οικισμούς της Βαλκανικής χερσονήσου, καταλήγει ότι και τα δύο αυτά όπλα μακρινής εμβέλειας χρησιμοποιήθηκαν μάλλον αποκλειστικά στο κυνήγι κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου. Ταυτόχρονα βέβαια εκφράζει τον προβληματισμό του για τα στρώματα καταστροφής που έχουν εντοπιστεί σε αρκετές νεολιθικές θέσεις και τα έργα εκείνα που έχουν χαρακτηριστεί ως αμυντικά ή οχυρωματικά, αλλά συμπεραίνει τελικά ότι μόνο από την αρχή της Εποχής του Χαλκού και έπειτα έχουν διαμορφωθεί και παγιωθεί τα χαρακτηριστικά εκείνα που ευνοούν τη δημιουργία ανταγωνισμών ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες κοινωνίες και ότι μόνο τότε στο πλαίσιο διαφορετικών δομών και νέου τρόπου ζωής η σφεντόνα και το τόξο πήραν τη θέση τους στον πολεμικό εξοπλισμό των όποιων αντιμαχόμενων ομάδων (Vutiropulos 1991: 52-53, 106). Αφού λοιπόν έγινε αναφορά στις απόψεις διαφόρων μελετητών σχετικά με τη χρήση της σφεντόνας, κρίνεται σε αυτό το σημείο σκόπιμο να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στα επιμέρους στοιχεία που συνιστούν και αποτέλεσαν τη βάση για την ερμηνεία αυτών των αντικειμένων. Με άλλα λόγια, για να υποστηριχτεί αν τα βλήματα σφεντόνας χρησίμευσαν τελικά στο κυνήγι, πρέπει αυτά να συνδυαστούν με την κυνηγετική δραστηριότητα της εποχής, με τη σημασία που το κυνήγι φαίνεται να είχε καθώς επίσης και με την παρουσία ειδών άγριας πανίδας στους νεολιθικούς οικισμούς. Από την άλλη πλευρά, για να ερμηνευτεί η σφεντόνα ως πολεμικό όπλο, χρειάζεται να διερευνηθούν τα γενικά χαρακτηριστικά της Νεολιθικής εποχής και να διαπιστωθεί αν αυτά δικαιολογούν την ύπαρξη ενός

116 116 οργανωμένου πολέμου και να επιβεβαιωθούν ταυτόχρονα πέρα από κάθε αμφιβολία οι καταστροφές οικισμών από εχθρικά διακείμενους εισβολείς και η οχυρωματική λειτουργία των λίθινων τειχών ή περιβόλων. Μολονότι η νεολιθική οικονομία βασίζεται κυρίως στην καλλιέργεια της γης και στην κτηνοτροφία, εντοπίζονται παράλληλα τα στοιχεία εκείνα που αποδεικνύουν ότι ο νεολιθικός άνθρωπος δεν άφησε τελείως πίσω του το μεσολιθικό παρελθόν και τις παραδόσεις του και συνέχισε σε μικρότερο βαθμό φυσικά να ασχολείται με το κυνήγι και την καρποσυλλογή. Γενικές μελέτες σχετικά με την παρουσία άγριας πανίδας στην Ελλάδα επιβεβαίωσαν το κυνήγι και την κατανάλωση κατ επέκταση πολλών ειδών όπως του άγριου ταύρου, του ελαφιού, του αγριόχοιρου, του ζαρκαδιού, του αγριόγιδου, του λαγού, της χερσαίας χελώνας και διαφόρων πτηνών (Treuil 1996: 158). Σε οικισμούς της Πελοποννήσου και της Μακεδονίας τα άγρια θηλαστικά προσεγγίζουν το 8% έως το 10% επί του συνόλου των σπονδυλωτών, ενώ στον Άγιο Πέτρο των Βόρειων Σποράδων το ποσοστό της φτερωτής πανίδας πλησιάζει το 5%. Οστά άγριων βοοειδών έχουν εντοπιστεί στη Λέρνα, στην Άργισσα, στο Αχίλλειον, στο Διμήνι και στο Ντικιλί Τας. Το κόκκινο ελάφι απαντά σε όλους σχεδόν τους οικισμούς και το ζαρκάδι τεκμηριώνεται στον Παράδεισο, στο Ντικιλί Τας, στη Δήμητρα, στην Άργισσα, στο Διμήνι και αλλού. Λαγοί και πτηνά (κυρίως χήνες και πάπιες) βρίσκονται στους περισσότερους οικισμούς της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας (Τρανταλίδου 1996: 100). Η οστεολογική μελέτη που πραγματοποιήθηκε με βάση τα ευρήματα οστών ζώων από την ανασκαφική περίοδο του 1972 στο Σέσκλο της Αρχαιότερης Νεολιθικής έδειξε ότι η παρουσία της άγριας πανίδας έφτανε σε ποσοστό 9,3% και αντιπροσωπευόταν από κόκκινο ελάφι, ζαρκάδι, αγριογούρουνο, λαγό, κουνάβι και πουλιά (Schwartz 1981: 112). Υποστηρίχτηκε επιπλέον ότι οι νεολιθικοί κάτοικοι του οικισμού προμηθεύονταν το κρέας τους κυρίως από τα εξημερωμένα ζώα και ότι τα άγρια θηλαστικά έπαιζαν μικρότερη σημασία στο διαιτολόγιό τους, αλλά σίγουρα κατέφευγαν σε αυτά τουλάχιστον σε περιόδους έλλειψης τροφής 2. Από τα άγρια είδη τα οστά λαγού είναι εκείνα που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό, μάλλον διότι ήταν πιο εύκολο να πιαστεί (Wijnen 1981: 52-53). Δυστυχώς, σε αρκετούς νεολιθικούς οικισμούς δεν έχουν γίνει πλήρεις μελέτες για την ειδικότερη παρουσία της άγριας πανίδας και το ποσοστό αυτής σε σύγκριση με τα εξημερωμένα είδη. Με βάση τα γενικά ανασκαφικά δεδομένα και τις επιμέρους αναφορές προκύπτει το συμπέρασμα ότι η κυνηγετική δραστηριότητα των νεολιθικών ανθρώπων ήταν, σχετικά με τις υπόλοιπες ασχολίες τους, περιορισμένη. Μια απλή στατιστική προ- 2 Γιατί όχι και σε άλλες περιόδους;

117 117 σέγγιση του οστεολογικού υλικού που προέρχεται από μη εξημερωμένα ζώα δεν ξεπερνά συνήθως το 2% επί του συνόλου των οστών μιας νεολιθικής θέσης (Χουρμουζιάδης 1981: 39). Υπάρχουν, όμως, και οικισμοί που δεν επιβεβαιώνουν ούτε αυτή τη μειωμένη παρουσία άγριας πανίδας. Στο Σάλιαγκο, για παράδειγμα, δεν έχουν βρεθεί οστά άγριων ζώων και η κυνηγετική δραστηριότητα τίθεται υπό αμφισβήτηση (Evans and Renfrew 1968: 78). Με το γεγονός αυτό μπορεί να συνδεθεί και να δικαιολογηθεί η πιθανή παρουσία ή η απουσία τελικά πήλινων πεσσών σφεντόνας από τον οικισμό. Ακόμα και οι αιχμές βέλους από οψιανό θεωρήθηκαν εργαλεία για το ψάρεμα του τόνου και όχι για το κυνήγι άγριων ζώων (βλ. τρίτο κεφάλαιο). Στην Αρχαιότερη Νεολιθική το ποσοστό των μη εξημερωμένων ζώων κυμαίνεται από 2% έως 7% και τα είδη που κυριαρχούν είναι το κόκκινο ελάφι και ο λαγός. Η C. Perlès (2001: ) θεωρεί τον αριθμό αυτό πολύ μικρό και υποστηρίζει ότι οι νεολιθικοί άνθρωποι παραλείπουν από πρόθεση και επιλογή τους να προσθέσουν στην καθημερινή δίαιτά τους την άγρια πανίδα και όχι εξαιτίας οποιονδήποτε περιβαλλοντικών περιορισμών. Πρόκειται δηλαδή για εσκεμμένη πρακτική που θέλει να δώσει από τη μία έμφαση στα νέα εξημερωμένα είδη και κατ επέκταση στο νέο τρόπο ζωής (γεωργία, κτηνοτροφία, μόνιμη εγκατάσταση) και να αρνηθεί από την άλλη την εκμετάλλευση των άγριων ζώων και φυτών 3. Επειδή ακριβώς πιστεύει ότι τα οστά των άγριων ζώων και των πτηνών είναι σχεδόν απόντα από τους νεολιθικούς οικισμούς ενώ τα βλήματα σφεντόνας βρίσκονται σε αφθονία αμφισβητεί τελικά τη χρήση των τελευταίων στο κυνήγι (Perlès 2001: 229). Ωστόσο ο Ρ. Halstead, που έχει ασχοληθεί με το οστεολογικό υλικό αρκετών νεολιθικών οικισμών στην Ελλάδα, μολονότι υποστηρίζει ότι πρόκειται για κατά βάση γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες (Halstead 1981: ), εκφράζει και τη γνώμη ότι η σημασία των άγριων ειδών ίσως έχει υποβαθμιστεί λόγω της κακής διατήρησής τους (Halstead 1989: 29). Στη Νεότερη Νεολιθική παρατηρείται αύξηση του ποσοστού των οστών των άγριων ζώων και επομένως φαίνεται ότι το κυνήγι αποκτά μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Είναι πολύ πιθανόν κάτι τέτοιο να συνδέεται με τις κλιματολογικές αλλαγές που μάλλον σημειώθηκαν κατά την τελευταία φάση της Νεολιθικής. Με άλλα λόγια, το ξηρό και θερμό κλίμα των αρχών της Νεολιθικής γίνεται σταδιακά πιο υγρό, βροχερό και ψυχρό με αποτέλεσμα να επηρεαστεί τόσο η άγρια όσο και η εξημερωμένη χλωρίδα και πανίδα. Έτσι, οι δασικές εκτάσεις μεγάλωσαν και τα δασόβια ζώα έγιναν αφθονότερα, γεγονότα στα οποία έπρεπε να προσαρμοστεί ο νεολιθικός άνθρωπος και ταυτόχρονα να εκμεταλλευτεί προς όφελός του (Bökönyi 1973: 173). Μια αυξημένη κυνηγετική δραστηριότητα μπορεί σχεδόν αβίαστα να συσχετιστεί και άρα να δικαιολογήσει την εντατική χρήση και διευρυμένη παρουσία των 3 Βλ.και Demoule and Perlès 1993: 363, 405.

118 118 πεσσών σφεντόνας, που έχουν εντοπιστεί σε πολλούς οικισμούς της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο (βλ. τρίτο κεφάλαιο). Εξάλλου, ακόμα και στην περίπτωση που η σφεντόνα δε θα μπορούσε να ήταν ένα πρακτικό κυνηγετικό εργαλείο, επειδή δε θα επέτρεπε το προσεκτικό πλησίασμα και το ξάφνιασμα του θηράματος, μήπως ένα δάσος με πολλά δέντρα και πλούσια βλάστηση δε θα παρείχε τελικά στον επίδοξο κυνηγό την καλύτερη κάλυψη και προστασία για να πετύχει το στόχο του; Από τις παραπάνω σύντομες αναφορές διαπιστώνεται αρχικά ότι η άγρια πανίδα αποτέλεσε μέρος της διατροφής των νεολιθικών ομάδων. Το ποσοστό παρουσίας της, βέβαια, ποικίλει από οικισμό σε οικισμό και κυμαίνεται από ανύπαρκτο σχεδόν ή ελάχιστο έως σχετικά μεγάλο, αν λάβει κανείς υπόψη του την πληθώρα των άλλων εναλλακτικών λύσεων που ο νέος τρόπος παραγωγής προσέφερε σε αυτές. Επομένως, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και το κυνήγι έπαιζε κάποιο ρόλο, δευτερεύοντα έστω, στην οικονομία της εποχής. Οπότε τα βλήματα σφεντόνας με το αεροδυναμικό τους σχήμα και όλα τα πλεονεκτήματα που αυτό συνιστά, καθίστανται το πλέον κατάλληλο εργαλείο στα χέρια ενός έμπειρου κυνηγού για να χτυπήσει, να τραυματίσει και ίσως να σκοτώσει ένα ζώο στο έδαφος ή ένα πτηνό στον αέρα. Τέλος, ένα εθνογραφικό παράδειγμα που ενδυναμώνει τη χρήση της σφεντόνας και των σφαιρικών πεσσών ως κυνηγετικών εργαλείων είναι το λεγόμενο bolas 4 (εικόνα 18). Πρόκειται για ένα κυνηγετικό όπλο που αποτελείται από δύο ή τρεις λίθινες σφαίρες προσαρμοσμένες στην άκρη ενός δερμάτινου συνήθως σχοινιού και έχει παρόμοιο τρόπο βολής με εκείνον της σφεντόνας. Το bolas χρησιμοποιείται ακόμα από πρωτόγονες φυλές ΕΙΚΟΝΑ 18 4 Ο πληθυντικός αριθμός της ισπανικής λέξης bola που σημαίνει σφαίρα.