ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Transcript

1

2

3

4 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

5

6 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΛΡΙΟΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΟΤΑΗΣ ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Για έναν Ελεύθερο Λαό σε μια Ελεύθερη Ελλάδα ΕΚΔΟΣΕΙΣ Δ. ΚΟΡΟΝΤΖΗ ΑΘΗΝΑ 2017

7 Copyright Εκδόσεις Δ. Κοροντζή Επιμέλεια - διόρθωση: Αριάδνη Αλαβάνου Τυπογραφικός σχεδιασμός. Κώστας Θεοδωρίμπασης Φλεμινγκ Βόρωνας Τ: Φ: Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ΕΚΔΟΣΕΙΣ Δ. ΚΟΙΌΝΤΖΗΣ Κασαμπά 58. Καισαριανή Αθήνα Τηλ ekdosiskoronlzi yahoo.gr ISBN:

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βαρβαρότητα; Ευρώ-ΕΕ ή Η Ανάγκη Το Πρόγραμμα Η Λογική Δόμησης του Προγράμματος Η Διάρθρωση του Κειμένου II. Η ΘΥΕΛΛΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ «ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ» 1. Βαθμοί Διεθνικής Κεφαλαιοκρατικής Ολοκλήρωσης Η Ευστάθεια μιας Νομισματικής Ζώνης Το Ασύμβατο Τρίγωνο Όφελος και κόστος Άριστες Νομισματικές Περιοχές Η Ενδογενής Αστάθεια της Ευρωζώνης Ευρωζώνη και Διεθνής Οικονομική Κρίση Ο Ευρωζωνικός Κλωβός Πόλωσης Επιμύθιο: το «Μακρινό» έτος III. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 1. Η ΟΝΕ: από Υποτιθέμενο Μέσο σε Ιερό Σκοπό Αγορά Εργασίας και Ευρωπαϊκή Ένωση Δυναμική Ανεργίας Αποταμιεύσεις και Επενδύσεις Δημόσια Οικονομικά Εσωτερική Υποτίμηση Δομή της Ελληνικής Οικονομίας και Διεθνές Εμπόριο Γενικά χαρακτηριστικά Σωρευτική αιτιότητα Οι διαρροές στον εξωτερικό τομέα Β. Τραπεζικό Σύστημα Η 'Παταφυσική της Οικονομικής Ανάπτυξης Στα Νύχια Μπαίνει το Κατράμι

9 IV. ΔΙ ΕΞΟΔΟΣ ΚΑΙ ΝΟΠ 1. Η Διαπραγμάτευση Το Γενικό Πλαίσιο της ΝΟΠ Άμεσες Συνέπειες Πληθωρισμός κόστους και διεθνής ανταγωνιστικότητα Ανάπτυξη και αναδιανομή εισοδήματος Κλαδική Πολιτική Περιορισμοί και ζητούμενα Δεδομένα και άξονες Πολλαπλασιαστές ζήτησης, Άξονες κλαδικής πολιτικής, Αποτελέσματα Υλοποίηση Συναλλαγματική Πολιτική ΝΟΠ και Πανεθνικός-Δημοκρατικός Σχεδιασμός V. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ: ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ 1. Η Συνταγματική Αντανάκλαση της Εξάρτησης Άξονες Εναλλακτικής Συνταγματικής Εμπειρίας (ί). Η εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, 185 (Η). Η προστασία της εθνικής οικονομίας από το ξένο κεφάλαιο, 187 (ίίί). Νέου τύπου διεθνείς οικονομικές σχέσεις 190 (ίν). Η συμμετοχή των εργαζομένων στο σχεδίασμά, 190 (ν). Η ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας Η Ανάγκη Σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης Δημοκρατικές Τομές Εθνική Ανεξαρτησία -193 * Εμβάθυνση Αντιπροσωπευτικής και Άμεσης Δημοκρατίας Λαϊκές Ελευθερίες Μέσα Λαϊκής Ενημέρωσης Εκδημοκρατισμός Κρατικού Μηχανισμού Δικαιοσύνη Συνδικάτα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα I: Μύθος και Αλήθεια του Νόμου των Συγκριτικών Πλεονεκτημάτων Παράρτημα II: Σχετικά με το Δημόσιο Χρέος της Ελλάδας Παράρτημα III: Πρωτογενή Στατιστικά Δεδομένα Παράρτημα IV: Ο «Ευρωπαϊκός Οικονομικός Χώρος»

10 «Θέλουμε λεύτερη εμείς πατρίδα και πανανθρώπινη τη λευτεριά»

11

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ο παρόν Μετωπικό Πρόγραμμα Δι-Εξόδου από Ττην Κρίση: Για έναν Ελεύθερο Λαό σε μια Ελεύθερη Ελλάδα είναι προϊόν συλλογικής επεξεργασίας των συγγραφέων του και συμφωνίας στις βασικές λογικές και κατευθύνσεις που το διέπουν. Βεβαίως, αυτό δεν σημαίνει ομοφωνία σε όλα τα ειδικότερα ιδεολογικά και επιστημονικά ζητήματα ή λύσεις, τις οποίες αυτό το πρόγραμμα εμπεριέχει. Δεν συνιστά θεωρησιακή σύλληψη, αλλά κριτικό, βασικό και μη-κλειστό πλαίσιο, το οποίο οπωσδήποτε επιδέχεται, δηλαδή, περαιτέρω επεξεργασίες, εξειδικεύσεις, συμπληρώσεις, ανασυνθέσεις ακόμη και διορθώσεις, σε συνάρτηση με τις οικονομικο-πολιτικές εξελίξεις, καθώς και, ενδεχομένως, με τα ευρήματα νέων τοπικών-επιστημονικών μελετών. Εξάλλου, όπως έχει εύστοχα υποδειχθεί, στο παρόν πεδίο «οι θεωρίες δεν φτιάχνονται παρά για να πεθάνουν μέσα στον πόλεμο του χρόνου: όπως οι στρατιωτικές μονάδες, αποστέλλονται στη μάχη την κατάλληλη στιγμή και, όποιες και αν είναι οι αρετές ή οι ανεπάρκειές τους, δεν δύνανται να χρησιμοποιηθούν παρά εκείνες μόνο που είναι διαθέσιμες». Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, οι συγγραφείς θα επιθυμούσαν αυτό το εγχείρημά τους να Συμβάλλει στο άνοιγμα ευρείας αλλά δομημένης επί θεμελιωμένων «αρχών» και μεθόδων συζήτησης, η οποία θα απολήξει σε υλοποιήσιμα συμπεράσματα και επακόλουθες πρωτοβουλίες. [ 11 1

13 Δ. ΚΛΛΤΣΙΙΝΗΣ. C-). ΜΛΙΜΟΛΙΙΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ Υποστηρίξει ότι όχι μόνο υπάρχει, θεωρητικά μιλώντας, αλλά και μπορεί να κατασκευαστεί, με τα υπάρχοντα υλικά και περιορισμούς, «άλλος δρόμος» από τον εργαζόμενο λαό και για τον εαυτό του. Ανατροφοδοτήσει διαλεκτικά τη θεωρία της πράξης και την πράξη της θεωρίας εκείνων των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που ενδιαφέρονται για την ως άνω προοπτική. Προσδιορίσει και ιεραρχήσει τις κατ αρχάς αντικειμενικά αναγκαίες τομές με συγκεκριμένο τρόπο. Γιατί -πάντοτε και μόνο- η συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης είναι δημιουργική, ενώ η ενατένιση του -υποτιθέμενου- Υψηλού, η «επαναστατική» λογοκοπία, οι εκ «Παρισίων» ανακυκλωνόμενες δειπνοσοφιστείες δεν προάγουν παρά τη σύγχυση και, επομένως, την απονεύρωση. Συνστήνουν, έτσι, τον πολυτιμότερο ιδεολογικό σύμμαχο της υφιστάμενης διάταξης του κόσμου. Σε ανταγωνιστική αντίθεση με μια φαντασμαγορική παράδοση ή, για την ακρίβεια, παραχάραξη, ο τελικός στόχος, και όχι η -υποτιθέμενη- αυθόρμητη κίνηση των πραγμάτων προς αυτόν, είναι το «παν». Στόχος δύσκολος στην επίτευξη, αλλά απλούστατος στην ποιητική, τουλάχιστον, κωδικοποίησή του: «Κ α ί στον ιδρό τό δικό γίνε σύ τ αφεντικό». Ας την κρατήσουμε. Αθήνα, Ιανουάριος 2017 I 12 ]

14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ II συλλογική επεξεργασία, μέσω υλικών και συζητήσεων επί αυτών, του παρόντος τόμου διήρκησε από τον Φεβρουάριο του 2016 έως και τον Ιανουάριο του Ο Δημήτρης Καλτσώνης πραγματεύθηκε -ιδίως- το νομικο-πολιτικό σκέλος του, ενώ οι Θεόδωρος Μαριόλης και Κώστας Παπουλής πραγματεύθηκαν -ιδίως- το οικονομικο-πολιτικό σκέλος του. Εκτός εάν γράφεται το αντίθετο, οι οικονομολογικές αναλύσεις, ποσοτικά ευρήματα και εκτιμήσεις των Ενοτήτων II έως και IV του παρόντος τόμου αντλούνται από τις μελέτες: Μαριόλης, Θ. (Επιμ.) (2017α) Μελέτες στο Έργο του Δημήτρη Μπάτση «Η Βαρειά Βιομηχανία στην Ελλάδα». Σχεδιασμένη Καθυπόταξη ή Σχεδιασμένη Ανάπτυξη;. Αθήνα. ΕΛΤΑ (υπό έκδοση). Μαριόλης. Θ. (2017β) Ένα Πρόγραμμα Νέας Οικονομικής Πολιτικής για την Ελλάδα, Αθήνα, Κοροντζής, και από τις εκεί αναλυτικά εκτιθέμενες πηγές. II Ενότητα V του παρόντος τόμου, με τίτλο: «Συντακτική Συνέλευση: Για μια Αυθεντική Δημοκρατία του Λαού», αντλεί, κυρίως, από το κείμενο: Καλτσώνης, Δ. (2015) Πολιτικοί και Συνταγματικοί Όροι της Παραγωγικής Ανασυγκρότησης: Η Ανάγκη Συντακτικής Συνέλευσης. Εισήγηση στο συνέδριο: «Παραγωγική Ανασυγκρότηση στην Ελλάδα: Μελετώντας το Παρελθόν, Σχεδιάζουμε το Μέλλον», ΑΠΘ και ΠΑΜΑΚ, Νοεμβρίου 2015, και από το κεφάλαιο 4 του Καλτσώνης, Δ. (2016) Τι Είναι το Κράτος; Τι Δημοκρατία Χ ρειαζόμαστε;. Αθήνα, Τόπος. Επίσης, για ορισμένες από [ 13 ]

15 Δ. ΚΑΛΓΣίϊΝΗΣ. (-). ΜΛΙΜΟΛΙΙΣ. Κ. Π Α ΠΟΤΑ Η Σ τις ευρύτερες ιστορικές και θεωρητικές διαστάσεις της, βλέπε: Καλτσώνης, Δ. (2016) Βαρειά Βιομηχανία και Λαϊκή Δημοκρατία: Το Ζήτημα της Κρατικής Εξουσίας στο Έργο του Δημήτρη Μπάτση, στο: Μαριόλης (2017α, ό.π.). Για πολύ χρήσιμες συζητήσεις σε ζητήματα της αγοράς εργασίας και του ελληνικού δημόσιου χρέους είμαστε υπόχρεοι στους Γιάννη Κυριακάκη και Λεωνίδα Βατικιώτη. αντιστοίχως. Υλικά από αυτές τις συζητήσεις ενσωματώθηκαν στην Παράγραφο III.2 και στο Παράρτημα II του παρόντος τόμου. Ευχαριστούμε την Αριάδνη Αλαβάνου για την επιμέλεια-διόρθωση του χειρογράφου και τις Εκδόσεις Κοροντζή για τη δημοσίευσή του. [ 14 ]

16 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Δημήτρης Καλτσώνης Αναπληρωτής καθηγητής Θεωρίας Κράτους και Δικαίου. Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής. Πάντειο Πανεπιστήμιο. Αντιπρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του «Ομίλου Μαρξιστικών Ερευνών», μέλος του «Συλλόγου Διάδοσης της Μαρξιστικής Σκέψης Γιάνης Κορδάτος». συγγραφέας πολλών βιβλίων. Τα πλέον πρόσφατα είναι: Τι Είναι το Κράτος; Τι Δημοκρατία Χρειαζόμαστε; (2016). Δίκαιο, Οικονομική Κρίση και Δημοκρατία (2014). Ο Τσε για το Κράτος και την Επανάσταση (2012). Θεόδωρος Μαριόλης Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας. Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης. Πάντειο Πανεπιστήμιο, και Μηχανολόγος Μηχανικός ΕΜΠ. Διευθυντής της «Ομάδας Μελέτης Σραφφαϊανών Οικονομικών», συνεκδότης του περιοδικού «Bulletin of Political Economy», πρόεδρος του «Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών Δημήτρης Μπάτσης». και μέλος της ομάδας εμπειρογνωμόνων του «Ευρωπαϊκού Δικτύου Ερευνών Οικονομικής και Κοινωνικής ΙΙολιτικής». Δεν έχει συμμετάσχει σε χρηματοδοτούμενες έρευνες. Κώστας Παπουλής Πολιτικός Μηχανικός ΔΠΘ. Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στην Περιφερειακή Ανάπτυξη. Τμήμα Αστικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Πάντειο Πανεπιστήμιο. Καθηγητής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τακτικό μέλος του διοικητικού συμβουλίου του «Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών Δημήτρης Μπάτσης». [ 15 ]

17

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ευρω-ΕΕ ή Βαρβαρότητα; II εδώ και πάνω από έξι χρόνια διαρκούσα οικονομική κρίση της πατρίδας μας αποτελεί την πιο οξεία κρίση αναπαραγωγής, τόσο σε όρους χρονικής διάρκειας όσο και σε όρους ύφεσης-ανεργίας-παραγωγικής αποδιάρθρωσες, η οποία έχει εκδηλωθεί μεταπολεμικά σε εθνικό κοινωνικό σχηματισμό με μέσο ή υψηλό επίπεδο κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης. II κρίση στον σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), δηλαδή στην Ευρωζώνη (ΕΖ), επακολούθησε της «μεγάλης δόνησης» της οικονομίας των ΗΠΑ, το έτος 2008, και μετεξελίχθηκε σε έρπουσα ιδίως στις χώρες της ευρωζωνικής «περιφέρειας». Αποκάλυψε, έτσι, τα σαθρά θεμέλια της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης», τη μυθοποιητική ιδεολογία του «ελεύθερου διεθνούς εμπορίου» και της «ελεύθερης-κοινής» αγοράς, το εντός-ευρωπαϊκής «Ένωσης» ρήγμα «Βορρά-Νότου», την -σε όλα τα επίπεδα αναφοράς- κλασματομορφική (fractal) επικυριαρχία των «ισχυρών» επί των «αδύναμων». Τελικά. ανέδειξε μια ιδιάζουσα κατάσταση για το σύνολο μάλλον του ευρωζωνικού «Νότου» και αναμφίβολα για την πατρίδα μας, κατάσταση η οποία δύναται να αποδοθεί ως εξής: Και Ευρώ-ΕΕ και Βαρβαρότητα. Εάν. ωστόσο, αυτή η κατάσταση εμπεδωθεί, τότε δεν θα είναι, πλέον, ο ευρωπαϊκός «Νότος» αυτός που θα «οφείλει» να παραδειγματίζεται από τον «προηγμένο ευρωπαϊκό Βορρά», αλλά οι μισθωτοί, ιδίως, εργαζόμενοι του «Βορρά» εκείνοι, οι οποίοι θα πρέπει να υποκύ- ( 17 ]

19 Λ. ΚΛΛΤΣΠΝΙ li:. (-). ΜΛΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΪ ψουν στο υπόδειγμα που θα έχει επιβληθεί στο «Νότο». Ως εκ τούτου, θα συντελεστεί μετάβαση από το: «There is no Alternative - TINA» («Δεν υπάρχει Εναλλακτική»), στο: «The word «Alternative» is inconceivable» («Η λέξη «Εναλλακτική» είναι ακατανόητη»), 2. Η Ανάγκη Βεβαίως, η κρίση στην Ελλάδα δεν πλήττει ισότροπα όλες τις κοινωνικές τάξεις και στρώματα. Βαρύτερα έχουν πληγεί, ήδη πριν από το ξέσπασμά της, η εργατική τάξη και οι εργατοϋπάλληλοι, που είδαν και βλέπουν να εκποιούνται κατακτήσεις δεκαετιών, ενώ συντριπτικά πλήγματα έχουν δεχτεί οι μικρομεσαίοι επαγγελματίες, οι μικρομεσαίοι αγρότες, η εργαζόμενη διανόηση και η νεολαία. Όλοι όσοι, δηλαδή, αποτελούν τη μεγάλη κοινωνική πλειονότητα. Την ίδια στιγμή, οι θέσεις του ξένου κεφαλαίου, των πολυεθνικών και της εγχώριας. πλήρως ευρω-ευθυγραμμισμένης, ολιγαρχίας ενισχύονται. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με μάλλον έγκριτα στοιχεία, τα μέτρα που πάρθηκαν κατά την κρίση επαύξησαν τη συναθροιστική κερδοφορία των 500 μεγαλύτερων ελληνικών επιχειρήσεων. Κατά φαινομενικά παράδοξο τρόπο, ωστόσο, η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου συμβαδίζει με την περαιτέρω αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού και την υποβάθμιση της ελληνικής οικονομίας στον διεθνή καταμερισμό-συνδυασμό εργασίας. Έτσι, η πατρίδα μας ωθείται σε μια οικονομικο-κοινωνική τροχιά, η οποία μάλλον προσομοιάζει με εκείνη των «ανατολικών χωρών» μετά το Η προς όφελος του εργαζόμενου λαού Δι-Έξοδος από την ευρωενωσιακή και, γενικότερα, «παγκοσμιοποιητική» TINA έχει ως αναγκαία συνθήκη την κατάρτιση [ 18 ]

20 ΜΚΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΓΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ συνεκτικών και αναπτυξιακά προσανατολισμένων προγραμμάτων, τα οποία οφείλουν, επιπλέον, να είναι κατ αρχάς εθνικά και -μόνο- κατά δεύτερον διεθνικά. Την ίδια στιγμή, όμως, πρέπει να βασιστεί σε εκείνες ακριβώς τις κοινωνικές τάξεις και στρώματα που έχουν πληγεί κατά μέτωπο και είναι οι πραγματικοί παραγωγοί των κοινωνικών, «υλικών και άυλων», αγαθών, οι παραγωγοί του συνολικού κοινωνικού πλούτου. Απαιτείται, λοιπόν, παραγωγική ανασυγκρότηση, ταχεία αύξηση και ριζική αναδιανομή του κοινωνικού προϊόντος σε βάρος εκείνων που ήδη πριν την κρίση, αλλά και κατά τη διάρκεια της κρίσης με ιδιαίτερη ένταση, κέρδιζαν με τον ιδρώτα των εργαζομένων. Σύμφωνα με εμπειρικά ευρήματά μας, ο λόγος συνολικών κερδών-συνολικών μισθών ή, αλλιώς, «ποσοστό εκμετάλλευσης των εργαζομένων» (Κ. Marx) στην ελληνική οικονομία δεν εμφανίζει μόνο αξιοσημείωτο ύφος, αλλά και ανελαστικότητα (κρινόμενα με διεθνή μέτρα και σταθμά), κατά τις τελευταίες δύο -πριν από την κρίση- δεκαετίες: κυμαίνεται περί την τιμή 150%, η οποία υποδηλώνει ότι. κατά μέσο όρο, σε κάθε 10 ώρες «κοινωνικής και αφηρημένης εργασίας». 4 ώρες αναλώνονται στην παραγωγή των μισθών και 6 ώρες προσφέρονται δωρεάν από τους μισθωτούς προς τους κεφαλαιοκράτες, δηλαδή αφιερώνονται στην παραγωγή των κερδών (6/4 = 150%).' I. Αξίζει να αναφεροεί ότι. σύμφωνα με εκτιμήσεις του Β.Ι. Αένιν. για τη βιομηχανία της Ρωσίας κατά το έτος 1908, όπου η μέση διάρκεια της εργάσιμης μέρας ήταν 11 ώρες, το εν λόγω ποσοστό εκμετάλλευσης ήταν της τάξης του 102%. Βλέπε Αένιν. Β.Ι. (1912). «Τα Μεροκάματα των Εργατών και τα Κέρδη των Καπιταλιστών στη Ρωσία», στο: Β.Ι. Αένιν (1982), Άπαντα, τ η έκδοση. Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή. [ 19 ]

21 V ΚΛΛΤϋίίΝΙ li;. <-). Μ Λ PI ΟΛΗ 2. Κ. ΠΛΓΙΟΤΛΗΣ Η ανάγκη συγκρότησης ενός κοινωνικού-πολιτικού μετώπου, ενός λαϊκού, δημοκρατικού μετώπου για την οικονομική ανάπτυξη και την εθνική κυριαρχία, πρέπει ακριβώς να βασιστεί στην εργατική τάξη, στους μικρομεσαίους επαγγελματίες και αγρότες, στην εργαζόμενη διανόηση, στη νεολαία της δουλειάς και της μόρφωσης, της οποίας το μέλλον υπονομεύεται προϋπολογισμένα, και σε εκείνους τους μη-δυνάμενους να ζήσουν με ευπρέπεια συνταξιούχους, οι οποίοι έχουν αναγορευτεί, εμμέσως ή αλλιώς, σε βάρος για την υπόλοιπη κοινωνία. Πρέπει να βασιστεί, τελικά, στη συμμαχία όλων εκείνων των δυνάμεων, οι οποίες θέλουν να τεθούν κάτω από τη σημαία της παραγωγικής ανασυγκρότησης και να υπηρετήσουν την υπόθεση της εθνικής ανεξαρτησίας-λαϊκής κυριαρχίας. Αυτές οι κοινωνικές δυνάμεις έχουν συμφέρον να δημιουργηθεί ένα μέτωπο, το οποίο θα αντιπαρατεθεί στις συστηματικά και προϋπολογισμένα ασκούμενες -αποδιαρθρωτικές και ιμπεριαλιστικές- πολιτικές και στις όποιες «δεξιές, κεντρώες, αριστερές» παραλλάξεις και ανασυνθέσεις τους. Έχουν αντικειμενικό συμφέρον να δημιουργηθεί ένα πλατύ και βαθύ λαϊκό, πατριωτικό μέτωπο, το οποίο θα αγωνίζεται ενάντια στην υποδούλωση του λαού μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ΔΝΤ, ενάντια στην καταρράκωση της εθνικής ανεξαρτησίας και στη συρρίκνωση των δημοκρατικών κατακτήσεων. Ένα μέτωπο που θα μιλήσει τη γλώσσα της αλήθειας, εκκινώντας από την επιστημονική τεκμηρίωση και καταλήγοντας στην εκλαϊκευτική συμπύκνωση, που θα συνεγείρει το μυαλό και την καρδιά, που θα ξαναζωντανέψει την ελπίδα, τη θέληση για αλλαγή, για δημιουργία. [ 20 ]

22 Μ1Τ11ΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-1'ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 3. Το Πρόγραμμα Το Λαϊκό Μέτωπο οφείλει να διαθέτει εμπεριστατωμένο Πρόγραμμα, το οποίο να ανταποκρίνεται στις αντικειμενικές ανάγκες του εργαζόμενου λαού και να διασυντονίζεται τόσο με το εν ενεργεία όσο και με το εν δυνάμει επίπεδο συνειδητοποίησες του. Να στοχεύει στη βραχυχρόνια και μέσο-μακροχρόνια παραγωγική ανασυγκρότηση, στην αύξηση και αναδιανομή του παραγόμενου προϊόντος προς όφελος των λαϊκών στρωμάτων. Να προσφέρει λύσεις στα οξυμένα προβλήματα. Να κόψει το γόρδιο δεσμό του μη-αναπαραγωγικού εξωτερικού δανεισμού, ο οποίος οδηγεί, τελικά, στην οικονομική και, έτσι, στην εθνική υποτέλεια. Το Λαϊκό Μέτωπο, ως γνήσια πατριωτικό και, ταυτόχρονα, διε- Ονιστικό. θα ανοίξει, επίσης, το δρόμο στον ριζικό εκδημοκρατισμό. στη λαϊκή εξουσία, στη δημιουργική, αντίστοιχη στο βαθμό και χαρακτήρα ανάπτυξης των εθνικιόν και διεθνικών παραγωγικών δυνάμεων, μεταβολή των αντικειμενικών και υποκειμενικών δεδομένων και παραμέτρων -κατ αρχάς- στον Ευρωπαϊκό «Νότο». Οι αναλύσεις, τα ευρήματα και οι εκτιμήσεις μας συγκλίνουν στο ότι ένα τέτοιο Πρόγραμμα πρέπει να περιλαμβάνει, κατά βάση, τα εξής: Χρεοστάσιο. Ακύρωση των «δανειακών συμβάσεων», όλων των «Μνημονίων», συναφών «Μεσοπρόθεσμων Προγραμμάτων» και παρελκομένων διατάξεων. Κεντρικός άξονας διεκδίκησης πρέπει να είναι αυτός της διαγραφής δημόσιου χρέους, με πρώτο και κύριο το χρέος που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο των τριών δανείων (έτη 2010, 2012 και 2015). [ 21 ]

23 Δ. ΚΛΛΊ ΣΙΙΝΉΣ. Η. ΜΛΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ Έξοδο από την Ευρωζώνη, εισαγωγή εθνικού νομίσματος. μη εφαρμογή των περιοριστικών-αποδιαρθρωτικών μέτρων και κατευθύνσεων της ΕΕ, αποδέσμευση, τελικά, της πατρίδας μας από αυτήν. Ανάκτηση όχι μόνο νομισματικής, συναλλαγματικής και δημοσιονομικής πολιτικής αλλά και εμπορικής, αγροτικής και βιομηχανικής πολιτικής. Δημιουργία Νέας Δημόσιας Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδας και εθνικοποίηση του τραπεζικού συστήματος. Εισαγωγή μηχανισμού σταθεροποιητικών και, ταυτοχρόνως. αναπτυξιακά προωθητικών φραγμών στις διεθνικές κινήσεις των χρηματικών κεφαλαίων. Νομισματική υποτίμηση και, παραλλήλως, στοχευμένη νομισματική χρηματοδότηση, αλλά και ανακατανομή των δημόσιων δαπανών, ως αναγκαίων όρων για την αντιστροφή της γνησίως φθίνουσας πορείας του παραγόμενου προϊόντος και συμπίεσης της πρωτοφανούς υποαπασχόλησης του εργατικού δυναμικού και των μέσων παραγωγής. Αναπτυξιακή και κοινωνικά δίκαιη αναθεώρηση έως διαγραφή χρεών προς τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Σχεδιομετρική διεύθυνση των τιμών σε τρόφιμα, είδη πρώτης ανάγκης και καύσιμα. Σύστημα προοδευτικής φορολογίας, φορολογικές ελαφρύνσεις στα λαϊκά στρώματα με σταδιακή μείωση έως κατάργηση του ΦΠΑ στα είδη λαϊκής κατανάλωσης. Αύξηση των πραγματικών μισθών. Η μείωση του ΦΠΑ πρέπει να εκκινήσει από τα κατά βάση εγχωρίως παραγόμενα εμπορεύματα, με στόχο να υποβοηθηθεί η συνολικά αναγκαία μεταστροφή της ζήτησης προς την εγχώρια παραγωγή. [ 22 ]

24 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΡΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Βιομηχανική πολιτική υποκατάστασης εισαγωγών και ανάπτυξης της παραγωγής συνθέτων βιομηχανικών εμπορευμάτων. Καταγραφή-εκτίμηση και αξιοποίηση του εθνικού ορυκτού πλούτου, βαθμιαία υποκατάσταση των μηαναπαραγόμενων εισροών του οικονομικού συστήματος με αναπαραγύμενες και παραγωγική επαναχρησιμοποίηση-ανακύκλωση των αποβλήτων της παραγωγής. Λαϊκή, δημοκρατικά σχεδιασμένη, πολυκλαδική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας. Συστηματική, εκτατική και εντατική, διεύρυνση του τομέα αναπαραγωγής μέσων παραγωγής, εκκινώντας από την αύξηση της παραγωγικότητας των ενδιαμέσων αναλώσεων -ιδίως- στον βιομηχανικό τομέα. Περαιτέρω, δημιουργία εθνικοποιημένου συστήματος μεγάλων επιχειρήσεων πρώτων υλών, ενέργειας, τροφίμων, μέσων παραγωγής, επικοινωνιών, μεταφορών και εμπορίου, το οποίο υποστηρίζεται από ένα δίκτυο κέντρων επιστημονικής έρευνας και αναχρηματοδοτείται μέσω του εθνικοποιημένου τραπεζικού συστήματος. Τέλος, αύξηση της παραγωγικότητας του αγροτικού τομέα, δημιουργία αγροτικών συνεταιρισμών στη σφαίρα της κυκλοφορίας και, σε δεύτερη φάση, της παραγωγής, άμεση σύνδεση αγροτικής-βιομηχανικής παραγωγής. Με εγκαθίδρυση εργατικού ελέγχου πανεθνικό-δημοκρατικό σχεδιασμό, εκκινώντας από το όλο σύστημα, τόσο στις οικονομικές όσο και στις κοινωνικές διαστάσεις και στοχεύσεις του, περνώντας στους τομείς, εν συνεχεία στους κλάδους και, τελικά, στις επιχειρήσεις. [ 23 ]

25 Δ. ΚΛΛΤΪίίΝΙ lil. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΙΊΑΠΟΤΛΗΣ Εκδημοκρατισμό και εξυγίανση του δημόσιου τομέα ώστε να μετασχηματιστεί σε ουσιαστικό κοινωνικοοικονομικό μοχλό στο πλαίσιο του πανεθνικού-δημοκρατικού, αναπτυξιακού σχεδιασμού. Ενάντια σε διαφθορά, φοροδιαφυγή, σπατάλη, γραφειοκρατία. Ενίσχυση του κοινωνικού κράτους. Δραστικά μέτρα ανόρθωσης του βιοτικού επιπέδου του λαού, αναβαθμισμένη δημόσια και δωρεάν παιδεία και υγεία για όλο το λαό, ανύψωση του πολιτιστικού του επιπέδου, ανάπτυξη του μαζικού λαϊκού αθλητισμού. Σταδιακή απόσυρση των ιδιωτικών επιχειρήσεων από το χώρο της υγείας και της εκπαίδευσης, και μεταφορά τους στο δημόσιο σύστημα. Εισαγωγή προγραμμάτων θεωρητικής και πειραματικής-πραξιακής πολυτεχνικής παιδείας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και ανεξαρτήτως της επιλεγόμενης κατεύθυνσης σπουδών. Συνεργατικό αρχιτεκτονικό-χωροταξικό ανασχεδιασμό των «κόμβων» παραγωγής, έρευνας, κατανάλωσης, αναψυχής και, γενικά, κοινωνικής, εθνικής και διεθνικής, αλληλεπίδρασης. Ανάπτυξη νέων, καινοτομικών τεχνολογιών, με κύριο στόχο την επαύξηση της κοινωνικής ευημερίας και όχι τη μεγιστοποίηση του ποσοστού των κερδών, δίνοντας προτεραιότητα στους τομείς της ηλιακήςαιολικής-θαλάσσιας-γεωθερμικής ενέργειας, της βιομάζας και των βιοκαυσίμων, της πυρηνικής σύντηξης και της αυτοματοποιημένης παραγωγής-κυκλοφορίας των αγαθών-διεύθυνσης των επιμέρους μονάδων και του όλου οικονομικού συστήματος. Ανάπτυξη πολυδιάστατων και ισότιμων οικονομικών σχέσεων με όλες τις χώρες, σε όρους εθνικής κυριαρχίας και αμοιβαίας κοινωνικής ευημερίας. Έμφαση [ 24 ]

26 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ στη συνεργασία με τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου και της Μεσογείου, καθώς και στη δημιουργία οικονομικών σχέσεων νέου τύπου με μη-ευθυγραμμιζόμενες στην ιδεολογία-αξιώματα του «κοσμοπολιτισμού-παγκοσμιοποίησης» χώρες. Εξωτερική πολιτική ουδετερότητας και ειρήνης. Υπεράσπιση και κατοχύρωση της εθνικής κυριαρχίας, έξοδος της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ, απομάκρυνση των βάσεων από το έδαφός της και ακύρωση όλων των παλαιότερων και πρόσφατων συμφωνιών. Διεκδίκηση κάθε είδους οικονομικής αποζημίωσης, η οποία εμπίπτει στο διεθνές δίκαιο ή/και σε διμερείς συμφωνίες και ανάγεται στο απώτερο ή πρόσφατο παρελθόν. Αποκατάσταση αλλά και διεύρυνση των δημοκρατικών ελευθεριών που σαρώθηκαν τα τελευταία χρόνια. Ριζοσπαστικό εκδημοκρατισμό των συνταγματικών θεσμών, του πολιτικού συστήματος, του εκλογικού συστήματος, της Δικαιοσύνης, υιοθέτηση νέου Συντάγματος, το οποίο θα κατοχυρώνει την εθνική ανεξαρτησία και λαϊκή κυριαρχία, την απλή αναλογική. τη δυνατότητα του λαού να ανακαλεί οποτεδήποτε τους αντιπροσώπους του. τη δημόσια ιδιοκτησία των στρατηγικών τομέων της οικονομίας. Ριζοσπαστικό εκδημοκρατισμό και αναπροσανατολισμό των ενόπλων δυνάμεων, των σωμάτων ασφαλείας. όλης της δημόσιας διοίκησης και των κρατικών μηχανισμών, με την ενεργό και αποφασιστική συμμετοχή του εργαζόμενου λαού. Κατάργηση των υψηλών αποδοχών και προνομίων των υπουργών, βουλευτών και, γενικότερα, των στελεχικών θέσεων πολιτικού χαρακτήρα. [ 25 ]

27 Δ. ΚΛΛΤΐΠΝΙΙΐ (-). ΜΑΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ Κοινωνικό, λαϊκό έλεγχο σε όλες τις μορφές πληροφόρησης. Στήριξη πρωτοβουλιών των κοινωνικών φορέων και της αυτοδιοίκησης στον τομέα της ενημέρωσης. Εκδημοκρατισμός, ενίσχυση και αναβάθμιση των δημόσιων ηλεκτρονικών μέσων λαϊκής ενημέρωσης. 4. Η Λογική Δόμησης του Προγράμματος Η λογική δόμησης κάθε μετωπικού προγράμματος δεν πρέπει να παραγνωρίζει την εκάστοτε υφιστάμενη πραγματικότητα, αλλά να εκκινεί από αυτήν ή, για την ακρίβεια, από τις κύριες πλευρές της δυναμικής της και -οπωσδήποτε- όχι από δόγματα ή/και επιθυμίες. Όσο πιο «επαναστατικά» είναι αυτά τα δόγματα-επιθυμίες, τόσο πιο κενό περιεχομένου καθίσταται το αποτέλεσμα. Έτσι, θα πρέπει να διασαφηνιστούν εξαρχής τα ακόλουθα πέντε κομβικά ζητήματα: 4.1. Το παρόν Μετωπικό Πρόγραμμα στοχεύει κατ αρχάς στην ανάταξη και, εν συνεχεία, ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής και, τελικά, των παραγωγικών δυνάμεων, με γνώμονα τα γενικά εθνικά συμφέροντα, αλλά δίνοντας, όταν απαιτείται, προτεραιότητα σε εκείνα των μισθωτών εργαζομένων. Ως εκ τούτου, δεν αποτελεί σύμπτωση ότι η ταυτοποίηση της υφιστάμενης κατάστασης, η οποία αναπτύσσεται στις αμέσως επόμενες σελίδες του παρόντος κειμένου, εκκινεί από 0) την κριτική ανάλυση της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης», και (Η) την ελληνική αγορά εργασίας, εστιάζοντας τόσο στη συντελεσθείσα και συντελούμενη απορρύθμισή της όσο και, από την άλλη πλευρά, στους ρυθμούς μεγέθυνσης του παραγόμενου προϊόντος, οι οποίοι προαπαιτούνται για την [ 26 ]

28 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ταχεία συμπίεση της ανεργίας. Τέλος, όπως θα είναι δυνατόν να διαπιστωθεί εκ των υστέρων, μόνο τα συμφέροντα των μισθωτών εργαζομένων αντιστοιχούν εν δυνάμει στο οργανικό σύνολο των στόχων του παρόντος προγράμματος Η ανατομή των διακλαδικών και διατομεακών συναρτήσεων της ελληνικής οικονομίας, η οποία θα εκτεθεί εδώ, αποδεικνύει ότι πηγή θεμελιωδών δομικών ανισορροπιών αυτής είναι ο έντονος διαφορισμός ανάμεσα στην ισχυρή εξάρτηση από εισαγόμενα εμπορεύματα -ιδίως- του τομέα της βιομηχανίας, από τη μία πλευρά, και στη συγκέντρωση πλεονεκτημάτων διεθνούς ανταγωνιστικότητας και ευνοϊκών «πολλαπλασιαστών ζήτησης» στον πρωτογενή τομέα και, κυρίως, στις υπηρεσίες, από την άλλη πλευρά.1 I. Υπενθυμίζεται ότι οι λεγόμενοι πολλαπλασιαστές δηλώνουν κατά πόσον μεταβάλλονται (κατά κανόνα, αυξάνονται) (0 το προϊόν, (ίί) οι εισαγωγές από την αλλοδαπή και (iii) η απασχολούμενη ποσότητα εργασίας σε έναν κλάδο ή στο σύνολο της εθνικής οικονομίας, όταν αυξηθεί η δαπάνη για ένα (ή περισσότερα) εγχωρίως παραγόμενο εμπόρευμα κατά 1 μονάδα. Αν και η έννοια του πολλαπλασιαστή είναι συνυφασμένη με την κεϋνσιανή και «αριστερή μετακεϋνσιανή» οικονομική θεωρία, στην πραγματικότητα ενέχεται, όπως έχει αποδειχθεί αναλυτικά από τον Oscar Lange, κατά τις δεκαετίες στα «σχήματα αναπαραγωγής» του Marx, τα οποία εκτίθενται στον 2ο τόμο του Κεφαλαίου. Οι ποσοτικά εκτιμηθέντες πολλαπλασιαστές ζήτησης, οι οποίοι χρησιμοποιούνται στο παρόν κείμενο, θεμελιώνονται στο έργο του Piero Sraffa. Παραγωγή Εμπορευμάτων μέσω Εμπορευμάτων. Πρελούδιο σε μία Κριτική της Οικονομικής Θεωρίας (1960). και περιέχουν, είτε ως ειδικές είτε ως οριακές περιπτώσεις τους, όλους τους προσφερόμενους από άλλες θεωρητικές πηγές πολλαπλασιαστές. [ 27 ]

29 Δ. ΚΛΛΤΙΟΝΙΙΧ. (-). ΜΛΡ10ΛΗΣ. Κ. Π Λ ΠΟΤΑ Η Σ Αυτός ο διαφορισμός δεν αποτελεί προϊόν «δυνάμεων της Φύσης», αλλά συμβαδίζει και σχετίζεται άμεσα με την ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση» και, γενικότερα, την «παγκοσμιοποίηση», ενώ δεν δύναται να αντιστραφεί, ούτε κατ ελάχιστο, εντός του περιβάλλοντος που τον ενεργοποίησε και τελικά τον όξυνε σε πρωτοφανή, έως σήμερα, βαθμό. Απαιτείται, επομένως, εφαρμογή ορισμένου, καταλλήλως διαρθρωμένου, εκτός ευρω-«ολοκλήρωσης», μείγματος οικονομικής πολιτικής, το οποίο θα στοχεύσει, κατ αρχάς, στην αξιοποίηση της υφιστάμενης θετικής πλευράς του παραγωγικού συστήματος, προκειμένου να επιτύχει, τελικά, τη διόρθωση της αρνητικής πλευράς του. Επειδή αυτή η πολιτική χαρακτηρίζεται, εκ των πραγμάτων, από κρίσιμα σημεία ασυνέχειας ως προς την έως σήμερα (αλλά και εδώ και δεκαετίες) εφαρμοζόμενη, αποκαλείται: Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΟΠ) Με τον προσδιορισμό των εφικτών μέσων και μεθόδων ανακατεύθυνσης της ελληνικής οικονομίας σε τροχιά ευσταθούς, πολυκλαδικής και «διευρυνόμενης αναπαραγωγής» (Marx) είναι δυνατόν να επιλυθεί το ζήτημα των απαιτούμενων, γ ι αυτήν την ανακατεύθυνση, μεταβολών 0) στις εθνικές παραγωγικές σχέσεις, εν συνεχεία, (ii) στο πολιτικό, νομικό και ιδεολογικό «εποικοδόμημα» και, τέλος, (iii) στις διεθνικές σχέσεις της χώρας μας. Όχι αντιστρόφως, εκτός εάν ολισθήσουμε στο πεδίο του αμόλυντου Ιδεαλισμού. Σε αυτό το πλαίσιο, δύναται και πρέπει να αναφερθεί ότι οι αναγκαίες τομές στις εργασιακές σχέ ( 28 ]

30 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Ι-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ σεις, ειδικότερα, θα αφορούν: την επαναφορά των συλλογικών συμβάσεων, την κατάργηση κάθε μορφής ανασφάλιστης, αδήλωτης, προσωρινής και επισφαλούς σχέσης εργασίας, τη μείωση των ωρών εργασίας χωρίς μείωση των αμοιβών και άλλα μέτρα τα οποία βελτιώνουν και προάγουν τη θέση της εργατικής τάξης -κατ αρχάς- στην οικονομική διάσταση της ταξικής πάλης της. Σαφώς, η λεπτομερής τεκμηρίωση και παράθεση τέτοιων μέτρων βρίσκεται εκτός των ορίων του παρόντος κειμένου και θα πρέπει, επομένως, να αναληφθεί από αναγκαίες, επακόλουθες, αναπτύξεις και εξειδικεύσεις των επιμέρους αξόνων του Η εφαρμογή ενός τέτοιου προγράμματος απαιτεί τη συσπείρωση και την προϊούσα ενότητα του λαού, την αγωνιστική του εγρήγορση, στη βάση των επιμέρους, εν ενεργεία και εν δυνάμει, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών οργανώσεών του. Μόνο μέσα από τη λαϊκή αυτοοργάνωση και τον συστηματικό αγώνα μπορεί να αλλάξει ο συσχετισμός των κοινωνικών δυνάμεων, να αναδειχθεί μια Λαϊκή Μετωπική Κυβέρνηση, η οποία θα προφέρει και διασυντονίζει τα μέσα εφαρμογής του προγράμματος, καθώς και εκείνα για την προστασία του από αντιδημοκρατικές μεθοδεύσεις και επιβουλές της εγχώριας ολιγαρχίας και του διεθνούς ιμπεριαλισμού. Απαιτείται, τέλος, η συνεργασία, αλληλοβοήθεια και αλληλεπίδραση με λαϊκά κινήματα άλλων χωρών, «εκκινώντας» από αυτά της Ευρώπης, των Βαλκανίων, της Μεσογείου και «φτάνοντας» έως «κ α ι» εκείνα της αμερικανικής ηπείρου και της Ασίας. [ 29 ]

31 Δ. ΚΛΛΤΣΠΝΙΙϋ. (-). ΜΛΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΓΙΟΤΛΗΣ Άρα. παρά τη σχετική, αντικειμενικά δεδομένη, αυτονομία τους, οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές οργανώσεις των εργαζομένων αποτελούν, βάσει και διαμέσου του Μετωπικού Προγράμματος, τις συνιστώσες ανάδειξης της λαϊκής κυβέρνησης. Εν συνεχεία, οργανώσεις και κυβέρνηση συνιστούν τα όργανα του εργαζόμενου λαού για την «κατά κύματα» υλοποίηση των απαιτούμενων μεταβολών. Τέλος, το σημείο αποφασιστικής καμπής του συνόλου των μεταβολών ορίζεται από την αναδόμηση της παλιάς, αντικειμενικά ξεπερασμένης, όπως θα δειχθεί στη συνέχεια του παρόντος κειμένου, παραγωγικής βάσης και την οικοδόμηση νέας Οι βασικές δυνητικές κριτικές των θέσεών μας δεν μας είναι άγνωστες: «Πάντες οι ποταμοί υπάγουσιν εις την Θάλασσαν της Κριτικής και αυτή η θάλασσα ποτέ δεν γεμίζει- εις τον τόπον όθεν ρέουσιν οι ποταμοί, εκεί πάλιν επιστρέφουσι, διά να υπάγωσ ι» (ελάχιστα παραφράζοντας τον Εκκλησιαστή). Θα πρέπει, ωστόσο, να γίνουν αντιληπτές όχι μόνο οι λέξεις, αλλά κυρίως το σύστημα της σημασίας και, κατ επέκταση, του νοήματός τους. Αρα, ότι η αποκαλούμενη «ελάχιστη μονάδα σημασίας» του παρόντος κειμένου είναι, εξ αντικειμένου αλλά και εκ κατασκευής, η ολότητά του. Σαφώς, γνωρίζουμε, εξαιρετικά καλά, και μία - ας την πούμε- άποψη, η οποία -σε συνάρτηση με τη συγκυρία- εμφανίζεται, εδώ-εκεί και πάνω-κάτω, ως εξής: Ακολουθείται ο δρόμος του αντεργατικού συμβιβασμού με την αστική τάξη. Με το πρόσχημα της εθνικοποίη [ 30 ]

32 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΡΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ σης εφαρμόζεται η πολιτική της προώθησης των μονοπωλίων, καρτέλ, τραστ και κονστέρν. Με το πρόσχημα της παραγωγικής ανασυγκρότησης της «πατρίδας μας» εφαρμόζεται η πολιτική επανάκαμψης της καπιταλιστικής ανάπτυξης, της κερδοφορίας, της άντλησης υπεραξίας για το καλό «όλων». Η προτεινόμενη πολιτική απειλεί να κάνει το προλεταριάτο θύμα μίας απεριόριστης εκμετάλλευσης από μέρους της εθνικής και διεθνούς αστικής τάξης. I 'tot τέτοιους, όμως, αναμηρυκασμούς δεν είναι σκόπιμο να αναλωθεί ούτε ένα δευτερόλεπτο. Έχουν εξουδετερωθεί, από επιστημονική, ιδεολογική και πολιτική άποψη. πριν από 99 χρόνια.1 5. Η Διάρθρωση του Κειμένου Το υπόλοιπο του παρόντος κειμένου διαρθρώνεται ως ακολούθως: η Ενότητα II πραγματεύεται τους διαφόρους βαθμούς διεθνικής κεφαλαιοκρατικής ολοκλήρωσης. Δίνει, εκ των πραγμάτων, έμφαση στις «Νομισματικές Ζώνες» και, εν συνεχεία, επικεντρώνεται στην αναπόφευκτη ενδογενή αστάθεια της Ευρωζώνης, στη διεθνή οικονομική κρίση του και, τέλος, στην εντός Ευρωζώνης επισφαλή θέση των εθνικών οικονομιών του «Νότου». Κατ αυτόν τον τρόπο, φωτίζεται, λογικά και ιστορικά, η κατά μήκος της προωθούμενης ευρωπαϊκής πόλωσης πορεία της ελληνικής οικονομίας, η τρέχουσα κατάσταση της οποίας αναλύεται στην Ενότητα III. Εκεί υποστηρίζεται, τελικά, ότι, για τα συμ- 1. Πλέπε Λένιν. Β.Ι. (1918). «Για τα Αριστερά Παιδιαρίσματα και τον Μικροαστισμό», σελ στο: Β.Ι. Λένιν (1982). Άπαντα, τ η έκδοση. Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή. [ 31 ]

33 V ΚΑΛΊϋΠΝΊϋ;. (-). ΜΛΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ φέροντα της συντριπτικής πλειονότητας του ελληνικού λαού, η παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση-Ευρωζώνη αποδείχθηκε τακτική χωρίς στρατηγική και απολύτως ασυμβίβαστη με την απελευθέρωση από το βρόχο των «Μνημονίων». Άρα, το επείγον ζήτημα της επιταχυνόμενης και πολυκλαδικής οικονομικής ανάπτυξης πρέπει να τεθεί σε τελείως διαφορετική βάση διά της άμεσης ανάκτησης όσο δυνατόν περισσότερων εργαλείων οικονομικής πολιτικής και υλοποίησης προγράμματος (ΐ) τόνωσης της ενεργού ζητήσεως και, περαιτέρω, (Η) περιορισμού των δομικών ανισορροπιών στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας. Η Ενότητα IV προσδιορίζει το απαιτούμενο μείγμα οικονομικής πολιτικής και τους οικονομικούς και κοινωνικο-πολιτικούς όρους εφαρμογής του μέσω Πανεθνικού-Δημοκρατικού Σχεδιασμού. Η προτεινόμενη ΝΟΠ βασίζεται στη διαδοχική χρησιμοποίηση των ακολούθων τεσσάρων «μοχλών» εντός μηχανισμού σταθεροποιητικών και, ταυτοχρόνως, αναπτυξιακά προωθητικών φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων: (9 νομισματική υποτίμηση, 0 9 στοχευμένη νομισματική χρηματοδότηση, αλλά και ανακατανομή δημόσιων δαπανών, (iii) βιομηχανική πολιτική και Ον) αύξηση της παραγωγικότητας στον πρωτογενή τομέα της οικονομίας. Οι πρώτοι δύο μοχλοί αντιστοιχούν στο βραχυ-μεσοχρόνιο σκέλος του οικονομικού προγράμματος, το οποίο αφορά στην τόνωση της συνολικής ενεργού ζητήσεως, ενώ οι υπόλοιποι δύο αντιστοιχούν, κυρίως, στο μακροχρόνιο σκέλος του, το οποίο αφορά στην απαιτούμενη δομική, διατομεακή μεταβολή της ελληνικής οικονομίας. Τέλος, στην Ενότητα V υποστηρίζεται ότι η οικοδόμηση μιας άλλης δημοκρατίας μπορεί να εκκινήσει με τη σύγκληση Συντακτικής [ 32 ]

34 ΜΙΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Συνέλευσης, η οποία θα υιοθετήσει δημοκρατικό-λαϊκό Σύνταγμα, κατοχυρώνοντας τις βασικές αρχές του νέου οικονομικού, πολιτικού και νομικού συστήματος. Μ Συντακτική Συνέλευση προσδιορίζεται ως καρπός της λαϊκής αυτενέργειας και της δημοκρατικής συμμετοχής, αντανάκλαση της ανόδου των λαϊκών αγώνων, και το νέο Σύνταγμα ως το νομικο-πολιτικό πλαίσιο της παραγωγικής-πανεθνικής ανασυγκρότησης. Δεν απαιτείται να υπογραμμιστεί ότι, σε κάθε περίπτωση, οι απαιτούμενες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές είναι διαλεκτικά συζευγμένες. Ως εκ τούτου, οι πολιτικές παρεμβάσεις διευκολύνουν και προάγουν το δρόμο για τις οικονομικές και αντιστρόφως. [ 33 ]

35 II. Η ΘΥΕΛΛΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ «ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ» 1. Βαθμοί Διεθνικής Κεφαλαιοκρατικής Ολοκλήρωσης Οι λεγάμενες διεθνικές οικονομικές ολοκληρώσεις συνιστούν μορφές διευθέτησης και τρόπους ύπαρξης της σχέσης ανάμεσα (ΐ) στην τάση διεθνοποίησης των «ο ι κονομιών της αγοράς» και (ϋ) στην εθνική συγκρότησή τους, δηλαδή της βασικής αντίθεσης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής στο διεθνικό επίπεδο. Ο κατά σειρά πρώτος πόλος της εν λόγω αντιθετικής σχέσης είναι προϊόν της συνεχούς αναζήτησης επικερδέστερων όρων μεταμόρφωσης της εργασίας σε κεφάλαιο ή, με την ορολογία της απολογητικής Πολιτικής Οικονομίας, της διαδικασίας ελαχιστοποίησης του κόστους παραγωγής ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος. Αυτή η επί ποινή θανάτου διαδικασία λαμβάνει χώρα υπό την πίεση, αφ ενός, του ενδοκεφαλαιοκρατικού, ενδοκλαδικού και διακλαδικού. ανταγωνισμού και. αφ ετέρου, του διαταξικού ανταγωνισμού, και αποτελεί πρωτεύον γνώρισμα των συστημάτων στα οποία κυριαρχεί η κεφαλαιοκρατική αγορά. Σε αυτόν τον πόλο αντιστοιχούν, λοιπόν, τα φαινόμενα της ανισότροπης αλληλεξάρτησης των επιμέρους εθνικών οικονομιών και της υπέρβασης του εθνικού κράτους υπό την έννοια, κατ αρχάς. της διεθνοποίησης ορισμένων λειτουργιών του. Ο κατά σειρά δεύτερος πόλος απορρέει από το γεγονός ότι ο συναφής με την κεφαλαιοκρατική αγορά τρόπος παραγωγής εμφανίστηκε, ιστορικά, στο εσωτερικό φεουδαρχικών μορφωμάτων, οδήγησε στη δημιουργία του λεγομένου «έθνους-κράτους» και, εν συνεχεία, στηρίχθηκε σε αυτό για την περαιτέρω ανάπτυξή του. I 34 ]

36 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Στον εν λόγω πόλο αντιστοιχούν, λοιπόν, οι προστατευτικές-ομοιοστατικές ή/και ενεργητικές παρεμβάσεις των εθνικών αρχών οικονομικής πολιτικής στο επίπεδο της διεθνικής αγοράς. Άρα. οι διεθνικές κεφαλαιοκρατικές ολοκληρώσεις δεν μπορεί παρά να βρίσκονται σε κατάσταση δυναμικής ισορροπίας και. ταυτοχρόνως, να χαρακτηρίζονται από τη μετατροπή των αποτελεσμάτων τους σε νέα αίτια, στη βάση των οποίων τείνουν να αναπαράγονται σε υψηλότερη κλίμακα. Ωστόσο, όταν αδυνατούν, συνεπεία εσωτερικών ή μη εξελίξεων, να επιτύχουν την προαναφερθείσα διευθέτηση, γίνονται ασταθείς και, τελικά, μεταπίπτουν σε κατάσταση παραβίωσης ή αποσύνθεσης (όπως, για παράδειγμα, η Κοινή Αγορά Κεντρικής Αμερικής (1960) ή η Λατινική Νομισματική Ένωση ( ), αντιστοίχως). Σε όρους της κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης, οι διάφοροι βαθμοί ολοκλήρωσης και τα χαρακτηριστικά τους απεικονίζονται στον Πίνακα 1. Κατά σειρά, έχουμε: Για τους κατά σειρά δύο πρώτους βαθμούς ολοκλήρωσης, δηλαδή για τη «Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών» και την «Τελωνειακή Ένωση», θεωρείται ότι αναπτύσσουν κατά κλίμακα και, τελικά, στον μέγιστο δυνατό βαθμό τα οφέλη, τα οποία δύνανται να προκόψουν από το διεθνές εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών. Ειδικότερα, ότι αναιρούν την απώλεια εθνικής ευημερίας ή, αλλιώς, τη μείωση των εθνικών καταναλωτικών δυνατοτήτων, την οποία προκαλεί ο λεγόμενος προστατευτισμός (δασμοί, φόροι, επιδοτήσεις εξαγωγών, αξίωση ελάχιστου εγχώριου [ 35 ]

37 I. ΚΛΛΤΣΙίΝΙΙΣ. (-). ΜΛ1ΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΣ Πίνακας 1 Βαθμοί διεθνικής κεφαλαιοκρατικής ολοκλήρωσης ΖΕΣ ΤΕ ΚΑ ΟΕ ΝΖ ΠΕ Ε λ ε ύ θ ε ρ ο Ε μ π ό ρ ιο Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Κ ο ιν ή Ε μ π ο ρ ικ ή Π ο λ ιτ ικ ή Ο χ. Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ε λ ε ύ θ ε ρ η Κ ίν η σ η Κ εφ α λ α ίω ν και Εργατικού Δυναμικού Ό χ ι Ό χ. Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ε ν α ρ μ ό ν ισ η Ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν Π ο λ ιτ ικ ώ ν Ό χ ι Ό χ ι Ό χ ι Ν α ι Ν α ι Ν α ι Ε ν ια ίο Ν ό μ ισ μ α Ό χι Ό χ ι Ό χ ι Ό χ ι Ν α ι Ν α ι Ε ν ια ία Ο ικ ο ν ο μ ικ ή Π ο λ ιτ ικ ή Ό χ ι Ό χ ι Ό χ ι Ό χ ι Ό χ ι Ν α ι Σημείωση: ΖΕΣ: «Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών», ΤΕ: «Τελωνειακή Ένωση», ΚΑ: «Κοινή Αγορά», ΟΕ: «Οικονομική Ένωση», ΝΖ: «Νομισματική Ζώνη», ΠΕ: «Πολιτική Ένωση». μεριδίου παραγωγής, ποσοστώσεις εισαγωγών, προμήθειες Δημοσίου). Για την «Κοινή Αγορά», δηλαδή για την ελεύθερη κίνηση χρηματικών κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού, θεωρείται, πάντοτε σε όρους της κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης, ότι δημιουργεί νέο γύρο οφελών μέσω της καλύτερης δυνατής αξιοποίησης των «παραγωγικών πόρων» ή, αλλιώς, της «αποτελεσματικής κατανομής» τους. Η διεθνική περιοχή ενιαίου νομίσματος, ή, αλλιώς, «Νομισματική Ζώνη» (όπως είναι η Ευρωζώνη), αποτελεί ιδιαιτέρως προωθημένη μορφή οικονομικής ολο [ 36 ]

38 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΓΙΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ κλήρωσης. Η σύστασή της προϋποθέτει ένα στάδιο εναρμόνισης των εθνικών οικονομικών πολιτικών, γνωστό ως «Οικονομική Ένωση» (όπως είναι, για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Ένωση). Τέλος, η νομισματική ζώνη μετεξελίσσεται σε «Πλήρη Οικονομική Ένωση» ή, αλλιώς, «Πολιτική Ένωση», όταν χαρακτηρίζεται (και) από την ύπαρξη υπερεθνικής οικονομικής πολιτικής (μετεξέλιξη, η οποία προβλέπεται για την Ευρωζώνη). Αν και η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη διαθέτει σαφή τοποθέτηση (ορθή ή λάθος, είναι άλλο θέμα)1σχετικά με τα οφέλη της απάλειψης του προστατευτισμού και της ελεύθερης κίνησης των χρηματικών κεφαλαίων και του εργατικού δυναμικού, δεν ισχύει το ίδιο, όπως θα δούμε ευθύς αμέσως, σχετικά με τα οφέλη της δημιουργίας μιας νομισματικής ζώνης. 2. Η Ευστάθεια μιας Νομισματικής Ζώνης 2.1. Το Α σ ύ μ β α το Τ ρίγω νο Οι εθνικές οικονομίες, οι οποίες συστήνουν νομισματική ζώνη, αφ ενός εναρμονίζουν τις οικονομικές πολιτικές τους και, αφ ετέρου, παραιτούνται από τη δυνατότητα άσκησης εμπορικής (δασμολογικής και μη) και συναλλαγματικής πολιτικής. Λιγότερο προφανές, αλλά αδιαμφισβήτητο, είναι ότι η συμμετοχή σε μια νομισματική ζιόνη, στην οποία υφίσταται πλήρης ελευθερία στην κίνηση χρηματικών κεφαλαίων, συνεπάγεται, αντικειμενικά. το αδύνατο άσκησης εθνικά ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής και, άρα. την εξ ολοκλήρου εκχώρηση I. Θα δούμε, αργότερα, τι από τα δύο ισχύει. [ 37 ]

39 Α.ΚΛΛ'ΓΣΙΙΝΗΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ K. ΙΊΑΠΟΤΛΗΣ της τελευταίας σε υπερεθνική Κεντρική Τράπεζα. Διότι είναι αδύνατο να συνυπάρχουν οι ακόλουθοι τρεις όροι: (ΐ) σύστημα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών ή, ισοδυνάμως, ενιαίο νόμισμα, (ΐί) πλήρης ελευθερία στην κίνηση χρηματικών κεφαλαίων και (iii) εθνικά ανεξάρτητες νομισματικές πολιτικές. Αυτή η αδύνατη συνύπαρξη καλείται «Τρίλημμα της Ανοικτής Οικονομίας» ή, εναλλακτικά, «Ασύμβατο Τρίγωνο του Mundell».1 (βλέπε Σχήμα 1) Οι εθνικές αρχές οικονομικής πολιτικής είναι, επομένως, σε θέση να επιλέξουν μόνο δύο από αυτούς τους όρους: εάν, για παράδειγμα, επιλέξουν το σύστημα σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας και την εθνική ανεξαρτησία της νομισματικής πολιτικής, τότε οφείλουν να θέσουν φραγμούς στη διεθνή κίνηση χρηματικών κεφαλαίων. Σχήμα 1. Το Ασύμβατο Τρίγωνο Σταθερή Συναλλαγματική Ισοτιμία/Ενιαίο Νόμισμα Πλήρως Ελεύθερη Κίνηση Χρηματικών Κεφαλαίων Εθνικά Ανεξάρτητη Νομισματική Πολιτική 1. Προς τιμή του Robert A. Mundell. ο οποίος απέδειξε κατά πρώτον. στις αρχές της δεκαετίας του το εν λόγω αδύνατο. [ 38 ]

40 ΜΙ-ΤίΙΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΓΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 2 2. Όφελος και κόστος Κατά συνέπεια, τα μέλη μιας νομισματικής ζώνης δεν έχουν μόνο «όφελος», αλλά και «κόστος». Το κατά σειρά πρώτο προκύπτει, σε γενικές γραμμές, από την εξάλειψη της αβεβαιότητας που δημιουργούν οι αγοραίες διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών και καλείται «όφελος νομισματικής αποτελεσματικότητας». Το κατά σειρά δεύτερο προκύπτει από την αξιοσημείωτη συρρίκνωση του πλήθους των μέσων-εργαλείων, τα οποία είναι διαθέσιμα για την ταυτόχρονη εξισορρόπηση του εσωτερικού και του εξωτερικού τομέα κάθε επιμέρους εθνικής οικονομίας, και καλείται «κόστος οικονομικής ευστάθειας». Είναι δε γνωστό, από τη θεωρία της οικονομικής πολιτικής, ότι, κατά κανόνα, το πλήθος των στόχων, τους οποίους θέτουν οι εθνικές αρχές, πρέπει να ισούται, τουλάχιστον, με το πλήθος των χρησιμοποιούμενων, για την επίτευξη αυτών των στόχων, διαφορετικών εργαλείων (Jan Tinbergen). Στην αντίθετη περίπτωση, η επίτευξη των στόχων είναι αδύνατη.' I. I. Λς δώσουμε ένα. όχι και τόσο αφηρημένο. παράδειγμα: όταν οι εθνικές αρχές έρχονται αντιμέτωπες με την ύπαρξη ανεργίας και ελλειμματικοό εμπορικοί) ισοζυγίου αδυνατούν να μειώσουν αυτά τα δύο μεγέθη στα όποια επιθυμητά, από τις ίδιες, επίπεδα μόνο με. για παράδειγμα, την αύξηση των κρατικών δαπανών ή. εναλλακτικά, τη μείωση των φόρων. Διότι αυτή η διασταλτική δημοσιονομική πολιτική οδηγεί σε αύξηση του παραγόμενου προϊόντος, και. άρα. σε μείωση της ανεργίας, αλλά και σε χειροτέρευση του εμπορικού ισοζυγίου. Απαιτείται, λοιπόν, η χρήση πρόσθετου εργαλείου, όπως, για παράδειγμα, η επιβολή δασμών ή η υποτίμηση του ημεδαπού νομίσματος. Από τη μία πλευρά, λοιπόν, η διασταλτική δημοσιονομική πολιτική αυξάνει τη συνολική δαπάνη της οικονομίας, και για αυτό καλείται «πολιτική αύξησης της δαπάνης». Από την άλλη πλευρά, η επιβολή δασμών [ 39 ]

41 Δ. ΚΛΛΤνίίΝΙΙΙ. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ Ο ακριβής προσδιορισμός του βαθμού ενδογενούς ευστάθειας της νομισματικής ζώνης συνιστά πρωτεύον, αλλά και πολύπλοκο πρόβλημα, το οποίο δεν επιλύεται θεωρητικά: Πρακτικά ελέγχεται στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία οι οικονομίες-μέλη υπόκεινται στη δράση ασύμμετρων ενδογενών μεταβολών, από την πλευρά της ζήτησης ή/και από εκείνη της προσφοράς. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την πλευρά της ζήτησης είναι: σημειώνεται μερική μετατόπιση των προτιμήσεων των καταναλωτών της ζώνης από τα εμπορεύματα μίας οικονομίας σε αυτά άλλης. Εξίσου χαρακτηριστικό παράδειγμα από την πλευρά της προσφοράς είναι: σημειώνεται άνοδος της «συνολικής παραγωγικότητας των συντελεστών παραγωγής», γνωστής ως «T FP», σε μία ή ορισμένες μόνο οικονομίες. 1 Θεωρητικά προσεγγίζεται, από την κυρίαρχη οικονομική επιστήμη, μέσω της θεωρίας των «Άριστων Νομισματικών Περιοχών». ή η υποτίμηση του ημεδαπού νομίσματος αυξάνει τη δαπάνη για τα ημεδαπά εμπορεύματα και. ταυτοχρόνως. μειώνει τη δαπάνη για τα αλλοδαπά εμπορεύματα, και για αυτό καλείται «πολιτική μεταστροφής της δαπάνης». Επομένως, μόνο διά της χρήσης δύο εργαλείων είναι δυνατόν να επιτευχθούν και οι δύο, ως άνω. στόχοι. 1. Εν συντομία, το TFP μιας εθνικής οικονομίας ορίζεται ως το συνολικό προϊόν που δύναται αυτή να παράγει όταν χρησιμοποιεί 1 μονάδα από κάθε έναν «συντελεστή παραγωγής» (δηλαδή, εργασία. κεφάλαιο, γη κ.ά.) ]

42 ΜΙΠΤΪΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Στη συνέχεια, πρώτα εκθέτουμε, συνοπτικά, αυτήν τη θεωρία και έπειτα στρεφόμαστε στην εμπειρία της Ευρωζώνης (ΕΖ) Ά ρ ισ τ ε ς Νομισματικές Π ερ ιο χ ές Σύμφωνα με τη θεωρία των «Άριστων Νομισματικών Περιοχών», η ενδογενής ευστάθεια μιας νομισματικής ζώνης εξαρτάται θετικά από τους ακόλουθους οκτώ παράγοντες: Π,. Την έκταση του συνολικού, δηλαδή διακλαδικού και ενδοκλαδικού, διεθνούς εμπορίου στο εσωτερικό της ζώνης. n r Το «ειδικό βάρος» του ενδοκλαδικού εμπορίου. Διότι το ενδοκλαδικό εμπόριο ανάγεται στην ύπαρξη «εσωτερικών οικονομιών κλίμακας», η οποία οδηγεί, νομοτελειακά, στον μονοπωλιακό ανταγωνισμό.1 Η ύπαρξη «εσωτερικών οικονομιών κλίμακας» χαρακτηρίζει, κατά γενικό κανόνα, τους τομείς «συνθέτων βιομηχανικών εμπορευμάτων και εντάσεως εξειδικευμένης εργασίας», οι οποίοι παράγουν εμπορεύματα υψηλής «εισοδηματικής ελαστικότητας ζήτησης». Αντιθέτως, δεν χαρακτηρίζει I. ϊ'φίστανται «εσωτερικές οικονομίας κλίμακας», όταν το ανά μονάδα παραγόμενοο προϊόντος κόστος παραγωγής μειώνεται με την αύξηση τοο μεγέθους της επιχείρησης. Ϊ φίστανται «εξωτερικές οικονομίες κλίμακας», όταν το ανά μονάδα παραγόμενοο προϊόντος κόστος παραγωγής μειώνεται με την αύξηση του μεγέθους του κλάδου (όχι της επιχείρησης). Οι κατά σειρά δεύτερες οικονομίες κλίμακας δεν είναι κατ ανάγκην ασύμβατες με τον λεγόμενο τέλειο ανταγωνισμό. [ 41 ]

43 Δ. ΚΑΛΤΣίίΝΗΣ. (-). ΜΛΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ τους λεγάμενους «παραδοσιακούς ή εντάσεως φυσικών πρώτων υλών, χαμηλής-μέσης τεχνολογίας και ανειδίκευτης εργασίας» τομείς, οι οποίοι παράγουν εμπορεύματα χαμηλής εισοδηματικής ελαστικότητας ζήτησης.' Έπεται, λοιπόν, ότι το ενδοκλαδικό εμπόριο κυριαρχεί μεταξύ χωρών με παρόμοιο και υψηλό επίπεδο παραγωγικοτεχνικής ανάπτυξης, ενώ, όπως έχει αποδειχθεί στη «Διεθνή Οικονομική», δεν έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κατανομή του εισοδήματος μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Το διακλαδικό εμπόριο, το οποίο διέπεται από τον «Νόμο των Συγκριτικών Πλεονεκτημάτων κόστους ή, ισοδυνάμως, παραγωγικότητας» (ΝΣΠ), κυριαρχεί μεταξύ χωρών με ανόμοιο επίπεδο παραγωγικοτεχνικής ανάπτυξης, ενώ, όπως έχει αποδειχθεί, έχει σημαντικές επιπτώσεις στη διαταξική κατανομή του εισοδήματος.'12 1. Όσο υψηλότερη (όσο χαμηλότερη) είναι η εισοδηματική ελαστικότητα ζήτησης για ένα εμπόρευμα, τόσο η δαπάνη για αυτό το εμπόρευμα, ως ποσοστό του εθνικού εισοδήματος, τείνει να ανέρχεται (να κατέρχεται): αυτός ο συσχετισμός είναι γνωστός ως «Καμπύλη Engel». Πρόκειται, λοιπόν, για εμπόρευμα, του οποίου το «ειδικό βάρος» τόσο επαυξάνεται (τόσο απομειώνεται) όσο οι οικονομίες αναπτύσσονται. Σημειώνεται, επίσης, ότι «σύνθετα βιομηχανικά εμπορεύματα» είναι, κατ εξοχήν, τα εμπορεύματα: χημείας, μέσων παραγωγής ενέργειας, ηλεκτρικών μηχανών, φαρμάκων, μεταφορικών μέσων, επιστημονικού εξοπλισμού και οργάνων ελέγχου, οπτικών. Αντιθέτως. «παραδοσιακά εμπορεύματα» είναι τα εμπορεύματα: τροφίμων, υφαντουργίας, ένδυσης, κατεργασίας δερμάτων, χάρτου, προϊόντων από μη μεταλλικά ορυκτά και από μέταλλο. 2. Ο ΝΣΠ και το πώς αυτός μετατρέπεται. κατά μήκος της επαύξησης των βαθμών οικονομικής ολοκλήρωσης, κατ αρχάς στο [ 42 ]

44 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Π3. Την απουσία «χρηματικών και τεχνολογικών οικονομιών χωρικής συγκέντρωσης».1 Διότι οι «εξωτερικές οικονομίες» αυτού του είδους δημιουργούν τάσεις παγίωσης του ήδη διαμορφωμένου, ιστορικά. καταμερισμού-συνδυασμού εργασίας, αποτρέποντας μία εθνική οικονομία ή μία περιφέρεια από την παραγωγή εμπορευμάτων, στα οποία αυτή θα μπορούσε να εμφανίσει «συγκριτικά πλεονεκτήματα» (αυτά, τα εν δυνάμει συγκριτικά πλεονεκτήματα, είναι γνωστά ως «δυναμικά συγκριτικά πλεονεκτήματα»). Π4. Την ευκαμψία των τιμών των εμπορευμάτων και των αμοιβών των -λεγομένων- υπηρεσιών των συντελεστών της παραγωγής. ΠΓ). Τη διεθνική κινητικότητα των χρηματικών κεφαλαί «Νόμο των Οιονεί-Απολύτων Πλεονεκτημάτων» και. τελικά, στο «Νόμο των Απολύτων Πλεονεκτημάτων» είναι ζητήματα θεμελιώδους σημασίας. Ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να τα αναλύσουμε εδώ. λόγω της έκτασης και τεχνικής πολυπλοκότητας που εμφανίζουν (για μια σχετικά αναλυτική πραγμάτευση, βλέπε Μαριόλης. 2017α. ό.π.. Δοκίμιο 9). Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να εκθέσουμε ένα μη υποθετικό αριθμητικό παράδειγμα και. χωρίς απόδειξη, ορισμένες σχετικές προτάσεις, στο Παράρτημα I του παρόντος κειμένου. Στις μετατροπές του ΝΣΠ θα αναφερθούμε. αναγκαστικά, και στη συνέχεια του κυρίως κειμένου. I. Λυτές εκπηγάζουν από τις δυνατότητες στήριξης δικτύου εξειδικευμένων προμηθευτών και αγοράς εξειδικευμένης εργασίας, ανάπτυξης συμπληρωματικών βιομηχανιών, διάχυσης τεχνολογικών γνώσεων, κεντρίσματος του ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων. δημιουργίας εμπορικών και χρηματοδοτικών συνεταιρισμών. ελαχιστοποίησης του συνολικού κόστους μεταφοράς, και εκμετάλλευσης των υφισταμένων δημόσιων υποδομών. [ 43 1

45 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΙΙϊ:. Η. ΜΛ1ΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ ων, η οποία ενεργοποιεί τάση διαμόρφωσης διεθνικώς ενιαίου επιτοκίου-ποσοστού κέρδους. ΠΓ>. Τη διεθνική κινητικότητα του εργατικού δυναμικού, η οποία ενεργοποιεί τάση διαμόρφωσης διεθνικώς ενιαίου χρηματικού ωρομισθίου ανά είδος (ή ποιότητα) εργασιακής δύναμης. Π7. Τους βαθμούς ελευθερίας (ανεξαρτησίας) των εθνικών δημοσιονομικών πολιτικών. Π8. Τη συγκρότηση ενός υπερεθνικού δημοσιονομικού συστήματος, το οποίο λειτουργεί ως αναδιανεμητικός μηχανισμός διεθνικών μεταβιβαστικών πληρωμών και φορολόγησης. Σχήμα 2. Ο βαθμός ευστάθειας μιας Νομισματικής Ζώνης I 44 ]

46 ΜΙΤίϊΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Αντιθέτως, όσο χαμηλότερα είναι τα επίπεδα, στα οποία βρίσκονται οι προαναφερθέντες παράγοντες Π, έως και Π8, τόσο μειώνεται το «όφελος νομισματικής αποτελεσματικότητας» και, ταυτοχρόνως. αυξάνεται το «κόστος οικονομικής ευστάθειας», και. άρα. τόσο πιο ασταθής είναι η νομισματική ζώνη στο σύνολό της. Το Σχήμα 2 δίνει μία εικόνα των βασικών συσχετισμών: στον κάθετο άξονα μετρούνται, διακριτά το ένα από το άλλο, το όφελος αποτελεσματικότητας και το κόστος ευστάθειας, ενώ στον οριζόντιο άξονα αντιστοιχίζεται ένας συναθροιστικός δείκτης, Π, για όλους τους προαναφερθέντες παράγοντες, ενώ το σημείο τομής των δύο ευθειών ορίζει το «νεκρό σημείο», όπου το όφελος και το κόστος ισοσταθμίζονται. Το αρχιμήδειο πρόβλημα είναι. ακριβώς, ότι αυτό το διάγραμμα, αν και μπορεί να νοηθεί, δεν μπορεί να κατασκευαστεί άνευ ηρωικών απλουστεύσεων μέτρησης, οι οποίες το καθιστούν εξαιρετικά αμφιλεγόμενο από πρακτική άποψη. Οπότε το κρίσιμο ερώτημα, το οποίο ανακύπτει, είναι: τόσο οι σχεδιαστές-αρχιτέκτονες της ΕΕ-ΕΖ όσο και οι εθνικές αρχές των χωρών-μελών αυτής είχαν προϋπολογίσει το διεθνικό και, αντιστοίχως, τα εθνικά ισοζύγια κόστους-οφέλους; Εάν η απάντηση είναι «Ναι», τότε (ΐ) με ποιον τρόπο-μέθοδο έγινε ο προϋπολογισμός, (ϋ) ποια ήταν τα ευρήματα και (ΐϋ) γιατί δεν τα δημοσιοποίησαν, ούτως ώστε αυτά να συζητηθούν -τουλάχιστον- στα αρμόδια Κοινοβούλια; Εάν η απάντηση είναι «Όχι», τότε γιατί παρακάμφθηκε αυτό το τόσο σοβαρό ζήτημα; Εκείνο που αναμφίβολα γνωρίζουμε είναι ότι, τον Ιούνιο του 2003, δηλαδή 3-4 χρόνια μετά την εισαγωγή του ευρώ, το τελικό πόρισμα αναλυτικής μελέτης σκοπιμότητας του υπουργείου Οικονομικών [ 45 ]

47 Δ. ΚΛΛΤϋΙΙΝΙΙϊ:. (->. ΜΛΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ της Μεγάλης Βρετανίας, μελέτης γνωστής ως «Οι Πέντε Δοκιμασίες», ήταν το εξής: Παρά τους κινδύνους και το κόστος από την καθυστέρηση και τα οφέλη από την ένταξη, δεν στοιχειοθετείται. προς το παρόν, καθαρά και αδιαμφισβήτητα η συμμετοχή της χώρας στην ΙϊΖ. Η απόφαση της άμεσης ένταξης δεν θα εξυπηρετούσε το εθνικό οικονομικό συμφέρον. (UK Membership of the Single Currency: An Assessment of the Five Economic Tests. HM Treasury - πρόσθετη η έμφαση.) Οι εν λόγω βρετανικές Πέντε Δοκιμασίες αφορούσαν: (ΐ) τη δυνατότητα διατηρήσιμης σύγκλισης ανάμεσα στη Μ. Βρετανία και στις οικονομίες της ΕΖ, (ϋ) τους υφιστάμενους, για τις εθνικές αρχές οικονομικής πολιτικής, βαθμούς ελευθερίας για την αντιμετώπιση της νέας, εντός ευρώ, κατάστασης, (iii) τις επιπτώσεις στις επενδύσεις, (ϊν) τις επιπτώσεις στον τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και (ν) τις επιπτώσεις στην απασχόληση της εργασίας. Πόσο περισσότερο εθνικά ακριβείς θα μπορούσαν να ήταν; 3. Η Ενδογενής Αστάθεια της Ευρωζώνης Η επεξεργασία των δεδομένων είχε δείξει, ήδη πριν το ξέσπασμα της διεθνούς κρίσης του , ότι η ΕΖ δεν συγκροτούσε μια «άριστη νομισματική περιοχή», ούτε σε απόλυτους αλλά ούτε και σε σχετικούς όρους, δηλαδή σε σύγκριση με άλλες ήδη «ολοκληρωμένες» περιοχές, όπως οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Συνοπτικά: [ 46 ]

48 ΜΙΤΠΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ (ί). Η έκταση του συνολικού ενδοζωνικού εμπορίου όχι μόνο δεν -ήταν η ενδεικνυόμενη, αλλά και υπολειπόταν σημαντικά της αντιστοιχούσας στο εσωτερικό -τουλάχιστον- των ΗΠΑ. (Η). Το ενδοκλαδικό εμπόριο μεταξύ «βόρειων» και «νότιων» (Ελλάδα. Ισπανία. Πορτογαλία, Νότια Ιταλία) περιοχών ήταν ιδιαίτερα περιορισμένο. Οι κατά σειρά πρώτες περιοχές εξειδικεύονταν -κυρίως- στους τομείς παραγωγής «συνθέτων βιομηχανικών εμπορευμάτων» και, άρα, ανέπτυσσαν το μεταξύ τους ενδοκλαδικό εμπόριο. Αντιθέτως, οι κατά σειρά δεύτερες περιοχές εξειδικεύονταν -κυρίως- στους «παραδοσιακούς» τομείς, και, άρα, ανέπτυσσαν, τόσο μεταξύ τους όσο και με τις υπόλοιπες περιοχές, διακλαδικό εμπόριο (δηλαδή, παραδοσιακά έναντι παραδοσιακών εμπορευμάτων και. αντιστοίχως, παραδοσιακά έναντι συνθέτων βιομηχανικών εμπορευμάτων). Περαιτέρω, είναι γνωστό ότι για κάθε εθνική οικονομία ισχύουν τα εξής («Κύκλος Σωρευτικής Αιτιότητας»): 0 Η αύξηση του εγχωρίου προϊόντος συνεπάγεται την αύξηση της ημεδαπής παραγωγικότητας, λόγω ενεργοποίησης «αυξουσών αποδόσεων κλίμακας» («Νόμος του Verdoorn»). Η αύξηση της παραγωγικότητας συνεπάγεται την αύξηση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ημεδαπής οικονομίας, η οποία συνεπάγεται, με τη σειρά της. την αύξηση των εξαγωγών της. Τέλος, η αύξηση των εξαγωγών συνεπάγεται την -εκ νέου- αύξηση του εγχωρίου προϊόντος μέσω, τουλάχιστον, τόνωσης της ενεργού ζητήσεως (εποπτικά, βλέπε το Σχήμα 3). [ 47 ]

49 Δ. ΚΛΛΤϋίΙΝΙΙϋ. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΙ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ Σχήμα 3. Ο μηχανισμός θετικής ανάδρασης προϊόντος-εξαγωγών Π: Προϊόν, ΠΑ: Παραγωγικότητα, ΔΑ: Διεθνής Ανταγωνιστικότητα ΕΞ: Εξαγωγές, ΕΖ: Ενεργός Ζήτηση. 0 Οι ποσοστιαίοι ρυθμοί μεταβολής τόσο της παραγωγής όλων των μη βιομηχανικών τομέων όσο και των παραγωγικοτήτων όλων των τομέων σχετίζονται σημαντικά και θετικά με τον ποσοστιαίο ρυθμό μεταβολής της παραγωγής του βιομηχανικού τομέα της («Νόμοι Εκβιομηχάνισης - Μεγέθυνσης του Kaldor»). Βάσει αυτών, συνάγεται ότι είχε συσταθεί ένας «φαύλος (ενάρετος) κύκλος σωρευτικής αιτιότητας» για τον ευρωπαϊκό «Νότο» («Βορρά»): άνευ εξωτερικού δανεισμού (ο οποίος ακόμα και όταν λαμβάνει χώρα φτάνει, όχι αργά, σε ένα ανυπέρβλητο όριο), ο «Νότος» δύναται να μεγεθυνθεί μόνο με συγκριτικά χαμηλούς ρυθμούς, πράγμα που έχει αρνητικό αντίκτυπο στην παραγωγικότητα και, άρα, στη διεθνή ανταγωνιστικότητά του, και αυτό, με τη σειρά του, τον ωθεί εκ νέου στο [ 48 ]

50 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ εξαρχής υφιστάμενο πρότυπο διεθνικής εξειδίκευσης.1 Οι δε χαμηλοί ρυθμοί αύξησης των εξαγωγών οδηγούν, αργά ή γρήγορα, σε εμπορικά ελλείμματα και, έτσι, σε δημόσια ελλείμματα, δηλαδή στα λεγόμενα «δίδυμα ελλείμματα». Τέλος, όπως θα γίνεται κατανοητό βάσει όσων ήδη εκθέσαμε, αλλά και θα γίνει ακόμα πιο κατανοητό βάσει εκείνων που θα εκθέσουμε στη συνέχεια, όσο αυξάνεται ο βαθμός συμμετοχής του «Νότου» στην ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση», τόσο μειώνονται οι δυνατότητες απεγκλωβισμού του από αυτόν τον φαύλο κύκλο, ακριβώς επειδή συρρικνώνονται, εκ των πραγμάτων, τα διαθέσιμα για ένα τέτοιο εγχείρημα εργαλεία οικονομικής πολιτικής. Το κεντρικό συμπέρασμα είναι, επομένως, ότι η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου στην ΕΖ προήγαγε την «οριζόντια» και. ταυτοχρόνως, την «κάθετη» πόλωση μεταξύ των «βόρειων» και των «νότιων» περιοχών της, τόσο σε όρους παραγωγικής εξειδίκευσης όσο και όρους διαταξικής κατανομής εισοδήματος. (iii). Παρατηρούνταν αποκλίσεις στις τιμές των εμπορευμάτων (αξιόλογες και διαχρονικά παραμένουσες, σε ορισμένες περιπτώσεις) και διαπιστωνόταν, γενικά, ότι το σύστημα δεν ρυθμιζόταν από το «νόμο της μίας τιμής» ανά εμπόρευμα. I. Σε συνέχεια, μπορεί να ληφοεί υπόψη η σχετικά πρόσφατη εμπειρική μελέτη των Simonazzi. A.. Ginzburg. A., and Nocella. (λ (*2013). Economic relations between Germany and Southern Europe. Cambridge Journal of Economics. 37. σσ [ 49 ]

51 Δ. ΚΛΛΤΪίΙΝΙΙϋ. Η. ΜΑΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΓΙΛΠΟΤΛΗΣ (iv). Η κινητικότητα του εργατικού δυναμικού ανάμεσα στις διάφορες χώρες ήταν ιδιαίτερα χαμηλή, και στο εσωτερικό τους, ακόμα, αρκετά περιορισμένη. Γενικά, υπολειπόταν σημαντικά της αντίστοιχης στις ΗΠΑ (κυρίως) και στον Καναδά (με την εξαίρεση του γαλλόφωνου εργατικού δυναμικού του Κεμπέκ, του οποίου η κινητικότητα είναι έξι φορές χαμηλότερη από αυτήν του αγγλόφωνου εργατικού δυναμικού του Καναδά).1 (ν). Είχε εκτιμηθεί, από διάφορους μελετητές, ότι, εάν το ζήτημα τεθεί με τους όρους της σχέσης ανάμεσα στο βαθμό ετερογένειας των εθνικών παραγωγικών δομών και στο βαθμό «ευελιξίας» της αγοράς εργασίας (κινητικότητα εργατικού δυναμικού και ευκαμψία μισθών), δηλαδή ότι όσο υψηλότερος είναι ο πρώτος βαθμός τόσο υψηλότερος απαιτείται να είναι και ο δεύτερος βαθμός, τότε υφίσταται ένα υποσύνολο χωρών (Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία), το οποίο δεν αποκλείεται να συνιστούσε μια «άριστη νομισματική περιοχή». Ωστόσο, ακόμα και στα πλαίσια αυτού του υποσυνόλου υπήρχαν έντονες διαφοροποιήσεις από την άποψη, για παράδειγμα, του «ανοίγματος» στο ενδοζωνικό εμπόριο. (νί). Το ευρωπαϊκό «Σύμφωνο Σταθερότητας» περιέστειλε σημαντικά τους βαθμούς ελευθερίας των 1. Είναι γνωστό ότι. κατά τη δεκαετία του καταβλήθηκαν επίμονες προσπάθειες αύξησης της συνολικής εσωτερικής μετανάστευσης από τον ανατολικό προς τον δυτικό Καναδά. Και όταν φάνηκε ότι αυτή φτάνει στο όριό της. η κυβέρνηση διευκόλυνε την εξωτερική μετανάστευση προς τον Καναδά. [ 50 ]

52 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ εθνικών δημοσιονομικών πολιτικών και. ταυτοχρόνως, σε ευθεία αντίθεση με ό,τι ίσχυε στις ΗΠΑ και στον Καναδά, ο αναδιανεμητικός ρόλος του κοινοτικού προϋπολογισμού ήταν οριακός. Συγκριτικές εμπειρικές μελέτες των διαδικασιών αναπροσαρμογής (έπειτα από ασύμμετρες μεταβολές) των Πολιτειών της Αμερικής και του Καναδά, από τη μία πλευρά, και ορισμένων, αντιστοίχου μεγέθους, ευρωπαϊκών οικονομιών (πριν από τη δημιουργία της ΕΕ), από την άλλη πλευρά, είχαν δείξει τα εξής: οι κατά σειρά πρώτες διαδικασίες αναπροσαρμογής ήταν σχετικά ταχύτερες και χαρακτηρίζονταν από, πρώτον, τη μετακίνηση του εργατικού δυναμικού, και, δεύτερον, την αντίστροφη μεταβολή ομοσπονδιακών μεταβιβάσεων-φορολογικών εσόδων. Οι κατά σειρά δεύτερες διαδικασίες αναπροσαρμογής χαρακτηρίζονταν από σημαντικές νομισματικές υποτιμήσεις σε πραγματικούς όρους και, ταυτοχρόνως. από όχι μικρές αυξήσεις του ελλείμματος του κρατικού προϋπολογισμού. Γ ι αυτό ακριβώς είχαν εκφραστεί αμφιβολίες, από ορισμένες/ους μελετητές, σχετικά με το εάν, εντός της ΕΖ. οι παραγωγικοτεχνικά υστερούσες εθνικές οικονομίες και περιοχές θα κατορθώσουν, σε περιόδους αναταράξεων και κρίσεων, να ακολουθήσουν οικονομικά επιτυχείς και όχι κοινωνικά καταστροφικές διαδικασίες αναπροσαρμογής. (νϋ). Απαγορεύτηκε τόσο η νομισματική χρηματοδότηση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) όσο και η -λεγόμενη- προνομιακή πρόσβαση των εθνικών αρχών στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Αντιστρό- [ 51 1

53 Λ. ΚΛΛΤΜΙΝΙΙϊ:. (->. ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. Γ1ΑΓΙΟΤΛΗΣ φως. προήχθη η αναχρηματοδότηση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων από την ΕΚΤ και η χρηματοδότηση του Δημοσίου (των εθνικών κρατών) από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.1αυτές οι απαγορεύσεις, πρώτον, αποτελούν μέσα υποστήριξης της ευρωζωνικά ενιαίας νομισματικής πολιτικής και, γενικότερα, της πλήρους ανεξαρτησίας της ΕΚΤ, η οποία έχει ως μοναδικό στόχο τη διατήρηση της σταθερότητας των τιμών, δεύτερον, περιορίζουν σημαντικά τη διάχυση των συνεπειών που έχει η άσκηση «αποκλίνουσας-χαλαρής» δημοσιονομικής πολιτικής από μία χώρα-μέλος, και, τρίτον, υπάγουν ουσιαστικά τις εθνικές δημοσιονομικές πολιτικές στους μηχανισμούς της «διεθνούς αγοράς». Η ολότητα των ως άνω σημείων υποδηλώνει ότι η συντονισμένη «απελευθέρωση των αγορών» στον ευρωπαϊκό χώρο, όπως αυτή προσδιορίστηκε, κατ αρχάς, από την «Έκθεση Delors» (1989) και, ιδίως, από τη «Λευκή Βίβλο για την Ανάπτυξη, την Ανταγωνιστικότητα και την Απασχόληση» (1993), αν και επηρέασε προς την επιθυμητή, για τους σχεδιαστές της ΕΕ-ΕΖ, κατεύθυνση τους προαναφερθέντες παράγοντες Π, έως και Π5, οι οποίοι είναι καθοριστικοί για την ευστάθεια μιας νομισματικής ζώνης, δεν κατόρθωσε να επαυξήσει την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και, κατ επέκταση, την ευκαμψία των μισθών. Παράλληλα, οι παράγοντες 1. Στην Ελλάδα, η αναδόμηση της σχέσης Κεντρικής Τράπεζας-χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, στις πράξεις χρηματοδότησης του Δημοσίου, άρχισε να λαμβάνει χώρα από τα τέλη του επί «οικουμενικής κυβερνήσεως» Ξενοφώντα Ζολώτα. άνευ αξιόλογων. από ό,τι θυμούμαστε, διαφωνιών (εντός και εκτός αυτής) ]

54 ΜΙΠ'ίίΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΜ-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Π7 έως και Π8 ήταν, συνεπεία της κυριαρχίας μονεταριστικών-νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων κατά την άσκηση της οικονομικής πολιτικής, πλήρως αδρανοποιημένοι. Τέλος, η περαιτέρω εξέλιξη των παραγόντων Π, έως και Π, δεν υπαγόταν, αντικειμενικά, στο πεδίο ελέγχου των αρχών οικονομικής πολιτικής, αλλά μάλλον υπερκαθοριζόταν (και υπερκαθορίζεται) από τη διαδικασία επισώρευσης του κεφαλαίου, καθ εαυτήν.1 Δεδομένης, λοιπόν, της ελευθερίας στην κίνηση των χρηματικών κεφαλαίων, έπεται ότι η ευστάθεια της ΕΖ δεν ήταν δυνατό παρά να βασίζεται, αποκλειστικά και μόνο, στο εγχείρημα επαύξησης του επιπέδου του παράγοντα Πβ, δηλαδή στην με κάθε -οικονομικό, πολιτικό, νομικό και ιδεολογικό- μέσο διαμόρφωση πλήρως «απελευθερωμένης, ευέλικτης και ευρωπαϊκά ενιαίας» αγοράς εργασίας, κατεύθυνση την οποία σαφώς υποδείκνυε, όχι κατά σύμπτωση, λοιπόν, η «Στρατηγική της Λισαβόνας» (2000).2 Ειδικότερα, το εν λόγω εγχείρημα 1. Εάν θέσουμε στην άκρη τις εκκλήσεις, δηλαδή τις δημοσιοποιήσεις διαφόρων εκθέσεων περί αναγκαιότητας μεταβολών, πώς και σε ποιο βαθμό δόναται η οικονομική πολιτική, σε κεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, να αναβράσει πράγματι επί της δυναμικής που θέτουν σε κίνηση οι «εσωτερικές και εξωτερικές οικονομίες κλίμακας»; 2. Εάν είχαν τεθεί φραγμοί στην κίνηση των χρηματικών κεφαλαίων. η αυτόματη προσαρμογή μιας επιμέρους εθνικής οικονομίας δεν Οα είχε ως προαπαιτούμενο τη μετακίνηση του εργατικοί) δυναμικού. Για τη συσχέτιση ανάμεσα στη μεταστροφή (το έτος 1983) της οικονομικής πολιτικής της κυβέρνησης Fnir^ois Mitterrand και στη διεθνή απελευθέρωση της κίνησης χρηματικών κεφαλαίων, όπου οι Jacques Delors και Michel Camdessus είχαν πρωταγωνιστικούς ρόλους, βλέπε Abdelal. R. (2007) Capital Rules. 77ic Const ruction of Global Finance. Cambridge MA. Harvard [ 53 ]

55 Δ. ΚΛΛΤΣΙΙΝΗΣ. <-). ΜΑΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΙΊΟΤΛΗΣ αφορούσε (αφορά έως σήμερα και θα αφορά στο μέλλον) την πλήρη αναδιάρθρωση και ευρω-ομογενοποίηση της συνολικής διαδικασίας αναπαραγωγής του υποκειμενικού παράγοντα της παραγωγής, δηλαδή της εργασιακής δύναμης, και αυτές οι διαδικασίες αναδιάρθρωσης-ομογενοποίησης κατ ανάγκην εκτείνονται από το εκπαιδευτικό σύστημα έως και το συνταξιοδοτικό. Το μονοσήμαντο συμπέρασμα της διερεύνησης είναι, επομένως, ότι η ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση» ανέπτυσσε, κατά την ανέλιξή της, συγκεκριμένα και προβλεπόμενα δομικά γνωρίσματα, τα οποία Οα συνιστούσαν, αναπόφευκτα, πηγές θεμελιώδους ενδογενούς αστάθειας. 4. Ευρωζώνη και Διεθνής Οικονομική Κρίση Στα μέσα του 2007, η ΕΖ άρχισε να υπόκειται στη δράση δύο «διαταραχών» (για να χρησιμοποιήσουμε την κυρίαρχη ορολογία), δηλαδή «δυνάμεων» που αναπτύχθηκαν στο περιβάλλον του ευρω-συστήματος, οι οποίες ήταν: (ΐ) η λεγόμενη χρηματοπιστωτική αναταραχή που ξέσπασε στις ΗΠΑ και προκάλεσε περιορισμό της ρευστότητας, άνοδο των βραχυπρόθεσμων επιτοκίων, έντονες διακυμάνσεις των βασικότερων συναλλαγματικών ισοτιμιών και αβεβαιότητα σχετικά με τις προοπτικές ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και (ii) η μεγάλη αύξηση των διεθνών τιμών του πετρελαίου, των βασικών μετάλλων και των τροφίμων, η οποία δημιούργησε έντονες πιέσεις στο -άμεσο και έμμεσο- κόστος University Press, ο οποίος παραθέτει την ακόλουθη άποψη: «Αυτό που μια συντηρητική κυβέρνηση φοβόταν να κάνει το επέτυχε μια σοσιαλιστική.» (σ. 63). [ 54 ]

56 ΜΙΟΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Ι-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ παραγωγής, πληθωριστικές προσδοκίες και αβεβαιότητα σχετικά με την εξέλιξη του επιπέδου των τιμών. Αυτά είχαν ως συνέπεια, από τη μία πλευρά, τη μείωση του ρυθμού ανόδου της συνολικής ενεργού ζητήσεως, τόσο για κατανάλωση όσο και για επενδύσεις, και, από την άλλη πλευρά, τη χειροτέρευση των συνθηκών της προσφοράς εμπορευμάτων και, έτσι, το διεθνικό σύστημα άρχισε να κινείται, έπειτα από μια περίοδο μάλλον επιταχυνόμενης μεγέθυνσης ( ), προς την καθοδική φάση του οικονομικού «κύκλου»: το τελευταίο τετράμηνο του 2008, ο παγκόσμιος ρυθμός μεγέθυνσης έπεσε στο 1%, ο οποίος ήταν ο χαμηλότερος μετά το Οι επακόλουθες μειώσεις των τιμών των βασικών εμπορευμάτων και η αποκλιμάκωση του πληθωρισμού, στα μέσα του 2008 (από 4,8% τον Ιούλιο σε 0,6% τον Δεκέμβριο), ώθησαν τις μεγαλύτερες Κεντρικές Τράπεζες σε συντονισμένη αντιστροφή της πολιτικής που ακολούθησαν κατά την περίοδο αλλά οι ισχυρές μειώσεις των βασικών επιτοκίων δεν αποδείχθηκαν ικανές να τονώσουν την ενεργό ζήτηση και, έτσι, να αποτρέψουν την είσοδο -κα ι- σημαντικών οικονομιών του διεθνικού κεφαλαιοκρατικού συστήματος σε φάση βαθιάς ύφεσης. Εάν η ΕΖ ήταν ή, έστω, είχε μετατραπεί, μετά τη σύστασή της, σε «άριστη νομισματική περιοχή»,1 τότε οι χώρες-μέλη της θα ήταν σε θέση και θα όφειλαν να επιδιώξουν τη διαχείριση της κρίσης μέσω ενιαίας δέσμης μέτρων, ακριβώς επειδή αυτή εκδηλώθηκε με «σύμμετρη I. II κατά σειρά δεύτερη πιθανότητα είχε υποστηριχοεί από ορισμένους μελετητές, οι οποίοι πρόκριναν μια «δυναμική ή ex post» εκδοχή της θεωρίας των «άριστων νομισματικών περιοχών». [ 55 ]

57 ά. ΚΛΛΤΣίϊΝΗΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΜΧ μορφή». Το εάν αυτή η διαχείριση ()α αποδεικνυόταν τελικά επιτυχής, είναι άλλο, βεβαίως, ζήτημα, το οποίο θα αποτελούσε πεπλεγμένη συνάρτηση σειράς παραγόντων, ορισμένοι εκ των οποίων, μάλιστα, βρίσκονταν πέραν του πεδίου ελέγχου των ευρωπαϊκών αρχών (όπως, για παράδειγμα, η εξέλιξη της ζήτησης από τον υπόλοιπο κόσμο για τα εμπορεύματα που παράγει η ΕΖ). Τα γεγονότα έδειξαν, όμως, ότι οι χώρες-μέλη ούτε βρίσκονταν σε παρόμοια κατάσταση (ακόμα και όσον αφορά θεμελιώδη μακροοικονομικά μεγέθη) ούτε θεώρησαν ότι είναι δυνατή η διαχείριση της κρίσης μέσω ενιαίας δέσμης μέτρων. Έτσι, εφεξής σχεδόν όλοι, δηλαδή πλην ορισμένων «αριστερών ευρωπαϊστών», ήταν αναγκασμένοι να μιλούν για την ύπαρξη «αδύναμων κρίκων» στο εσωτερικό της ΕΕ-ΕΖ, η επαναπροσαρμογή των οποίων προς την ευρω-ισορροπία απαιτεί ειδικούς, και κατά περίπτωση, χειρισμούς. Για παράδειγμα, στην Έκθεση για τη Νομισματική Πολιτική της Τράπεζας της Ελλάδας (Φεβρουάριος 2009) αναφέρονται τα εξής: Στην τρέχουσα οικονομική συγκυρία, η Ελλάδα λόγω των ιδιαίτερων δημοσιονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει, θα πρέπει να ακολουθήσει περιοριστική δημοσιονομική πολιτική, αντίθετα από πολλές άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (σελ. 40). [...] Μολονότι άλλες χώρες αναμένεται να παρουσιάσουν μεγαλύτερα δημοσιονομικά ελλείμματα από την Ελλάδα για την περίοδο , η διαφορά των αποδόσεων των ομολόγων τους από εκείνες των γερμανικών ομολόγων είναι πολύ μικρότερη από ό,τι για τα ελληνικά ομόλογα. Αυτό συμβαίνει επειδή οι εν λόγω χώρες έχουν εισέλθει σε ύφεση και τα ελλείμματα τους έχουν κυρίως [ 56 ]

58 ΜΕΤίΙΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ κυκλικό χαρακτήρα, ενώ το δημόσιο χρέος τους είναι πολύ χαμηλότερο από το ελληνικό. Αντίθετα, τα προβλήματα της Ελλάδος που απασχολούν τις αγορές (το δημοσιονομικό έλλειμμα, το δημόσιο χρέος, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, οι προοπτικές αντιμετώπισης των υποχρεώσεων του ασφαλιστικού συστήματος) έχουν κυρίως διαρθρωτικό χαρακτήρα. (σελ πρόσθετη η έμφαση) Με μία λέξη, λοιπόν, δεν άργησε να έλθει η στιγμή όπου οι επιμέρους εθνικές οικονομίες, και ιδίως οι μισθωτοί εργαζόμενοι, με πρώτους εκείνους του «Νότου», άρχισαν να μετρούν με ικανοποιητική προσέγγιση, αλλά -δυστυχώς για τους ίδιους- αναδρομικά, τα «κόστη οικονομικής ευστάθειας», τα οποία συνεπαγόταν η συμμετοχή στην ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση». Και εξίσου σημαντικό είναι ότι αυτό, εν αντιθέσει με ό.τι υποστηριζόταν στα πλαίσια των κυρίαρχων, δήθεν ψύχραιμων και ευθυγραμμισμένων με την τελευταία λέξη της επιστήμης αναλύσεων, συνέβη έπειτα από το ξέσπασμα μιας «σύμμετρης (ως προς το ευρω-σύστημα) κρίσης», η οποία έπληξε ασύμμετρα, όμως, τις χώρες-μέλη, ακριβώς επειδή οι τελευταίες ούτε -ήταν ούτε έγιναν ισόμετρα ανεπτυγμένες. Εν περιλήψει, οι έντονοι κλυδωνισμοί που σημειώθηκαν στην ΕΕ-ΕΖ, και συνεχίζονται έως και σήμερα, ανάγονται στην ενδογενή αστάθεια της ίδιας και όχι στη διεθνή οικονομική κρίση του , η οποία δεν διαδραμάτισε παρά το ρόλο αφορμής. Όπως σαφώς γνωρίζουμε, εξάλλου, η σύμμετρη αφορμή εξέλειψε, τα ευρωασύμμετρα αποτελέσματα παρέμειναν, όμως, για τουλάχιστον 6-7 έτη. [ 57 ]

59 Δ. ΚΑΛΤΣΠΝΊ ΙΣ. Θ. ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ 5.0 Ευρωζωνικός Κλωβός Πόλωσης Γενικά μιλώντας, κάθε εθνική οικονομία είναι σε θέση να παράγει ή να μην παράγει ένα, οποιοδήποτε, εμπόρευμα για τη διεθνή αγορά στη βάση των ακόλουθων έξι άμεσων προσδιοριστικών παραγόντων («proximate determinants») της διεθνούς ανταγωνιστικότητάς της (κατ αρχάς τους παραθέτουμε ανεξαρτήτως των όποιων, ισχυρών ή ασθενών, αλληλεξαρτήσεων υφίστανται μεταξύ τους ή/και με άλλους παράγοντες): (ΐ). Των δασμών ή άλλων ισοδύναμων μέσων εμπορικής πολιτικής. (Η). Του ποσοστού κέρδους, το οποίο σχετίζεται με το επιτόκιο δανεισμού των επιχειρήσεων. Με τη σειρά του, το εν λόγω επιτόκιο καθορίζεται, σε σημαντικό βαθμό, από το επιτόκιο των «πράξεων κύριας αναχρηματοδότησης» της Κεντρικής Τράπεζας. Επομένως, από άποψη οικονομικής πολιτικής, ο εν λόγω παράγοντας διεθνούς ανταγωνιστικότητας υπάγεται, έστω εμμέσως, στη νομισματική πολιτική. (iii). Των έμμεσων φόρων, οι οποίοι υπάγονται στη δημοσιονομική πολιτική. (ίν). Της ονομαστικής συναλλαγματικής ισοτιμίας, η οποία υπάγεται στη συναλλαγματική πολιτική, (ν). Του χρηματικού ωρομισθίου, το οποίο υπάγεται στην εισοδηματική πολιτική. (νί). Της παραγωγικότητας, η οποία υπάγεται στη διαρθρωτική πολιτική. Σε εκείνες, όμως, τις οικονομίες, οι οποίες συμμετέχουν πλήρως στην ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση», οι εθνικές αρχές διαθέτουν, προϊόντος του χρόνου, όλο και λιγό- I 58 ]

60 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ τέρα εργαλεία πολιτικής και, συνεπώς, όλο και λιγότερες δυνατότητες επηρεασμού των προαναφερθέντων παραγόντων. Εν συνεχεία, περιέρχονται σε μια κατάσταση όπου αναγκαστικά επικεντρώνονται στο χρηματικό ωρομίσθιο και στην παραγωγικότητα ή, ακριβέστερα, στο πηλίκο τους, το οποίο είναι γνωστό ως «μοναδιαίο κόστος εργασίας». Στην πραγματικότητα ωστόσο, είναι σε θέση να επηρεάζουν μόνο τον αριθμητή αυτού του πηλίκου, δηλαδή το χρηματικό ωρομίσθιο, ενώ, επιπλέον, εκείνο που έχει σημασία δεν είναι το απόλυτο ύψος του εθνικού μοναδιαίου κόστους εργασίας, αλλά η διαχρονική εξέλιξή του ως προς το ύψος του μοναδιαίου κόστους εργασίας των υπολοίπων χωρών-μελών. Τέλος, οι εθνικές αρχές καταλήγουν να μην μπορούν να επηρεάσουν ούτε το χρηματικό ωρομίσθιο, οπότε η διεθνής ανταγωνιστικότητα καθορίζεται, ουσιαστικά, μόνο από την παραγωγικότητα. Συγκεκριμένα και αναλυτικά, η πορεία των πραγμάτων έχει ως εξής (θεώρησε και τον Πίνακα 1): Στην Πρώτη Φάση της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης», η αδυναμία άσκησης εθνικά ανεξάρτητης εμπορικής πολιτικής, σε συνδυασμό με τους αυστηρούς περιορισμούς κατά την άσκηση της συναλλαγματικής, νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής (βλέπε τα «κριτήρια του Μάαστριχτ» και τις συνεπαγωγές τους) οδηγεί στη ρύθμιση του διακλαδικού και ενδοκλαδικού ευρωπαϊκού καταμερισμού εργασίας από τη χωρίς αξιόλογους περιορισμούς δράση του ΝΣΠ και, αντιστοίχως, του μονοπωλιακού ανταγωνισμού. Στη Δεύτερη Φάση, όπου εισάγεται στο ευρω-σύστημα η ελευθερία της κίνησης των χρηματικών κε- [ 59 ]

61 ΚΑΛ'ΓΣίΙΝΗΣ. (-). ΜΛΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ φαλαίων και, εν συνεχεία, το ενιαίο νόμισμα, συντελείται ορισμένη τροποποίηση του ΝΣΠ. Διότι ο ΝΣΠ δρα, πλέον, στη βάση ύπαρξης ενός διεθνώς ενιαίου επιτοκίου (σημαντικά καθοριζόμενου από το επιτόκιο των «πράξεων κύριας αναχρηματοδότησης» της ΕΚΤ) και, επομένως, ενιαίου (ως προς την τάση, τουλάχιστον) ποσοστού κέρδους. Έτσι, το επιτόκιο-ποσοστό κέρδους παύει να αποτελεί μεταβλητή ελέγχου των εθνικών αρχών και, επομένως, η διεθνής ανταγωνιστικότητα καθορίζεται μόνο από το «μοναδιαίο κόστος εργασίας». Πρόκειται για το «Νόμο των Οιονεί-Απολύτων Πλεονεκτημάτων Κόστους» (ΝΟΑΠ), ο οποίος: 0 Κατά πρώτον, εμπλέκει όλες τις εθνικές εισοδηματικές πολιτικές σε «παίγνιο ανταγωνιστικών υποτιμήσεων των ημεδαπών μισθών», ούτως ώστε να αντλούνται τα μέγιστα δυνατά οφέλη από τον ενδοζωνικό εμπορικό ανταγωνισμό ή, με άλλα λόγια, να προάγουν τη θέση του εξωτερικού τομέα των οικονομιών τους στην ευρωζωνική «πυραμίδα». 0 Κατά δεύτερον, συνεπάγεται ότι οι οικονομίες χαμηλής παραγωγικότητας δύνανται να συμμετέχουν ευσταθώς στην ΕΖ μόνο βάσει επαρκούς συμπίεσης των μισθών τους.1 Διότι, όταν δεν το κατορ- Όσο πιο χαμηλή είναι η παραγωγικότητα, τόσο πιο ισχυρή πρέπει να είναι η συμπίεση των μισθών. Γ ι αυτόν ακριβώς το λόγο, οι διακηρύξεις περί «Ευρώπης των Εργαζομένων» συνιστούν φληναφήματα: εάν υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι τα ευρωπαϊκά συνδικάτα των εργαζομένων συντονίζονται και επιβάλλουν ενιαία μισοολογική πολιτική, τότε το μόνο αποτέλεσμα θα είναι ότι οι υστερούσες σε παραγωγικότητα χώρες Οα δουν, αργά [ 60 ]

62 Ml-ΙΠΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Ι-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ θώνουν. εισέρχονται σε «κύκλο» εξωτερικών ελλειμμάτων, δημόσιων ελλειμμάτων, «ανοίγματος» των επιτοκίων τους ως προς το ευρωζωνικό και, τελικά, ύφεσης, έως ότου κατορθώσουν να επανευθυγραμμιστούν μέσω της μείωσης των μισθών ή/και αύξησης της παραγωγικότητάς τους. Προφανώς, το κατά σειρά δεύτερο ενδεχόμενο (δηλαδή, εκείνο της αύξησης της παραγωγικότητας) είναι - σαφώς- το λιγότερο εφικτό για το μεγάλο πλήθος των επιχειρήσεων, δεδομένων των συνθηκών πλήρους έκθεσης στον διεθνή ανταγωνισμό, οι οποίες ισχύουν στη ΕΖ. Αυτός δεν είναι, ωστόσο, ο μόνος λόγος: όπως υποδεικνύουν τόσο η θεωρία όσο και η διεθνής εμπειρία, οι απαιτούμενες για την αύξηση της παραγωγικότητας διαρθρωτικές πολιτικές περιλαμβάνουν τις κρατικές δαπάνες στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση του εργατικού δυναμικού, στην έρευνα-ανάπτυξη και στις υποδομές. Όμως, η ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση», αφ ενός, χαρακτηρίζεται από αυστηρούς περιορισμούς στις εθνικές δημοσιονομικές πολιτικές και. αφ ετέρου, καταλήγει στην ενοποίησή τους. Γενικότερα μιλώντας, οι υποβληθέντες φραγμοί στην άσκηση εθνικής εμπορικής, δημοσιονομικής, συναλλαγματικής και νομισματικής πολιτικής αναιρούν, ουσιαστικά, και τη δυνατότητα άσκησης -οποιασδήποτε- εθνικής βιομηχανικής πολιτικής. Και οπωσδήποτε θα πρέπει, περαιτέρω, να συνυπολογιστεί, σε αυτό το σημείο, ότι οι μισθοί συ- ή γρήγορα, κλάδους παραγωγής τους να κλείνουν ο ένας μετά τον άλλον. [ 61 ]

63 Δ. ΚΛΛΤΪίίΝΙΙϋ. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΊϋ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗϋ νιστούν, συνήθως, το μεγαλύτερο τμήμα της εθνικής καταναλωτικής ζήτησης, η οποία συνιστά, με τη σειρά της, το μεγαλύτερο τμήμα της συνολικής εθνικής ενεργού ζητήσεως. Συνεπώς, κάθε μείωση των μισθών ενεργοποιεί τάση ισχυρότερης-πολλαπλασιαστικής μείωσης της τελευταίας: άρα, του παραγόμενου προϊόντος και, έτσι, αύξησης της ανεργίας. Τέλος, ο διεθνής ανταγωνισμός για την προσέλκυση των ελεύθερα κινούμενων χρηματικών κεφαλαίων ωθεί τις εθνικές αρχές στη διαμόρφωση -αντιστοίχως- ευνοϊκών φορολογικών πλαισίων, πράγμα που δεν αποκλείεται. όπως έχει επισημανθεί από ορισμένους μελετητές. να οδηγεί στη συρρίκνωση της φορολογικής βάσης και, έτσι, στην αύξηση των φόρων στους μισθούς ή/και σε περικοπές των κοινωνικών δαπανών. Αρα, δεν ενεργοποιείται μόνο παίγνιο ανταγωνιστικής υποτίμησης των ημεδαπών μισθών αλλά, ενδεχομένως, και ανταγωνιστικής φορολόγησης αυτών. Όλα αυτά συμβάλλουν στην περαιτέρω υποβάθμιση των παραγωγικοτεχνικά καθυστερημένων οικονομιών και περιφερειών και, έτσι, προάγουν την ανισόμετρη οικονομική και πολιτική ανάπτυξη του συστήματος στο σύνολό του. Όπως συνάγεται από τα προαναφερθέντα, αλλά και όπως έχουμε δείξει πιο αναλυτικά και, επίσης, ποσοτικά αλλού,1 ο ΝΟΑΠ συνιστά, στην τρέχουσα φάση «ολοκλήρωσης», τον Θεμελιώδη ή Σιδηρούν Νόμο της ΕΖ. Είναι σημαντικό, επίσης, να τονιστεί ότι, επειδή ο παράγοντας-κλειδί είναι η ελευθερία κίνησης των διεθνικών χρηματικών κεφαλαίων, έπε- 1. Βλέπε Μοριόλης (2017α. β. ό.π.). [ 62 ]

64 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ται ότι η ισχύς του ΝΟΑΠ επεκτείνεται, σε κάποιο έστω βαθμό, τόσο στην ΕΕ όσο και σε εκτεταμένα τμήματα του διεθνικού κεφαλαιοκρατικού συστήματος, ακόμα και εάν, από την άλλη πλευρά, η δράση του αμβλύνεται, εκεί, από τις διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών, τις εθνικές εμπορικές πολιτικές και την εγγενή διαφορετικότητα των εθνικών οικονομικών «κύκλων». Αυτή η θεωρητική απόφανση μάλλον ενισχύεται από την εμπειρικά στοχειοθετημένη εκτίμηση ότι οι διεθνικές διαφορές παραγωγικοτήτων ερμηνεύουν το 80%-90% των διεθνικών διαφορών στους μισθούς, καθώς και από άλλα εμπειρικά ευρήματα σχετικά με τα εθνικά ποσοστά κέρδους, τα μερίδια μισθών-κερδών και τις παραγωγικότητες.' Βλέπε, Rodrik, ID. (2012). Το Παράδοξο της Παγκοσμιοποίησης. Αθήνα. Κριτική, σελ και. αντιστοίχως, Chou. Ν.-Τ.. Izynov. A. and Vahaly. J. (2016). Rates of Return on Capital Across the World: Are They Converging?, Cambridge Journal of Economics. 40. σσ Αν και δεν μπορούμε να επιμείνουμε εδώ. σημειώνεται ότι το τρέχον στάδιο του διεθνούς συστήματος (δεκαετίες ) εμφανίζει ορισμένες αξιοσημείωτες αντιστοιχίες με εκείνο της «Πρώτης Παγκοσμιοποίησης» ( ). Μία από τις διαφορές, η οποία -σίγουρα- δεν Οα πρέπει να διαφύγει. είναι ότι. ενώ τότε οι εθνικές οικονομίες ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου έτειναν να εμφανίζουν πλεονασματικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, στο τρέχον στάδιο τα εν λόγω ισοζύγια τείνουν να εμφανίζουν το ίδιο πρόσημο. Αυτή η αντιστροφή μάλλον ανάγεται στο ότι. στο τρέχον στάδιο, έχει σημειωθεί «υπερσυσσώρευση αποταμιεύσεων» και. επομένως, το μέσο διεθνές επιτόκιο εξωτερικού δανεισμού της περιόδου είναι μικρότερο από τον αντίστοιχο ποσοστιαίο ρυθμό μεγέθυνσης του παγκόσμιου ΑΕΠ. Βλέπε Λένιν. Β.Ι. (1917). «Ο Ιμπεριαλισμός. Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού. Εκλαϊκευτική Μελέτη», στο: Β.Ι. Λένιν (1982). Άπαντα, τ η έκδοση. Αθήνα. Σύγχρονη Επο-

65 Δ. ΚΑΛΤΣ11ΝΙΙΣ. Η. ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ Τέλος, κατά την Τρίτη Φάση της «ολοκλήρωσης», η οποία δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί, αλλά η πλήρης υλοποίησή της κρίνεται απολύτως απαραίτητη, όπως είδαμε, από την άποψη της ευστάθειας του όλου ευρω-συστήματος, διαμορφώνεται (και) ένα διεθνώς ενιαίο (ως προς την τάση, τουλάχιστον) χρηματικό ωρομίσθιο ανά είδος εργασιακής δύναμης. Αυτό είναι συνέπεια της ευρω-ενοποίησης των αγορών εργασίας (από το εκπαιδευτικό σύστημα έως και το συνταξιοδοτικό) και της ελεύθερης μετακίνησης του εργατικού δυναμικού. Συνεπάγεται δε ότι το χρηματικό ωρομίσθιο παύει να αποτελεί μεταβλητή ελέγχου των εθνικών αρχών και, επομένως, η διεθνής ανταγωνιστικότητα καθορίζεται μόνο από την παραγωγικότητα. Έτσι, το σύστημα υπάγεται, πλέον, στη δράση του Νόμου των Απολύτων Πλεονεκτημάτων (ΝΑΠ), η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη νέων έντονων πολώσεων στην παραγωγή και κατανομή του εισοδήματος μεταξύ χωρών και περιφερειών. Αυτή η διαδικασία έχει και ορισμένες παράπλευρες, αλλά καθόλου αμελητέες, συνέπειες: (ϊ) αποσαθρώνει πλήρως την παραγωγική βάση των παραγωγικοτεχνικά καθυστερημένων οικονομιών και, έτσι, στενεύει διαρκώς τα περιθώρια άσκησης αντι-κυκλικής δημοσιονομικής πολιτικής σε αυτές τις οικονομίες και (ii) υπονομεύει αποφασιστικά την προοπτική συγκρότησης ενός πράγματι ενεργού υπερεθνικού δημοσιονομικού συ- χή. και. αντιστοίχως. Μαριόλης. 0. (2011), Ελλάδα. Ευρωπαϊκή Ένωση και Οικονομική Κρίση. Αθήνα. Matura. Δοκίμια 2-3. και Eugeni. S. (2016). Global Imbalances in the XIX. XX and the XXI Centuries. Economics Letters σσ ]

66 ΜΙΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Ι-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ σχήματος, ακριβώς επειδή οι καθαρές μεταβιβάσεις εισοδήματος απαιτείται να είναι συστηματικά μονόδρομες, δηλαδή από τις «βόρειες» στις «νότιες» εθνικές οικονομίες και περιφέρειες.1 Πραγματικός θεμελιώδης στόχος των σχεδιαστών της ΕΕ-ΕΖ είναι, λοιπόν, η επιβίωση μόνο των παραγωγικοτεχνικά απολύτως προηγμένων μονάδων παραγωγής και κυκλοφορίας εμπορευμάτων, δηλαδή εκείνων που εμφανίζουν απόλυτα πλεονεκτήματα παραγωγικότητας, και η αναγκαία για αυτήν την επιβίωση αναμόρφωση τόσο του υποκειμενικού παράγοντα της παραγωγής όσο και του ρόλου της οικονομικής πολιτικής.2 Διότι μόνο έτσι, δηλαδή μέσω κοινωνικο-«δαρβινιστικής» διαδικασίας εκκαθάρισης των «αδυνάμων», θα διαμορφωθεί μια ευρωπαϊκή οικονομία ενιαίου νομίσματος, η οποία θα είναι ανόθευτη από «εξωαγοραίες στρεβλώσεις και κοινωνικούς περιορισμούς» και, επομένως, σε θέση (ΐ) να συμπληρωθεί με το εποικοδόμημα της «Πολιτικής Ενοποίησης» κατά -κεφαλαιοκρατικά- ευσταθή τρόπο και (ΐΐ) να 1. Είχαμε την ευκαιρία να υποστηρίξουμε, από τα τέλη της δεκαετίας του ότι το αριστερίζον (εάν όχι προυντονικής-μπακουνικής έμπνευσης) αίτημα περί «δημοσιονομικού φεντεραλισμού» παραγνωρίζει το πρωτεύον γεγονός ότι η προώθηση της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης» επιτείνει την ανισόμετρη ανάπτυξη και. άρα. Οα αποδειχθεί ουτοπικό. 2. Για παράδειγμα, η κομβική λειτουργία της ακόλουθης διατύπωσης στην «Ευρωπαϊκή Συνταγματική Συνθήκη» (δηλαδή στο λεγόμενο Ευρωσύνταγμα. του έτους 2004) είναι υποδειγματική: «σε συμφωνία με την αρχή μίας οικονομίας ανοικτής αγοράς με ελεύθερο ανταγωνισμό, η οποία ευνοεί την αποτελεσματική κατανομή των πόρων». Έχει, επίσης, σημασία να υπογραμμιστεί ότι πρόκειται για θεμελιώδες νομιχό κείμενο της ΕΕ. [ 65 ]

67 Λ.ΚΛΛΤΪϋΝΙΙΐ:. C-). ΜΑΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΣ αντέξει επιτυχώς στον «ελεύθερο, παγκοσμιοποιημένο, ανταγωνισμό», ο οποίος προάγεται, ιδίως τα τελευταία χρόνια, από τις άρχουσες τάξεις των πλέον κεφαλαιοκρατικά προηγμένων εθνικών οικονομιών και από αντίστοιχους υπερεθνικούς οργανισμούς (π.χ. ΠΟΕ, ΔΝΤ, ΠΤ, ΟΟΣΑ). στους οποίους έχει ανατεθεί ο ρόλος του συντονισμού και επιτήρησης του εν λόγω ανταγωνισμού.1 Οι αριστερίζουσες αιτιάσεις περί του ότι οι εφαρμοζόμενες οικονομικές πολιτικές στην ΕΕ-ΕΖ, και ιδίως στο «Νότο» της, αποτελούν προϊόντα παραλογισμού ή εθελοτυφλίας, είναι όχι μόνο άνευ αντικειμένου, αλλά και εσφαλμένες. Η ΕΕ, γενικά, και η ΕΖ, ειδικά, αποτελούν οικονομικές περιοχές προκεχωρημένης ευθυγράμμισης με τις ορίζουσες της «παγκοσμιοποίησης» και γ ι αυτό έχουν ευστόχως χαρακτηριστεί ως ζώνη «υπερ-παγκοσμιοποίησης» (βλέπε Rodrik, 2012, ό.π.). Αλλά αυτή δεν είναι η όλη, πραγματική, ιστορία. Ως ρεαλιστές, οι σχεδιαστές της ΕΕ-ΕΖ γνωρίζουν, με κάθε λεπτομέρεια, ότι, μπορεί οι οικονομικοί αυτοματισμοί να συνιστούν την «καλύτερη πρώτη επιλογή» για την επίτευξη των στόχων τους, ακριβώς επειδή λειτουργούν αρρήτως και, έτσι, επιβάλλουν τα αποτελέσματά τους με -φαινόμενη- σιδερένια αντικειμενικότητα, αλλά ο 1. Νέα δεδομένα αποτελούν, σύμφωνα με ό.τι είναι γνωστό έως σήμερα, η «Διατλαντική Εμπορική και Επενδυτική Συνεργασία» (ΤΤΙΡ). η «Εκτενής Οικονομική και Εμπορική Συμφωνία» (CETA) και η «Συμφωνία Εμπορίου Υπηρεσιών» (TISA). Φαίνεται να συνιστούν εκδοχές της μυστικής «Πολυμερούς Συμφωνίας για τις Επενδύσεις» {MAD. της περιόδου (μετείχαν 29 κράτη-μέλη του ΟΟΣΑ). η οποία δεν ενεργοποιήθηκε, τελικά, λόγω των ποικίλων αντιδράσεων που προκλήοηκαν έπειτα από δημοσιογραφική διαρροή της. [ 66 ]

68 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ πραγματικός οικονομικός κόσμος υπόκειται στη δράση διαφόρων «τριβών», για τις οποίες οφείλουν να προνοούν. Έτσι, μιλώντας, τώρα, στην «πραγμοποιημένη» (G. Lukdcs-L. Goldmann), αλλά όχι πάντοτε άχρηστη γλώσσα της καθημερινής ζωής, διαπιστώνουμε ότι τα λεμόνια Αργεντινής, για παράδειγμα, τα οποία εποχικά είναι πιο φθηνά από τα ελληνικής παραγωγής, τα βρίσκει κανείς ακόμα και στις αγορές του «Νότου», ενώ το πολύ καλό σε ποιότητα μοσχάρι Αργεντινής βρίσκεται μόνο σε πολύ υψηλότερες τιμές, προκειμένου να προστατεύεται το μοσχάρι της Γαλλίας, της Ολλανδίας κ.ά. II εμπορική πολιτική της ΕΕ, η οποία υπάγεται τόσο στα συμφέροντα των ηγετικών πολυεθνικών εταιρειών όσο και βρίσκεται σε συντονισμό με τις ισορροπίες που αποκρυσταλλώνονται στον «Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου», παρέχει δασμολογικά και κανονιστικά πλεονεκτήματα σε εμπορεύματα του «Βορρά» εις βάρος εμπορευμάτων τα οποία προέρχονται από το «Νότο» καθώς και από τρίτες χώρες. Με μία λέξη, παρά τη γενική παραγωγικοτεχνική ισχύ του και παρά τα μανιφέστα των Βρυξελλών περί «ελευθέρου εμπορίου», ο «Βορράς» διατηρεί τον προστατευτισμό, παραδοσιακό και εναλλακτικό, όπου τον συμφέρει. II «ολοκλήρωση» της ελληνικής οικονομίας συνίστατο. λοιπόν, και στην άνωθεν επιβολή ενός παραγωγικούκαταναλωτικού υποδείγματος, το οποίο είχε/έχει περισσότερο σχέση με και εξαρτάται από τις ανάγκες του «Βορρά», παρά με τις ανάγκες της χώρας μας. Ορισμένα. ενδεικτικά «στιγμιότυπα» είναι τα εξής: Σε σειρά κύριων, για τη χώρα μας, αγροτικών προϊόντων. όπως γάλα, καπνός, βαμβάκι, καλαμπόκι, ζά- [ 67 ]

69 ΚΑΛΤΣΠΝΙΙΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ χάρη, βιομηχανική ντομάτα, αμπέλια-κρασί κ.ά., επιβλήθηκε άμεσος ή έμμεσος έλεγχος της παραγωγής, ξεριζώματα. καταστροφή καλλιεργειών, παραγωγή για τις χωματερές. Από το έτος 1981 έως το 1994 (απαρχή της πορείας προς την ΟΝΕ), οι εισαγωγές τροφίμων αυξήθηκαν κατά 114%. Σε σταθερές τιμές του έτους 1970, η αγροτική παραγωγή έμεινε στάσιμη έως το 1995, ενώ από τότε φθίνει. Κατά την περίοδο , οι απασχολούμενοι στη γεωργία μειώθηκαν κατά 375 χιλ. άτομα. Το αγροτικό ισοζύγιο της χώρας ήταν ελαφρά θετικό από τη Μεταπολίτευση ως την ένταξη. Η κατάσταση ανατράπηκε δραματικά μετά την ένταξη, με ένα σημαντικό και συνεχώς διευρυνόμενο έλλειμμα, ενώ, ταυτοχρόνως, το 25% των ελληνικών εξαγωγών καλυπτόταν από αγροτικά προϊόντα. Τμήμα της μεταποίησης (όπως τα ηλεκτρικά είδη) χάθηκε λόγω άρσης του προστατευτισμού, ενώ άλλα υπέστησαν μεγάλη καθίζηση. Το έτος 1998, όταν η Ελλάδα εισήλθε στο «Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών II», γνωστό και ως «προθάλαμο του ευρώ», βασικοί βιομηχανικοί κλάδοι της είχαν υποχωρήσει σημαντικά.1 Με βάση το έτος 1980 (= 100), Υπενθυμίζεται ότι. πριν ακριβώς από την εισαγωγή στο «ΜΣΙ II». επιβλήθηκε από τις αγορές, στις 14 Μαρτίου ονομαστική υποτίμηση της δραχμής κατά 14% συνεπεία των μη διαχειρίσιμων ανισορροπιών, στις οποίες είχε οδηγήσει η «πολιτική της σκληρής δραχμής» (για μία αναλυτική διερεύνηση της συγκυρίας, βλέπε Μαριόλης. Θ. και Σταμάτης. Γ. (1999). ΟΝΕ και Νεοφιλελεύθερη Πολιτική. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, Μέρος III). Στις 30 Οκτωβρίου ο υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών Γ. Παπαντωνίου αποκαλούσε αυτήν την πολιτική «ακρο- [ 68 ]

70 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ οι δείκτες παραγωγής τους ήταν: υφαντικά είδη: 67,1, είδη υπόδησης και ένδυσης: 41,0, είδη ξύλου και φελλού: 57,0, έπιπλα: 73,2, μεταφορικά μέσα: 72,5, δέρμα και γουναρικά: 34.9, μεταλλικά προϊόντα: 73,4, εκτυπώσεις και εκδόσεις: 77,0. Τέλος, στρατηγικοί κλάδοι της, όπως τα ναυπηγεία, απαξιώθηκαν ή, ακόμα, έκλεισαν στη συνέχεια, εν μέρει λόγω «σκληρού ευρώ» και εν μέρει βάσει των απαγορεύσεωνποινών υπέρ του υποτιθέμενου «ελεύθερου ανταγωνισμού» στην ΕΕ.' Η απασχόληση εργασίας σε όλους τους βασικούς κλάδους της βιομηχανίας ανερχόταν κατά την περίο- *I. γωνιαίο λίθο» της συνολικής πολιτικής της ελληνικής κυβέρνησης, ενώ το διάγγελμα του πρωθυπουργού Κ. Σημίτη, αμέσως μετά την ανακοίνωση της υποτίμησης, μιλούσε για «ένα βήμα προς τα εμπρός [...] στο πλαίσιο της ευρύτερης στρατηγικής» της ελληνικής κυβέρνησης. Μάλλον, όμως, ακόμα λιγότεροι Οα θυμούνται ότι. πριν από την ένταξη της δραχμής στο ευρώ, συγκεκριμένα στις 15 Δεκεμβρίου του έλαβε χώρα άλλη μία. κεκαλυμμένη αυτή τη φορά, υποτίμηση της δραχμής, η οποία, με την αμέριστη συμπαράσταση των Μ ΜΕ. παρουσιάστηκε στους θεατές, και εξακολουθεί να αναφέρεται έως σήμερα, ως «η μοναδική ανατίμηση της δραχμής»! Εξαίρεση αποτέλεσε μία μάλλον περιθωριοποιημένη και «άκρως συντηρητική», όπως συνηθίζουμε να λέμε, καθημερινή εφημερίδα της Αθήνας, η οποία τόλμησε να παρουσιάσει. στο εξώφυλλό της. τη γυμνή αλήθεια ως εξής: «Ανατίμηση της Δραχμής. Υποτίμηση της Λογικής». Ήταν μία ιλαρή εποχή, εκείνη του χρυσού ευρω-ζουρλομανδύα. I. Σε αυτή τη συνάφεια. 0α άξιζε να διερευνηοεί. μεταξύ πολλών άλλων, το ζήτημα της «δυνατότητας πιστοποίησης» της παραγωγής αυτοκινήτων στην ΕΕ. Θα θέλαμε δε να πληροφορηοούμε και τι απέγινε το μοντέλο Aletis. που παρουσιάστηκε το 2001 από την ΕΛΒΟ. στο Διεθνές Σαλόνι Αυτοκινήτου της Φρανκφούρτης, αλλά δεν κατασκευάστηκε ποτέ. [ 69 ]

71 Λ. KAATMiNI l>j. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΊΣ. K. ΠΑΠΟΤΛΗΣ δο *2. Εν συνεχεία, και χαρακτηριστικά έως τη στιγμή όπου άρχισαν να επιδεινώνονται τα μεγέθη του εξωτερικοί; τομέα της ελληνικής οικονομίας συνεπεία της πολιτικής της «σκληρής δραχμής», δηλαδή το έτος 1995, η απασχόληση μειωνόταν με υψηλούς ρυθμούς (εξαιρούνται οι κλάδοι τροφίμων, προϊόντων πετρελαίου και εκτυπώσεων-εκδόσεων). Ειδικότερα, από τη στιγμή που σημειώθηκε η λεγόμενη «συντηρητική στροφή» στην οικονομική πολιτική της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (με το «σταθεροποιητικό πρόγραμμα» των Κ. Σημίτη-Ν. Γκαργκάνα-Τ. Θωμόπουλου-Γ. Σπράου) έως και το 1995, δηλαδή κατά την περίοδο , η βιομηχανική απασχόληση αυξήθηκε μόνο στους κλάδους επίπλων (0,4% ανά έτος), εκτυπώσεων (1,1% ανά έτος), κατασκευής μηχανών (5,3% ανά έτος), διαφόρων βιομηχανικών εμπορευμάτων (0,2% ανά έτος). Η υψηλότερη μείωσή της παρατηρήθηκε στους κλάδους δέρματος (10,8% ανά έτος), καπνού (10,6% ανά έτος) και υφαντικών ειδών (7,6% ανά έτος). Τέλος, κατά την εν λόγω περίοδο, η απασχόληση εργασίας σε όλη την οικονομία αυξήθηκε, αθροιστικά, κατά 8.3% (από 3,75 εκατ. σε 4,06 εκατ., σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ) και αυτό ανάγεται, κυρίως, στην αύξηση της απασχόλησης στον τομέα των υπηρεσιών, ενώ κατά το διάστημα ανακόπτεται ο ρυθμός αύξησής της και μεταστρέφεται σε σημαντικά αρνητικό, κατά το (από 4,11 εκατ. σε 3,79 εκατ. ή -7,8%). Κατά την περίοδο η αγοραστική δύναμη του κατώτατου ημερομίσθιου μειώθηκε κατά 15%, ενώ το σε σταθερές τιμές υπολογισμένο κατά κεφαλήν εισόδημα αυξήθηκε κατά ποσοστό μεγαλύ [ 70 ]

72 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ τερο του 15%.' 0 γενικός κανόνας είναι ότι, λόγω συγκριτικά χαμηλής παραγωγικότητας, ο ελληνικός κεφαλαιοκρατικός κοινωνικός σχηματισμός επιχειρεί να σταθεροποιεί τη θέση του στον διεθνή ανταγωνισμό (και ιδίως στον εντός ΕΕ-ΕΖ) διά της συγκράτησης των μέσων μισθών, οι οποίοι διαμορφώνονται σε συγκριτικώς χαμηλά επίπεδα. Βεβαίως, όπως έχουν αποδείξει τα γεγονότα, ούτε με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται σταθεροποίηση ή, με άλλα λόγια, τα μέσα επίπεδα μισθών, τα οποία διαμορφώνονται ιστορικά στην ελληνική οικονομία, εμφανίζονται ως «χαμηλά» και, ταυτοχρόνως, «υψηλά»! Χαμηλά σε σχέση με τα επίπεδα άλλων σχετικά ανεπτυγμένων και ανεπτυγμένων εθνικών οικονομιών, και υψηλά σε σχέση με τα επίπεδα που απαιτούνται σε όρους διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Στο Σχήμα 4 απεικονίζεται η εξέλιξη του «προσαρμοσμένου» (ως προς τη σύνθεση της συνολικής απασχόλησης σε απασχολούμενους και αυτοαπασχολούμενους) μεριδίου των μισθών στο ΛΕΠ (σε τιμές αγοράς) στην ελληνική, γερμανική και πορτογαλική οικονομία, καθώς και στην ΕΕ-15 και στην ΕΖ, για την περίοδο Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι στην ελληνική οικονομία το μερίδιο των μισθών βρίσκεται σε πολύ χαμηλά, συγκριτικώς. επίπεδα και αυτό σχετίζεται ευθέως με το προαναφερθέν, στην Εισαγωγή του παρόντος κειμένου, ιδιαίτερα υψηλό «ποσοστό εκμετάλλευσης των εργαζομένων». Ομολόγως, αξιοσημείωτη είναι και η εντός- ΕΖ σταθερά καθοδική τάση του μεριδίου των μισθών I I Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Μ. Δρεττάκη. οι οποίες δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Αυγή, στις 12 Απριλίου ( 71 ]

73 I'lOAHil. K. ΓΙΑΠΟΤΛΗΣ στην -αντιστοίχως χαμηλής παραγωγικότητας- πορτογαλική οικονομία. Σχήμα 4. 7α «προσαρμοσμένα» μερίδια των μισθών στο ΑΕΠ στην ελληνική και «ΛΛκ, οικονομίες της ΕΖ και της ΕΕ, EurapeanUi«on(15(Wjntrie Greet» Gemuny Portigal... Euroarea Πηγή: EUROSTAT, δημιουργήθηκε με: knoema.com Στα τέλη της δεκαετίας του 1990-αρχές εκείνης του 2000: 0 Το 50% των ελληνικών εξαγωγών καλυπτόταν από εννέα, μόνο, βιομηχανικά προϊόντα. Ο αντίστοιχος αριθμός προϊόντων ήταν 15 για την Πορτογαλία, 24 για τη Δανία και 28 για την Ισπανία. 0 Το ποσοστό των ελληνικών εξαγωγών στο παγκόσμιο εμπόριο μειωνόταν σταθερά (επί δύο δεκαετίες). Το έτος 2001 οι ελληνικές εξαγωγές προς την ΕΕ αποτελούσαν το 3,6% του ημεδαπού ΑΕΠ [ 72 ]

74 ΜΙΠΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Ι-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ (αποτελούσαν το 7,6% το 1989 και το 5.7% το 1995), τη στιγμή που το αντίστοιχο στο μέσο όρο της ΕΕ μέγεθος ανερχόταν στο 16,6%. Επίσης, οι ελληνικές εξαγωγές προς την ΕΕ, ως ποσοστό του συνόλου των ελληνικών εξαγωγών, είχαν μειωθεί κατά την τελευταία δεκαετία από το 68% στο 41%, ενώ το αντίθετο συνέβαινε με τις ελληνικές εισαγωγές. ο Η «Ευρωπαϊκή Επιτροπή» εκτιμούσε ότι αντιστοιχούσαν μόνο 43 λεπτά του ευρώ σε κάθε κιλό προϊόντος που εξαγόταν από την Ελλάδα, ενώ το αντίστοιχο μέγεθος στην ΕΕ ήταν, κατά μέσο όρο, 2,5 ευρώ. Επίσης, ότι, κατά το διάστημα , η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας σε ενδοκοινοτικό επίπεδο μειώθηκε κατά 11% λόγω, κυρίως, της πολιτικής της «σκληρής δραχμής». 0 Η ελληνική παραγωγικότητα εργασίας (μετρούμενη με βάση το ΑΕΠ ανά ώρα εργασίας) ήταν μόνο στο 62% του ευρωπαϊκού μέσου όρου. 0 Οι τέσσερις από τις οκτώ «ζώνες φτώχειας» της ΕΕ (κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάτω του 60% του μέσου κοινοτικού), εκ των οποίων η μία ήταν και η πιο φτωχή της Ευρώπης, βρίσκονταν στην Ελλάδα. Τέλος, μέσα στη δεκαετία του 1990 μειώθηκε συγκριτικά το κατά κεφαλήν εισόδημα τριών περιφερειών (Κεντρική Μακεδονία, Πελοπόννησος. Στερεά Ελλάδα), ενώ της Ηπείρου παρέμεινε στο 43% του μέσου κοινοτικού. Φαίνεται ότι, για την οικονομική, πολιτική και ακαδημαϊκή ελίτ (και ημι-ελίτ) της χώρας μας, η ελληνική [ 73 ]

75 Λ. ΚΛΛΤ^ίΙΝΙΙϋ. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ οικονομία ήταν και είναι τόσο προηγμένη, ώστε ούτε χρειαζόταν οότε χρειάζεται κάποιο αναπτυξιακά προσανατολισμένο σύστημα προστατευτισμού, να ριχτεί, με άλλα λόγια, έστω λίγη άμμος στα γρανάζια ή, μάλλον, στις μυλόπετρες του «ελευθέρου εμπορίου». Και την ίδια ακριβώς στιγμή, αυτή η ελίτ δηλώνει ότι, ακόμα και εάν η χώρα μας είχε δικό της νόμισμα, δεν θα μπορούσε να αντλήσει οφέλη από το εργαλείο της μεταβαλλόμενης συναλλαγματικής ισοτιμίας, διότι η ελληνική οικονομία έχει αναιμικές εξαγωγικές επιδόσεις! Αλλά ο εθνικός μας παραλογισμός (;) δεν ολοκληρώνει εδώ τον τετραγωνισμό του κύκλου του: οι λεκτικές ασυναρτησίες της ελίτ αναπαράγονται. στον πυρήνα τους, από κόμματα εντός και εκτός ελληνικού κοινοβουλίου, καθώς και από άλλες οργανώσεις, τα οποία διατείνονται ότι προασπίζουν τα συμφέροντα των εργαζομένων ή/ και της πατρίδας. Το ότι διανθίζονται με «επαναστατικές ή/και πατριωτικές» αθυροστομίες δεν αμβλύνει, προφανώς, το ασύναπτο του όλου πράγματος, αλλά το εκτραχύνει. Ήδη τότε, δηλαδή στις αρχές της δεκαετίας του 2000, και βάσει ομόλογης, με την παρούσα, ανάλυσης, η οποία επεκτεινόταν στο διεθνικό σύστημα, επισημαίναμε: Εάν οι μισθωτοί και οι συνταξιούχοι (ιδίως των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών) έμαθαν καλά τι σημαίνει «Ε Ο Κ» και «Μάαστριχτ», θα μάθουν ακόμα καλύτερα τι σημαίνει «ΟΝΕ» και «ευρώ». Αυτό το τελευταίο, όμως, θα αναγκασθούν να το μάθουν και πλατύτερα στρώματα, συμπεριλαμβανομένης μίας όχι ασήμαντης μερίδας επιχειρηματιών, η οποία έχει επωφεληθεί συστηματικά από την ασκούμενη εισοδηματική πολιτική ]

76 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Είναι, πάντως, αλήθεια ότι, όπως τονίζεται στο Για τη σημασία του Μαχόμενου Υλισμού (Β.Ι. Λένιν, 12 Μαρτίου 1922), πρώτοι από όλους οι εργαζόμενοι μπορούν, αρκεί να το θέλουν, να μάθουν περισσότερα. Η ουσία του ζητήματος είναι απλή: στα πλαίσια συνθηκών που διαμορφώθηκαν από την προσπάθεια υπέρβασης της οικονομικής κρίσης των αρχών της δεκαετίας του 1970, αλλά -εν συνεχεία- και από την κατάρρευση του συστήματος των Σοβιετικών Δημοκρατιών, οι αστικές τάξεις των περισσότερο καπιταλιστικά ανεπτυγμένων εθνικών οικονομιών προάγουν, μέσω της «απελευθέρωσης» του εμπορίου αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων, και σε αντιστοιχία με τα ιδιαίτερα συμφέροντά τους, έναν όλο και περισσότερο υπαγόμενο στο νόμο του απολύτου πλεονεκτήματος διεθνή καταμερισμό εργασίας. Η διαδικασία αυτή, δηλαδή η λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση», δεν επιβάλλεται μόνο μέσω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Παγκόσμιας Τράπεζας, του ΠΟΕ ή του «Μάαστριχτ» και της επίκλησης των προτεραιοτήτων που θέτει, δήθεν, η «ομαλή πορεία της ΟΝΕ», αλλά -όταν ορισμένοι δεν συναινούν- και μέσω πολέμων, ήτοι διά της προώθησης της ίδιας οικονομικής πολιτικής με άλλα μέσα. [...] Για τις υποβαθμιζόμενες οικονομίες η μοναδική συγκεκριμένη, ρεαλιστική και αναγκαία (για τις ίδιες) εναλλακτική επιλογή είναι η ακόλουθη: διαμόρφωση και συντονισμός προγραμμάτων εμπορικής πολιτικής, τα οποία να βασίζονται σε δασμολογικές και μη-δασμολογικές μορφές προστασίας. Γενικά, διαμόρφωση νέων, μη καπιταλιστικών, προτύπων οικονομικής ανάπτυξης και διεθνούς συνεργασίας. τα οποία, βέβαια δεν είναι σε καμία περίπτωση εφικτά με τον σήμερα υπάρχοντα στο εσωτερικό της [ 75 ]

77 Α.ΚΛΛΤΣΩΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΊΟΛΙΙ^ Κ. ΙΙΑΙΙΟΤΛΗΧ πλειοψηφίας αυτών των οικονομιών συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων. Η προς αυτήν τη συγκεκριμένη κατεύθυνση ανατροπή του εν λόγω συσχετισμού, η προς αυτήν τη συγκεκριμένη κατεύθυνση διάρρηξη της «παγκόσμιας ιμπεριαλιστικής αλυσίδας» της Νέας Τάξης, αναμφισβήτητα θα προάγει και τα συμφέροντα της εργατικής τάξης όλου του κόσμου. [...] Η τρέχουσα περίοδος δεν αφήνει ανοιχτή καμία άλλη δυνατότητα και δεν θέτει, σε αυτούς που έχουν, βέβαια, το ίδιο ταξικό συμφέρον, κανένα άλλο καθήκον.1 Αν και η εργατική τάξη -έστω- στον ευρωπαϊκό «Νότο» δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε ή παρεμποδίστηκε να μάθει περισσότερα, στις 14 Δεκεμβρίου 2004 συγκροτήθηκε η «Μπολιβαριανή Συμμαχία για τους Λαούς της Αμερικής μας» (ALBA, στα ισπανικά). Η ALBA συνιστά, σύμφωνα με τις διακηρύξεις της, μορφή διεθνικής οικονομικής ολοκλήρωσης βασιζόμενη στην αμοιβαία οικονομική βοήθεια, στον αντιπραγματισμό και στη μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας, παρά στην απελευθέρωση του κεφαλαιοκρατικά ρυθμιζόμενου διεθνούς εμπορίου, δηλαδή στη μεγιστοποίηση των ποσοστών κέρδους (και ας μη λησμονείται ότι χώρες-παρατηρητές έγιναν η Αϊτή, το Ιράν και η Συρία, και μετείχε η Ονδούρα έως το πραξικόπημα του 2009). Ειδικότερα, το πλαίσιο των ιδρυτικών συμφωνιών της ALBA περιλαμβάνει τα ακόλουθα: 1. Μαριόλης. Θ. (2003). «Η Οικονομική Πολιτική στα Πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Εισήγηση σε εκδήλωση της Κίνησης «Δράση: Θεσσαλονίκη 2003». στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. 27 Μαρτίου [ 76 ]

78 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ (i). Οι βασικοί τομείς συνεργασίας των κρατών-μελών της είναι: 0 Πετρέλαιο 0 Φυσικό αέριο 0 Βιομηχανία 0 Τεχνολογία 0 Αγροτικά προϊόντα (Η). Οι όροι συνεργασίας είναι: 0 Κοινές επιχειρήσεις 0 Έμφαση στις διακρατικές επιχειρήσεις (Άρθρο 5 της ιδρυτικής συμφωνίας) 0 Το κράτος έδρας διατηρεί τουλάχιστον 51% των μετοχών της κοινής επιχείρησης (Αρθρο 6) 0 Παραρτήματα κρατικών τραπεζών μπορούν να ιδρυθούν σε άλλα συμβαλλόμενα κράτη (Άρθρο 7) (iii). Άλλες κοινές δράσεις είναι: 0 Διατροφική επάρκεια και ασφάλεια 0 Εξάλειψη αναλφαβητισμού 0 Παροχή δωρεάν ιατρικής περίθαλψης 0 Άλλα προγράμματα πολιτιστικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου (Άρθρο 11) 0 Αντίθεση στο διεθνές νομικό καθεστώς πνευματικής ιδιοκτησίας και ευρεσιτεχνιών, το οποίο ευνοεί τις πολυεθνικές εταιρείες και τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες (ίν). Οι τελικοί στόχοι είναι: 0 Όχι ελευθερία αγορών, αλλά 0 Εξάλειψη της φτώχειας 0 Εξάλειψη της ανισόμετρης ανάπτυξης [ 77 ]

79 ΙΊΟΛΙΊΣ. Κ. ΠΑΙΊΟΤΛΗΣ Επομένως, η ALBA δίνει βάρος όχι στην απελευθέρωση των αγορών και στον περιορισμό της κυριαρχίας των κρατών, αλλά στην ανάπτυξη οικονομικών σχέσεων αλληλεγγύης με σεβασμό στην εθνική κυριαρχία και με έμφαση στις κρατικές επιχειρήσεις, στη διατροφική ασφάλεια των λαών και στην ανάπτυξη υποδομών για την παιδεία και την υγεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι, βάσει των συμφωνιών, παρέχεται πετρέλαιο από τη Βενεζουέλα στην Κούβα σε τιμές κατώτερες των διεθνών και ότι. αντίστροφα, χιλιάδες γιατροί και εκπαιδευτικοί από την Κούβα εργάζονται στις άλλες χώρες της ALBA, παρέχοντας πολύτιμες υπηρεσίες σε αυτούς τους τομείς. 6. Επιμύθιο: το «Μακρινό» έτος 1962 Δείχθηκε ότι η ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση» δεν αποτελεί, στην πραγματικότητα, διαδικασία ολοκλήρωσης, αλλά κλιμακούμενης πόλωσης, η οποία (0 διέπεται από συνεκτική. πλην επαρκώς κεκαλυμμένη, οικονομική-κοινωνική-πολιτική λογική και (ii) συνεπάγεται, αφ ενός, ραγδαία μεταβολή του συσχετισμού ταξικών δυνάμεων σε βάρος των μισθωτών εργαζομένων όλων των χωρών-μελών και, αφ ετέρου, παραγωγική αποσάθρωση για τους εθνικούς κοινωνικούς σχηματισμούς του «Νότου». Για τους τελευταίους, η κύρια (και ανταγωνιστική) αντίθεση συνίσταται, επομένως, στο εξής: ενώ είναι κεφαλαιοκρατικοί, δεν δύνανται να αναπτυχθούν περαιτέρω εντός του ευρωενωσιακού. ή, γενικότερα, «παγκοσμιοποιητικού», κεφαλαιοκρατικού πλαισίου. Και κύριος πόλος αυτής της αντίθεσης είναι ο κατά σειρά δεύτερος, δηλαδή το «εντός». Κατά συνέπεια, στο ορατό μέλλον της ΕΕ-ΕΖ ενέχονται δύο, κατά βάση, εναλλακτικές, αλλά ασυμβίβαστες μεταξύ τους, προοπτικές: [ 78 ]

80 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Πρώτη: η ανάδυση εθνικού και, εν συνεχεία, διεθνικού προτύπου ανάπτυξης νέου τύπου, το οποίο θα βασίζεται σε μετα-κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής. Ο εκ των προτέρων προσδιορισμός των ιδιαιτέρων γνωρισμάτων εκείνων των διεθνικών σχέσεων παραγωγής είναι αδύνατος, εκτός εάν επιθυμεί κανείς να «κηρύττει στην έρημο» (F. Engels). Δεύτερη: η -διά μετάβασης στο στάδιο της «Πολιτικής Ενοποίησης»- μεταστοιχείωση του «Νότου» των εθνών αλλά και των εθνικών περιφερειών (είτε αυτές ανήκουν σε προηγμένες οικονομίες είτε όχι), σε κάτι ανάμεσα στα «Κεντρικά Απαλάχια» και στο «Χαμπερστόουν-Ατακάμα» της ΕΖ. με ορισμένες «νησίδες» τύπου «Μ αϊάμι».1 Η κατά σειρά δεύτερη προοπτική οδηγεί στην πολιτική. ιδεολογική και δικαιϊκή επισκότιση της κύριας αντίθεσης. Η πρώτη προοπτική οδηγεί, αντιθέτως, στην επίλυσή της, επίλυση η οποία δεν μπορεί, σύμφωνα με όλα τα έως τώρα δεδομένα, να εκκινήσει παρά μόνο από την ανάδειξη Λαϊκών Μετωπικών Κυβερνήσεων. I. Το τελευταίο ισχύει ιδίως για την Ελλάδα. Σημειώνεται, επίσης, ότι τα Κεντρικά Απαλάχια των ΜΠΑ περιλαμβάνουν το Ανατολικό Κεντάκι και τμήματα διαφόρων γειτονικών Πολιτειών. ΕξαρτήΟηκαν από την εξόρυξη άνθρακα και. έτσι, οδηγήθηκαν, από το 1945 και μετά, στην παρακμή. Οι πόλεις Χαμπερστόουν. Πισάγκουα και Σάντα Λάουρα αναπτύχθηκαν περί τα ορυχεία, στην Λτακάμα της Χιλής, και είχαν εξειδικευτεί στην παραγωγή νιτρικού νατρίου (το περίφημο «νίτρο της Χιλής»), το οποίο χρησιμοποιούνταν στα λιπάσματα και στα εκρηκτικά. Όταν. όμως, ανακαλύφθηκε, στην Ευρώπη, το συνθετικό νάτριο, κατέρρευσαν οικονομικά και. τελικά, ερήμωσαν. [ 79 ]

81 (-). ΜΑΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΣ Το έτος 1ί)(>2 κυκλοφόρησε ένας τόμος με τίτλο: Η Θύελλα της Κοινής Αγοράς, Αθήνα, Εκδόσεις Οικονομία-Πολιτική. σε επιμέλεια του Νίκου Κιτσίκη.1 Περιείχε πρωτοπόρες μελέτες για την «Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά» και την Ελλάδα, καθώς και μία συλλογή σχετικών κοινοβουλευτικών αγορεύσεων του Ηλία Ηλιου. Αξίζει να παραθέσουμε δύο χαρακτηριστικά δείγματα από αυτόν τον τόμο, ο οποίος θα έπρεπε σίγουρα να διδάσκεται, μαζί με το βιβλίο του Δημήτρη Μπάτση, στα εκπαιδευτικά μας ιδρύματα, και ευχόμαστε να μην αργήσει η ημέρα που θα διδαχθούν: Σήμερα ακόμη πολλοί δεν γνωρίζουν ότι η θύελλα της Κοινής Αγοράς θα ξερριζώση τα αγροτικά νοικοκυριά, θα παρασύρη και θα εξαφανίση βιομηχανίες, θα συντρίψη βιοτεχνίες, θα πλήξη θανάσιμα τα μεσαία στρώματα, θα δημιουργήση εξοντωτικόν ανταγωνισμόν των Ελλήνων επαγγελματιών με τους ξένους στους οποίους θ ανοίξουμε διάπλατα τις πόρτες, θα σκλαβώση τη χώρα 1. Ας μην ξεχνάμε ποιος είναι ο Νίκος Κιτσίκης, ο οποίος είχε προλογίσει και το βιβλίο του Δημήτρη Μπάτση. Η Βαρειά Βιομηχανία στην Ελλάδα (1947). Σε μια αυτοβιογραφική μαρτυρία του λέει: «Δεν είμαι παλιός μαρξιστής. Δεν πήρα μέρος στη γένεση του σοσιαλισμού στην Ελλάδα, στους αγώνες της εργατικής τάξεως για την απελευθέρωσή της [...]. Μόνο το 1945 ύστερα από την απόλυσή μου από καθηγητής και πρύτανης του Πολυτεχνείου για τα κοινωνικά και πολιτικά μου φρονήματα [...] απέκτησα φρονήματα [...]. Δάσκαλοί μου. διαφωτιστές μου ήσαν τα υπέροχα παιδιά του Πολυτεχνείου, που βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν, σκοτώθηκαν, αλλά δε λύγισαν» (παρατίθεται στο: Πετρόπουλος. Γ. (2003), «Νίκος Κιτσίκης. Ένας Λαμπρός Επιστήμονας, ένας Σεμνός Κομμουνιστής», εφημερίδα Ριζοσπάστης. 9 Φεβρουάριου 2003) ]

82 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ μας στο ξένον κεφάλαιο με απροσμέτρητες συνέπειες, θ αύξηση ακόμα περισσότερο το μεγάλο έλλειμμα του εμπορικού μας ισοζυγίου, θα μεταβάλλη την μετανάστευσιν σε ασταμάτητη αιμορραγία του εργατικού μας δυναμικού, σε πανικόν φυγής από την πατρίδα μας. που θα γίνεται ημέρα με την ημέρα πτωχότερη γιατί θα παράγη λιγώτερα, αφού δεν θα μπορεί να ανθέξει στον γεωργικόν και βιομηχανικόν ανταγωνισμό, αλλά θα κατακλυσθή από τα ξένα προϊόντα. [...] Το συμπέρασμα των μελετών μας είναι συντριπτικόν διά την συμφωνία των Αθηνών. Η συμφωνία υψώνει πελώριον φράγμα. Ανασχετικόν όλων των ελπίδων διά μίαν βιομηχανικήν Ελλάδα, που ωραματίσθημεν στα μαύρα χρόνια της Κατοχής και διά την οικονομικήν της ανόρθωσιν. βασιζόμενη στην εκβιομηχάνισιν. Αλλά το φράγμα θα πέση. τα σφάλματα θα επανορθωθούν, τα εμπόδια που ανήγειρε η πολιτική της υποτέλειας θα παραμερισθούν, οι ελπίδες μας θα αναγεννηθούν και θ αναπτερωθούν. Η οικονομική αλήθεια είναι αδυσώπητη. Όταν γίνη κτήμα του λαού θα επιβληθή και θα νικήση (Νίκος Κιτσίκης. Πρόλογος). [...] Μακρυά από κάθε αντιπολιτευτική νοοτροπία ή στενό κομματικό ελατήριο, αλλά μόνο από βαθειά συναίσθηση της ευθύνης μας και με μοναδικό κριτήριο το πραγματικό εθνικό συμφέρον προειδοποιήσαμε. ότι η σύνδεση της χώρας μας. χώρας ακόμη υποανάπτυκτης, με την Κοινή Αγορά των Εξ ασύγκριτα προηγμένων χωρών της Δυτ. Ευρώπης, όχι μόνο κανένα θετικό πλεονέκτημα ή ελπίδα οικονομικής αναπτύξεως δεν μας παρέχει, αλλά αντίθετα μας οδηγεί με βεβαιότητα στην καταβαράθρωση της οικονομίας μας. Στον τομέα της βιομηχανίας, της βιοτεχνίας, της αγροτικής οικονομίας, του εξωτερικού και εσωτερικού μας εμπο [ 81 ]

83 Δ. κ λ λ τ ς ιιν ιιϊ:. η.μ λ ιμ ο λ η ς. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ ρίου. στα δημόσια οικονομικά, στην κατάσταση της εργατικής μας τάξεως. στην απασχόληση του εργατικού δυναμικού, στις κοινωνικές ασφαλίσεις και κατακτήσεις, στον πληουσμιακό τομέα, στον πνευματικό-πολιτιστικό και στον τομέα της πολιτικής ανεξαρτησίας της χώρας, οι επιπτώσεις ϋα είναι μεγάλες και δεινές. Είναι αξίωμα της οικονομικής θεωρίας, στηριγμένο σε πλούσια μέχρι σήμερα πείρα, ότι, όταν συγχωνεύονται σε ενιαίο οικονομικό χώρο, χώρες ανισόμετρα ανεπτυγμένες, το αποτέλεσμα είναι οι μεν αναπτυγμένες να αναπτύσσονται ακόμη περισσότερο και ταχύτερα και να γίνονται πλουσιώτερες, οι δε καθυστερημένες να πέφτουν σε μεγαλύτερη εξαθλίωση και φτώχεια. Και οπωσδήποτε από κανέναν δεν αμφισβητείται ότι οι οικονομικές ενώσεις του είδους αυτού μοιραία οδηγούν στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ ανεπτυγμένων και υποανάπτυκτων (Ηλίας Ηλιού, Η Ελλάς στον Λάκκο των Λεόντων). Δεν βλέπουμε «πώς και για τί» η πλειοψηφία των «κληρονόμων» εκείνων των πρωτοπόρων μελετών και κοινοβουλευτικών αγορεύσεων διολίσθησε, βήμα το βήμα, είτε στη θέαση οραμάτων, όπως το «όραμα της Ευρώπης των Εργαζομένων» και, σε νέα εκδοχή, «όραμα της Ευρώπης των Πολιτών» (δήλωση του Μανώλη Γλέζου στις 20 Ιουλίου 2014), είτε στην απαγγελία χρησμών, όπως το «δραχμή σημαίνει καταστροφή» (δηλώσεις της Αλέκας Παπαρήγα στις 30 Μάίου 2011, και του Φώτη Κουβέλη στις 25 Απριλίου 2012). Βλέπουμε, όμως, ότι η ευρωπαϊκή πόλωση παροξύνει τη διπλή αντίθεση, στην οποία συνίσταται ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής: [ 82 1

84 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Δ1-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Την αντίθεση ανάμεσα στην τάση διεθνοποίησης των «οικονομιών της αγοράς» και στην εθνική συγκρότηση τους, η οποία αποτελεί, όπως αναφέρθηκε, τη βασική αντίθεση στο διεθνικό επίπεδο. Την αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική ιδιοποίηση των προϊόντων της παραγωγής. Αυτή η αντίθεση εκφράζεται, πρωτίστως, στον ταξικό ανταγωνισμό μεταξύ αστικής τάξης και προλεταριάτου, ενώ αποτελεί τη βασική αντίθεση στο εθνικό επίπεδο. Όταν, ακόμα και σπασμωδικά ή με ψευδή συνείδηση, βραχυκυκλώνονται πολιτικά αυτοί οι δύο άξονες αντιθέσεων, όταν, δηλαδή, περιπλέκονται, ακόμα και «ατονικά-αλεατορικά». τα αιτήματα του κόσμου της ευρωυποτιμώμενης εργασίας με εκείνο της εθνικής κυριαρχίας-ανεξαρτησίας, τότε η συνισταμένη στροφορμή δεν είναι ευκόλως διαχειρίσιμη: τον Ιούλιο του 2015, ήλθαν τα ελληνικά «Όχι» και, μετά, τον Ιούνιο του 2016, η -λαϊκή πια- βρετανική Έκτη Δοκιμασία των , με τα οποία αποκηρύχθηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το εγγενές όριο της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης» δεν είναι ο ευρωσκεπτικισμός, ο (νεο-)εθνικισμός ή η μετα-αλήθεια (.«post-truth»). Δεν είναι η οποιαδήποτε λέξη εφευρίσκεται για την ιδεολογική παραμόρφωση των πραγματικών εστιών τριβής και δομικής έντασης. Το εγγενές όριο της ευρωπαϊκής-παγκόσμιας πόλωσης είναι η ίδια. I 83 ]

85 III. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 1. Η ΟΝΕ: από Υποτιθέμενο Μέσο σε Ιερό Σκοπό Όταν άρχισε να σχηματίζεται η ΕΖ, αλλά και τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, γράφτηκε συστηματικά ότι η δημιουργία της δεν ήταν Σκοπός. Η ζώνη κοινού νομίσματος θα ήταν, υποτίθεται, ένα Μέσο συμβολής στην επίτευξη βασικών στόχων της οικονομικής πολιτικής, δηλαδή: της μικροοικονομικής αποτελεσματικότητας, της μακροοικονομικής σταθερότητας και της ισόρροπης ανάπτυξης μεταξύ χωρών και περιφερειών. Μεταξύ πλήθους άλλων πηγών, ας ανατρέξουμε στο τι υποστήριζε ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης στη Βουλή των Ελλήνων (2 Ιουνίου 1998): Η συμμετοχή μας στην ΟΝΕ [...] αποτελεί βασική προϋπόθεση για να μπορούμε με τις πολιτικές μας. με αγώνες και συνολική προσπάθεια του ελληνικού λαού να βελτιώνουμε κατά πολύ τη θέση μας. Οποιοσδήποτε άλλος δρόμος θα σημάνει αστάθεια, ανεργία, αποδυνάμωση του κοινωνικού κράτους, πρόσθετα προβλήματα για την αγροτική οικονομία και το αγροτικό εισόδημα, μείωση κοινοτικών πόρων, τους οποίους επί δεκαοχτώ χρόνια συνηθίσαμε να τους θεωρούμε αυτονόητους. Θα θίξει τους εργαζόμενους, τις νοικοκυρές, τους πιο αδύναμους. Θα είναι ο δρόμος της παρακμής και της εθνικής ήττας [Σημίτης. Κ. (2002). Για μια Ελλάδα Οικονομικά Ισχυρή και Κοινωνικά Δίκαιη. Αθήνα, Καστανιώτης], I 84 ]

86 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Αν και, τότε, λίγοι μόνο οικονομολόγοι (ή, για να λέμε τα πράγματα όπως έχουν, απειροελάχιστοι στην Ελλάδα) επέδειξαν το σθένος της κατά μέτωπο αντιπαράθεσης, κανείς, ανάμεσα στους πλέον θερμούς υποστηρικτές της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης», δεν διατύπωσε αντίθετη θέση. Σήμερα, τα πράγματα έχουν τελείως διαφορετικά. Η προηγηθείσα ανάλυση, στην Ενότητα II του παρόντος κειμένου, έδειξε το γιατί και το πώς. Τα μετά το έτος 2010 διαδοχικά «Μνημόνια», μεταξύ των «δανειστών» και των εκάστοτε ελληνικών κυβερνήσεων, εξαντλούνται σε παραθέσεις μέτρων, από τα οποία δεν απουσιάζουν μόνο αναλυτικές εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις τους, αλλά και αναφορές στην ενεργοποίηση αναπτυξιακών μηχανισμών. Πρόκειται για μέτρα, τα οποία έχουν απαρέγκλιτα συσταλτικό χαρακτήρα και προάγουν τη φτωχοποίηση, τις απορρυθμίσεις αγορών και την εκποίηση της δημόσιας περιουσίας. Αυτό, όπως ήδη επισημάναμε, δεν είναι αποτέλεσμα λαθεμένης ανάλυσης ή παραλογισμών, αλλά δομικών περιορισμών, οι οποίοι απορρέουν από τη συμμετοχή μιας χώρας στην ευρωπαϊκή πόλωση. II περικοπή δημόσιων δαπανών και η συστηματικά μονομερής, εις βάρος των μισθωτών, εισοδηματική, φορολογική και αναδιαρθρωτική πολιτική είναι τα κύρια εργαλεία, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιούν οι εθνικές κυβερνήσεις, στην υπαρκτή ΟΝΕ, ανεξαρτήτως των προθέσεών τους. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου -λόγω ιστορικά κληρονομημένων χαρακτηριστικών και μερικής αποτυχίας προγενέστερων εγχειρημάτων ευρω-ευθυγράμμισης- «απαιτείται» μια νέα «πρωταρχική συσσώρευση (και ανασύνθεση) κεφαλαίου» (Marx), η πλάστιγγα γέρνει εις βάρος, επιπλέον, της αυτοαπασχόλησης. [ 85 ]

87 Λ. ΚΛΛΐϋΙίΝΙ l>!. <-) ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ της μικροϊδιοκτησίας. και των πολύ μικρών και μικρών επιχειρήσεων. Εν κατακλείδι. οι Λλχημιστές των Βρυξελλών μεταστοιχείωσαν το ευρώ από Μέσο σε Ιερό Σκοπό, ενώ το κενό του Μέσου συμπληρώθηκε με ένα αναλλοίωτο μείγμα συσταλτικών-μονομερών πολιτικών. Και, χωρίς περιστροφές, οι γηγενείς μαθητευόμενοι μάγοι μεταστοιχείωσαν, εντός λίγων 24ώρων, το «Όχι» του ελληνικού λαού-θεσμικού εντολέα τους σε ένα άνευ όρων «Ν αι». Βεβαίως, η όλη αλήθεια είναι ότι, κατά κανόνα, δηλαδή στα 4/6 των περιπτώσεων, το αποτέλεσμα συναφών ευρω-δημοψηφισμάτων αγνοήθηκε ή παραπέμφθηκε σε νέο δημοψήφισμα, έως ότου εξαχθεί, προφανώς, το μονομερώς επιθυμητό αποτέλεσμα: στη Δανία, το έτος 2000 («Όχι» στο ευρώ έγινε δεκτό), στην Ιρλανδία το 2001 («Όχι» στη «Συνθήκη της Νίκαιας» παραπέμφθηκε σε νέο δημοψήφισμα), στη Σουηδία το 2003 («Όχι» στο ευρώ έγινε δεκτό), στη Γαλλία το 2005 («Όχι» στο «Ευρωσύνταγμα» αγνοήθηκε), στην Ολλανδία το 2005 («Όχι» στο «Ευρωσύνταγμα» αγνοήθηκε) και στην Ιρλανδία το 2008 («Όχι» στη «Συνθήκη της Λισαβόνας» παραπέμφθηκε σε νέο δημοψήφισμα). Άρα, μαζί με την Ελλάδα, έχουμε 5/7 ή το 71% των περιπτώσεων. 2. Αγορά Εργασίας και Ευρωπαϊκή Ένωση Η «επισήμως» μετρούμενη ανεργία εξακοντίστηκε από τα επίπεδα του 7%-8%, το έτος 2008, σε εκείνα του 28%, ενώ υπάρχουν εκτιμήσεις, οι οποίες ανεβάζουν την πράγματι υφιστάμενη ανεργία σε επίπεδα I 86 ]

88 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ άνω του 30%.' Το έτος 2015 οι «μακροχρόνια άνεργοι» είναι περί τις 900 χιλ., ενώ το έτος 2009 ήταν περί τις 200 χιλ. Επίσης, έλαβε χώρα πλήρης εξατομίκευση των συλλογικών συμβάσεων: από το 100% των μισθών που κάλυπταν είτε οι κλαδικές ΣΣΕ είτε η ΕΓΣΣΕ, σήμερα καλύπτεται μόνο ένα 20%. Οι υποαπασχολούμενοι φτάνουν στο μισό εκατομμύριο, και σχεδόν 1 εκατ. είναι οι απλήρωτοι εργαζόμενοι από 1 έως 5 μήνες. Οι δε «ευέλικτες μορφές απασχόλησης» εκτοπίζουν βαθμιαία τη «μόνιμη και σταθερή» εργασία και αυτός είναι, την ίδια στιγμή, ένας από τους τρόπους με τον οποίο μειώνεται το στις «επίσημες στατιστικές» εμφανιζόμενο ύψος της ανεργίας. Η στροφή των επιχειρήσεων προς αυτές τις μορφές εργασίας επιβεβαιώνεται και από τα στοιχεία του συστήματος ΕΡΓΑΝΗ (πληροφοριακό σύστημα του υπουργείου Εργασίας), όπου καταγράφονται οι νέες προσλήψεις ανά είδος σύμβασης, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των νέων προσλήψεων το έτος 2015 αφορά προσλήψεις μερικής και εκ περιτροπής απασχόλησης. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι. ενώ το 2009 οι προσλήψεις με ευέλικτες μορφές ήταν της τάξης του 21%. σήμερα φτάνουν στο 55%. Όσον αφορά την ανασφάλιστη εργασία, το ποσοστό της ξεπερνά το 20%. Τέλος, το ποσοστό της «προσωρινής εργασί- I. I. Σχετικά, βλέπε, επίσης. Λαπαβίτσας. Κ.. Μαριόλης. ( ). και Γαβριηλίδης. Κ. (2017). Η Αποτυχία της Ευρωζώνης. Προτάσεις Οικονομικής Πολιτικής για την Ανάκαμψη της Ελλάδας. Αθήνα. Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ερευνών Οικονομικής και Κοινωνικής Πολιτικής. Φεβρουάριος σσ GR.pdf. [ 87 ]

89 1. ΚΑΛΤΣΩΝΙΊΣ ). ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ ας» (ως προς το σύνολο των μισθωτών ηλικίας ετών) συνεχίζει να αυξάνεται (εννεάμηνο 2015: 12%, εννεάμηνο 2014: 11,7% και εννεάμηνο 2013: 10,1%). Σε συγχρονία, το έτος 2013 εγκατέλειψαν τη χώρα 104 χιλιάδες άτομα, και σχεδόν 427 χιλιάδες άτομα, αθροιστικά, όλη την περίοδο Η ετήσια ροή των μονίμως εξερχομένων Ελλήνων υπηκόων ηλικίας ετών αυξήθηκε από 20 χιλιάδες το 2008 σε 53 χιλιάδες το 2013, ενώ αθροιστικά -σχεδόν- 223 χιλιάδες άτομα της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας εξήλθαν μόνιμα από τη χώρα έως και το Εν κατακλείδι, εάν δεν αυξάνονταν οι «ευέλικτες μορφές» και οι υποαπασχολούμενοι, εάν δεν υπήρχαν τα λεγόμενα προγράμματα κατάρτισης και το κύμα μετανάστευσης, η ανεργία θα κατέγραφε συνεχή αύξηση και θα είχε, πιθανότατα, υπερβεί το ρεκόρ της Ν. Αφρικής (40%).' Το έτος ένας ερανιστής όψεων του σύγχρονου κόσμου διατεινόταν ότι «οι πρακτικές στους τομείς της πυρηνικής ενέργειας. του στρατού και της πολιτικής απαιτούν αυξημένη δόση μυστικότητας σε σχέση με άλλες, αν και γνωρίζουμε ότι και σε εκείνες απαιτείται ήδη αρκετή. Για να διευκολύνουν τη ζωή. δηλαδή τα ψεύδη, ειδήμονες, που έχουν επιλεγεί από τους αφέντες του παρόντος συστήματος, ανακάλυψαν τη χρησιμότητα του να αλλάζουν, επίσης, τις μονάδες μέτρησης, να τις μεταβάλλουν σε αντιστοιχία με περισσότερες οπτικές γωνίες, να τις εκλεπτύνουν, ούτως ώστε να μπορούν, αναλόγως των περιστάσεων, να κάνουν ταχυδακτυλουργίες με πολλές απ αυτές, οι οποίες με δυσκολία μετατρέπονται η μία στην άλλη. Έτσι, για να μετρηθούν τα επίπεδα ραδιενέργειας διατίθενται οι ακόλουθες μονάδες: curie, becquerel. ronlgen. rad (ή άλλως centigray), rent, χωρίς να λησμονούμε το εύχρηστο millirad. και sieverl. το οποίο δεν είναι παρά 100 reins. Όλο αυτό φέρνει στη μνήμη τις υποδιαιρέσεις της βρε- [ 88 ]

90 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΓΙΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Οι ως άνω εξελίξεις σχετίζονται, βεβαίως, με το μόνιμο καθεστώς της επιβολής των «Μνημονίων». Η πολιτική της ΕΕ στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων είναι, όμως, πολύ παλαιότερη από αυτό και πρόκειται, φυσικά, για πανευρωπαϊκή πολιτική. Κάτω από τον τίτλο «Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση» (ΕΣΑ) μπορούν να υπάρχουν διαφορετικά εθνικά συστήματα οργάνωσης εργασιακών σχέσεων στα κράτη-μέλη, αλλά εντοπίζεται μια κοινή κατεύθυνση: αυτή της «ευελιξίας» και της υποτίμησης της εργασιακής δύναμης. Ως σημείο εκκίνησης της εν λόγω στρατηγικής δύναται να θεωρηθεί η «Λευκή Βίβλος για την Ανάπτυξη, την Ανταγωνιστικότητα και την Απασχόληση» (1993). Σημαντικός ενδιάμεσος σταθμός ήταν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τηςέσσης (1994). στο οποίο προτάθηκε μια πιο «ενεργητική» πολιτική για την αγορά εργασίας, σε αντικατάσταση της «παθητικής», η οποία επικρατούσε έως τότε (σχετικά π.χ. με τα επιδόματα ανεργίας), και η μείωση του μισθολογικού κόστους. Η Διάσκεψη Κορυφής του Λουξεμβούργου για την Απασχόληση (Νοέμβριος 199f) κατέληξε σε σειρά Οδηγιών, η οποία αναφερόταν σε 4 πυλώνες: «Απασχολησιμότητα, Επιχειρηματικότητα, Προσαρμοστικότητα και Ίσες ευκαιρίες». Θεωρείται ότι τότε εγκαινιάστηκε, ουσιαστικότερα, η ΕΣΑ με στόχο το συντονισμό εθνικών «αποτελεσματικών πολιτικών» στην ευρω-αγορά εργασίας. τανικής νομισματικής μονάδας, με τις οποίες αργούσαν να εξοικειωθούν οι αλλοδαποί την εποχή ποο το Sellafield ονομαζόταν ακόμη Windscale (μετονομασία από την αγγλική κυβέρνηση τοποθεσίας εργοστασίου πυρηνικών αποβλήτων, προκειμένου να απομακρυνθούν ευκολότερα οι υποψίες του κοινοί), μετά από μια καταστρεπτική πυρκαγιά κατά το έτος 1957)». [ 89 ]

91 Δ. ΚΑΛΤΣΟΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΊΟΛΙΙϋ. Κ. ΙΙΛΙΙΟΥΛΗΣ Η ΕΣΑ εξυπηρετούσε τον γενικό φιλόδοξο στόχο που έθεσε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισαβόνας (2000), προκειμένου «να γίνει η Ευρώπη η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης στον κόσμο, ικανή για μια βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη συνοδευόμενη από ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της απασχόλησης και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή». Ειδικότερα, τέθηκε ως στόχος το λεγόμενο ποσοστό απασχόλησης (μία άλλη μονάδα μέτρησης!) να είναι στο 70% του πληθυσμού. Στη Στοκχόλμη (2001), συμπληρώθηκε με το στόχο να εργάζεται το έτος 2010 το 50% πληθυσμού, ηλικίας 55-64, πράγμα που έδωσε το έναυσμα για τη διενέργεια αλλαγών στα συνταξιοδοτικά συστήματα των κρατών-μελών. Πιο σαφής ήταν η σχετική απόφαση της Βαρκελώνης (2002), δηλαδή να αυξηθεί κατά 5 έτη η μέση ηλικία αποχώρησης από την αγορά εργασίας. Η επίσημη θεσμοθέτηση της ΕΣΑ έγινε με τη συνθήκη του Άμστερνταμ (2004), όπου τα κράτη-μέλη ανέλαβαν την υποχρέωση να καταθέτουν σε ετήσια βάση Εθνικό Σχέδιο για την Απασχόληση. Σημειωτέον ότι είχε προηγηθεί, τον Μάρτιο του 2004, η διεύρυνση της ΕΕ με 10 νέες χώρες, οι περισσότερες εκ των οποίων αποτέλεσαν πηγή φθηνής εργασιακής δύναμης για τις πιο κεφαλαιοκρατικά ανεπτυγμένες χώρες της ΕΕ. Το έτος 2006 ψηφίστηκε η «Οδηγία Μπολκενστάιν», η οποία αφορούσε την «απελευθέρωση» του τομέα των υπηρεσιών στην ΕΕ αλλά με τη νομοθεσία της χώρας υποδοχής, γεγονός που προέκυψε μετά από σφοδρή αντιπαράθεση με τα ευρωπαϊκά συνδικάτα. Ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με το Νόμο 3844/ ]

92 MirmniKo πρόγραμμα λ ι-γξοδοτ απ ο γην κρίση Η αποτυχία της «Στρατηγικής της Λισαβόνας» οδήγησε στη διατύπωση της «αναπτυξιακής στρατηγικής» που ονομάστηκε «Ευρώπη 2020» και που η υλοποίησή της διέρχεται από το λεγόμενο Ευρωπαϊκό 6μηνο, το οποίο προβλέπει την προέγκριση των προϋπολογισμών των κρατών-μελών από τα όργανα της ΕΕ. Μεγάλη τομή, στην παρέμβαση της ΕΕ στα εργασιακά συστήματα, αποτελεί η «Έκθεση Σέρκας», η οποία εγκρίθηκε από το Ευρωκοινοβούλιο στις 14/1/2013 και με την οποία γενικεύεται η πείρα από μέτρα ανατροπής εργασιακών δικαιωμάτων σε ορισμένες χώρες, ενώ καλούνται οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών να επιταχύνουν τις αναδιαρθρώσεις στη βάση των κατευθύνσεων του «Ευρώπη 2020». Με αυτήν εισάγεται ο διαχωρισμός του εργάσιμου χρόνου σε «ενεργό και ανενεργό» (νέα ορολογία!), με στόχο την επαύξηση της απλήρωτης εργασίας (κατά Marx, υπερεργασίας). Αναδιοργανώνεται ο χρόνος εργασίας όπως εξυπηρετεί την επιχείρηση, με αποτέλεσμα ο εργαζόμενος να δουλεύει από 2-3 ώρες την ημέρα μέχρι και πάνω από 71 ώρες τη βδομάδα. Επίσης, προωθείται η καθολική επέκταση των επιχειρησιακών και ατομικών συμβάσεων, η κινητικότητα των εργαζομένων μεταξύ επιχειρήσεων του ιδίου ομίλου, τα προγράμματα εθελούσιας εξόδου και. γενικότερα, η πλήρης υπαγωγή της εργασίας στις ανάγκες του κεφαλαίου, με εξαφάνιση κάθε εργασιακού δικαιώματος. Έννοια-κλειδί της ΕΣΑ είναι αυτή της «απασχολησιμότητας», η οποία διαφέρει από εκείνη της «απασχόλησης». Η ανεργία δεν ερμηνεύεται πλέον ως αποτυχία του συστήματος ή, έστω, της εκάστοτε [ 91 ]

93 Δ. ΚΑΛΊΤίΙΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΜΟΛΙΙΣ. Κ. IΙΛΙ ΙΟΥΛΗΣ οικονομικής πολιτικής αλλά ως ευθύνη του ατόμου, το οποίο δεν είναι επαρκώς ανταγωνιστικό (!) ούτως ώστε να βρει εργασία. Με την απασχολησιμότητα καταλύονται, επίσης, τα τυπικά χαρακτηριστικά της εργασίας (σταθερότητα, πλήρες ωράριο, ασφαλιστική κάλυψη, συμβάσεις εργασίας μέσω συλλογικών διαπραγματεύσεων). Μέσω της επέκτασης της μερικής, προσωρινής εργασίας, θα εξασφαλιστεί φθηνή εργασιακή δύναμη, θα αυξηθεί η κερδοφορία του επενδεδυμένου κεφαλαίου και, κατ επέκταση, οι επενδύσεις και, έτσι, θα επιλυθεί, υποτίθεται, το ζήτημα της ανεργίας. Προτού φτάσουμε στην ωμή παρέμβαση μέσω των «Μνημονίων», ας δούμε με ποιους τρόπους εξαρθρώθηκαν οι εργασιακές σχέσεις και επικράτησε το νέο υπόδειγμα της φθηνής κι ευέλικτης εργασίας. Στη σταδιακή εξάπλωση των νέων εργασιακών σχέσεων στην Ελλάδα, ήταν κατ αρχάς καθοριστικός ο ρόλος του δημόσιου τομέα. Εκεί οι εργασιακές σχέσεις ήταν, και εξακολουθούν να είναι, σαφώς καλύτερες από ό,τι στον ιδιωτικό τομέα. Μέσω διαφόρων μορφών -έμμεσων και μη- ιδιωτικοποιήσεων δεν παραδόθηκε μόνο στους ιδιώτες δημόσια περιουσία, αλλά και αναδιαρθρώθηκαν οι εργασιακές σχέσεις. Το Δημόσιο κατακλύστηκε από προσωρινά εργαζόμενους, συμβασιούχους, ωρομίσθιους, με δελτίο παροχής κ.λπ. Επιπλέον, σειρά από λειτουργίες του αφαιρέθηκαν από το μόνιμο προσωπικό και δόθηκαν σε υπεργολάβους, οι οποίοι εφάρμοζαν το εργασιακό καθεστώς του ιδιωτικού τομέα. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι και, τρόπον τινά αντιστρόφως, το Δημόσιο ανακατευθύνθηκε σε μια λειτουργία βάσει ιδιω 1 92 ]

94 ΜΙΤίΙΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΛΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΓΙΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ τικοοικονομικών κριτηρίων (οριζόντιες και χωρίς σχεδιασμό αυξήσεις ωραρίου και καθηκόντων των εργαζομένων, εφαρμογή τυχάρπαστων συστημάτων -υποτιθέμενης- μέτρησης και αξιολόγησης της απόδοσης). Σοβαρό ρόλο στην εξάπλωση των νέων εργασιακών σχέσεων διαδραμάτισε και η δυνατότητα απορρόφησης κονδυλίων μέσα από τη συμμετοχή σε «Ευρωπαϊκά Προγράμματα». Το αποτέλεσμα ήταν να εμφανιστεί μια όχι μικρή γενιά συμβασιούχων STAGE, προγράμματα τα οποία εν συνεχεία αντικαταστάθηκαν από τα Προγράμματα Κοινωφελούς Εργασίας (ΠΚΕ). Και τα δύο, STAGE και ΠΚΕ, είχαν τον ίδιο διακηρυγμένο στόχο, δηλαδή την απόκτηση εργασιακής εμπειρίας από νέους ανέργους. Τα STAGE επιδοτούσαν νέους ανέργους για να αποκτήσουν επαγγελματική εμπειρία δουλεύοντας για 11 μήνες. Τα ΠΚΕ είναι κυρίως δμηνης διάρκειας και προωθούν σχέσεις εργασίας υπό καθεστώς δανεισμού εργαζομένων. Εργοδότης είναι ή κάποια Μη Κυβερνητική Οργάνωση (ΜΚΟ) ή κάποιος φορέας του γραφειοκρατικού συνδικαλισμού, ο οποίος εν συνεχεία δανείζει τον «ωφελούμενο» στο Δημόσιο ή σε ΟΤΑ. 0 δε πρώτος εργοδότης κρατάει προμήθεια από αυτή τη δουλεμπορικού τύπου μεσολάβηση. Πιο πρόσφατο είναι το πρόγραμμα του ΟΑΕΔ, το οποίο ξεκίνησε την άνοιξη 2013, με την ονομασία «Επιταγή εισόδου στην αγορά εργασίας για νέους μέχρι 29 ετών». Αφορά σε 5μηνη πρακτική άσκηση, με 6ωρη ημερήσια απασχόληση, σε «ωφελούμενες επιχειρήσεις» του ιδιωτικού τομέα, με ευρώ (συνολικά) για άνεργους απόφοιτους ΑΕΙ και ευρώ για ανέργους απόφοιτους λυκείου, χωρίς συντάξιμα ένσημα ]

95 Α.ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΊΟΛΙ Ι ϊ. Κ. IΙΑΠΟΤΛΗΣ Τέλος, η ύπαρξη της ελευθερίας κινήσεως των κεφαλαίων έδωσε τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις να μετακινούνται σε άλλη χώρα, ώστε να επωφελούνται από τα χαμηλότερα ωρομίσθια που διαμορφώνονται σε αυτήν (όπως, για παράδειγμα, στη Βουλγαρία). Φάνηκε ότι -και μόνο- η απειλή μεταφοράς ήταν πιο σημαντική από την επιδείνωση στους όρους εργασίας, καθώς οι εργαζόμενοι, υπό την απειλή της ανεργίας, αποδέχονταν μείωση μισθών και απώλεια εργασιακών δικαιωμάτων. Το λεγόμενο Πρώτο Μνημόνιο περιείχε σειρά προβλέψεων, οι οποίες υλοποιήθηκαν μέσω 8 διαφορετικών νόμων κατά τη διετία Για το Δημόσιο ήταν πάγωμα και μείωση αποδοχών, κατάργηση 13ου-14ου μισθού, αύξηση των ωρών εργασίας σε 40, μία πρόσληψη για κάθε πέντε αποχωρήσεις, εφεδρεία, μετατάξεις κ.λπ. Η παρέμβαση στις εργασιακές σχέσεις του ιδιωτικού τομέα έγινε με χειρουργική ακρίβεια. Καθιερώθηκαν η «επιταγή επανένταξης» ανέργου αντί του επιδόματος ανεργίας, ειδική σύμβαση μαθητείας για νέους ετών, με αμοιβή το 70% του γενικού κατώτατου μισθού, μείωση 20% αμοιβών υπερωρίας, μείωση από 24 σε 6 μήνες του χρόνου προειδοποίησης της απόλυσης, αύξηση ορίου ομαδικών απολύσεων, επέκταση δοκιμαστικής περιόδου από 2 σε 12 μήνες, άρα και απόλυση χωρίς αποζημίωση γγ αυτό το διάστημα, επέκταση διάρκειας δανεισμού από 18 σε 36 μήνες, επέκταση επιβαλλόμενης εκ περιτροπής εργασίας από 6 σε 9 μήνες ανά έτος, εισαγωγή ειδικών επιχειρησιακών ΣΣΕ για τη συμπίεση του κατώτατου μισθού, κατάργηση δυνατότητας να απολαμβάνει ο εργαζόμενος ευνοϊκότερες [ 94 ]

96 ΜΙΤΩΓΙΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΓΙΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ρυθμίσεις όταν ισχύουν διαφορετικοί όροι συμβάσεων κ.ά. Περαιτέρω, επεκτάθηκε η ανώτατη διάρκεια των συμβάσεων ορισμένου χρόνου μετά από 3 διαδοχικές ανανεώσεις, από τους 24 στους 36 μήνες, κρατώντας έτσι ο εργοδότης για μεγαλύτερο διάστημα τους εργαζόμενους σε καθεστώς νόμιμης ομηρίας. Τέλος, ως προς τη διευθέτηση του χρόνου εργασίας, αυξήθηκε ο ημερήσιος χρόνος εργασίας πέραν του δώρου για διάστημα 6 μηνών, από 4 μήνες που ήταν πριν, και. έτσι, δεν υπολογίζεται πλέον σαν υπερωρία. Με το Δεύτερο Μνημόνιο καταργήθηκε η ΕΓΣΣΕ και μειώθηκε διά νόμου ο κατώτατος μισθός κατά 22%, δηλαδή από 751 ευρώ έγινε 586 ευρώ. Για τους κάτω των 25 ετών και τους μαθητευόμενους, η μείωση ήταν 32%, δηλαδή στα 511 ευρώ. Μειώθηκε ο χρόνος μετενέργειας μετά τη λήξη της ΣΣΕ από 6 σε 3 μήνες. Καταργήθηκε η δυνατότητα μονομερούς προσφυγής στη διαιτησία χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του εργοδότη! Επιβλήθηκε πάγωμα των αυξήσεων σε μισθούς και ωριμάνσεις έως ότου το ποσοστό ανεργίας πέσει κάτω από το 10%. Στο Τρίτο Μνημόνιο έχει συμφωνηθεί και αναμένεται να νομοθετηθούν: κατάργηση 13ου-14ου μισθού (και) στον ιδιωτικό τομέα, κατάργηση της τροπολογίας της 2/7/2015. η οποία είχε επαναφέρει τη μετενέργεια στο 6μηνο, απελευθέρωση ομαδικών απολύσεων, γενίκευση της «ευελιξίας» στην αγορά εργασίας, με επέκταση όλων των «νέων» μορφών μικροεργασίας, αλλαγές στο συνδικαλιστικό νόμο, ούτως ώστε να καταστεί δυσκολότερος ο τρόπος κήρυξης απεργίας κ.ά. Τέλος, ενώ οι 3ετίες που προσαυξάνουν το μισθό είναι παγωμένες μέχρι το όταν, υποτίθε- [ 95 ]

97 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΗΣ. Θ. ΜΑΡΙΟΛΗΣ. Κ. Ι1ΑΓΙΟΤΛΗΣ ται, η ανεργία θα πέσει κάτω από 10%, το ΔΝΤ θέτει ζήτημα κατάργησής τους. Βεβαίως, δεν είναι άνευ σημασίας και η πρόσφατη θεσμοθέτηση του «δημοσιονομικού κόφτη», ο οποίος επικρέμαται πάνω από μισθούς και συντάξεις. 3. Δυναμική Ανεργίας Σύμφωνα με υπολογισμούς μας, για να αρχίζει να μειώνεται, έστω ασθενώς, το μη αλχημιστικά μετρούμενο ποσοστό ανεργίας, πρέπει να σημειωθούν ρυθμοί αύξησης του ΑΕΠ άνω του 2%. Ενδεικτικά, η εντός περιόδου 5 ετών συμπίεση της ανεργίας στο ποσοστό του 10% προαπαιτεί μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ κατά 5,4% και δημιουργία 181 χιλ. θέσεων εργασίας ανά έτος. Το μόνο ερώτημα, φαινομενικά αφελές αλλά στην πραγματικότητα θεμελιώδες, είναι: «Ενδιαφέρεται κανείς, και πρώτα οι εθνικές αρχές οικονομικής πολιτικής, για την επίτευξη αυτών των ρυθμών; Εάν ναι, τότε πώς θα επιτευχθούν; Εάν όχι, γιατί;».' 1 1. Για να υπάρχει ένα. έστω, μέτρο σύγκρισης, σημειώνεται ότι. κατά την περίοδο , όταν ο αριθμός των απασχολουμένων στην ελληνική οικονομία αυξανόταν συνεχώς (από τα 3.79 εκατ. στα 4.61 εκατ.). ο μέσος ρυθμός αύξησης ήταν 68 χιλ. ανά έτος. Άλλο μέτρο είναι το εξής: στη Δημοκρατία της Κούβας, οι μέσοι ετήσιοι ρυθμοί αύξησης του ΑΕΠ ήταν 1.9% ( ). 3.9% ( ) και 10% ( ). ενώ ο μέσος ρυθμός αύξησης της απασχόλησης ήταν 87.5 χιλ. ανά έτος, κατά την περίοδο και 100 χιλ. ανά έτος, κατά την πενταετία [βλέπε Κάστρο. Φ. (1976). Εισήγηση στο Πρώτο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας. Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή. σσ. 51 και 140]. Αναμφίβολα, αυτό το κατά σειρά δεύτερο μέτρο είναι ετερογενές, αλλά όχι και άχρηστο. Ετερογενές, διότι αντιστοιχεί (ΐ) σε -εν μέρει- κεντρικά διευθυνόμενη οικονομία [ 96 ]

98 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ TUN ΚΡΙΣΗ Οι ως άνω υπολογισμοί μας ενσωματώνουν την περίπτωση ετήσιας μείωσης του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, λόγω μετανάστευσης, με ρυθμό 1% (δηλαδή, όσο, περίπου, και της περιόδου της μαζικής μετανάστευσης, ) και ετήσιας αύξησης της μέσης παραγωγικότητας εργασίας με ρυθμό 3% (δηλαδή, όσο και της περιόδου ). Δεν χρειάζεται να σταθούμε στο τι σημαίνουν, για τη χώρα, υψηλότεροι ρυθμοί μείώσης του εργατικού δυναμικού (και μάλιστα, εκ των πραγμάτων, δυναμικού υψηλής εξειδίκευσης), ενώ χαμηλότεροι ρυθμοί αύξησης της παραγωγικότητας εργασίας αποτελούν πηγή αστάθειας για την ευρωζωνική, ιδίως, ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας και, άρα, για τον εξωτερικό τομέα αυτής (έχει εκτιμηθεί ότι, παρά την ταχεία αύξηση της παραγωγικότητας, κατά τη χρονική περίοδο , το απόλυτο ύψος της ήταν το δεύτερο χειρότερο στην ΕΖ του έτους 2004, δηλαδή ανώτερο μόνο από εκείνο της Πορτογαλίας). Σε κάθε περίπτωση, τα εμπειρικά δεδομένα όλης της εντός ευρώ περιόδου δείχνουν ένα μάλλον υψηλό συντελεστή συσχέτισης, της τάξης του 86%, μεταξύ ποσοστιαίων ρυθμών μεταβολής του ΑΕΠ και του ποσοστού απασχόλησης της εργασίας στην ελληνική οικονομία.1 και. ταυτοχρόνως. υποστηριζόμενη από άλλη κεντρικά διευουνόμενη. αλλά και μεγάλη οικονομία (την ΕΣΣΔ). και (ϊί) σε τεχνολογικά διαφορετική εποχή, δηλαδή υψηλότερης έντασης εργασίας. και. άρα. ευνοϊκότερης για τη δημιουργία απασχόλησης της εργασίας. Όχι άχρηστο, διότι αντιστοιχεί σε πληουσμιακά συγκρίσιμη, ως προς την Ελλάδα, χώρα, της οποίας, επιπλέον, το εξωτερικό εμπόριο εξαρτάται από λίγα μόνο εμπορεύματα. I. Βλέπε Κανελλόπουλος. Ν.Κ. (2016). «Εξελίξεις σε Βασικά Μεγέθη της Ελληνικής Αγοράς Εργασίας». Οικονομικές Εξελίξεις. [ 97 ]

99 Δ. ΚΛΛΤΣίΙΝΗΣ. Θ. ΜΑΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ 4. Αποταμιεύσεις και Επενδύσεις Μετά την είσοδο στην ΕΖ, η ετήσια καθαρή εθνική αποταμίευση της ελληνικής οικονομίας είναι συστηματικά αρνητική. Αντιθέτως, από το έτος 1960, για το οποίο υπάρχουν συμβατά στατιστικά στοιχεία, έως την εν λόγω είσοδο ήταν μόνο θετική. Η ελληνική οικονομία είναι η μοναδική της ΕΖ με αυτό το γνώρισμα, το οποίο συνεπάγεται, πρώτα από όλα, ότι, εάν αυτή ήταν κλειστή ως προς τη διεθνή οικονομία, εάν, δηλαδή, δεν διευρυνόταν, αντιστοίχως. ο εξωτερικός δανεισμός της, τόσο για επενδύσεις όσο και για κατανάλωση, τότε θα είχε ταχέως εισέλθει σε οξεία κρίση αναπαραγωγής λόγω αρνητικών καθαρών επενδύσεων.1 Τετραμηνιαία έκδοση του ΚΕΠΕ. 30. σσ Κρίνεται απολύτως αναγκαία, όχι μόνο για τώρα αλλά και για τη συνέχεια, η υπενϋύμιση των ακόλουθων στοιχειωδών σχέσεων: (0. S = / + CA. όπου S είναι η ακαθάριστη εθνική αποταμίευση. / οι ακαθάριστες επενδύσεις (δημόσιες και ιδιωτικές) και CA το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Όταν αφαιρούμε από τα δύο μέλη της σχέσης τις αποσβέσεις παγίου κεφαλαίου της οικονομίας, λαμβάνουμε Sn = I" + CA. όπου S". /" είναι η καθαρή εθνική αποταμίευση και οι καθαρές επενδύσεις, αντιστοίχως. (ϋ). Η αρχική σχέση γράφεται, σε ανεπτυγμένη μορφή, ως εξής: (SK- I ) + (S - / ) = CA. όπου S. S ) είναι η ακαθάριστη αποταμίευση του δημόσιου και. αντιστοίχως. του ιδιωτικού (επιχειρήσεις και νοικοκυριά) τομέα, και Ιρ. είναι οι ακαθάριστες επενδύσεις του δημόσιου και. αντιστοίχως, του ιδιωτικού τομέα (προφανώς, ισχύει S = SR+ Sp και / = /, + /ρ). Μ ακαθάριστη αποταμίευση του δημόσιου τομέα ορίζεται ως η διαφορά μεταξύ καθαρών φόρων (άμεσοι και έμμεσοι φόροι μείον το άθροισμα δημόσιων επιδοτήσεων προς τις επιχειρήσεις και δημόσιων μεταβιβαστικών πληρωμών προς τα νοικοκυριά) και δημόσιων τελικών καταναλωτικών δαπανών. Όταν η διαφορά Ss - /, είναι αρνητική (θετική). τότε ο δημόσιος τομέας είναι ελλειμματικός (πλεονασματι- [ 98 ]

100 Ειδικότερα: Σύμφωνα με στοιχεία και εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ, οι αθροιστικές καθαρές αποταμιεύσεις της περιόδου ανέρχονται σε μείον δισ. ευρώ (ετήσιος μέσος όρος: μείον 20.8 δισ. ευρώ). Οι καθαρές επενδύσεις εμφανίζουν έντονη κάμψη μετά το έτος 2008, και καθίστανται αρνητικές από το έτος 2011: μείον 5,7 δισ. το 2011, μείον 12,5 δισ. το μείον 13,9 δισ. το 2013, μείον 10,9 δισ. το 2014 (ετήσιος μέσος όρος: μείον 10,7 δισ. ευρώ). Η αρνητικότητα των καθαρών επενδύσεων αποτελεί νέο ποιοτικό δεδομένο με πολλαπλές συνεπαγωγές, διότι δηλώνει, κατ αρχάς, ότι η ελληνική οικονομία έχει εισέλθει σε διαδικασία φθίνουσας αναπαραγωγής, δηλαδή ότι συρρικνώνεται το δυνάμενο να παραχθεί από αυτήν προϊόν. Δεν πρόκειται παρά για μία από τις κεντρικές και αντιπροσωπευτικές πλευρές της όλης επαναπροσαρμογής στις ευρωζωνικές ορίζουσες: η ελληνική οικονομία μετατρέπεται σε παραγωγικό προσάρτημα. Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι, χωρίς υψηλά θετική καθαρή εθνική αποταμίευση, δεν δύνανται να μειωθούν τα δημοσιονομικά ελλείμματα ούτε να υπάρξει οικονομική μεγέθυνση, εκτός εάν αυτή βασίζεται στον συνεχή εξωτερικό δανεισμό. Αλλά η συντηρούμενη μέσω εξωτερικού δανεισμού μεγέθυνση -πάντοτε- έχει στενά όρια, και ήταν, ακριβώς, το «αρχικός). ενώ όταν η διαφορά Sp - Ιρ είναι αρνητική (θετική), τότε ο ιδιωτικός τομέας είναι ελλειμματικός (πλεονασματικός). Κάθε έλλειμμα ενός τομέα χρηματοδοτείται με πώληση περιουσιακών στοιχείων του στον άλλο τομέα ή/και στην αλλοδαπή. [ 99 ]

101 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. «. ΜΛΡΙΟΛΗΪ. Κ. I ΙΛΝΟΤΛΗϋ μήδειο σημείο» του υποδείγματος «Ισχυρή Ελλάδα μέσα σε μία ισχυρή Ευρώπη», το οποίο αποσυντέθηκε: κατά την περίοδο , ο αθροιστικός καθαρός εξωτερικός δανεισμός της χώρας ανήλθε στο 148% των αθροιστικών καθαρών επενδύσεων αυτής. Η ακαθάριστη εθνική αποταμίευση της ελληνικής οικονομίας ως ποσοστό του ΑΕΠ όχι μόνο είχε φθίνουσα πορεία, αλλά ήταν και αισθητά μικρότερη από αυτήν της ΕΖ και της ΕΕ (σε μέσους όρους). Στην εντός ευρώ εποχή, το χάσμα μεταξύ ακαθάριστης εθνικής αποταμίευσης και ακαθάριστων επενδύσεων διογκωνόταν συνεχώς (βλέπε Σχήμα 5), αντανακλώντας τα διερευνόμενα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, και άγγιξε, επομένως, πρωτοφανή ύψη κατά το έτος 2008, όταν το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών έφτασε στο 15% του ΑΕΠ. Ας θυμηθούμε, λοιπόν, ότι κατά τις περιόδους και , όταν η δραχμή υποτιμήθηκε κατά περίπου 14% με 15%, αυτό το έλλειμμα ήταν της τάξης του 5%-10% και 3%-4%, αντιστοίχως. Επίσης, ότι στην Αργεντινή, όταν ξέσπασε η γνωστή, οξεία κρίση της συνεπεία -κυρίως- του οικονομολογικά αυθαίρετου «κλειδώματος» της ισοτιμίας πέσοδολαρίου ΗΠΑ, δηλαδή κατά τα έτη , το εν λόγω έλλειμμα ήταν της τάξης του 4%-5%, ενώ, εν συνεχεία, όταν οι αρχές πήραν τις τύχες της χώρας στα χέρια τους, δεν άργησε να μετατραπεί σε πλεόνασμα, το οποίο και διατηρήθηκε καθ όλη την περίοδο ' Γενικά μιλώντας, τα ελλείμμα- Όχι τυχαία, οι φακοί έκλεισαν, όταν η Αργεντινή πέρασε στην ανάκαμψη και, έτσι, αυτή η περίοδος, κατά την [ 100 ]

102 ΜΚΤίΙΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ τα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών χρηματοδοτούνται με πωλήσεις περιουσιακών στοιχείων της ημεδαπής στην αλλοδαπή. Η πώληση λαμβάνει τις ακόλουθες μορφές: (0 έκδοση ομολόγων, (ii) δάνειο από εμπορικές τράπεζες, (iii) δάνειο από επίσημους διεθνικούς οργανισμούς, (ΐν) ξένες άμεσες επενδύσεις, (ν) έκδοση μετοχών και (νϊ) πώληση συναλλαγματικών διαθεσίμων. Όλες αυτές οι μορφές καταγράφονται στο ισοζύγιο διεθνών χρηματοοικονομικών συναλλαγών, ενώ μόνο οι τρεις πρώτες συνεπάγονται οποία οι αρχές οικονομικής πολιτικής της χώρας απέταξαν τα «παγκοσμιοποιητικά» 77ΛΜ-γιατροσόφια, δεν έγινε γνωστή στους τηλεθεατές. Μήπως, όμως, το ίδιο δεν συνέβη και με την Ισλανδία; Γιατί, επίσης, δεν μας πληροφορούν, ούτε από τα «δεξιά» ούτε από τα «αριστερά», για τη στρατηγικά πολυδιάστατη και τακτικά αναπροσαρμοζόμενη πολιτική διεθνούς εμπορίου της κυβέρνησης της ΛΔ Κίνας; ΓΓ αυτά τα αντι-παραδείγματα οικονομικών πολιτικών (που δεν είναι, ευτυχώς, τα μόνα) παραπέμπουμε στις ακόλουθες πηγές: για την Αργεντινή, στο άρθρο του Roberto Lavagna, υπουργού Οικονομίας και Παραγωγής, από τον Απρίλιο του 2002 έως και τον Νοέμβριο του 2005, με τίτλο «Αργεντινή 2001: Μια Ετερόδοξη Έξοδος από την Κρίση», το οποίο περιέχεται στο: Phillips. Τ. (Ed.) (2014). Europe on the Brink. Debt Crisis and Dissent in the European Periphery. London. Zed Books. Για την Ισλανδία, βλέπε Θεοδοσίου. I. (2015). «Είναι η Λιτότητα ο Μόνος Δρόμος Ανάκαμψης για την Ελλάδα; Μαθήματα από την Ισλανδία», Τέλος, για τη ΛΔ Κίνας, βλέπε τις υπεράνω πάσης υποψίας εκθέσεις των Rodrik (2012, ό.π., κεφ. 7 και 12) και. πιο αναλυτικά. Chow, G.C. (2015), China's Economic Transformation, Third Edition, Hoboken, Willey-Blackwell. chs. 4, και 17. [ 101 ]

103 Α.ΚΛΛΊΤ1ΪΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΊΟΛΙ Ι ϊ. Κ. ΙΙΛΙΙΟΤΛΗΣ την αύξηση του εξωτερικού χρέους. Στην περίπτωση της ελληνικής οικονομίας, αυτές οι τρεις μορφές κυριαρχούν ιστορικά και, για παράδειγμα, κατά την περίοδο οι ξένες άμεσες επενδύσεις συνέβαλαν κατά λιγότερο από 0,5% στη χρηματοδότηση του ελλείματος. Για όλη την περίοδο , τόσο ο δημόσιος όσο και ο ιδιωτικός τομέας είναι ελλειμματιχοί δηλαδή οι επενδύσεις τους υπερβαίνουν τις αποταμιεύσεις τους. Κατά την περίοδο τα ελλείμματα του ελληνικού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (όπως και των άλλων ελλειμματικών χωρών της ΕΖ) χρηματοδοτήθηκαν, σε μεγάλο βαθμό και υπό μορφή ιδιάζοντος-ασαφούς δανεισμού, μέσω του λογαριασμού TARGET2 του Ευρωσυστήματος. Αυτός ο λογαριασμός τηρείται στην Τράπεζα της Ελλάδας (ΤτΕ), και παρουσίασε αύξηση του χρεωστικού υπολοίπου του κατά 98 δισ. ευρώ (69 δισ. ευρώ κατά την περίοδο ). Έτσι, στα μέσα του 2012, οι πιστώσεις της γερμανικής Κεντρικής Τράπεζας προς το Ευρωσύστημα ήταν άνω των 720 δισ. ευρώ, ενώ οι οφειλές της ΤτΕ ήταν περί τα 100 δισ. ευρώ, της ιταλικής ΚΤ περί τα 270 δισ. ευρώ και της ισπανικής ΚΤ περί τα 400 δισ. ευρώ.1 1. Έχει λεχθεί, σε διάφορες περιστάσεις, ότι δεν δόθηκε η δέουσα προσοχή στα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών της Ελλάδας και. γενικότερα, του «Νότου». Η αλήθεια είναι, λοιπόν, ότι ορισμένοι, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό της χώρας (-ών). μπορούσαν να βλέπουν πολύ καλά, και μάλιστα σε πραγματικό χρόνο, προς τα πού οδεύουν τα πράγματα. [ 102 ]

104 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΤΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Σχήμα 5. Η ακαθάριστη εθνική αποταμίευση και οι ακαθάριστες επενδύσεις ως ποσοστά (%) του ΑΕΠ στην ελληνική οικονομία, κατά την περίοδο Πηγή: Δ.Ν.Τ., δημιουργήθηκε με: knoema.com. Το έλλειμμα της Γενικής Κυβέρνησης μειώθηκε από τα 36 δισ. ευρώ (16% του ΑΕΠ) το έτος 2009, στα 6 δισ. ευρώ (4% του ΑΕΠ) το 2014: οι δαπάνες μειώθηκαν από τα 125 δισ. (54% του ΑΕΠ) στα 88 δισ. (49% του ΑΕΠ), τα έσοδα μειώθηκαν από τα 89 δισ. (38% του ΑΕΠ) στα 82 δισ. (46% του ΑΕΠ), και το πρωτογενές ισοζύγιο μειώθηκε από τα μείον 24 δισ. (μείον 10.5% του ΑΕΠ) στα 0,6 δισ. (0,4% του ΑΕΠ). Το χρέος της I'ενικής κυβέρνησης αυξήθηκε από τα 300 δισ. (130% του ΑΕΠ) στα 356 δισ. το 2011 (171% του ΑΕΠ). Με το I SI, μειώθηκε στα 305 δισ. το 2012 (157% του ΑΕΠ). ενώ το 2014 ανήλθε, εκ νέου, στα 317 δισ. (177% του ΑΕΠ). Οι προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για ]

105 Λ. ΚΛΛΊ >:ΐ!ΝΙ l>:. Ο ΜΛΙΜΟΛΙΙΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΧ τα έτη 2010 και 2017 είναι: 321 δισ. ευρώ και 324 δισ. ευρώ, αντιστοίχως. Τον Μάρτιο του 2016 το χρέος της Κεντρικής Διοίκησης βρίσκεται στα 321 δισ. ευρώ: το 69% είναι κυμαινόμενου επιτοκίου (έναντι 38% τον Δεκέμβριο του 2011). το 77% είναι «μη διαπραγματεύσιμο» (έναντι 25% τον Δεκέμβριο του 2011), και το 97% είναι σε ευρώ, ενώ κατά την περίοδο Μάρτιος 2015-Μ άρτιος 2016, το πραγματικό επιτόκιο εξαμηνιαίων εντόκων γραμματίων ήταν, κατά μέσο όρο, στο 4%.' Σημειώνεται, επίσης, ότι Το έτος 2015, 3,8 εκατ. άτομα βρίσκονταν «σε κίνδυνο φτώχειας» (έναντι 3 εκατ. το 2009), τα «άτομα με υλικές στερήσεις» ανέρχονται στο 40% (έναντι 23% το 2009), η «παιδική φτώχεια» ανέρχεται στο 27% (έναντι 24% το 2009) και το ισοζύγιο «γεννήσεων-θανάτων» εμφανίζει έλλειμμα = 29 χιλ. ατόμων (έναντι πλεονάσματος = 1 0 χιλ. ατόμων το 2009). Βάσει αυτών και άλλων ομοειδών στοιχείων, η ασκούμενη πολιτική έχει χαρακτηρισθεί ως «πόλεμος εναντίον των φτωχών». Ακόμα και εάν δεν αμφισβητηθούν οι -όχι και τόσο πραγματοκρατικές- παραδοχές του ΔΝΤ (ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας 2,8%, πρωτογενές πλεόνασμα 4,2% και μέσο ετήσιο επιτόκιο 3,6%), απαιτούνται περί τα 26 έτη, ούτως ώστε να μειωθεί το δημόσιο χρέος στο επίπεδο της Συνθήκης του 1 1. Ορισμένα πρόσθετα στοιχεία και επισημάνσεις αναφορικά με το ελληνικό δημόσιο χρέος και την υπόθεση μονομερούς διαγραφής του συγκεντρώνονται στο Παράρτημα II του παρόντος κειμένου. [ 104 ]

106 Μ1 ΓίίΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ Μάαστριχτ. δηλαδή στο 60% του ΑΕΠ.1 Με την ευκαιρία, ας μην ξεχνάμε ότι η ικανοποίηση και των δύο σχετικών «Κριτηρίων του Μάαστριχτ» (χρέος 60% και έλλειμμα 3%), τα οποία δεν έχουν, βεβαίως, την ελάχιστη οικονομική θεμελίωση. διασφαλίζεται με ρυθμό μεγέθυνσης του ονομαστικού ΑΕΠ 5,3% (και είναι ανεξάρτητη του ύψους του επιτοκίου, το οποίο καθορίζει, στην προκειμένη περίπτωση, το ύψος του πρωτογενούς ισοζυγίου). 6. Εσωτερική Υποτίμηση Εκτιμάται, σε διάφορες μελέτες, ότι, κατά την περίοδο , οι μέσοι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά 24%.12 Ωστόσο, αυτή η ισχυρή εσωτερική υποτίμηση δεν οδήγησε σε ευσταθή και σημαντική άνοδο των εξαγωγών. Μάλιστα, σε σταθερές τιμές του έτους 2010, οι εξαγωγές μειώθηκαν κατά 3,3%, οι εισαγωγές μειώθηκαν κατά 15,5%, ενώ το μερίδιο των εξαγωγών της ελληνικής οικονομίας στις παγκόσμιες εξαγωγές μειώθηκε κατά 9,4%. Επομένως, η παρατηρούμενη βελτίωση του ελληνικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών οφείλεται, κυρίως, στην καθίζηση των εισαγωγών, η οποία ακολούθησε εκείνη της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας. Η συστηματική αύξηση των εξαγωγών αποτελεί, όμως, όρο συστηματικής αύξησης της εθνικής αποταμίευσης. 1. Βλέπε Λαπαβίτσας. Κ. (2014) Ένα Ι\ζοαπαστιχό Πρόγραμμα για την Ελλάδα χαι την Περιφέρεια της Ευρωζώνης. Αθήνα. Α.Α. Λιβάνης. σσ Βλέπε, για παράδειγμα. International Labour Organization (2015) Global Wage Report 2014/15. Wages and Income Inequality. International Labour Office. Geneva. [ 105 ]

107 Δ. ΚΑΛΤΣΠΝΗΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. Γ1ΑΠΟΤΛΗΣ Σύμφωνα με στοιχεία και εκτιμήσεις των Εκθέσεων του διοικητή της ΤτΕ, η «Καθαρή Διεθνής Επενδυτική Θέση» της Ελλάδας, ως ποσοστό του ΑΕΠ, χειροτερεύει συστηματικά έως και το έτος 2014: από το μείον 44% το έτος 2000, έφτασε στο μείον 98% το 2010 και στο μείον 124% ή, σε απόλυτους όρους, μείον 223 δισ. ευρώ το Το 2014 είναι μείον 222 δισ. ευρώ ή μείον 125,2%, και το 2015 εκτιμάται σε μείον 219 δισ. ευρώ ή μείον 124,8%, ήτοι εμφανίζει «οριακή» βελτίωση (σύμφωνα με την Eurostat εκτιμάται στο μείον 134,6% - επίσης, της Ιρλανδίας εκτιμάται στο μείον 208%. της Ισπανίας στο μείον 89,9%, της Ιταλίας στο μείον 23,6%, της Κύπρου στο μείον 130,3%, και της Πορτογαλίας στο μείον 109,3%). Για το ίδιο έτος, το «Ακαθάριστο Εξωτερικό Χρέος» εκτιμάται στο 251% (238% το 2013 και 239% το 2014), το «Ακαθάριστο Εξωτερικό Χρέος της Γενικής Κυβέρνησης» στο 148,9% (148,5% το 2013 και 149,8% το 2014), και, τέλος, το «Καθαρό Εξωτερικό Χρέος» εκτιμάται στο 138% ή, σε απόλυτους όρους, 242 δισ. ευρώ (133% ή 240 δισ. ευρώ για το 2013 και 134% ή 237 δισ. ευρώ το 2014).' 1 1. Υπενθυμίζεται ότι η «Καθαρή Διεθνής Επενδυτική Θέση» εκφράζει τις καθαρές υποχρεώσεις των κατοίκων της χώρας έναντι των μη κατοίκων. Το «Ακαθάριστο Εξωτερικό Χρέος» προκύπτει από την «Καθαρή Διεθνή Επενδυτική Θέση» με αφαίρεση των υποχρεώσεων σε μετοχές και χρηματοοικονομικά παράγωγα. Τέλος, το «Καθαρό Εξωτερικό Χρέος» προκύπτει από την «Καθαρή Διεθνή Επενδυτική Θέση» με αφαίρεση της καθαρής θέσης σε μετοχές προερχόμενες από άμεσες επενδύσεις και από επενδύσεις χαρτοφυλακίου, καθώς επίσης και της καθαρής θέσης σε παράγωγα. ειδικά τραβηκτικά δικαιώματα, χρυσό και μετοχές, τα οποία περιλαμβάνονται στα συναλλαγματικά διαθέσιμα. [ 106 ]

108 ΜΙΠΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ Ας προστεθούν, τέλος, τα ακόλουθα συγκριτικά στοιχεία: το καθαρό εξωτερικό χρέος της Αργεντινής, κατά το έτος της κρίσης, δηλαδή το 1999, ανερχόταν μόλις στο 6% του ΑΕΠ της και στο 64% των εξαγωγών της, ενώ της Ελλάδας ανερχόταν, το 2009, στο 103% του ΑΕΠ της και στο 512% των εξαγωγών της. Τα αντίστοιχα μεγέθη για την Ισπανία ήταν 65% και 274%, και για την Πορτογαλία ήταν 122% και 441%.' 7. Δομή της Ελληνικής Οικονομίας και Διεθνές Εμπόριο 7.1. Γενικά χαρακτηριστικά Συνεπεία της κλιμακούμενης συμμετοχής της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή πόλωση, συρρικνώθηκε, από τη μία πλευρά, ο τομέας παραγωγής «διεθνώς εμπορεύσιμων εμπορευμάτων» (δηλαδή, εμπορευμάτων για τη διεθνή αγορά), ο οποίος δεν μπόρεσε να επιβιώσει ως είχε στον διεθνή ανταγωνισμό, και διογκώθηκε, από την άλλη πλευρά, ο τομέας παραγωγής «μη διεθνώς εμπορεύσιμων εμπορευμάτων» (δηλαδή, εμπορευμάτων μόνο για την εγχώρια αγορά). Ειδικότερα: Η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από συγκριτικά χαμηλότερη παραγωγικότητα στον τομέα παραγωγής διεθνώς εμπορεύσιμων εμπορευμάτων, ενώ η παραγωγικότητά της είναι αντίστοιχη του ευρωπαϊκού μέσου όρου μόνο στον τομέα παραγωγής μη διεθνώς εμπορεύσιμων εμπορευμάτων (ιδίως, στους 1 1. Βλέπε Alcidi. C. and Gros. I). (2010). Is Greece different? Adjustment dilliculties in Southern Europe, php?q=node/4914. [ 107 ]

109 Δ. ΚΑΛΤΣίίιΝΗΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. Κ IΙΛΙΙΟΤΛΙ Ι>: κλάδους των χρηματοπιστωτικών υπη()εοιών, των κατασκευών και του εσωτερικού εμπορίου). Η προ 2008 παρατηρούμενη αύξηση του ελληνικού ΑΕΠ προερχόταν πρωτίστως από την ανάπτυξη του τομέα των μη διεθνώς εμπορεύσιμων εμπορευμάτων, ενώ οι κλάδοι του άλλου τομέα ήταν στάσιμοι (επί τρεις δεκαετίες) ή αναπτύσσονταν με αργούς ρυθμούς (όπως, για παράδειγμα, ο τουρισμός). Η εν λόγω διατομεακή μεταβολή λειτούργησε ανατροφοδοτικά στην περαιτέρω μείωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας και συνέβαλε, έτσι, στη δημιουργία εξωτερικών ελλειμάτων και. μέσω αυτών, στη δημιουργία δημόσιων ελλειμμάτων. Επίσης, περιορίζει εκ των προτέρων τις όποιες πιθανότητες επιτυχίας μιας πολιτικής εσωτερικής υποτίμησης (ιδίως, μάλιστα, όταν αυτή είναι «οριζόντιας» μορφής και, ταυτοχρόνως, λαμβάνει χώρα σε καθεστώς μονοπωλιακού ανταγωνισμού). Στις εισαγωγές σημειώνεται συνεχής άνοδος του μεριδίου των «προϊόντων υψηλής τεχνολογίας», ενώ για τις εξαγωγές ισχύει μάλλον το αντίθετο. Ταυτοχρόνως, η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα χαμηλό ποσοστό διεθνούς ενδοκλαδικού εμπορίου (ως προς τα υπόλοιπα μέλη της ΕΖ), πράγμα που έχει ιδιαίτερα αρνητική σημασία (βλέπε τις παραγράφους II.2.3 και II.3 του παρόντος). Τέλος, επειδή έχουν τεθεί σε κίνηση διάφορες «θεωρίες» περί «αποβιομηχάνισης της Δύσης (ή της ΕΕ- ΕΖ)», είναι σκόπιμο να συμβουλεύεται κανείς, πρώτα από όλα, τα εμπειρικά δεδομένα και ευρήματα. Σύμφωνα. λοιπόν, με μια διεξοδική μελέτη, η οποία εξετάζει [ 108 ]

110 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ εμπορεύματα και 124 εθνικές οικονομίες κατά την περίοδο :' Τα περισσότερο σύνθετα εμπορεύματα παράγονται στους κλάδους των μηχανών, χημικών και μετάλλων, ενώ τα λιγότερο σύνθετα παράγονται στους κλάδους των πρώτων υλών, ξυλείας, κλωστοϋφαντουργίας και αγροτικών προϊόντων. Οι τέσσερις -αντιστοίχως- περισσότερο σύνθετες εθνικές οικονομίες του διεθνικού συστήματος είναι: Ιαπωνία, Γερμανία, Σουηδία και Ελβετία, ενώ οι λιγότερο σύνθετες είναι: Καμπότζη, Παπούα Νέα Γουι νέα, Νιγηρία και Αϊτή. Από τις πρώτες είκοσι περισσότερο σύνθετες οικονομίες (όπου στις δύο τελευταίες θέσεις βρίσκονται η Σιγκαπούρη και το Ισραήλ), οι δεκατρείς ανήκουν στην ΕΕ και οι δεκαέξι στη «Δύση». Από τις πρώτες δέκα, οι οκτώ ανήκουν στην ΕΕ και οι εννέα στη «Δύση». Η Ελλάδα βρίσκεται στην 51η θέση, μεταξύ Ινδίας-ΛΔ Κίνας και Πορτογαλίας-Ουρουγουάης, ενώ η Βουλγαρία βρίσκεται στην 47η θέση και η Μπολιβαριανή Δημοκρατία της Βενεζουέλας στην 43η θέση. Οι κύριοι εξαγωγείς των περισσότερο (των λιγότερο) σύνθετων εμπορευμάτων είναι οικονομίες υψηλού (χαμηλού) εισοδήματος. Το μερίδιο των περισσότερο (των λιγότερο) σύνθετων εμπορευμάτων στις εξαγωγές μιας εθνικής οικονομίας σχετίζεται ευθέως (αντιστρόφως) με το ύψος του εισοδήματός της. I. I. Felipe. J.. Kumar. U.. Abdon. A. and Bacate. M. (2012). Product Complexity and Economic Development, Structural Change and Economic Dynamics. 23. σσ [ 109 ]

111 Δ. ΚΑΛ'ΓΣΩΝΗΣ. Θ. ΜΑΙΊΟΛΙΙϋ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΙ Ιϋ 7.2. Σωρευπκή αιτιότητα Διά της «Εξίσωσης του Thirlwall». η οποία δύναται να εξαχθεί από τον «Κύκλο Σωρευτικής Αιτιότητας» της παραγράφου II.3 του παρόντος, εκτιμούμε ότι, άνευ εξωτερικού δανεισμού και εντός της ΕΖ, η ελληνική οικονομία δεν μπορεί να μεγεθυνθεί παρά κάτω από το 60% του μέσου ρυθμού μεγέθυνσης του συνόλου των εμπορικών εταίρων της. Έτσι, για να υπερβεί ο ρυθμός μεγέθυνσης της -εντός ΕΖ- ελληνικής οικονομίας το κρίσιμο, για τη μείωση της ανεργίας, όριο του 2% (βλέπε την παράγραφο III.3), θα πρέπει ο μέσος ρυθμός μεγέθυνσης των εμπορικών εταίρων της να υπερβεί το 3,3%, ενώ για να αγγίξει ο ρυθμός μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας το 5,4%, θα πρέπει ο μέσος ρυθμός μεγέθυνσης των εμπορικών εταίρων της να βρίσκεται στο 9%. Κατά την περίοδο , ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεγέθυνσης τόσο της ελληνικής όσο και της παγκόσμιας οικονομίας ήταν, περίπου, 4%. Πολύ χονδρικά, βάσει, δηλαδή, του προαναφερθέντος συντελεστή 60%, έπεται ότι, άνευ εξωτερικού δανεισμού, ο ρυθμός μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας θα ήταν 2,4% ή, ισοδυνάμως. το 40% [= (4% - 2,4%)/4%] του πραγματοποιημένου ρυθμού μεγέθυνσής της ανάγεται στον εξωτερικό δανεισμό. Για το έτος 2016, οι τρέχουσες προβλέψεις της Παγκόσμιας Τράπεζας για ρυθμούς μεγέθυνσης είναι: 2,4% για την παγκόσμια οικονομία, 1,7% για τις ανεπτυγμένες οικονομίες, 1,6% για την ΕΖ και 3,5% για τις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Συνεπώς, ακόμα και εάν παραβλέψουμε άλλους ανασταλτικούς παράγοντες, οι αναπτυξιακές προοπτικές της ελληνικής οικονομίας κάθε άλλο παρά είναι ενθαρρυντικές. [ 110 ]

112 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΤΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 73. Οι διαρροές στον εξωτερικό τομέα Όσο περισσότερο η αναπαραγωγή μιας εθνικής οικονομίας είναι εξαρτημένη από τον υπόλοιπο κόσμο, τόσο περισσότερο μια αύξηση της συνολικής, ημεδαπής ή/και αλλοδαπής, δαπάνης για τα εμπορεύματα που αυτή η οικονομία παράγει, κατευθύνεται ή. αλλιώς, «διαρρέει», τελικά, προς άλλες εθνικές οικονομίες. Έτσι, η εν λόγω αύξηση δεν μετατρέπεται σημαντικά σε αύξηση της ημεδαπής παραγωγής και, άρα, σε ημεδαπό εισόδημα, ενώ δεν αποκλείεται, εκ των προτέρων, και η ύπαρξη περιπτώσεων μείωσης της ημεδαπής παραγωγής. Ο προσδιορισμός των εμπορευματικών «διαρροών» («leakages») στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας για το έτος 2010, βάσει (ϊ) εκείνου του πίνακα διακλαδικών σχέσεων-ανταλλαγών αυτής ο οποίος είναι γνωστός ως «Πίνακας Προσφοράς και Χρήσεων» (Supply and Use Table - SUT), και (ii) ενός καταλλήλως κατασκευασμένου συστήματος δώδεκα αριθμητικών δεικτών για κάθε ένα από τα εξήντα τρία (63) εμπορεύματα της ελληνικής οικονομίας, τα οποία απεικονίζονται στον εν λόγω SUT, καταλήγει στα ακόλουθα ευρήματα:1 Από τα πενήντα δύο διεθνώς εμπορεύσιμα εμπορεύματα της ελληνικής οικονομίας, είκοσι τρία εμπορεύματα (ή 23/52 = 44%) εμφανίζουν «συγκριτικό πλεονέκτημα» στο διεθνές εμπόριο: δύο εμπορεύματα του πρωτογενή τομέα, τρία του τομέα της βιομηχανίας και δεκαοκτώ του τομέα των υπηρεσιών (δύο εκ των οποίων υπάγονται στον δημόσιο το I. Στο Παράρτημα III του παρόντος κειμένου εκτίθενται (ί) η ονοματολογία των εμπορευμάτων, και (Μ) η υπαγωγή τους στους διαφόρους τομείς και υποτομείς της οικονομίας. [ 111 ]

113 Δ. ΚΑΛΙ ΣίίΝΗΣ. θ. ΜΛΙΜΟΛΙΊΣ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΙ Ιϊ μέα). Όλα είναι θετικής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας, σε υλικούς όρους. Ένδεκα εξ αυτών εμφανίζουν ελλειμματικά εμπορικά ισοζύγια, ο μέσος δείκτης των οποίων είναι, ωστόσο, αισθητά μικρότερος από τον αντίστοιχο μέσο δείκτη εμπορικού ισοζυγίου του συστήματος και, ταυτοχρόνως, χαρακτηρίζονται από χαμηλούς δείκτες συγκριτικού πλεονεκτήματος, με τη σχετική εξαίρεση των εμπορευμάτων «Προϊόντα φυτικής και ζωικής παραγωγής, Θήρας και συναφών δραστηριοτήτων» (εμπόρευμα 1) και «Παραγωγή οπτάνθρακα και προϊόντων διύλισης πετρελαίου» (εμπόρευμα 10). Παρατηρείται, ωστόσο, ότι αυτά τα εμπορεύματα, δηλαδή συγκριτικού πλεονεκτήματος και, ταυτοχρόνως, ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου, εμφανίζουν υψηλό δείκτη ενδοχλαδικού εμπορίου, γεγονός που δεν αποκλείεται να υποδηλώνει ότι πρόκειται για κατηγορία εμπορευμάτων διακριτής ποιότητας, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή ωφελειών για την ελληνική οικονομία. Από τα εμπορεύματα που εμφανίζουν συγκριτικό μειονέκτημα, ένα είναι του πρωτογενή τομέα, δεκαεννέα της βιομηχανίας και εννέα των υπηρεσιών. Το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου τους είναι αισθητά μεγαλύτερο από τον μέσο όρο του συστήματος (κατά 132%, σύμφωνα με τους σχετικούς δείκτες) και το ενδοκλαδικό εμπόριό τους είναι αρκετά χαμηλότερο από τον μέσο όρο του συστήματος (κατά 30%). Τέλος, δεν βρέθηκε εμπόρευμα το οποίο να εμφανίζει συγκριτικό μειονέκτημα και, ταυτοχρόνως. πλεονασματικό εμπορικό ισοζύγιο. Ειδικότερα, στον Πίνακα 2 απεικονίζεται η κατηγοριοποίηση των διεθνώς εμπορεύσιμων εμπορευμάτων [ 112 ]

114 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Πίνακας 2 Κατηγοριοποϊηση των διεθνώς εμπορεύσψων εμπορευμάτων της ελληνικής οικονομίας βάσει συγκριτικού πλεονεκτήματος/μειονεκτήματος και πλεονασματικού/ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου Κατηγορία 1 ΣΠκαιΠΕΙ Κατηγορία II ΣΠ και ΕΕΙ Εμπορεύματα Εμπορεύματα 3,15,27,28,29,30,31,32,33,48,55,56 1,10,35,39,40,45,46,47,49,53,61 [Πλήθος =12] [Πλήθος = 11] Κατηγορία III ΣΜ και ΠΕΙ Κατηγορία IV ΣΜ και ΕΕΙ Εμπορεύματα Εμπορεύματα 2,4,5,6,7,8,9,11,12,13,14,16,17, 18,19,20,21,22,24,26,34,37,38,41, 42,50,58,59,62 [Πλήθος = 0] [Πλήθος = 29] Σημείωση: (ΐ). Το σύμβολο «ΣΠ (ΣΜ)» δηλώνει «συγκριτικό πλεονέκτημα (μειονέκτημα)», (ϋ). το σύμβολο «ΠΕΙ (ΕΕΙ)» δηλώνει «πλεονασματικό (ελλειμματικό) εμπορικό ισοζύγιο», (iii). Τα εμπορεύματα δηλώνονται με αριθμούς, οι οποίοι αντιστοιχούν σε εκείνους του Πίνακα ΠΙΙΙ.1 του Παραρτήματος III του παρόντος, ενώ παρατίθενται, κατά σειρά, βάσει αυτών των αριθμών και όχι βάσει των τιμών των δεικτών τους (το ίδιο ισχύει για όλους τους πίνακες που ακολουθούν εδώ). της ελληνικής οικονομίας βάσει συγκριτικού πλεονεκτήματος/μειονεκτήματος και πλεονασματικού/ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου. Η εξέταση των ευρημάτων δείχνει ότι αξιοσημείωτα υψηλό ενδοκλαδικό εμπόριο εμφανίζουν, πλην των εμπορευμάτων της Κατηγορίας II, τα ακόλουθα τέσσερα εμπορεύ [ 113 ]

115 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΜΟΛΙΙΣ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΙΙΣ ματα της Κατηγορίας I: 15 («Βασικά μέταλλα»), 31 («Υπηρεσίες χερσαίων μεταφορών και μεταφορών μέσω αγωγών»), 33 («Υπηρεσίες αεροπορικών μεταφορών») και 48 («Υπηρεσίες διαφήμισης και έρευνας αγοράς»). Τέλος, αναφέρεται ότι, στις έως σήμερα διαθέσιμες εμπειρικές μελέτες αυτοό του είδους, για διάφορες εθνικές οικονομίες και χρονικές περιόδους, οι Κατηγορίες II και III ανιχνευονται ως σχετικά μικρότερου πλήθους εμπορευμάτων και τείνουν να θεωρούνται μεταβατικού χαρακτήρα, με τα περισσότερα εμπορεύματα να συσσωρεύονται, συνήθως, στις Κατηγορίες I και IV. Η ελληνική οικονομία είναι ισχυρά εξαρτημένη από τις εισαγωγές μεγάλου τμήματος βιομηχανικών, ιδίως, εμπορευμάτων, τόσο σε συνολικούς όρους όσο και σε όρους αθροίσματος ενδιάμεσης ανάλωσης και ακαθάριστου σχηματισμού κεφαλαίου, δηλαδή μέσων παραγωγής. Αυτό το γεγονός, το οποίο πρέπει να θεωρείται ως αποφασιστικός «παράγοντας σταθερής επενέργειας»: 0 Αντανακλάται στις συνολικές καθαρές αποταμιεύσεις της ελληνικής οικονομίας, δηλαδή στην αρνητικότητά τους (βλέπε την παράγραφο III.4). ο Υποδεικνύει ότι οι δυνατότητες μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας μέσω πολιτικών τόνωσης της ενεργού ζητήσεως είναι ιδιαίτερα περιορισμένες, ανεξαρτήτως του πόσο καλά σχεδιασμένες και επιτυχημένες είναι αυτές οι πολιτικές. Ειδικότερα, ο τομέας της βιομηχανίας συνιστά τον «αδύναμο κρίκο» του συστήματος και αυτό όχι μόνο -όπως δηλώνεται από διάφορες πλευρές- σε όρους ποσοστιαίας συμμετοχής στην σε χρηματικές μονάδες [ 114 ]

116 ΜΚΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΜ-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ εκφρασμένη ακαθάριστη προστιθεμένη αξία (17,9% έναντι 79,7% των υπηρεσιών) ή/και ελλείμματος εξαγωγών-εισαγωγών, γεγονότα που από μόνα τους δεν λένε παρά ελάχιστα πράγματα, αλλά από κάθε άποψη. Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του ελληνικού βιομηχανικού τομέα έχουν ως εξής: 0 Η σε υλικούς όρους εκφρασμένη ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του είναι αρνητική. Εκείνες του πρωτογενούς τομέα και των υπηρεσιών είναι θετικές. 0 Οι σε υλικούς όρους εκφρασμένες ακαθάριστες αποταμιεύσεις του είναι σημαντικά αρνητικές. Εκείνες του πρωτογενούς τομέα είναι θετικές, ενώ εκείνες των υπηρεσιών είναι αρνητικές, αλλά καθίστανται θετικές, όταν παραβλέψουμε το εμπόρευμα 34 («Υπηρεσίες αποθήκευσης και υποστήριξης των μεταφορών»), το οποίο χαρακτηρίζεται από εξαιρετικά υψηλή, για τα δεδομένα αυτού του τομέα, αρνητικότητα ακαθάριστων αποταμιεύσεων. 0 Εμφανίζει συγκριτικό μειονέκτημα. Οι άλλοι δύο τομείς εμφανίζουν συγκριτικό πλεονέκτημα. 0 Το ενδοκλαδικό εμπόριό του είναι μικρότερο από εκείνο του συστήματος κατά 19%. Το ενδοκλαδικό εμπόριο των άλλων δύο τομέων είναι μεγαλύτερο κατά 19% και 14%, αντιστοίχως. 0 Η συνολική εξάρτησή του από εισαγόμενα εμπορεύματα είναι μεγαλύτερη από εκείνη του συστήματος κατά 107%. Η αντίστοιχη εξάρτηση των άλλων δύο τομέων είναι μικρότερη από εκείνη του συστήματος κατά 65% και 68%, αντιστοίχως. 0 Με -υποθετικά- αμετάβλητες τη συνολική τελική καταναλωτική δαπάνη και τις εξαγωγές της οικο [ 115 ]

117 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. Θ. ΜΑΙΊΟΛΙΊΪ). Κ. ΙΙΛΙΙΟΤΆΝΣ νομίας σε βιομηχανικά εμπορεύματα. μία αύξηση της δαπάνης της οικονομίας για ενδιάμεση ανάλωση και ακαθάριστο σχηματισμό κεφαλαίου σε βιομηχανικά εμπορεύματα, οδηγεί σε μείωση της ακαθάριστης εγχώριας παραγωγής βιομηχανικών εμπορευμάτων. Κάτι τέτοιο κάθε άλλο παρά ισχύει, αντιστοίχως, για τους άλλους δύο τομείς της ελληνικής οικονομίας. Δέκα εμπορεύματα της βιομηχανίας και ένα των υπηρεσιών εμφανίζουν ιδιαιτέρως κακές τιμές για όλα τα μεγέθη-δείκτες τους και, έτσι, συνιστούν τις κύριες διαρροές, ή «μαύρες τρύπες», στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας. Παρατίθενται στον Πίνακα 3: σε χρηματικούς όρους, οι εισαγωγές σε αυτά τα εμπορεύματα αποτελούν το 667% των εξαγωγών τους και το 66% των συνολικών εισαγωγών της οικονομίας, ενώ οι εξαγωγές τους αποτελούν μόλις το 18% των συνολικών εξαγωγών αυτής. Τέλος, όλα αυτά τα εμπορεύματα υπάγονται στην Κατηγορία IV του Πίνακα 2 και, ειδικότερα, αποτελούν το 38% (= 11/29) αυτής. Έπεται, λοιπόν, ότι αυτά τα ένδεκα εμπορεύματα θα έπρεπε να αποτελέσουν στόχο βιομηχανικής πολιτικής. Πίνακας 3 Οι κύριες εμπορευματικές διαρροές στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας Α / Α Ε μ π ό ρ ε υ μ α 4 Προϊόντα εξορυκτικής και λατομικής δραστηριότητας 5 Τρόφιμα, ποτά και προϊόντα καπνού I 116 ]

118 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 6 Κλω στοϋφαντουργικά προϊόντα, είδη ένδυσης, γουναρικά και είδη δέρματος 11 Χημικές ουσίες και προϊόντα 12 Βασικά φαρμακευτικά προϊόντα και σκευάσματα 17 Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ηλεκτρονικά και οπτικά προϊόντα 18 Η λ εκ τ ρ ο λ ο γ ικ ό ς ε ξ ο π λ ισ μ ό ς 20 Μ ηχανοκίνητα οχήματα, ρυμουλκούμενα και ημιρυμουλκούμενα 21 Λ ο ιπ ό ς ε ξ ο π λ ισ μ ό ς μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 22 Έπιπλα και προϊόντα λοιπώ ν μεταποιητικώ ν δραστηριοτήτω ν 34 Υπηρεσίες αποθήκευσης και υποστήριξης τω ν μεταφ ορώ ν Αντιθέτως. με την «οριακή» εξαίρεση του εμπορεύματος 15 («Βασικά μέταλλα»), όλα τα υπόλοιπα εμπορεύματα της Κατηγορίας I του Πίνακα 2, δηλαδή, ένα εμπόρευμα του πρωτογενή τομέα, ένα της βιομηχανίας και εννέα των υπηρεσιών, εμφανίζουν τιμές για όλα τα μεγέθη-δείκτες τους, οι οποίες είναι καλύτερες από εκείνες του συνολικού συστήματος. Έτσι, αυτά τα ένδεκα εμπορεύματα, τα οποία παρατίθενται στον Πίνακα 4. δύνανται να θεωρηθούν ως τα «εμπορεύματα-κλειδιά» στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας. Σε χρηματικούς όρους, οι εισαγωγές σε αυτά τα εμπορεύματα αποτελούν το 5% των εξαγωγών τους και το 1,5% των συνολικών εισαγωγών της οικονομίας, ενώ οι εξαγωγές τους ανέρχονται στο 54% των συνολικών εξαγωγών αυτής.1 Αναφέρεται, τέλος, ότι εκτός από τα εμπο 1. Περιλαμβανόμενου του εμπορεύματος 15. αυτά τα ποσοστά γίνονται: 13%. 4% και 59%. αντιστοίχως ]

119 Δ. ΚΑΛ'ΓΣίΙΝΗΣ. Θ. ΜΑΡΙΟΛΜΪ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΙ \Σ ρεύματα της ως άνω Κατηγορίας I, θετικές ακαθάριστες αποταμιεύσεις (σε υλικούς όρους) εμφανίζουν τα διεθνώς εμπορεύσιμα εμπορεύματα: 9 («Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραμμένων μέσων»), 19 («Μηχανήματα και είδη εξοπλισμού π.δ.κ.α.»), 37 («Εκδοτικές υπηρεσίες»), 38 («Υπηρεσίες παραγωγής κινηματογραφικών ταινιών»), 40 («Υπηρεσίες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, παροχής συμβουλών»), 45 («Νομικές και λογιστικές υπηρεσίες»), καθώς και τα μη διεθνώς εμπορεύσιμα εμπορεύματα: 23 («Υπηρεσίες επισκευής και εγκατάστασης μηχανημάτων και εξοπλισμού») και 44 («Υπηρεσίες διαχείρισης ακίνητης περιουσίας»). Πίνακας 4 Τα εμηορεύματα-κλειδιά στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας Α / Α Ε μ π ό ρ ε υ μ α 3 Π ρ ο ϊό ν τ α α λ ιε ία ς κ α ι υ δ α τ ο κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια ς 2 7 Κ α τ α σ κ ε υ έ ς Υπηρεσίες χονδρικού και λιανικού εμπορίου και υπηρεσίες επισκευής μ η χ α ν ο κ ίν η τ ω ν ο χ η μ ά τ ω ν κ α ι μ ο τ ο ο υ κ λ ε τ ώ ν Υ π η ρ ε σ ίε ς χ ο ν δ ρ ικ ο ύ ε μ π ο ρ ίο υ ε κ τ ό ς τ ω ν μ η χ α ν ο κ ίν η τ ω ν ο χ η μ ά τ ω ν κ α ι μ ο τ ο ο υ κ λ ε τ ώ ν Υ π η ρ ε σ ίε ς λ ια ν ικ ο ύ ε μ π ο ρ ίο υ ε κ τ ό ς τ ω ν μ η χ α ν ο κ ίν η τ ω ν ο χ η μ ά τ ω ν κ α ι μ ο τ ο ο υ κ λ ε τ ώ ν 31 Υπηρεσίες χερσαίω ν μεταφ ορώ ν και μεταφ ορώ ν μέσω αγω γών 3 2 Υ π η ρ ε σ ίε ς π λ ω τ ώ ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν [ 118 ]

120 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 33 Υ π η ρ ε σ ί α α ε ρ ο π ο ρ ικ ώ ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 48 Υπηρεσίες δια φ ήμισης και έρευνας αγοράς 55 Υ π η ρ ε σ ίε ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς 5 6 Υ π η ρ ε σ ίε ς α ν θ ρ ώ π ιν η ς υ γ ε ία ς 8. Τραπεζικό Σύστημα Το εντός ευρώ ελληνικό τραπεζικό σύστημα λειτούργησε ως διαμεσολαβητικός μηχανισμός χρηματοδότησης των επενδύσεων δύο -ταυτοχρόνως- ελλειμματικών τομέων (δημόσιου-ιδιωτικού), ο ένας εκ των οποίων (δηλαδή, ο δημόσιος τομέας) είχε και αρνητικές ακαθάριστες αποταμιεύσεις, διά των ιδιωτικών αποταμιεύσεων και, κυρίως, του εξωτερικού δανεισμού (βλέπε την παράγραφο III.4). Δεδομένης της ως άνω γενικής εικόνας της εθνικής οικονομίας και, ειδικότερα, της διαχρονικής εξέλιξης του «ισοζυγίου» εθνικής καθαρής αποταμίευσηςκαθαρών επενδύσεων-ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών, συνάγεται ότι αυτός ο μηχανισμός δεν μπορεί παρά να βρισκόταν σε καθεστώς ασταθούς ισορροπίας, η οποία προσέλαβε μορφή ολοκληρωτικής κατάρρευσης, όταν εκδηλώθηκε «δημοσιονομική κρίση» και ανακόπηκε, εν συνεχεία, η ροή του εξωτερικού δανεισμού. Διότι, το μεν τραπεζικό σύστημα ήρθε αντιμέτωπο με την υπαξίωση των χρεογράφων και εγγυήσεων του Δημοσίου, τα οποία κατείχε, ο δε δημόσιος τομέας δεν διέθετε, δεδομένης της υπαγωγής της χώρας στην ΕΕ-ΕΖ, τη δυνατότητα της ανακεφαλαιοποίησης του τραπεζικού τομέα (μάλιστα, ο λόγος του συνολικού ενεργητικού των τραπεζών ως προς το ΑΕΠ ήταν άνω του 200% το έτος 2010 έναντι 130% το έτος 2000), νομισματικής χρημα ]

121 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. (-). ΜΛΙΜΟΛΙΙΣ. Κ ΙΙΛΙΙΟΤΛΙΙΣ τοδότησης των δημόσιων ελλειμμάτων και. τέλος, χρήσης του εργαλείου της νομισματικής υποτίμησης. Σύμφωνα με στοιχεία και εκτιμήσεις της ΤτΕ και της Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών.1οι τραπεζικές καταθέσεις ημεδαπών νοικοκυριών και επιχειρήσεων: Ακολουθούν έντονα πτωτική τάση κατά την περίοδο Δεκέμβριος 2009-Ιούνιος 2012, δηλαδή, από τα 237,8 δισ. ευρώ στα 150,6 δισ. ευρώ. Αυτή η πτώση κατανέμεται ως εξής: 30 δισ. άμεση εκροή καταθέσεων στην αλλοδαπή, 40 δισ. διαρροή μέσω των ελλειμάτων του εξωτερικού τομέα και 17 δισ. «αποθησαυρισμός» στην ημεδαπή και παράνομη εκροή προς την αλλοδαπή. Σταθεροποιούνται στην περιοχή των δισ. ευρώ κατά την περίοδο Μειώνονται εκ νέου κατά την περίοδο Ιανουάριος 2015-Μάιος 2016, δηλαδή, από τα 148 δισ. ευρώ στα 121,7 δισ. ευρώ. Επίσης, η σχέση αποθέματος δανείων-καταθέσεων προς-από τον ημεδαπό ιδιωτικό τομέα αντιστράφηκε ήδη στις αρχές του 2006 (δηλαδή, το ύψος του αποθέματος δανείων άρχισε να υπερβαίνει εκείνο των καταθέσεων), ενώ, κατά την περίοδο , ο λόγος δανείων-καταθέσεων των εμπορικών τραπεζών αυξήθηκε κατά πάνω από 40%, ήτοι από 92% σε 130%, και η 1. Βλέπε Ελληνική Ένωση Τραπεζών (2013). Το Ελληνικό Τραπεζικό Σύστημα το και το Αθήνα. Ελληνική Ένωση Τρα- [ 120 ]

122 ΜΙΤΠΠΙΚΟ ΙΙΙΌΓΙ ΛΜΜΛ ΔΙ-Γ.ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ συμβολή των καταθέσεων του ημεδαπού ιδιωτικού τομέα στη συνολική ρευστότητα του τραπεζικού συστήματος μειώθηκε από 76% σε 49%. Έτσι, σημειώθηκε εκτεταμένη αύξηση της χρηματοδότησης των ημεδαπών τραπεζών από την ΕΚΤ και τον «Έκτακτο Μηχανισμό Ρευστότητας (ELA)»: 4 δισ. ευρώ τον Ιανουάριο του 2008 έναντι 130 δισ. ευρώ τον Δεκέμβριο του 2011, και έκτοτε το ύψος της χρηματοδότησης από το Ευρωσύστημα κινήθηκε αντιστρόφως, σε γενικές γραμμές, ως προς την προαναφερθείσα. διαχρονική πορεία των καταθέσεων.1 Έπειτα, λοιπόν, από μία κάμψη, κατά την περίοδο Σεπτέμβριος 2011-Νοέμβριος 2012, το μέσο διαφορικό επιτόκιο χορηγήσεων-καταθέσεων ακολούθησε ανοδική τροχιά, η οποία ανάγεται στην αισθητά πιο γρήγορη μείωση του μέσου επιτοκίου καταθέσεων.'2 Τον Φεβρουάριο του 2016, (ϊ) το μέσο διαφορικό επιτόκιο βρισκόταν στο 4,42% (= 4,91% - 0,49%), (Η) το μέσο επιτόκιο των καταναλωτικών δανείων χωρίς καθορισμένη διάρκεια ήταν 14,66%, (iii) των επιχειρηματικών δανείων χωρίς συγκεκριμένη διάρκεια (συγκεκριμένης διάρκειας και κυμαινόμενου επιτοκίου) ήταν 6,05% (ήταν 4.97%), και (ΐν) των επαγγελματικών δανείων ήταν 7,44%. Προφανώς, αυτά τα επίπεδα δεν ανταποκρίνονταν ούτε 1. Για αναλυτική διερεύνηση της συγκυρίας, βλέπε Lapavitsas. C. ct nl. (2011). Breaking IJp? A Route out of the Eurozone. Research on Money and Finance. Occasional Report 3. November ch. 4. Επίσης, βλέπε Λαπαβίτσας, Μαριόλης και Γαβριηλίδης (2017. σσ , ό.π.). 2. Αναλυτικά, βλέπε Γεωργικόπουλος. Ν. (2016). «Συνθήκες Ανταγωνισμού και Εξελίξεις στον Τραπεζικό Κλάδο». Οικονομικές Εξελίξεις. Τετραμηνιαία έκδοση του ΚΕΠΕ. 30. σσ [ 121 ]

123 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΜΟΛΙΙ-. R. ΙΙΛΙΙΟΤΛΙΙΐ στις αναπτυξιακές προοπτικές της ελληνικής οικονομίας ούτε στην ανάγκη τόνωσης της ενεργού ζητήσεως. Τέλος, κατά την περίοδο έλαβε χώρα, ως αναμενόταν αλλά σε αντίθεση με ό.τι συνήθως γραφόταν περί «υγιούς ανταγωνισμού» κατά την προ ευρώ περίοδο, σημαντική συγκεντροποίηση του εγχώριου τραπεζικού συστήματος. Το σύνολο των πιστωτικών ιδρυμάτων μειώθηκε από 66 σε 40. οι εμπορικές τράπεζες από 19 σε 8, και οι ημεδαπές εμπορικές τράπεζες από 11 σε 7, στις 4 μεγαλύτερες εκ των οποίων (στις λεγόμενες συστημικές) αντιστοιχεί το 98,6% του συνολικού ενεργητικού των εμπορικών τραπεζών. Μετά την τρίτη, εσπευσμένη και θεσμικά ιδιάζουσα (υπό τους όρους και τις συνεπαγωγές του νέου «Μνημονίου»), ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών (Νοέμβριος 2015), η χρηματιστηριακή αξία τους υποχώρησε από τα 34 δισ. ευρώ (στα μέσα του 2014, 80 δισ. ευρώ το 2007) στο 1 δισ. ευρώ. Το Δημόσιο απώλεσε, ουσιαστικά, ό,τι είχε συνεισφέρει στις προηγούμενες ανακεφαλαιοποιήσεις (περί τα 60 δισ. ευρώ), ενώ η συμμετοχή του στο νέο μετοχικό κεφάλαιό τους συρρικνώθηκε ως ακολούθως: 2,7% στην Eurobank (από 35%), 11% στην Alpha Bank (από 66%). 26% στην Τράπεζα Πειραιώς (από 67%) και 35% στην Εθνική Τράπεζα (από 57%). Έτσι, η πλειοψηφία των μετοχών πέρασε σε διεθνή ιδιωτικά χέρια. 9. Η 'Παταφυσική της Οικονομικής Ανάπτυξης Εάν ήταν σε θέση να αναστοχαστεί κανείς τι -κατά τη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων- λέγεται και γράφεται εδώ και έξι επτά χρόνια, τότε θα κατέληγε στο συμπέρασμα ότι το ζήτημα της ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας συνιστά γρίφο Μεταφυσικής. Το σφάλμα του I 122 )

124 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ θα ήταν ότι λησμόνησε πως στον «αντεστραμμένο κόσμο» της υπερ-παγκοσμιοποίησης το «αληθινό είναι μία στιγμή του ψεύτικου» (G.W.F. Hegel). Δεν αποτελεί ζήτημα Μεταφυσικής αλλά Παταφυσικής.1 Μόνο αφού πάρουμε το «κόκκινο χάπι» (όπως ο Neo στο The Matrix!) της μη απολογητικής οικονομικής επιστήμης, τα πράγματα μπαίνουν στις θέσεις τους. Κατ αρχάς, κάθε κεφαλαιοκρατική εθνική οικονομία αποτελείται από τρεις, διακριτούς, τομείς, τον ιδιωτικό (νοικοκυριά και επιχειρήσεις), τον δημόσιο και τον εξωτερικό τομέα. Όπως γνωρίζουμε, από τις συμβολές των Μ. Kalecki και J. Μ. Keynes, αλλά και από τα ιστορικά δεδομένα, η υπέρβαση κάθε βαθιάς (ιδίως) ύφεσης έχει ως αναγκαία συνθήκη το να λειτουργήσει ένας, τουλάχιστον, εξ αυτών των τομέων ως «ατμομηχανή», δηλαδή να αναλάβει και να καθοδηγήσει την τόνωση της συνολικής ενεργού ζητήσεως. Τέλος, αυτή η τόνωση επιτυγχάνεται, στη γενική περίπτωση, μέσω δημοσιονομικών, νομισματικών, συναλλαγματικών, εισοδηματικών, εμπορικών και διαρθρωτικών πολιτικών (όπως η βιομηχανική πολιτική). Δεδομένης, όμως, της συμμετοχής της 1. Σύμφωνα με τον ιδρυτή της Alfred Jarry ( ). η «' Patnplnjsique» (γράφεται με απόστροφο πριν από τη λέξη και προέρχεται από παραφθορά του «τά έπΐ τά φυσικά») είναι: (0 η επιστήμη των φανταστικών λύσεων, η οποία αποδίδει συμβολικά στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των πραγμάτων και των εν εξελίξει διαδικασιών τις ιδιότητες που περιγράφονται από την «κατ αξίαν ιδιότητά τους» {«virlualili»). κατ επέκτασιν (ϋ) η μελέτη των νόμων, οι οποίοι διέπουν τις εξαιρέσεις (και όχι τις συστηματικότητες) και. άρα. (iii) η περιγραφή και εξήγηση ενός σόμπαντος συμπληρωματικού ως προς το υπάρχον. το οποίο κανείς μπορεί ή. ίσως, πρέπει να δει. [ 123 ]

125 Δ. ΚΑΛΤΣΠΝΗϋ. (-). ΜΛΙΜΟΛΙ Ιϋ. Κ. IΙΛΙ ΙΟΥΛΗΣ χώρας στην ΟΝΕ αυτά τα εργαλεία είτε δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε μπορούν να χρησιμοποιηθούν οριακά, τρόπος του λέγειν, και στρεβλωμένα, όπως, για παράδειγμα, η δημοσιονομική πολιτική, η οποία περιορίστηκε ακόμα πιο ασφυκτικά με τη «Συνθήκη Δημοσιονομικής Σταθερότητας» (τέθηκε σε ισχύ στην αρχή του έτους 2013) και, αντιστοίχως, η εισοδηματική πολιτική, η οποία δεν δύναται παρά να ασκείται μονομερώς, δηλαδή εις βάρος των μισθωτών εργαζομένων.1 Από την άλλη πλευρά, δηλαδή από εκείνη της τρέχουσας, πραγματικής κατάστασης των ως άνω τομέων της ελληνικής οικονομίας, έχουμε τα εξής: Ο επιχειρηματικός τομέας βρίσκεται σε δεινή θέση, αποστραγγίζεται με φόρους και εμφανίζει, ως σύνολο, περιορισμένες προοπτικές κερδοφορίας. Ο δημόσιος τομέας είναι φορτωμένος με χρέη, ενώ αποδιαρθρώνεται περαιτέρω μέσω της ασκούμενης συσταλτικής «πολιτικής των Μνημονίων». Παρά την εσωτερική υποτίμηση, η οποία οδηγεί (όταν και όποτε οδηγεί) σε έμμεση και βραδεία αύξηση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας (και όχι, όπως η εξωτερική-νομισματική υποτίμηση, σε άμεση και ταχεία αύξηση αυτής), ο εξωτερικός τομέας δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί. Πέραν όσων ήδη αναφέρθηκαν στα αμέσως προηγούμενα (παράγραφος III.7), η αδυνα 1. Ένα κάπως παλαιό, αλλά χαρακτηριστικό, παράδειγμα ανάγεται στο έτος όταν η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση της ΝΔ μείωσε τους συντελεστές φορολόγησης των ανωνύμων εταιρειών από το 35% στο 25%. σε προσπάθεια αντιστάθμισης της ισχυρά μειούμενης ενεργού ζητήσεως. στην μετά τα «Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης»-Ολυμπιακούς Αγώνες εποχή. [ 124 ]

126 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ μία του συναρτάται με άλλους τρεις παράγοντες, οι οποίοι σχετίζονται περισσότερο με όσα αναφέρθηκαν στην Ενότητα II του παρόντος: 0 Χρησιμοποιεί το ευρώ, δηλαδή ένα από τα «σκληρότερα» νομίσματα της παγκόσμιας οικονομίας. Ας αναλογιστούμε ότι, κατά την περίοδο , ο μέσος ετήσιος ρυθμός ονομαστικής διολίσθησης της δραχμής ως προς το δολάριο ΗΠΑ ήταν της τάξης του 10% (από 43:1 σε 309:1), ως προς το γερμανικό μάρκο ήταν, επίσης, 10%, ως προς την ιταλική λιρέτα ήταν 6% και, τέλος, ως προς το ECU ήταν 8%. Αυτοί οι ρυθμοί δεν απέκλιναν κατά πολύ από τους αντίστοιχους διαφορικούς ρυθμούς πληθωρισμού της ελληνικής οικονομίας και, έτσι, η διεθνής ανταγωνιστικότητα της τελευταίας (σε πραγματικούς όρους, δηλαδή σε όρους πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας) παρέμενε εντός αντιστοίχως στενών ορίων διακύμανσης. Αντιθέτως, κατά την περίοδο , ο μέσος ετήσιος ρυθμός ονομαστικής ανατίμησης του νομίσματος, το οποίο χρησιμοποιεί η ελληνική οικονομία, ως προς το δολάριο ήταν 7%. ενώ ο ετήσιος ρυθμός πληθωρισμού της (βάσει του «Εναρμονισμένου Δείκτη Τιμών Καταναλωτή») ήταν συστηματικά μεγαλύτερος, στο εύρος του 1% με 2%, από τον ευρωζωνικό (όπως και από εκείνους της ΟΝΕ. των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας). Τέλος, κατά την εκτός ευρώ περίοδο , το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών της ελληνικής οικονομίας κυμάνθηκε μεταξύ 0,1% του ΑΕΠ (έτος 1994) και 8% (έτος 2000), ενώ κατά την εντός ευρώ περίοδο [ 125 ]

127 Α.ΚΑΛΤΣίΙΝΗΪ. (-). ΜΛΙΜΟΛΙ Ιϋ Κ. ΙΙΛΙΙΟΤΛΗΣ 2008 κυμάνθηκε μετάξι> 7% (έτος 2002) και 15% (έτος 2008), με μέση τιμή το 9%. 0 Η συναλλαγματική πολιτική υπάγεται στην ΕΚΤ και όχι στην ΤτΕ. Επομένως, κάθε ανατίμηση του ευρώ έρχεται σε αντίφαση με την πολιτική της εσωτερικής υποτίμησης, ενώ κάθε υποτίμησή του επιβαρύνει το μη συνημμένο σε ευρώ εξωτερικό χρέος της ελληνικής οικονομίας, το οποίο μπορεί να αποτελεί πολύ μικρό ποσοστό του συνολικού χρέους της, αλλά, λόγω των περιστάσεων, οι επιπτώσεις δεν είναι και τόσο αμελητέες. 0 Ανταγωνίζεται τους πολύ πιο παραγωγικοτεχνικά προηγμένους εξωτερικούς τομείς άλλων ευρωζωνικών οικονομιών βάσει οιονεί απολύτων (τουλάχιστον) πλεονεκτημάτων κόστους, όσον αφορά το διακλαδικό εμπόριο, και «αποδόσεων κλίμακας», όσον αφορά το ενδοκλαδικό εμπόριο. Σε τελική ανάλυση, επομένως, η «πολιτική των Μνημονίων» δύναται να θεωρηθεί απόπειρα αντιμετώπισης πλέγματος ζητημάτων, εκ των οποίων αυτό της διεθνούς ανταγωνιστικότητας κατέχει την κομβική θέση, μέσω τριών «εργαλείων»: Συσταλτικής δημοσιονομικής πολιτικής. Εισοδηματικής πολιτικής εις βάρος των μισθωτών. Αποδιάρθρωσης της αγοράς εργασίας και του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, η οποία -ευσχήμωςαποκαλείται «διαρθρωτική πολιτική ή μεταρρύθμιση». Σύμφωνα, όμως, με ποσοτικές εκτιμήσεις μας των σραφφαϊανών πολλαπλασιαστών ζήτησης της ελληνικής I 126 ]

128 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ οικονομίας του έτους 2010, για κάθε 1 εκατ. ευρώ μείωσης της ζήτησης για εμπορεύματα του: Πρωτογενή τομέα: το συνολικό προϊόν της οικονομίας μειώνεται κατά 1,05 εκατ. ευρώ, η απασχόλησή της κατά 57 εργαζομένους και οι εισαγωγές της κατά 0,29 εκατ. ευρώ. Βιομηχανικού τομέα: το συνολικό προϊόν της οικονομίας μειώνεται κατά 0,74 εκατ. ευρώ, η απασχόλησή της κατά 20 εργαζομένους και οι εισαγωγές της κατά 0,58 εκατ. ευρώ. Τομέα των Υπηρεσιών, το συνολικό προϊόν της οικονομίας μειώνεται κατά 1,22 εκατ. ευρώ, η απασχόλησή της κατά 27 εργαζομένους και οι εισαγωγές της κατά 0.27 εκατ. ευρώ. Δημοσίου τομέα: το συνολικό προϊόν της οικονομίας μειώνεται κατά 1,55 εκατ. ευρώ, η απασχόλησή της κατά 41 εργαζομένους και οι εισαγωγές της κατά 0,28 εκατ. ευρώ. Από την όλη ανάλυσή μας αντλούνται, χωρίς την ελάχιστη αμφιβολία, δύο συμπεράσματα, όπου το ένα έχει αρνητικό πρόσημο και το άλλο θετικό: Το Αρνητικό: Η «πολιτική των Μνημονίων» ήταν (και είναι) πολιτική (ϊ) στόχευσης επί των «διδύμων ελλειμμάτων» διά ισχυρής απομείωσης της συνολικής ενεργού ζητήσεως. και (ϋ) περαιτέρω προώθησης της νεοφιλελεύθερης αποδιάρθρωσες των αγορών και του κοινωνικού κράτους, η οποία βρίσκεται, βεβαίως, σε εξέλιξη εδώ και τρεις δεκαετίες. Το κατά σειρά πρώτο σκέλος επιβλήθηκε από την «ανάγκη» επαναπροσαρμογής της ελληνικής οικονομίας στα ευρωζωνικά [ 127 ]

129 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΗί. C-). ΜΛΙΜΟΛΙ Ι ϊ. Κ. ΙΙΑΓΙΟΤΛΗΣ πρότυπα. Το δεύτερο σκέλος βασίστηκε στην αναγόρευση αυτής της «ανάγκης» σε -γενικά και αόριστα- «κρίση» και. εν συνεχεία, από τη θεώρηση της όλης κατάστασης ως ευκαιρία ραγδαίας μεταβολής των κοινωνικών-ταξικών ισοζυγίων ισχύος, ως ευκαιρία εκβάθυνσης της ευρωπαϊκής «ολοκλήρωσης». Αυτή η πολιτική δεν μπορούσε παρά να οδηγήσει και όντως οδήγησε, εντός -σχεδόν- τριών ετών ( ), σε: 0 Τπερβαίνουσα το 22% ύφεση (σε σταθερές τιμές του έτους 2010). 0 Τπερβαίνουσα το 27% ανεργία. 0 Νέο δανεισμό για την εξυπηρέτηση, και μόνο, παλαιότερου δανεισμού. ο Εκποιήσεις και υποθηκεύσεις δημόσιων και ιδιωτικών περιουσιακών στοιχείων. 0 Ανοδο του ποσοστού των μη εξυπηρετούμενων τραπεζικών δανείων (ιδιωτών και επιχειρήσεων) στα συνολικά τραπεζικά δάνεια, από το 9% στο 32%.' ο Μείωση των εισαγωγών κατά 15,5% ως αποτέλεσμα της συρρίκνωσης της όλης ελληνικής οικονομίας (εκτιμάται ότι περί το 30%-40% της μείωσης 1 1. Για το έτος 2015 και αναφορικά με τις τέσσερις μεγάλες τράπεζες. το ποσοστό είναι 44% ή, σε απόλυτους όρους, περί τα 103 δισ. ευρώ. Για το σύνολο της ΕΖ αυτά τα δάνεια εκτιμώνται σε 900 δισ. ευρώ, εκ των οποίων τα 370 δισ. ευρώ είναι σε ιταλικές τράπεζες (ακολουθούν οι πορτογαλικές), ενώ ως ποσοστά επί των συνολικών δανείων είναι αισθητά μεγαλύτερα στην Κύπρο και στην Ελλάδα. Στην εντός ευρώ Γερμανία, το εν λόγω ποσοστό μειώνεται συνεχώς, με εξαίρεση την περίοδο και είναι στο εύρος του 2.5%-5.5% (σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας). [ 128 )

130 ΜΙΠΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Γ.ΞΟΔΟΤ ΛΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ των εισαγωγών οφείλεται στη μείωση επενδυτικού και μηχανολογικού εξοπλισμού). Το Θετικό. Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας, με πρώτο ιδίως στόχο τη συμπίεση της πραγματικής ανεργίας και τη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των μισθωτών, είναι αδύνατον να λάβει χώρα εντός του παρόντος κλωβού μόνιμης υπότασης. Για τα συμφέροντα της συντριπτικής πλειονότητας του ελληνικού λαού, η παραμονή στην ΕΕ-ΕΖ αποδείχθηκε τακτική χωρίς στρατηγική και απολύτως ασυμβίβαστη με την απελευθέρωση από το βρόχο των «Μνημονίων». Άρα. το ζήτημα της ανάπτυξης πρέπει να τεθεί σε τελείως διαφορετική βάση διά της άμεσης ανάκτησης όσο δυνατόν περισσότερων εργαλείων πολιτικής και υλοποίησης προγράμματος (ΐ) καταλλήλως στοχευμένης ανακατανομής και. ταυτοχρόνως, τόνωσης της ενεργού ζητήσεως και, περαιτέρω, (ϋ) περιορισμού των διαρροών στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας. Τέλος, όχι μόνο δεν θα πρέπει να διαφύγουν, αλλά έχουν ιδιαίτερη σημασία, και για τη συνέχεια του παρόντος κειμένου, τα εξής: Η ως άνω παρατηρούμενη υψηλή μείωση του συνολικού αριθμού των εργαζομένων, συνεπεία μείωσης της ζήτησης των προϊόντων του πρωτογενή τομέα της ελληνικής οικονομίας, σε συνδυασμό με την αντίστοιχη. σχετικά μικρή μείωση του συνολικού προϊόντος της οικονομίας, ήτοι 1,05/57, αποτελεί ένδειξη της - συγκριτικά- ιδιαίτερα χαμηλής παραγωγικότητας σε αυτόν τον τομέα. Αυτή η σημαντική ένδειξη ενισχύεται από την περαιτέρω ανάλυση των ευρημάτων μας [ 129 ]

131 Δ. ΚΛΛΤΣΙΙΝΗΣ C-). ΜΛΙΊΟΛΙΙ>:. Κ. ΙΙΛ ΙΙΟ ΪΛ Η (για παράδειγμα, εκ των 57 εργαζομένων οι 49, ή ποσοστό 86%, εργάζονται σε αυτόν τον τομέα), στην οποία δεν είναι δυνατόν να υπεισέλοουμε εδώ. Όπως είχαμε προειδοποιήσει, πριν από πέντε χρόνια, ο δημόσιος τομέας της ελληνικής οικονομίας εμφανίζει πολύ ευνοϊκούς, συγκριτικά, πολλαπλασιαστές και, επομένως, η συνολική ύφεση της ελληνικής οικονομίας θα είναι πολύ περισσότερο βαθιά από ό,τι λέγεται ή πιστεύεται, δηλαδή θα είναι της τάξης του 29%.' Αφήνοντας στην άκρη τις εκτιμήσεις διαφόρων ελληνικών πλευρών, οι οποίες ήταν -απλώς- ανύπαρκτες, αυτό το ποσοστό υπερέβαινε κατά πολύ τις αρχικές εκτιμήσεις των ιεροφαντών του ΔΝΤ, τις οποίες, ωστόσο, οι ίδιοι αναθεώρησαν -αρκετά- αργότερα (Οκτώβριος 2012). Στο μεταξύ, όμως, τα συσταλτικά μέτρα είχαν ήδη επιβληθεί, ενώ ακόμα και έπειτα από την προαναφερθείσα ανακοίνωση αναθεώρησης, η κατεύθυνση και η ένταση της εφαρμοζόμενης πολιτικής δεν μεταβλήθηκε. Ούτε στο ελάχιστο! 10. Στα Νύχια Μπαίνει το Κατράμι Ο παράγοντας σταθερής επενέργειας «πίσω» από την ολοκληρωτική κατάρρευση της Ελλάδας ήταν η συμμετοχή της στην ευρωπαϊκή πόλωση, αλλά και ο με κάθε -ορατό και αδιόρατο- μέσο εγκλωβισμός της σε αυτήν, μετά την εκδήλωση των πρώτων έντονων κρισιακών 1 1. Μαριόλης. Ο. (2011). «Η Οικονομική Πολιτική Εντός και Εκτός Ευρώ». Εισήγηση στην εκδήλωση: «Στάση Πληρωμών: Οι Επόμενες Ώρες», η οποία είχε διοργανωοεί από το «Μέτωπο Αλληλεγγύης και Ανατροπής», στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ στην Αθήνα. 26 Σεπτεμβρίου ]

132 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΗΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ περιπλοκών και των επακόλουθων διεθνικών, τριμερών παρεμβάσεων. Η εν λόγω συμμετοχή, η συμμετοχή σε ένα διεθνικό παίγνιο απολύτως ανοικτού κεφαλαιοκρατικού ανταγωνισμού, ερχόταν και έρχεται σε αντίθεση με το διττό έλλειμμα διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας: Παραγωγικοτεχνικό χάσμα ως προς τις περισσότερες ευρωζωνικές οικονομίες. Αποτελεί δομικό ζήτημα που δύναται να επιλυθεί μόνο μακροχρονίως με σχεδιομετρικό προστατευτισμό, βιομηχανική πολιτική, αναπτυξιακά προσανατολισμένη δημοσιονομική πολιτική, παραγωγικές επενδύσεις και, τελικά, διατομεακή αναδιάρθρωση της παραγωγικής βάσης. Σωρευτική απώλεια διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Ανάγεται, τελικά, στη χρήση ενός από τα πιο «σκληρά» νομίσματα του διεθνικού συστήματος και δύναται να επιλυθεί βραχυχρονίως μέσω εξωτερικής-νομισματικής υποτίμησης. Όμως, ακόμα και θεωρητικά μιλώντας, τόσο η μία όσο και η άλλη δυνατότητα επίλυσης δεν υφίστανται εντός της ευρωπαϊκής πόλωσης και, επομένως, η έξοδος από αυτήν αποτελεί την ελάχιστη αναγκαία συνθήκη. Οι καθαρές μεταβιβάσεις εισοδήματος από την ΕΕ, από τη μία πλευρά, και η δυνατότητα χαμηλότοκου εξωτερικού δανεισμού, από την άλλη πλευρά, κάλυπταν, σε όχι αμελητέο βαθμό αλλά και έως εκείνου του σημείου που αποδείχτηκε, αναπόφευκτα, οριακό, τα ελλείμματα του ελληνικού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και, αντιστοίχως, συνέθεταν πολύχρωμα είδωλα καταναλωτικής ευμάρειας για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού (της τάξης, ας πούμε, των 2/3). Την ίδια ακριβώς στιγμή [ 131 ]

133 Δ. ΚΑΛ'ΓΣΠΝΗΣ. Θ. ΜΛΙΜΟΛΙΙΪ. Κ. 11ΛΙΙΟΤΛΗΣ ωστόσο, στρέβλωναν και υπέσκαπταν τα παραγωγικά θεμέλια της χώρας. Μετά δε την δη διεύρυνση της ΕΕ (κατά το έτος 2004), οι καθαρές μεταβιβάσεις άρχισαν να μειώνονται συστηματικά και. σήμερα, αντιστοιχούν στο 1,5%, περίπου, του ελληνικού ΑΕΠ. Εάν, μάλιστα, επιτευχθεί, έως το έτος 2018, ο σχεδιαζόμενος στόχος για δημοσιονομικό πλεόνασμα της τάξης του 3,5%. το οποίο θα χρησιμοποιείται, δηλαδή, για την εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους της, τότε η Ελλάδα θα μετατραπεί, για πρώτη φορά μετά την ένταξή της, σε δότρία χώρα, μεταβιβάζουσα εισόδημα της τάξης του 2% του ΑΕΠ της (ή, σχεδόν, 4 δισ. ευρώ ανά έτος) στους «εταίρους της». Με άλλα λόγια, η Ελλάδα θα σημειώσει το εξής πρωτοφανές κατόρθωμα: να πληρώνει προκειμένου να συμμετέχει σε μία διεθνική διαδικασία, η οποία δεν οδηγεί παρά στην περαιτέρω αποσάθρωσή της. Τον Ιούνιο του 1945, ο Νίκος Ζαχαριάδης, στην εισήγησή του στη 12η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, υπογράμμιζε: [Η ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας] στηρίζεται σε μία άλυτη αντινομία, που προκαθόριζε και την κατάρρευση και την αποτυχία της. Σκοπός της Μεγάλης Ιδέας ήταν να φτιάσει μία Μεγάλη Ελλάδα, που να μπορεί να ζήσει μόνη της. Μα για να φτάσει αυτού, έπρεπε η τότε Ελλάδα να είναι αρκετά ισχυρή για να μπορέσει να φέρει σε τέλος ένα τόσο μεγάλο έργο. Έπρεπε δηλαδή η Μεγάλη Ιδέα να ξεκινήσει απ το σημείο όπου σκόπευε να φτάσει. Αυτή η βασική αντινομία της και τη χαντάκωσε τελικά. Επειδή η Ελλάδα έπρεπε να είναι γερή για να πραγματοποιήσει τη Μεγάλη Ιδέα, και επειδή όμως η Ελλάδα ήταν αδύνατη, έψαχνε να βρει [ 132 ]

134 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ τη δύναμη στους δανεισμούς απ το εξωτερικό, που μεγάλωσαν και διαιώνισαν την καθυστέρηση της.1 Η ίδια άλυτη αντινομία διαπέρασε και την ύστερη Μεγάλη Ιδέα, δηλαδή εκείνη της «Ισχυρής Ελλάδας σε μια ισχυρή Ευρώπη»; θα έπρεπε να ξεκινήσει από το σημείο όπου σκόπευε να φτάσει και γ ι αυτό αποσυντέθηκε. Οφείλουμε, όμως, να παραδεχθούμε ότι και αρκετά διαδεδομένες «ετερόδοξες» Μεγάλες Ιδέες αποδείχθηκαν, ομολόγως, ά-τοπες. Η αναβίβαση κέντρων λήψης αποφάσεων στο υπερεθνικό επίπεδο δεν συμβάδισε, και ούτε ήταν δυνατό να συμβαδίσει, με μια αντίστοιχη, «συμμετρική» υπερεθνική αναβίβαση των ανά χώρα διεξαγόμενων κοινωνικο-πολιτικών διεκδικήσεων 1. Ζαχαριάδης. Ν. (1945) Εισήγηση στη 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ ( ). στο: Ν. Ζαχαριάδης (2011). Ιστορικά Διλήμματα. Ιστορικές Απαντήσεις. Άπαντα τα Δημοσιευμένα Έρευνα-Ιστορική Επιμέλεια: Γ. Πετρόπουλος, Αθήνα. Καστανιώτης. σελ Η ιδεολογία της «Μεγάλης Ιδέας», αν και κατέρρευσε τον Αύγουστο του με το τέλος του «Ελληνοτουρκικού Πολέμου ». αναζωπυρώθηκε κατά τα πρώτα χρόνια του τέλους του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Τότε, υποστηρίχοηκε από ορισμένους οικονομολόγους και πολιτικούς παράγοντες ότι η λύση των επειγόντων οικονομικών προβλημάτων της χώρας πρέπει να περιλαμβάνει την εδαφική επέκτασή της. Σε αυτήν την άποψη αντιτάχοηκε εξαρχής ο Ζαχαριάδης. ενώ η περαιτέρω, αναλυτική και έμπρακτη κριτική της αναπτύχθηκε με το βιβλίο του Μπάτση (1947. ό.π.). Η κεντρική θέση των Ζαχαριάδη-Μπάτση ήταν ότι «η Ελλάδα κατέχει όλες τις εσωτερικές δυνατότητες για μία οργανική πηγαία, οικονομική και ολόπλευρη ανάπτυξη, σπάζοντας με τις ίδιες της δυνάμεις τα δεσμά. εσωτερικά και ξενικά, που την καθηλώνουν στο μαρασμό, την εξαθλίωση. την πισωδρόμηση» (Ζαχαριάδης ό.π.). [ 133 ]

135 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΗΪ. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΙ\Σ και αγώνων των μισθωτών εργαζομένων και αγροτών. Αντιθέτως, η αναβίβαση της λήψης αποφάσεων επέτυχε να εμφανίσει τους ανά χώρα διεξαγόμενους αγώνες από ανεδαφικούς έως άνευ αντικειμένου. Παραλλήλως δε, άρχισαν να αναπτύσσονται ή, καλύτερα, να ανασύρονται από τα φαιά σκευοφυλάκια των αρχών του περασμένου αιώνα «θεωρίες» αναγόρευσης, αφ ενός, της τρέχουσας «Δεύτερης Παγκοσμιοποίησης-ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης» σε αντικειμενικά προοδευτική διαδικασία εκδίπλωσης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και, αφ ετέρου, κάθε εγχειρήματος διάρρηξης αυτής σε αναχρονιστική ή οπισθοδρομική εθνική αναδίπλωση. Όσο σίγουρο είναι ότι, στην/ον σύγχρονο αναγνώστη, τα ονόματα, ας πούμε, των Χένριχ Κούνωφ ( ) και Γκεόργκι Λεονίντοβιτς Πιατακόφ ( πιο γνωστός ως Π. Κιέβσκι) λένε από λίγα πράγματα έως τίποτε, άλλο τόσο σίγουρο είναι ότι διαθέτει επαρκώς καλή εικόνα για τον πυρήνα των ξαναζεσταμένων «θεωριών». Αρκετά ενδεικτικά, η αείμνηστη Έλλη Παππά όρισε, ήδη το 1998, το υπ αριθμόν 1 «Ευρω-Αριστερό Άρθρο Πίστεως», και είναι πολύ αμφίβολο εάν, έκτοτε, η ομόλογη διανόηση κατόρθωσε, παρά τις άοκνες προσπάθειές της, κάτι να προσθέσει σε ή να αφαιρέσει από αυτό: Ο καπιταλισμός τραβάει το δρόμο του ούτως ή άλλως. Και να είναι αντίθετη η Αριστερά, τι θα κάνει; Θα τον σταματήσει; Κι η Ελλάδα εκτός ΟΝΕ, τι να γίνει; Αλβανία; Πιστεύω ότι η πολιτική που λέει όχι στην ΕΕ είναι αντιδραστική. Δεν νομίζω ότι κανένας μαρξιστής, ούτε και ο Μαρξ θα έλεγε όχι. (Από συνέντευξη της Ε. Παππά στο περιοδικό Έψιλον. 24 Μαΐου 1998) [ 134 ]

136 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Εάν σε έναν κόσμο, ο οποίος αποτελείται μόνο από έθνη-κράτη, η διάρρηξη της ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης δεν έχει, κατ αρχήν και κατ αρχάς, εθνική μορφή, τότε τι μορφή δόναται να έχει; Γιατί, επιπλέον, οι φορείς του εμπροσθοδρομικού Απολύτου Πνεύματος της εποχής μας επιμελώς αποφεύγουν να πλησιάζουν -με κάποιο, ελάχιστα έστω, συγκεκριμένο τρόπο- τον προσδιορισμό τόσο της μορφής όσο και του περιεχομένου που οφείλει, έστω κατά εκείνους, να έχει αυτή η διάρρηξη; Τέλος, αφού αναφερόμαστε σε μία υπερβατολογική συζήτηση, ας δώσουμε ένα αντίστοιχο, παράδειγμα: εάν, όπως διαυγώς αποφαίνεται Το Πράσινο Βιβλίο της λεγόμενης Τζαμαχιρία (: «Δημοκρατία των Μαζών»), «η ανθρωπότητα θα παραμένει καθυστερημένη όσο είναι ανίκανη να εκφράζεται σε μία. ενιαία, γλώσσα», τότε γιατί, αν και δεν προτείνεται από το ίδιο αυτό βιβλίο, εμείς να μην αφοσιωθούμε στη σύσταση ενός par excellence βαγκαρντιστικού κινήματος για την παγκόσμιαενιαία γλώσσα; «0 μπούσουλας είναι που στρέφει ή το καράβι»; Αυτές οι «θεωρίες» δεν αντέχουν στην ελάχιστη λογική δοκιμασία, και ό,τι αξίζει είναι να κοιτάξουμε ενάντια και πέρα. Ένα, λοιπόν, από τα πλέον ακανθώδη ζητήματα για τον ενεργό Ιστορικό Γλισμό συμπυκνώνεται στο ερώτημα: γιατί το σοσιαλιστικό κίνημα δεν κατόρθωσε να εδραιωθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ενώ κάλλιστα μπορεί να υποστηριχθεί ότι. σε συμφωνία με τον ίδιο τον Ιστορικό Υλισμό, υπήρχαν ορισμένες, βασικές, αντικειμενικές προϋποθέσεις; Από τις όχι πολλές απαντήσεις που έχουν δοθεί, η λιγότερο, ίσως, γνωστή, στο πλατύ κοινό, είναι εκείνη που προσέφερε, από το έτος 1906 και χωρίς να παραβλέπει [ 135 ]

137 V ΚΑΛΊΤΠΝΗϋ. (-). Μ AIM ΙΟΛΙΙΐ:. K. ΙΙΛΙΙΟΤΛΗΧ άλλες πλευρές του ζητήματος, ο -μη ιστορικοϋλιστής- Werner Sombart, και η οποία αποδίδεται ως ακολούθως: η «ελευθερία» μετακίνησης εμπορευμάτων, χρηματικών κεφαλαίων και εργαζομένων διαμόρφωσε μια εργατική τάξη η οποία δεν μπορούσε παρά να άγεται από τις γεωγραφικές-περιφερειακές «κυκλικές» διακυμάνσεις (επέκτασης-ύφεσης) της διαδικασίας επισώρευσης κεφαλαίου. Ως εκ τούτου, εμφάνισε υψηλή διαπολιτειακή κινητικότητα, αναζητώντας ευνοϊκότερες συνθήκες πώλησης της παραγωγικής δύναμής της και ποτέ δεν αποτέλεσε σταθερό πληθυσμό κάποιου συγκεκριμένου τόπου.1 Ένα βαρέλι κατράμι με δύο κουταλιές μέλι. Η μία, δηλαδή οι καθαρές μεταβιβάσεις από την ΕΕ, ήταν απτή αλλά, αφού εκπλήρωσε τον προϋπολογισμένο ρόλο της, μετατράπηκε σε φαρμακεία, και η άλλη, δηλαδή τα περί ευαγγελιστικά επερχόμενων ευρω-αγώνων, ήταν και παρέμεινε στην «αριστερή σφαίρα» της φαντασίωσης. Δεν είναι άλλη η αλήθεια ενώπιον της οποίας βρίσκεται η Ελλάδα με επικεφαλής τους μισθωτούς εργαζομένους της. Είτε «η λαμαρίνα όλα τα σβήνει» είτε «εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης». 1. Βλέπε Sombart. W. ([1906] 1976). Win/ is There No Socialism in the United States?. London. Macmillan. [ 136 ]

138 IV. ΔΙ-ΕΞΟΔΟΣ ΚΑΙ ΝΟΠ 1. Η Διαπραγμάτευση Η κατόπιν αναλυτικά προετοιμασμένων (άρα. μη μακρόσυρτων) και απολύτως ανοικτών (ως προς τη δημόσια σφαίρα) διαπραγματεύσεων έξοδος από την Ευρωζώνη αποτελεί την «καλύτερη πρώτη επιλογή».' Αυτή η διαδικασία: Περιορίζει αισθητά τους αστάθμητους παράγοντες, οι οποίοι αντικειμενικά ενέχονται κατά και μετά από μία έξοδο. Συμβάλλει στην επαύξηση της συνολικής ετοιμότητας του ελληνικού λαού έναντι των όποιων δυσκολιών ενδέχεται να εμφανιστούν στη συνέχεια. Προάγει τη διεθνή, λαϊκή και μη, υποστήριξη προς την Ελλάδα. Διεκπεραιώνεται από δύο συμβούλια ειδικών, υπαγόμενα στην και συντονιζόμενα από την ελληνική κυβέρνηση. Το ένα συμβούλιο εξειδικεύεται στις διαπραγματεύσεις, ενώ το άλλο έχει -ήδη- καταρτίσει το προς διαπραγμάτευση πρόγραμμα της ελληνικής οικονομίας, αξιολογεί (και ποσοτικά), τις προτάσεις της άλλης πλευράς (ή πλευρών) και, τέλος, αντιπροτείνει Για τη νομική διάσταση του ζητήματος, βλέπε Μηλιαράκης. Π. (2016), «Νομικά Ζητήματα Μετάβασης στο Εθνικό Νόμισμα εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Εισήγηση στο συνέδριο: «Ευρωζώνη. Λαϊκή Κυριαρχία και Εθνικό Νόμισμα», του «Μαρξιστικού Χώρου Μελέτης και Έρευνας». Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιανουάριου 2016, [ 137 ]

139 Δ. ΚΑΛΤΣΠΝΙΙΣ. (->. ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ Κ.ΙΙΑΙΙΟΎΛΗΣ Εκτιμούμε ότι, με τα τρέχοντα, τουλάχιστον, δεδομένα, οι μίνιμουμ απαιτήσεις της ελληνικής πλευράς πρέπει να είναι οι ακόλουθες: Παύση εξωτερικών πληρωμών και διεκδίκηση διαγραφής χρέους. Εκκίνηση της διαδικασίας αναδιάρθρωσης-διαγραφής χρέους με γνώμονα το κριτήριο της «βιωσιμότητάς» του, σε συμφωνία με τη σύνολη οικονομικο-κοινωνική πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης. Υιοθέτηση (ΐ) «ρήτρας ανάπτυξης», για ρυθμούς μεγέθυνσης του ΑΕΠ ίσους ή μεγαλύτερους του 4%, ούτως ώστε να συμπιέζεται αισθητά η ανεργία (υπό τους όρους που εκτέθηκαν στην παράγραφο III.3 του παρόντος), και (Π) «ρήτρας λόγου εξυπηρέτησης του χρέους» όχι μεγαλύτερου του 10%, δηλαδή ο λόγος δαπανών εξυπηρέτησης του χρέους (τόκοι και χρεολύσια) προς εισπράξεις από εξαγωγές (αγαθών και υπηρεσιών) να μην υπερβαίνει αυτό το -εκτιμώμενο με βάση την ελληνική και διεθνή ιστορική εμπειρία- ύψος.' Παροχή ρευστότητας από την ΕΚΤ στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα, έως τη μετάβαση στο νέο νόμισμα, και υποστήριξη της νέας, χαμηλότερης, συναλλαγματικής ισοτιμίας, έως την εμφάνιση δειγμάτων ευσταθούς ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας, σε συμ Για την περίοδο , οι μέσες ετήσιες δαπάνες εξυπηρέτησης του χρέους εκτιμώνται σε 19 δισ. ευρώ, οπότε σε όρους των εξαγωγών του έτους 2014 αυτός ο τόσο κρίσιμος, αλλά και παραδόξως (;) λησμονημένος, δείκτης ανέρχεται στο 32%. Περαιτέρω. σχετικά με το ζήτημα της διαγραφής χρέους, βλέπε ό.τι λέγεται στο τέλος του Παραρτήματος II του παρόντος. [ 138 ]

140 ΜΙ-ΊΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ φωνία με τους στόχους της εθνικά ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής (βλέπε την παράγραφο II.2.1.).' Μη ένταξη του νέου νομίσματος στο «Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών II» ή σε οποιοδήποτε νέο, ad hoc εναλλακτικό σύστημα προταθεί από την απέναντι πλευρά. Εφαρμογή συστήματος «ρητρών εξαίρεσης» για την άσκηση στοχευμένων πολιτικών 0) αγροτικής και βιομηχανικής ανάπτυξης, με απελευθέρωση της ελληνικής αγροτικής πολιτικής από ποσοστώσεις, και (Η) αύξησης της απασχόλησης, βάσει εμπεριστατωμένου μακροχρονίου προγράμματος (της τάξης των πέντε ετών). Όσον αφορά, ιδίως, το σκέλος της βιομηχανικής ανάπτυξης, η έμφαση οφείλει να δοθεί στην κάλυψη των κύριων εμπορευματικών διαρροών στην ελληνική οικονομία (Πίνακας 3 του παρόντος).12 Τέλος, οι «ρήτρες εξαίρεσης» θα πρέπει να περιλαμβάνουν όσο το δυνατόν περισσότερες μορφές δασμολογικών και μη δασμολογικών παρεμβάσεων (επιδοτήσεις εξαγωγών, αξίωση ελάχιστου εγχώριου μεριδίου παραγωγής, ποσοστώσεις εισαγωγών, προμήθειες Δημοσίου). Ωστόσο, αυτές θα μπορούσαν να αντισταθμιστούν, σε ορισμένο βαθμό, με συμφωνίες για μεταφορά τεχνογνωσίας και τεχνολογίας μέσω εγχωρίων συμπαραγωγών με αλλοδαπές επιχειρήσεις. Το σύστημα ρήτρες εξαίρεσης-συμπαραγωγές 1. Το τελευταίο προϋποθέτει την επιβολή φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων και τη δυνατότητα νομισματικής χρηματοδότησης (ή. αλλιώς, νομισματοποίησης) δημόσιων ελλειμμάτων. Ί. Αυτό επαληθεύεται και από την περαιτέρω ανάλυση της δομής της ελληνικής οικονομίας, η οποία εκτίθεται στη συνέχεια του παρόντος (βλέπε τις παραγράφους IV.3.1 και IV.4). [ 139 ]

141 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΙΊΣ. Μ. ΜΛΙΊΟΛΙ Ι ϊ. Κ. ΙΙΑΠΟΤΛΗΣ προσφέρει, παραλλήλως. βάση για χρήση της μεθόδου των «αμοιβαίων δεσμεύσεων» κατά την αναδιάρθρωση του χρέους. Δηλαδή, αποπληρωμής εξωτερικού χρέους σε εγχώριο νόμισμα και. ως αντάλλαγμα, προσυμφωνημένων εισαγωγών από την πλευρά της Ελλάδας. Δυνατότητα άσκησης εθνικά ανεξάρτητης εμπορικής πολιτικής προς τρίτες χώρες. Η Λαϊκή Μετωπική Κυβέρνηση θα ξεκινήσει τις διαπραγματεύσεις με την ΕΕ έχοντας ξεκάθαρο στόχο: την απαλλαγή της χώρας από την ασφυκτική θηλιά του ευρώ και της ΕΕ, τη διασφάλιση των γενικών εθνικών και λαϊκών συμφερόντων. 0 δρόμος της διαπραγμάτευσης είναι επιλογή, η οποία οφείλει να δείξει στη διεθνή κοινότητα τη -βασιζόμενη σε εθνικό-λαϊκά αλλά και σε αντικειμενικά δεδομένα- βούληση του ελληνικού λαού. Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί, και, για την ακρίβεια, πρέπει να συνυπολογιστεί εκ των προτέρων, το ενδεχόμενο η ΕΕ να επιλέξει γραμμή όξυνσης της κατάστασης. για την οποία ο ελληνικός λαός και η κυβέρνησή του θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά, με την ταχύτατη αναζήτηση νέων οικονομικών εταίρων και εφαρμογή του εναλλακτικού σχεδίου (ή, ακόμα, σχεδίων, αναλόγως των εξελίξεων) αυτόκεντρης οικονομικής ανάπτυξης. Δεν υπάρχει αμφιβολία (δεδομένων των όσων έχουμε υποστηρίξει αναλυτικά στην Ενότητα II του παρόντος κειμένου) ότι ο εγγενώς ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας της ΕΕ και η επακόλουθη επιδίωξη του ευρωενωσιακού κεφαλαίου να συνεχιστεί η υπάρχουσα κατάσταση θέτουν, εκ των προτέρων, συγκεκριμένα, περιορισμένα όρια στην όποια διαπραγμάτευση. Εάν οι διαπραγμα [ 140 ]

142 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Δ1-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ τεύσεις οδηγηθούν σε αδιέξοδο, η ελληνική κυβέρνηση ανακοινώνει αλλαγή νομίσματος σύμφωνα με την αρχή Lex monetae. η οποία ορίζει ότι (ΐ) κάθε κυρίαρχο κράτος επιλέγει το νόμισμα που χρησιμοποιεί και (ΐΐ) οι νομισματικές μονάδες του καθορίζονται από το νόμο αυτού του κράτους. Έτσι, η Ελλάδα εξέρχεται από την ΕΖ, χωρίς χρονοτριβές και με μόνη -λογικά- αναμενόμενη εκκρεμότητα το ζήτημα του χρέους, το οποίο θα πρέπει διευθετηθεί μέσω άλλου, διαφορετικού και με νέους πλέον όρους, γύρου διαπραγματεύσεων. Εάν, τέλος, το αίτημα, για παράδειγμα, περί εθνικής ανεξαρτησίας της νομισματικής πολιτικής ή «ρητρών εξαίρεσης» δεν γίνει δεκτό από την ΕΕ. πράγμα που είναι το σημαντικά πιθανότερο, τότε επιλέγεται η έξοδος και από αυτήν μέσω του Άρθρου 50 της «Συνθήκης της Λισαβόνας». Στις εντός περιθωρίου δύο ετών νομικά προβλεπόμενες διαπραγματεύσεις (εκτός εάν, κατά την παράγραφο 3 του προαναφερθέντος άρθρου, υπάρξει αμοιβαία συμφωνία για χρονική παράταση), η ελληνική πλευρά οφείλει να υπερασπιστεί τις ως άνω στοχεύσεις-πρόγραμμά της, πράγμα που συνεπάγεται ότι, σύμφωνα με τα έως σήμερα ισχύοντα. οι σχέσεις της Ελλάδας με την ΕΕ θα λάβουν τη μορφή είτε της με σημαντικές-δομικές εξαιρέσεις συμμετοχής στον «Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο» είτε, το σημαντικά πιθανότερο, συστήματος Διμερών Συμφωνιών (η δρομολογούμενη έξοδος της Μ. Βρετανίας από την ΕΕ δεν αποκλείεται να οδηγήσει σε μεταβολές δεδομένων).1η εν λόγω διαδικασία είναι I. Ορισμένες, βασικές πληροφορίες για τον «Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο» συγκεντρώνονται στο Παράρτημα IV του παρόντος κειμένου. [ 141 ]

143 Δ. ΚΑΛΤΣΙΙΝΗΣ. (-). ΜΛΝΟΛΙΙ2 Κ. Ι1ΛΓΙ0ΤΛΗΣ αναγκαία, και το αντίστοιχο χρονικό διάστημα των δύο ετών κρίνεται επαρκές, ούτως ώστε η Ελλάδα, αφ ενός, να εξασφαλίσει τη συνέχεια των υφιστάμενων εμπορικών και λοιπών σχέσεών της με την ΕΕ (όπως των δίτ καιωμάτων των Ελλήνων πολιτών που εργάζονται ή κάι σπουδάζουν εκεί) και, αφ ετέρου, να προετοιμάσει, σε συμφωνία με τα δικά της συμφέροντα και στόχους, τις νέες εμπορικές συμφωνίες της καθώς και τις αντίστοιχες νέες οικονομικές πολιτικές της. 2. Το Γενικό Πλαίσιο της ΝΟΠ Με την έξοδο από την ΕΖ-ΕΕ απαιτούνται (ακολούθως, λοιπόν, λαμβάνεται υπόψη η περίπτωση της μη συναινετικής διπλής εξόδου):1 Εθνικοποίηση και αναπτυξιακά προσανατολισμένη συγκεντροποίηση του τραπεζικού συστήματος με πυλώνα την εθνικοποιημένη ΤτΕ. Η ΤτΕ καταρτίζει σχέδια ταμειακής εκτέλεσης του προϋπολογισμού, κυκλοφορίας (εισροής-εκροής) χρήματος στο όλο τραπεζικό σύστημα και μεταβολής της ποσότητας του κυκλοφορούντος στην οικονομία χρήματος, τα οποία επικυρώνονται από τη Βουλή. Η ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος διασυντονίζεται, κατ αρχάς, με τις τιμές και τις ποσότητες των κυκλοφορούντων εμπορευμάτων και το ύψος της «ταχύτητας κυκλοφορίας του χρήματος», λαμβανομένων υπόψη των πιστώσεων και των ληξιπρόθεσμων και συμψηφιζόμενων πληρω 1. Για ορισμένες τεχνικές όψεις-βήματα. τα οποία δεν θίγονται εδώ (σχετικά με τη νομισματική κυκλοφορία, αναδιάρθρωση τραπεζικού συστήματος, ρύθμιση δανείων κ.λπ.), βλέπε Λαπαβίτσας. Μαριόλης και Γαβριηλίδης ( σσ ό.π.). [ 142 ]

144 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Δ1-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ μών. Οι σκοποί της Κεντρικής Τράπεζας υπάγονται σε εκείνους της γενικής εθνικής οικονομικής πολιτικής και, έτσι, συμπεριλαμβάνουν την οικονομική ανάπτυξη και την αύξηση του βαθμού απασχόλησης της εργασίας και του δυναμικού παραγωγής. Τέλος, καίτοι προαπαιτείται ειδική μελέτη, προτείνεται όπως το νέο τραπεζικό σύστημα αποτελείται από μόνο μία τράπεζα επενδύσεων, με τμήματα εξειδικευμένα στους επιμέρους τομείς ή/και κλάδους παραγωγής, και μία τράπεζα καταθέσεων (ταμιευτήριο), με παράλληλη απόσχιση κλάδων-εταιρειών μη συναφών με τραπεζικές εργασίες, οι οποίες ανήκουν σε τραπεζικούς ομίλους (ασφαλιστικές, χρηματοδοτικής μίσθωσης κ.λπ.). Εισαγωγή νέου νομίσματος σε ισοτιμία 1:1, για να αποφευχθεί το «κόστος τιμοκαταλόγου».1 Όλες οι εντός της χώρας πληρωμές, μισθοί, συντάξεις, δάνεια και καταθέσεις (γενικά, κάθε νομισματικό μέγεθος) μετατρέπονται στην ως άνω ισοτιμία. Το ευρώ αποσύρεται εξ ολοκλήρου από την κυκλοφορία, μέσω της ΤτΕ και διά νόμου, έναντι του νέου νομίσματος και εντός ορισμένης χρονικής προθεσμίας (καθοριζόμενης από τις υφιστάμενες τεχνικές δυνατότητες). Η περαιτέρω χρήση του ευρώ εντός των ορίων της ημεδαπής καθίσταται παράνομη, ενώ η παραβίαση της ορισθείσας χρονικής προθεσμίας απόσυρσης συνεπά- Ας σημειωθεί, επειδή εξακολουθούν να υπάρχουν παρεξηγήσεις, ότι το ύψος αυτής της αρχικής ισοτιμίας έχει καθαρά νομιναλιστικό χαρακτήρα. Δύναται να είναι, για παράδειγμα, 1:10" ή 10Γ,:1. Το ύψος 1:1 είναι προτιμητέο μόνο για το λόγο που αναφέροηκε. δηλαδή για την αποφυγή αναγραφής νέων τιμών, μετατροπών κ.λπ. ΓΙάντως. ()α προτιμούσαμε και ένα νέο όνομα για το νόμισμα, όπως, ας πούμε. «Ελλάδιο» ή «Ελευθερία». [ 143 ]

145 Λ. ΚΛΛΐϊΙΙΙΝΙΙϊ:. (-). ΜΑΙ'ΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ γεται κλιμακωτά δυσμενέστερους όρους ανταλλαγής με το νέο νόμισμα. Νομισματική υποτίμηση (βλέπε, στη συνέχεια, την παράγραφο IV.3). Σύσταση μηχανισμού φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων (βλέπε, στη συνέχεια, την παράγραφο IV.5). Αυτές οι ρυθμίσεις στοχεύουν: Στην επανασύζευξη των δύο κρίσιμων, για τη συγκυρία, μορφών μακροοικονομικής πολιτικής, δηλαδή της νομισματικής με τη δημοσιονομική πολιτική. Στη μέσω κρατικής εγγύησης δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης ως προς ένα σχετικά μονωμένο τραπεζικό σύστημα. Στη σύσταση βαθμών ελευθερίας κατά την άσκηση εθνικά ανεξάρτητης και αναπτυξιακής νομισματικής πολιτικής. Στην μεταστροφή της αλλοδαπής και ημεδαπής ζήτησης προς τα εγχωρίως παραγόμενα εμπορεύματα. Στην αύξηση της εθνικής αποταμίευσης (βλέπε την παράγραφο II 1.4). Στην υποστήριξη της ισοτιμίας του νέου νομίσματος. 3. Άμεσες Συνέπειες 3.1. Πληθω ρισμός κόστους και διεθνής ανταγω νιστικότητα Λαμβανομένων υπόψη εναλλακτικών δεικτών διαχρονικής εξέλιξης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας, προ και μετά ευρώ,1καθώς και των 1. Βλέπε, για παράδειγμα, την αναλυτική μελέτη των Hansen. J ]

146 ΜΙ-ΤΙΙΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΤΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ επειγουσών αναπτυξιακών αναγκών αυτής, ενδείκνυται ποσοστό υποτίμησης με «κέντρο» το 40% και «άκρα» τα 30% και 50% (δηλαδή, 1 ευρώ = 1,30 ή 1,50 νέο νόμισμα της Ελλάδας). Εκτιμούμε, επίσης, ότι, ακόμα έως σήμερα, η βραχυχρόνια ελαστικότητα του μέσου πληθωρισμού κόστους (μετρούμενου σε όρους της ακαθάριστης αξίας της εγχώριας παραγωγής - όχι του «Δείκτη Τιμών Καταναλωτή») ως προς την ονομαστική υποτίμηση του ημεδαπού νομίσματος δεν πρέπει να θεωρείται μεγαλύτερη του 0,20.' Επομένως, μία ονομαστική υποτίμηση στο εύρος του 30% με 50%, προκαλεί: Εισαγόμενο μέσο πληθωρισμό κόστους της τάξης του 6% με 10%, αντιστοίχως, για το πρώτο έτος, με τάση μείωσης στο 4% με 6%, για το δεύτερο έτος. Αυτό το ύψος πληθωρισμού δεν είναι παρά ένα απτό, πλην συναθροιστικό, μέτρο του «κόστους» που πρέπει να καταβληθεί από την ελληνική οικονομία για την αδυναμία του ιδιωτικού τομέα της, ως συνόλου, να αντεπεξέλθει στον διεθνή ανταγωνισμό. Τα «ακαθάριστα και καθαρά κέρδη» θα εκτεθούν στη συνέχεια. I. and Roeger. W. (2000). Estimation of Real Equilibrium Exchange Rates. European Commission. July σύμφωνα με την οποία η ελληνική οικονομία εισήλοε στην ΕΖ με υπερτιμημένη κατά 30% ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία. I. Παρατηρείται ότι αυτό το εκτιμηοέν ύψος ελαστικότητας βρίσκεται σε συμφωνία με ό.τι έχει ισχόσει. κατά κανόνα, μετά από διάφορες υποτιμήσεις, οι οποίες έχουν λάβει χώρα στον πραγματικό οικονομικό κόσμο. Σχετικά, βλέπε Burstein. A.. Eichenbaum. Μ., and Rebelo. S. (2005). Large Devaluations and the Real Exchange Rate, Journal of Polilical Economi/ σσ [ 145 ]

147 Δ. ΚΛΛΊϋίιΝΙ lil. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΣ Οι τρεις κλάδοι όπου αναπτύσσονται οι ισχυρότερες πληθωριστικές πιέσεις, βρίσκονται να είναι: 0 Παραγωγή οπτάνθρακα και προϊόντων διύλισης πετρελαίου: 22% με 37%. 0 Υπηρεσίες πλωτών μεταφορών: 14% με 23%. 0 Αυτοκίνητα και οχήματα: 13% με 22%. Αντιθέτως, οι τρεις κλάδοι όπου αναπτύσσονται οι ασθενέστερες πληθωριστικές πιέσεις, είναι: 0 Εκπαιδευτικές υπηρεσίες: 0,7% με 1,1%. 0 Υπηρεσίες που αφορούν ακίνητα: 0,4% με 0,7%. 0 Προϊόντα δασοκομίας και υλοτομίας: 0,2% με 0,3%. Τέλος, οι πληθωριστικές πιέσεις σε τέσσερις κλάδους, τα εμπορεύματα των οποίων έχουν ιδιαίτερη σημασία (τρόφιμα, φάρμακα, τουρισμός και υγεία), τόσο από στενά οικονομική όσο και από ευρύτερα κοινωνική άποψη, είναι: 0 Τρόφιμα και ποτά: 4% με 6%. 0 Χημικές ουσίες και χημικά προϊόντα: 11% με 19%. 0 Υπηρεσίες παροχής καταλύματος και εστίασης: 5% με 8%. 0 Υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής μέριμνας: 10% με 17%. Αύξηση της μέσης διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας κατά 23% με 37%, αντιστοίχως (σε όρους «πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας», δηλαδή του λόγου ονομαστικής συναλλαγματικής ισοτιμίας-ημεδαπού επιπέδου τιμών). Οι τομεακές διαστάσεις αυτής της βελτίωσης έχουν ως εξής: 0 Πρωτογενής τομέας: 25% με 40%. 0 Βιομηχανία: 20% με 31%. 0 Υπηρεσίες: 25% με 40%. [ 146 ]

148 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΜ-ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Βελτίωση του σε ευρώ εκφρασμένου εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών (σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, για το έτος οι εξαγωγές ανέρχονται σε 59 δισ. ευρώ και οι εισαγωγές 63,3 σε δισ. ευρώ): το έλλειμμα των 4,3 δισ. ευρώ μετατρέπεται σε πλεόνασμα της τάξης των 4,5 με 10,6 δισ. ευρώ.1 Ειδικότερα, τα 59 δισ. των εξαγωγών του έτους 2014 κατανέμονται σε: 31 δισ. αγαθά και 28 δισ. υπηρεσίες (η αναλογία ισούται με 1,1), Για αυτήν την εκτίμηση υποθέτουμε, σε συμφωνία με ευρήματα άλλων μελετών (της ΤτΕ και του ΔΝΤ). ότι η ελαστικότητα του όγκου των εξαγωγών (των εισαγωγών) ως προς την πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία είναι της τάξης του 0.6 με 0,71 (της τάξης του μείον 0.9 με μείον 0.92) και χρησιμοποιούμε τον δυσμενέστερο συνδυασμό, δηλαδή 0.6 και μείον 0.9. Η πιο πρόσφατη μελέτη των Papadimitriou. D. Β.. Nikiforos. Μ. and Zezza. G. (2014). Prospects and Policies Tor the Greek Economy. Strategic Analysis. Levy Economics Institute of Bard College. February εκτιμά, με κάποια επιφύλαξη, τις ως άνω ελαστικότητες σε 0.5 και μείον 0,6. αντιστοίχως. οι οποίες καθιστούν αναγκαία, στο βαθμό που είναι πιο πραγματοκρατικές. μια υψηλότερη ονομαστική υποτίμηση. Σε κάθε περίπτωση, το άθροισμα των απολύτων τιμών όλων των ως άνω δύο ελαστικοτήτων υπερβαίνει το 1. και. επομένως, ικανοποιείται η γνωστή «συνθήκη Marshall- Lerner». η οποία, όταν το ισοζύγιο είναι ελλειμματικό. συνιστά ικανή, αλλά όχι αναγκαία συνθήκη για τη βελτίωσή του (σε όρους ευρώ). Σημειώνεται, επίσης, ότι. σύμφωνα με τα στοιχεία της Έκθεσης του Διοικητή της ΤτΕ για το έτος τα οποία, ως γνωστόν, είναι, ωστόσο, ελεγχόμενα (από μεοοδολογική-στατιστική άποψη), οι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών ανέρχονται σε 54.7 δισ. ευρώ και οι εισαγωγές σε 52.9 δισ. ευρώ. Επαναλαμβάνοντας τον υπολογισμό, το -αντίστοιχο σε αυτά τα στοιχεία- πλεόνασμα των 1.8 δισ. αυξάνεται στα 8.9 με 13.7 δισ. ευρώ. [ 147 ]

149 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΙΐν. (-). ΜΑΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΙΊΟΤΛΗΣ ενώ τα 63,3 δισ. των εισαγωγών σε: 51,9 δισ. αγαθά και 11,4 δισ. υπηρεσίες (η αναλογία ισούται με 4,6). Αρα, χρησιμοποιώντας τις ίδιες με προηγουμένως ελαστικότητες (λόγω έλλειψης άλλων στοιχείων), εκτιμάται, χονδρικά, ότι 0 Το έλλειμμα των 20,9 δισ. ευρώ σε αγαθά μειώνεται στα 12,5 με 6,9 δισ. ευρώ. Ο μηδενισμός του ελλείμματος απαιτεί ονομαστική υποτίμηση της τάξης του 78%. ο Το πλεόνασμα των 16,6 δισ. ευρώ σε υπηρεσίες αυξάνεται στα 17 με 17,5 δισ. ευρώ. Για χαμηλά ποσοστά ονομαστικής υποτίμησης το πλεόνασμα μειώνεται κάπως, ελαχιστοποιείται για ονομαστική υποτίμηση της τάξης του 6%, και επανέρχεται στο αρχικό ύψος των 16,6 δισ. ευρώ για ονομαστική υποτίμηση της τάξης του 12%. Λαμβανομένων υπόψη των διεθνών δεδομένων (θεωρητικών και εμπειρικών), αλλά και της ιδιομορφίας της δημιουργούμενης από τη μετάβαση στο νέο νόμισμα κατάστασης, τα πρώτα δείγματα της βελτίωσης του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών θα αρχίσουν να διαμορφώνονται έπειτα από μία χρονική περίοδο («φαινόμενο καμπύλης /»), η οποία δεν αναμένεται να είναι μικρότερη των έξι μηνών και αισθητά μεγαλύτερη των δώδεκα μηνών, με πολύ πιθανότερο το δεύτερο όριο.1 1. Οι προηγούμενες εκτιμήσεις έχουν πραγματοποιηθεί σε όρους του μάλλον δυσμενέστερου σεναρίου για την εξέλιξη του εισαγόμενου πληθωρισμού (και. άρα. της ανταγωνιστικότητας), υπό την έννοια ότι έχουμε προϋποθέσει (είτε για λόγους ασφαλείας είτε επειδή δεν υπάρχουν πρωτογενή στοιχεία): (ϊ) τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών, (ϊϊ) αμετάβλητους φορολογικούς συντε [ 148 ]

150 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 3 J. Ανάπτυξη και αναδιανομή εισοδήματος Η προκαλούμενη από την νομισματική υποτίμηση τόνωση της ενεργού ζητησεως δύναται, λοιπόν, να θέσει την οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης. Ειδικότερα, εκτιμούμε, βάσει του συναφούς «Υποδείγματος του Thirlwall», ότι με παράλληλη παύση (ΐ) του εξωτερικού δανεισμού και των μεταβιβάσεων από την ΕΕ, αλλά και (ii) της καταβολής τόκων για την εξυπηρέτηση του ελληνικού εξωτερικού χρέους, το προαναφερθέν εύρος υποτίμησης δεν είναι ασύμβατο με την αύξηση του ΑΕΠ κατά 4% με 7%. αντιστοίχως. Αντιστρόφως, ο συνδυασμός (ΐ) περιορισμού στην εξωτερική χρηματοδότηση, ο οποίος αναμένεται ότι θα ακολουθήσει μια έξοδο από την ΕΕ, και (ϋ) αμετάβλητης συναλλαγματικής ισοτιμίας οδηγεί σε ύφεση της τάξεως του 1% με 10%.' II άποψη ότι οι νομισματικές υποτιμήσεις, αυτές καθ εαυτές, πλήττουν τα συμφέροντα των μισθωτών, διότι συνεπάγονται, αναπόφευκτα, τη μείωση των μοναδιαίων πραγματικών μισθών, είναι εσφαλμένη. Το επιστημονικά ορθό είναι ότι όταν, και μόνο όταν, συ- I. λεστές επί της παραγωγής, (iii) αμετάβλητες τιμές εισαγωγών σε ξένο νόμισμα και (ίν) μη υποκατάσταση εισαγωγών στην παραγωγή και στην κατανάλωση. I. II νομοτέλεια είναι: όσο χαμηλότερο είναι το ποσοστό της ονομαστικής υποτίμησης του ημεδαπού νομίσματος και όσο περιορίζεται η από την αλλοδαπή χρηματοδότηση της ημεδαπής οικονομίας. τόσο μειώνεται ο ρυθμός με τον οποίο η τελευταία δύναται να μεγεουνοεί. Σημειώνεται, επίσης, ότι. αυτό το μεγάλο εύρος στην εκτίμηση της ύφεσης (δηλαδή 1% με 10%). προκύπτει, κατά βάση, διότι λαμβάνονται υπόψη, για λόγους πληρότητας-αντιπροσωπευτικότητας. οι μετά PSI ( «Private Sector Involvement») και προ PSI καταστάσεις, αντιστοίχως. [ 149 ]

151 Λ. ΚΛ Λ ΐϋΙΙΝ ΙΙΙ. (-). ΜΑΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ ντρέχουν τρεις παράγοντες-συνθήκες, οι νομισματικές υποτιμήσεις οδηγοόν κατ ανάγκην είτε σε μείωση του μοναδιαίου πραγματικού (αποπληθωρισμένου) μισθού με αμετάβλητο το πραγματικό ποσοστό κέρδους, είτε, αντιστρόφως, σε μείωση του πραγματικού ποσοστού κέρδους με αμετάβλητο τον μοναδιαίο πραγματικό μισθό. Αυτές οι συνθήκες είναι μη ρεαλιστικές και έχουν ως εξής: (ΐ) υπάρχει πλήρης απασχόληση του επενδεδυμένου κεφαλαίου, (ίϊ) δεν υπάρχουν «αύξουσες αποδόσεις κλίμακας», και (iii) δεν υπάρχουν κλάδοι «συμπαραγωγής» (joint production). Δεδομένης της βαθιάς ύφεσης της ελληνικής οικονομίας, η υποαπασχόληση του επενδεδυμένου κεφαλαίου είναι υψηλή: ειδικότερα, σύμφωνα με διάφορες εναλλακτικές μεταξύ τους εμπειρικές μελέτες είτε βρίσκεται σε επίπεδα άνω του 30% είτε αυξάνεται συνεχώς από το έτος 2007 και προσεγγίζει το 50% κατά το Αρα, ακόμα και εάν λάβουμε υπόψη μόνο τον έναν αντισταθμιστικό παράγοντα, δεν αποκλείεται η προκαλούμενη από τη νομισματική υποτίμηση τόνωση της ζήτησης για τα εγχωρίως παραγόμενα εμπορεύματα (σε συνδυασμό, μάλιστα, με άλλα μέτρα οικονομικής πολιτικής, τα οποία προτείνονται στη συνέχεια του παρόντος) να αυξήσει το βαθμό απασχόλησης του κεφαλαίου σε τέτοια ύψη, όπου καθίσταται δυνατή η αύξηση και των δύο μεταβλητών της κατανομής του εισοδήματος. Στην αντίθετη περίπτωση, βεβαίως, θα απαιτηθούν κυβερνητικές παρεμβάσεις για τη διασφάλιση του εισοδήματος των μισθωτών εργαζομένων. Κάθε δάνειο συνιστά μια διαχρονική ανταλλαγή δαπάνης μεταξύ πιστωτή και οφειλέτη. Η κρίσιμη διαφορά είναι εάν η δαπάνη του οφειλέτη έγινε για κατανα ]

152 ΜΙΠΏΠ1Κ0 IΙΡΟΓΡΑΜΜΛ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ λωτικούς ή επενδυτικούς σκοπούς. Διότι, είναι βέβαιο ότι από την μεν πρώτη ούτε παρήχθη ούτε θα παραχθεί νέο προϊόν-εισόδημα, για τον οφειλέτη, και από τη δε δεύτερη ενδεχομένως παρήχθη ή παράγεται ή, τέλος, δύναται να παραχθεί (όταν ανακάμψει η οικονομική δραστηριότητα) τέτοιο προϊόν. Συνεπώς, η διευθέτηση των δανείων οφείλει να εκκινήσει από 0) αυτή την κρίσιμη διαφορά και (ΐϊ) την υιοθέτηση συστήματος «ρητρών ανάπτυξης και εξυπηρέτησης χρέους», καταλλήλως εξειδικευμένες για τα εισοδήματα των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων (με την εξαίρεση των «στρατηγικών πτωχευτών και κακοπληρωτών»). Τέλος, όσον αφορά την επίπτωση της νομισματικής υποτίμησης στο δανεισμό, δεν φαίνεται ότι είναι δυνατόν να μην ισχύσει ο «νόμος του πληθωρισμού», δηλαδή ότι ο όποιος προκαλούμενος πληθωρισμός θα ευνοήσει τους οφειλέτες. 4. Κλαδική Πολιτική 4.1. Π ερ ιορισ μοί και ζητούμενα Ο προγραμματισμός της οικονομικής πολιτικής δεν δύναται περιοριστεί στο αναγκαίο, πλην μερικό, μέτρο της «οριζόντιας» νομισματικής υποτίμησης. Οφείλει να λάβει υπόψη και τις λοιπές, τρεις διαστάσεις του προβλήματος: 1 1. Να εστιάσει σε εκείνα τα εμπορεύματα και κλάδους, για τα οποία πρέπει να μεταβληθεί η αυτόνομη ενεργός ζήτηση ούτως ώστε να αυξηθούν στον μέγιστο δυνατό βαθμό: 0 το συνολικά παραγόμενο προϊόν, και 0 η συνολικά απασχολούμενη ποσότητα εργασίας. [ 151 ]

153 Δ. ΚΛΛΊϋΠΝΙΙϋ. Η. ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΙΊΟΤΛΗΣ 2. Η εν λόγω μεταβολή της ζήτησης πρέπει να συντελεστεί υπό τους αντικειμενικούς και εξαιρετικά κρίσιμους περιορισμούς της μείωσης: 0 του εξωτερικού ελλείμματος, και 0 του δημοσίου ελλείμματος. 3. Να συνυπολογίσει, τέλος, την όντως υφιστάμενη σύνθεση της αυτόνομης ζήτησης, η οποία αποτελεί πραγματοκρατικό δείκτη των βαθμών ελευθερίας που διαθέτουν, κατά τη χρονική στιγμή «μηδέν», οι εθνικές αρχές οικονομικής πολιτικής Δεδομένα και άξονες Π ολλαπλασιαστές ζήτησης Από τις προαναφερθείσες εκτιμήσεις μας για τους πολλαπλασιαστές ζήτησης της ελληνικής οικονομίας (βλέπε την παράγραφο III.9) προκύπτει ότι τα παραγόμενα από αυτήν εμπορεύματα δύνανται να διαιρεθούν, εξ ορισμού, σε δύο βασικές κατηγορίες: στα «εμπορεύματα-κλειδιά» και στα «εμπορεύματα-αντί-κλειδιά». Τα κατά σειρά πρώτα εμφανίζουν τιμές για όλους τους πολλαπλασιαστές ζήτησης (δηλαδή, προϊόντος, εισαγωγών και απασχόλησης εργασίας), οι οποίες είναι καλύτερες από τις αντίστοιχες μέσες τιμές του συστήματος, ενώ τα δεύτερα εμφανίζουν τιμές για όλους τους πολλαπλασιαστές ζήτησης, οι οποίες είναι χειρότερες από τις αντίστοιχες μέσες τιμές του συστήματος. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 5, στην πρώτη κατηγορία υπάγονται ένα εμπόρευμα του πρωτογενή τομέα, τέσσερα του βιομηχανικού και δεκαπέντε των υπηρεσιών (σύνολο είκοσι), ενώ στη δεύτερη κατηγορία υπά [ 152 ]

154 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ γονται δεκαεπτά εμπορεύματα του βιομηχανικοί'; τομέα και τρία των υπηρεσιών (σύνολο είκοσι). Τέλος, στον Πίνακα 6 υπενθυμίζονται οι μέσες τιμές των τριών πολλαπλασιαστών αυτόνομης ζήτησης για τους τρεις βασικούς τομείς της οικονομίας. Επίσης, όμως, δίνονται, εντός παρενθέσεως, οι αντίστοιχοι πολλαπλασιαστές που αντιστοιχούν στην υποθετική-ευρετική κατάσταση όπου, αμετάβλητων όλων των άλλων παραγόντων, η ελληνική οικονομία δεν χρησιμοποιεί εισαγόμενες εισροές. Οι αριθμοί επί τοις εκατό (%) δηλώνουν την ποσοστιαία απόκλιση της ευρετικής κατάστασης από την υφιστάμενη. Πίνακας 5 Τα εμπορεύματα-κλειδιά και αντϊ-κλειδιά της ελληνικής οικονομίας, σε όρους πολλαπλασιαστών ζήτησης Α / Α Ε μ π ο ρ ε ύ μ α τ α -κ λ ε ιδ ιά Α / Α Ε μ π ο ρ ε ύ μ α τ α -α ν τ ί- κ λ ε ιδ ιά 2 Π ρ ο ϊό ν τ α δ α σ ο κ ο μ ία ς υ λ ο το μ ία ; 4 Π ρ ο ϊό ν τ α ε ξ ο ρ υ κ τ ικ ή ς και λατομικής δραστηριότητας 9 Ε κ τ υ π ώ σ ε ις 5 Τ ρ ό φ ιμ α, π ο τ ά κ α ι π ρ ο ϊό ν τ α κ α π ν ο ύ 2 3 * Υ π η ρ ε σ ίε ς ε π ισ κ ε υ ή ς κ α ι ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς μ η χ α ν η μ ά τ ω ν 6 Κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ικ ά π ρ ο ϊό ν τ α, ε ίδ η έ ν δ υ σ η ς 2 5 * Φ υ σ ικ ά ν ερ ά, υ π η ρ ε σ ίε ς ν ε ρ ο ύ 8 Π ρ ο ϊό ν τ α χ α ρ τ ιο ύ 2 7 Κ α τ α σ κ ε υ έ ς 10 Π α ρ α γ ω γ ή ο π τ ά ν θ ρ α κ α και διύλισης πετρελαίου 30 Υπ ηρεσίες χερσαίω ν μετα φ ορώ ν 11 Χ ημικές ουσίες και π ροϊόντα 31 Υ π η ρ ε σ ίε ς π λ ω τ ώ ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 12 Β α σ ικ ά φ α ρ μ α κ ε υ τ ικ ά π ρ ο ϊό ν τ α [ 153 ]

155 ΚΛΛΤΣΩΝΗΣ ). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ 3 5 Τ α χ υ δ ρ ο μ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς 13 Π ρ ο ϊό ν τ α α π ό ε λ α σ τ ικ ό 3 6 * Υ π η ρ ε σ ίε ς κ α τ α λ ύ μ α τ ο ς, ε σ τ ία σ η ς 1 4 Ά λ λ α π ρ ο ϊό ν τ α μη μεταλλικώ ν ορυκτώ ν 4 6 Α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ έ ς κ α ι 15 Β α σ ικ ά μ έ τ α λ λ α μ η χ α ν ο λ ο γ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς 5 2 * Υ π η ρ ε σ ίε ς τ α ξ ιδ ιω τ ικ ώ ν π ρ α κ τ ο ρ ε ίω ν 53 Υπηρεσίες προστασίας και έρευν α ς, σ ε κ τ ίρ ια κ α ι ε ξ ω τ ε ρ ικ ο ύ ς 1 6 Μ ε τ α λ λ ικ ά π ρ ο ϊό ν τ α (ε κ τ ό ς μ η χ α ν η μ ά τ ω ν ) 1 7 Η λ ε κ τ ρ ο ν ικ ο ί υ π ο λ ο γ ισ τέ ς, Ηλεκτρονικά και οπτικά προϊόντα χ ώ ρ ο υ ς 5 4 * Υ π η ρ ε σ ίε ς δ η μ. δ ιο ίκ η σ η ς, ά μ υ 1 8 Η λ ε κ τ ρ ο λ ο γ ικ ό ς ε ξ ο π λ ισ μ ό ς ν α ς, υ π ο χ ρ ε ω τ ικ ή ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς α σ φ ά λ ισ η ς 55 Υπηρεσίες εκπαίδευσης 19 Μ ηχανήματα και είδη εξοπλισμού 5 6 Υ π η ρ ε σ ίε ς α ν θ ρ ώ π ιν η ς υ γ ε ία ς 2 0 Μ η χ α ν ο κ ίν η τ α ο χ ή μ α τ α 5 7 * Υ π η ρ ε σ ίε ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς μ έ ρ ιμ ν α ς 21 Λ ο ιπ ό ς ε ξ ο π λ ισ μ ό ς μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 59 Αθλητικές υπηρεσίες, διασκέδαση 22 Έπιπλα και λοιπά προϊόντα 6 0 * Υ π η ρ ε σ ίε ς ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν 3 3 Υ π η ρ ε σ ίε ς α ε ρ ο π ο ρ ικ ώ ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 6 2 Ά λ λ ες π ρ ο σ ω π ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς 3 4 Υ π η ρ ε σ ίε ς α π ο θ ή κ ε υ σ η ς και υποστήριξης μεταφ ορώ ν 6 3 * Υ π η ρ ε σ ίε ς ν ο ικ ο κ υ ρ ιώ ν ω ς ερ γ ο δ ο τ ώ ν 4 2 Υ π η ρ ε σ ίε ς α σ φ α λ ισ τ ικ ώ ν ε κ τό ς υ π ο χ ρ ε ω τ ικ ή ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς α σ φ ά λ ισ η ς Σημείωση: Όπως στον Πίνακα ΠΙΙΙ.1 του Παραρτήματος III, με το σύμβολο «*» δηλώνονται εκείνα τα εμπορεύματα τα οποία ούτε εισάγονται ούτε εξάγονται. [ 154 ]

156 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ Πίνακας 6 Οι μέσες τιμές των πολλαπλασιαστών ζήτησης για τους τρεις βασικούς τομείς και τη συνολική οικονομία ΠΠ ΠΕ ΠΑΕ Πρωτογενής 1,05 (1,53,31,4%) 0,29 56,5 (74,6,24,3%) Βιομηχανία 0,74 (1,75,57,7%) 0,58 20,2 (38,7,47,8%) Υπηρεσίες 1,22 (1,69,27,8%) 0,27 26,9 (36,8,26,9%) ΣΟ 1,03 (1,71,39,8%) 0,39 25,8 (39,3,34,4%) Σημείωση: ΠΠ: Πολλαπλασιαστής προϊόντος, ΠΕ: Πολλαπλασιαστής Εισαγωγών, ΠΑΕ: Πολλαπλασιαστής Απασχόλησης Εργασίας, ΣΟ: Συνολική Οικονομία Από τη σύγκριση των Πινάκων 2, 3 και 4 με τον Πίνακα 5 διαπιστώνονται τα εξής: Εάν εξαιρέσουμε τα μη διεθνώς εμπορεύσιμα εμπορεύματα, τότε τα 5/12 (= 42%) των εμπορευμάτωνκλειδιά σε όρους πολλαπλασιαστών ζήτησης είναι και εμπορεύματα-κλειδιά του εξωτερικού τομέα (Πίνακας 4), ενώ τα 8/12 (= 67%) εμφανίζουν συγκριτικό πλεονέκτημα (Πίνακας 1). Τα εναπομείναντα τέσσερα εμπορεύματα, τα οποία προφανώς υπάγονται στην Κατηγορία IV του Πίνακα 1, είναι τα εμπορεύματα 2 («Προϊόντα δασοκομίας, υλοτομίας»), 9 («Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραμμένων ( 155 ]

157 Δ. ΚΛΛΤΣΙΪΝΗΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ μέσων»), 59 («Αθλητικές υπηρεσίες και υπηρεσίες διασκέδασης και ψυχαγωγίας») και 62 («Άλλες προσωπικές υπηρεσίες»). Όλα τα εμπορεύματα του Πίνακα 3, δηλαδή τα κύρια «εμπορεύματα-διαρροές» στον εξωτερικό τομέα είναι και εμπορεύματα-αντί-κλειδιά σε όρους πολλαπλασιαστών αυτόνομης ζήτησης (βλέπε Πίνακα 5). Ειδικότερα, αποτελούν το 11/20 (= 55%) των εμπορευμάτων-αντί-κλειδιά. Μόνο το εμπόρευμα 33 («Υπηρεσίες αεροπορικών μεταφορών») είναι κλειδί του εξωτερικού τομέα και, ταυτοχρόνως, αντί-κλειδί σε όρους πολλαπλασιαστών ζήτησης. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι: Ο βιομηχανικός τομέας συνιστά τον «αδύναμο κρίκο» και σε όρους πολλαπλασιαστών ζήτησης. Ειδικότερα, όπως δηλώνουν τα ευρήματα του Πίνακα 6, όχι μόνο είναι ο πιο εξαρτημένος τομέας από εισαγόμενες εισροές, αλλά και η εξάρτησή του καθορίζει, σε σημαντικό βαθμό, το εύρος της εξάρτησης της συνολικής οικονομίας από αυτές τις εισροές. Για τις κατηγοριοποιήσεις των εμπορευμάτων βάσει της σημασίας τους για τον εξωτερικό τομέα, από τη μία πλευρά, και των πολλαπλασιαστών αυτόνομης ζήτησης, από την άλλη πλευρά, εντοπίζονται τόσο διαφορές όσο και ομοιότητες. Αυτό συνεπάγεται ότι είναι αναγκαία η εφαρμογή ορισμένου μείγματος οικονομικής πολιτικής για τη διόρθωση της ολότητας των ανισορροπιών του συστήματος. [ 156 ]

158 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Άξονες κλα δικής π ο λιτική ς Από τις αριθμητικές τιμές των πολλαπλασιαστών και την πράγματι υφιστάμενη σύνθεση της αυτόνομης ζήτησης συνάγεται ότι οι βασικοί άξονες της απαιτούμενης κλαδικής πολιτικής έχουν ως ακολούθως:1 (ϊ). Αύξηση κρατικής κατανάλωσης για: 0 Υπηρεσίες επιστημονικής έρευνας και ανάπτυξης (εμπόρευμα 47). 0 Υπηρεσίες δημόσιας διοίκησης και άμυνας, υπηρεσίες υποχρεωτικής κοινωνικής ασφάλισης (εμπόρευμα 54). 0 Υπηρεσίες εκπαίδευσης (εμπόρευμα 55). 1. Πιο αναλυτικά, βλέπε Mariolis. Τ. and Soklis, G. (2015). The Sraffian Multiplier for the Greek Economy: Evidence from the Supply and Use Table for the Year Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών. Discussion Paper No Αθήνα, Ιούνιος 2015 (διευρυμένη εκδοχή: Review of Keynesian Economics - υπό δημοσίευση. 2017). Πρόσθετα, συμπληρωματικά και χρήσιμα, ευρήματα για ομόλογους εμπορευματικοός πολλαπλασιαστές της ελληνικής (περίοδος ) και της ευρωζωνικής (έτος 2011) οικονομίας εξάγονται στα Ντεμίρογλου. Ν. (2015). «Ο Σραφφαϊανός Πολλαπλασιαστής της Ελληνικής Οικονομίας: Ευρήματα από τους Πίνακες Προσφοράς-Χρήσης της Περιόδου ». Εισήγηση στο συνέδριο: «Παραγωγική Ανασυγκρότηση στην Ελλάδα: Μελετώντας το Παρελθόν. Σχεδιάζουμε το Μέλλον». ΑΠΘ και ΠΑΜΑΚ Νοεμβρίου 2015 (νέα εκδοχή στο Bulletin of Political Economy. 10. σσ June 2016) και Ntemiroglou. Ν. (2016). The Static Sraffian Multiplier for the Greek Economy and Eurozone: Evidence from the Supply and Use Table for the year Εργασία που παρουσιάστηκε στο σεμινάριο: What is the Future for Europe? του European Research Network on Social and Economic Policy, AUTh Απριλίου [ 157 ]

159 Δ. ΚΛΛΤΣ12ΝΙΙΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ Κ. ΓΙΑΓΙΟΤΛΗΣ 0 Υπηρεσίες ανθρώπινης υγείας (εμπόρευμα 56). 0 Υπηρεσίες κοινωνικής μέριμνας (εμπόρευμα 57). (ϊΐ). Αύξηση επενδύσεων για: 0 Υπηρεσίες επισκευής και εγκατάστασης μηχανημάτων και εξοπλισμού (εμπόρευμα 23). (iii). Επιλεκτική μείωση τμημάτων κρατικής κατανάλωσης για: 0 Υπηρεσίες δημιουργικές, τέχνης και διασκέδασης, υπηρεσίες βιβλιοθηκών, αρχειοφυλακείων, μουσείων και άλλων πολιτιστικών υπηρεσιών, υπηρεσίες τυχερών παιχνιδιών και στοιχημάτων (εμπόρευμα 58). 0 Αθλητικές υπηρεσίες και υπηρεσίες διασκέδασης και ψυχαγωγίας (εμπόρευμα 59). (ϊν). Μείωση κρατικής ζήτησης και αύξηση εξαγωγών για: 0 Υπηρεσίες χονδρικού και λιανικού εμπορίου και υπηρεσίες επισκευής μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών (εμπόρευμα 28). 0 Υπηρεσίες χονδρικού εμπορίου εκτός των μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών (εμπόρευμα 29). 0 Υπηρεσίες λιανικού εμπορίου εκτός των μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών (εμπόρευμα 30). 0 Υπηρεσίες παραγωγής κινηματογραφικών ταινιών, βίντεο, τηλεοπτικών προγραμμάτων, ηχογραφήσεων, μουσικών εκδόσεων, προγραμματισμού και τηλεοπτικών εκπομπών (εμπόρευμα 38). 0 Υπηρεσίες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπο [ 158 ]

160 Μ1ΠΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-Γ.ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ λογιστών, παροχής συμβουλών και άλλων συναφών δραστηριοτήτων, και υπηρεσίες πληροφοριών (εμπόρευμα 40). (ν). Αύξηση εξαγωγών για: 0 Προϊόντα δασοκομίας, υλοτομίας (εμπόρευμα 2). 0 Προϊόντα αλιείας και υδατοκαλλιέργειας (εμπόρευμα 3). 0 Βασικά μέταλλα (εμπόρευμα 15). 0 Υπηρεσίες πλωτών μεταφορών (εμπόρευμα 32). 0 Υπηρεσίες επιστημονικής έρευνας και ανάπτυξης (εμπόρευμα 47) Α π ο τε λ έσ μ α τα Για κάθε 1 εκατ. ευρώ μεταβολής της ζήτησης, αυτή η πολιτική οδηγεί, κατά μέσο όρο. σε: Αύξηση του προϊόντος κατά 1,18 εκατ. ευρώ. Αύξηση της απασχόλησης κατά 45 εργαζόμενους. Μείωση του δημοσίου ελλείμματος κατά 0,35 εκατ. ευρώ (υποθέτοντας, έστω σε αντιστοιχία με τη σημερινή πραγματικότητα, έναν μέσο φορολογικό συντελεστή της τάξης του 0,30). Βελτίωση του εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών κατά 0,95 εκατ. ευρώ Υ λ ο π ο ίησ η Διαπιστώνεται ότι: Τα περισσότερα εμπορεύματα, για τα οποία ενδείκνυται αύξηση των εξαγωγών, αφορούν, κατά πρώτον, τον τομέα των υπηρεσιών και, κατά δεύτερον, τον πρωτογενή τομέα. Όπως έχει ήδη σημειωθεί (παράγραφος IV.3.1), η διεθνής ανταγωνιστικότητα αυ- [ 159 ]

161 Δ. ΚΑΛΓΣΠΝΗΣ. Θ. ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ των των δύο τομέων αυξάνεται, συνεπεία μιας νομισματικής υποτίμησης, περισσότερο από όσο αυξάνεται η μέση διεθνής ανταγωνιστικότητα του συστήματος. Τα περισσότερα εμπορεύματα, για τα οποία ενδείκνυται αύξηση της ημεδαπής ζήτησης, σχετίζονται, άμεσα, με τον δημόσιο τομέα. Τφίστανται λίγα μόνο βιομηχανικά εμπορεύματακλειδιά. Αυτό οφείλεται στο ότι ο τομέας της ελληνικής βιομηχανίας είναι ιδιαιτέρως εξαρτημένος από εισαγόμενα εμπορεύματα, γεγονός που αντανακλάται τόσο στους αισθητά χαμηλότερους πολλαπλασιαστές προϊόντος και απασχόλησης και στον αντιστοίχως υψηλότερο πολλαπλασιαστή εισαγωγών του. όσο και στη συγκριτικά μικρότερη βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητάς του συνεπεία νομισματικής υποτίμησης. Από αυτές τις διαπιστώσεις έπονται, κατά αντιστοιχία, τα ακόλουθα: Η νομισματική υποτίμηση υποβοηθά σημαντικά την τόνωση της ζήτησης, αυξάνοντας ιδίως τη διεθνή ανταγωνιστικότητα εμπορευμάτων του πρωτογενούς τομέα και των υπηρεσιών. Απαιτείται «επιθετική» πολιτική στοχευμένης ανακατανομής και, ταυτοχρόνως. αύξησης των δημόσιων δαπανών. Οι δημόσιες δαπάνες χρηματοδοτούνται, κατά κανόνα, με τρεις τρόπους: (0 δανεισμό, (Π) φορολόγηση και (iii) έκδοση νέου χρήματος («νομισματική χρηματοδότηση ή νομισματοποίηση ελλειμμάτων»), Δεδομένης της κατάστασης στην οποία βρίσκεται η ελληνική οικονομία, οι δύο πρώτοι τρόποι [ 160 ]

162 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ πρέπει -σε πρώτη φάση- να απορριφθούν. Απομένει, λοιπόν, η έκδοση νέου χρήματος, για την οποία λέγεται, από ορισμένες πλευρές, ότι οδηγεί σε «υψηλό πληθωρισμό». Αυτή η άποψη παραβλέπει, ωστόσο, έναν παράγοντα που έχουμε ήδη επισημάνει, δηλαδή το βαθμό υποαπασχόλησης της δυναμικότητας παραγωγής. Ειδικότερα, εκτιμούμε, βάσει των ευρημάτων για τους πολλαπλασιαστές αυτόνομης ζήτησης, ότι μια αύξηση της «νομισματικής βάσης» κατά 10 δισ. ευρώ, για τη χρηματοδότηση κρατικών δαπανών σε εμπορεύματα του πρωτογενούς τομέα και των υπηρεσιών, αποτελεί όριο συμβατό με διευθυνόμενο ρυθμό πληθωρισμού της τάξης του 10% (ο οποίος προκύπτει, όπως αναφέρθηκε, από νομισματική υποτίμηση κατά 50%), και δύναται να οδηγήσει σε: 0 Δημιουργία 420 χιλ. θέσεων εργασίας. 0 Αύξηση του ΑΕΠ κατά 11,4 δισ. ευρώ ή 6.4% (ποσοστό αντίστοιχο με κείνο το οποίο είναι συμβατό, όπως αναφέρθηκε, με νομισματική υποτίμηση κατά 50%). 0 Μείωση του δημοσίου ελλείμματος κατά 3,4 δισ. ευρώ.1 Σε αυτήν την περίπτωση, οδηγεί, ωστόσο, και σε I. Για τις εκτιμήσεις υποθέτουμε 0) ότι ο ποσοστιαίος ρυθμός μεταβολής της ονομαστικής ποσότητας χρήματος ισοόται με αυτόν της νομισματικής βάσης. 0 0 ότι η μερική ελαστικότητα χρήματος ως προς το εισόδημα είναι της τάξης του (σε αντιστοιχία με ευρήματα διαφόρων εμπειρικών μελετών), και (iii) έναν μέσο φορολογικό συντελεστή της τάξης του 0.30 (όπως προηγουμένως). Τέλος, βάσει του Πίνακα 6. χρησιμοποιούμε τους αντίστοιχους μέσους, για τους δύο τομείς, πολλαπλασιαστές, ήτοι 1.14 (προϊόντος). 42 (απασχόλησης) και 0.28 (εισαγωγών) ]

163 Δ. ΚΑΛΤΣ11ΝΗΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ αύξηση του εξωτερικού ελλείμματος κατά 2,8 δισ. ευρώ, και αυτό ακριβώς υποδεικνύει ότι δεν αρκεί το εργαλείο της νομισματικά χρηματοδοτούμενης δημοσιονομικής πολιτικής, αλλά πρέπει να συνδυαστεί με εκείνο της νομισματικής υποτίμησης.' Ο σχεδιασμός της αντιστοίχως αρμόζουσας φορολογικής πολιτικής πρέπει να εκκινήσει από ορισμένες θεμελιώδεις «αρχές», οι οποίες έχουν ήδη υποστηριχθεί από αρκετούς μελετητές: (ΐ) αντι-κυκλικότητα (σε σχέση με τις οικονομικές διακυμάνσεις), (Π) προοδευτική φορολογία στην πηγή του εισοδήματος και όχι γενικοί φόροι κατανάλωσης (για παράδειγμα, σήμερα, οι συνολικοί φόροι συνιστούν περί το 70% της τελικής τιμής της αμόλυβδης βενζίνης και το 50% της τελικής τιμής τόσο του πετρελαίου θέρμανσης και όσο και του πετρελαίου κίνησης), (iii) περιορισμοί στη διανομή κερδών, τα οποία δεν επενδύονται παραγωγικά και (ΐν) επιδοτήσεις («αρνητικοί φόροι») στους κλάδους πρωτεύουσας αναπτυξιακής σημασίας ή σε εκείνους, οι οποίοι θα μπορούσαν να εμφανίσουν συγκριτικά πλεονεκτήματα, δηλαδή στους κλάδους «δυναμικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων» (κατά το πρωτοπόρο υπόδειγμα βιομηχανικής-εμπορικής πολιτικής της μεταπολεμικής Ιαπωνίας). Περαιτέρω, ωστόσο, ο εν λόγω σχεδιασμός πρέ Όχι μόνο αυτό, αλλά η σόνολη ανάλυσή μας δείχνει ότι η -υπέρ της εξόδου από την ΕΖ- άποψη περί μη αναγκαιότητας νομισματικής υποτίμησης, η οποία έχει εκφραστεί, τα τελευταία 1-2 χρόνια, από κάποιες πλευρές, χωρίς την προσκόμιση, μάλιστα, εμπειρικών ευρημάτων, δεν δύναται να θεωρηθεί οικονομολογικά συζητήσιμη. I 162 ]

164 ΜΙ-ΊΏΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ πει να εστιάσει (0 στην παραμετρική ανάλυση των επιπτώσεων που έχουν οι επιμέρους συνιστώσες κόστους και οι έμμεσοι φόροι-επιδοτήσεις επί των αγοραίων τιμών των εμπορευμάτων και (ϋ) στον προσδιορισμό του ύψους των διαφορικών συντελεστών άμεσης και έμμεσης φορολογίας (επί μισθών και κερδών), οι οποίοι επηρεάζουν τους πολλαπλασιαστές ζήτησης του συστήματος και, έτσι, συμβάλλουν στην επίτευξη προεπιλεγέντων επίπεδων απασχόλησης εργασίας και προϊόντος.1 Στόχος της όλης φορολογικής πολιτικής οφείλει, λοιπόν, να είναι η ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των βασικών πολιτικών, δηλαδή εξαγωγών-εισαγωγών, ανάπτυξης, απασχόλησης εργασίας-μέσων παραγωγής και αναδιανομής του κοινωνικού εισοδήματος. Τόσο η νομισματική υποτίμηση όσο και η διασταλτική, νομισματικά χρηματοδοτούμενη, δημοσιονομική πολιτική συνιστούν αναγκαίους άλλα όχι ικανούς όρους, ακριβώς επειδή οι μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές δυνατότητες του συστήματος είναι, όπως έχει επισημανθεί, ιδιαιτέρως περιορισμένες (βλέπε την παράγραφο III.7 και τους Πίνακες 5 και 6). Απαιτείται, επομένως, άσκηση βιομηχανικής πολιτικής για τη μεταβολή της διατομεακής δομής της ελληνικής οικονομίας, με δύο κύριους στόχους, έναν γενικό και έναν ειδικό: 0 Γενικός στόχος: μείωση του βαθμού εξάρτησης Για το σημείο (ii). βλέπε Mariolis. Τ. (2016). Λ Srailian (no) Trade-off Between Autonomous Demand and Transfer Payments. Mimco. Study Group on Sraffian Economics. Department of Public Administration. Panteion University, March [ 163 ]

165 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΙΙΣ. (-). ΜΑΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΣ ιδίως- του βιομηχανικού τομέα από εισαγόμενες εισροές («εκβιομηχάνιση μέσω υποκατάστασης εισαγωγών»). 0 Ειδικός στόχος: ανάπτυξη της παραγωγής εμπορευμάτων υψηλής έντασης ειδικευμένης εργασίας και τεχνολογίας (ηλεκτρονικά και οπτικά προϊόντα. εξοπλισμός μεταφορών, χημικά, φαρμακευτικά κ.λπ.). Αυτά τα εμπορεύματα έχουν κομβικό ρόλο στην αύξηση των εξαγωγών και του εθνικού εισοδήματος, ακριβώς επειδή χαρακτηρίζονται από υψηλή εισοδηματική ελαστικότητα ζήτησης και, επομένως, από διεθνή ανταγωνιστικότητα, η οποία δεν εξαρτάται πρωτίστως από τις τιμές τους. Το εγχείρημα της υποκατάστασης εισαγωγών για τα εμπορεύματα «Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ηλεκτρονικά και οπτικά προϊόντα» θα ήταν σκόπιμο: το 68% των ακαθάριστων επενδύσεων σε αυτά τα εμπορεύματα προέρχεται από εισαγωγές, ενώ οι τελευταίες υπερβαίνουν κατά 17 φορές την ακαθάριστη εγχώρια παραγωγή (για τον «Λοιπό εξοπλισμό μεταφορών», ο οποίος χαρακτηρίζεται, μάλιστα, από αρνητικό πολλαπλασιαστή απασχόλησης εργασίας, οι αντίστοιχοι δείκτες είναι 76%. 16). Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το υψηλής στάθμης διαθέσιμο επιστημονικό δυναμικό της χώρας θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στην περαιτέρω ανάπτυξη των «Υπηρεσιών προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών», οι οποίες χαρακτηρίζονται, ήδη σήμερα, από ικανοποιητικούς δείκτες εξάρτησης από εισαγόμενες εισροές (10% κάτω από τον μέσο όρο της ελληνικής οικονομίας), εξαγωγικής επίδοσης (10% πάνω από τον I 164 ]

166 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ μέσο όρο), εισαγωγικής διείσδυσης (81% κάτω από τον μέσο όρο), και διεθνούς ενδοκλαδικού εμπορίου (88% πάνω από τον μέσο όρο). Για την υλοποίηση της υποκατάστασης εισαγωγών θα μπορούσαν να ληφθούν υπόψη και ορισμένες σύγχρονες πολιτικές, οι οποίες αναπτύχθηκαν σε χώρες της Λατινικής Αμερικής κατά την προηγούμενη δεκαετία, όπως, για παράδειγμα, ο -οικονομικά λελογισμένος- ορισμός ποσοστού επί του οποίου πρέπει να κινούνται οι εισαγωγές ως προς τις εξαγωγές κατά επιμέρους επιχειρηματική μονάδα ή όμιλο.1 Η μεταβολή της διατομεακής δομής εγγυάται τη δυνατότητα συστηματικής (και όχι μεταβατικής, όπως με τη νομισματική υποτίμηση) ανόδου του επιπέδου της εθνικής αποταμίευσης και επιτυγχάνεται με τις ακόλουθες δύο μεθόδους: 0 Έμμεση μέθοδος: απόκτηση των απαιτούμενων. επιπρόσθετων μέσων παραγωγής μέσω του διεθνούς εμπορίου. 0 Άμεση μέθοδος (ή «Μέθοδος Fel dman-mahalanobis»): επανεπένδυση ενός βαθμιαία αυξανόμενου τμήματος του καθαρού προϊόντος του τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής στον εαυτό του.'2 1. Βλέπε: Protectionism in Argentina: Keep out. 77/c Economist. September Ευχαριστούμε τον Λεωνίδα Πατικιώτη για την παρούσα παραπομπή. Για την ελληνική οικονομία, ο εν λόγω (προσδι-)ορισμός οφείλει να βασιστεί, κατ' αρχάς. στα αναλυτικά ποσοτικά ευρήματα των κλαδικών μελετών, τις οποίες χρησιμοποιήσαμε στο πλαίσιο του παρόντος κειμένου. 2. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η συστηματική εφαρμογή της «Άμεσης Μεθόδου» επαυξάνει την πιθανότητας άντλησης καταναλωτικών οφελών από το ελεύθερο διεθνές εμπόριο. Ο λόγος είναι I 165 ]

167 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. (-). ΜΑΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ Η ανάπτυξη ενός σχετικά «καθέτως ολοκληρωμένου» κλάδου (προς τα «εμπρός» και «πίσω») με πυρήνα την ΕΛΒΟ, την ΕΑΣ, τα ναυπηγεία και την ΛΑΡΚΟ,1 σε συνδυασμό, μάλιστα, με την αξιοποίηση του -φημολογούμενου όσον αφορά, κυρίως, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο- ορυκτού πλούτου της χώρας, θα συνέβαλε αποφασιστικά στη δυνατότητα συνδυασμένης εφαρμογής των ως άνω δύο μεθόδων. Πάντως, η όλη κατάσταση της ελληνικής οικονομίας υποδηλώνει ότι, εκκινώντας από την «Έμμεση Μέθοδο», πρέπει, εν συνεχεία, να δοθεί έμφαση στην «Αμεση Μέθοδο» βάσει εθνικοποιημένου συστήματος μεγάλων επιχειρήσεων αγροτικών πρώτων υλών, ορυχείων-λατομείων, ενέργειας, τροφίμων, μηχανών, οικοδομικών κατασκευών παραγωγικής ότι αυτή η μέθοδος οδηγεί ευθέως σε σημαντική αύξηση του εθνικού ποσοστού αποταμίευσης (λάβε υπόψη το Παράρτημα I του παρόντος κειμένου). Διευκρινίζεται, επίσης, ότι, με την εν λόγω μέθοδο, το οικονομικό σύστημα ανακατευθύνεται σε τροχιά αυτοσυντηρούμενης ή. αλλιώς, ενδογενούς και συνεχώς διευρυνόμενης αναπαραγωγής. Βεβαίως, η όλη διαδικασία περιορίζεται, από ένα σημείο και μετά, από το ύψος των διαθεσίμων -οικονομικών ή φυσικών- μη αναπαραγόμενων εισροών («πόρων»), αλλά αυτός ο περιορισμός αμβλύνεται (ή δύναται να αμβλυν- Οεί) μέσω της ταχείας αύξησης των παραγωγικοτήτων σε όλους τους τομείς της οικονομίας, της βαθμιαίας υποκατάστασης των μη αναπαραγόμενων εισροών με αναπαραγόμενες και. τέλος, της παραγωγικής αναχρησιμοποίησης των αποβλήτων της παραγωγής. Αυτές οι θετικές αναδράσεις δεν είναι παρά προϊόντα της τεχνολογικής προόδου, η οποία δεν εμφανίζεται ως «μάννα εξ ουρανού» αλλά, αντιθέτως. παράγεται συνεπεία της εντατικής επισώρευσης στον τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής. 1. Σχετικά, βλέπε Βατικιώτης. Λ. (2013), «ΕΑΣ. ΕΛΒΟ. ΛΑΡ ΚΟ: Ομαδική Εκτέλεση, με Συνοπτικές Διαδικασίες», leonidasvatikiotis.wordpress.com/. I 166 ]

168 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ σημασίας, τηλεπικοινωνιών, μεταφορών, χονδρικοί) και εξωτερικού εμπορίου, το οποίο θα υποστηρίζεται, επίσης. από ένα δίκτυο κέντρων εφαρμοσμένης και βασικής επιστημονικής έρευνας. Τέλος, η μεταβολή της διατομεακής δομής αποβλέπει και στην αύξηση της παραγωγικότητας του πρωτογενούς τομέα, η οποία είναι, όπως επισημάνθηκε, ιδιαίτερα χαμηλή. Γενικά μιλώντας, κάθε ευσταθής αύξηση της παραγωγικότητας επιτυγχάνεται με τέσσερις αλληλένδετους, σε τελική ανάλυση, τρόπους, ήτοι (ΐ) με την αναδιοργάνωση των διαδικασιών παραγωγής και διανομής των εμπορευμάτων, (ΐϊ) την ύπαρξη υλικών και ηθικών κινήτρων για τους εργαζόμενους και τις επιχειρήσεις, (iii) την τεχνολογική πρόοδο και, τέλος, (ΐν) τις επενδύσεις στην παραγωγή-υποδομές-έρευνα-εκπαίδευση, οι οποίες αποτελούν, ωστόσο, τον πλέον αποφασιστικό τρόπο. Επομένως, η εν λόγω αύξηση της παραγωγικότητας του πρωτογενούς τομέα προϋποθέτει τη δημιουργία αγροτικών συνεταιρισμών στη σφαίρα της κυκλοφορίας και την ως άνω αναδιάρθρωση του βιομηχανικού τομέα. Συμβάλλει δε, με τη σειρά της, στην άνοδο του επιπέδου διαβίωσης, αντεπιδρά θετικά στον βιομηχανικό τομέα, δγ αυξήσεως της ποσότητας και της ποιότητας των εισροών του από τον πρωτογενή τομέα, και, τέλος, διαμορφώνει βάση δημιουργίας αγροτικών συνεταιρισμών στη σφαίρα της παραγωγής και μεγάλων αγροτο-βιομηχανικών μονάδων. [ 167 ]

169 Δ. ΚΛΛΤΣΟΝΗΣ. Η. ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. Ι1ΛΠΟΤΛΗΣ 5. Συναλλαγματική Πολιτική Η από τις αρχές οικονομικής πολιτικής επιδίωξη σταθεροποίησης του ύψους της νέας συναλλαγματικής ισοτιμίας περιορίζει το λεγόμενο κόστος νομισματικής αβεβαιότητας και συμβάλλει, έτσι, στη δημιουργία περιβάλλοντος ευστάθειας για το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων. Σε αυτήν την περίπτωση, όμως, ανακύπτουν τα ακόλουθα δύο ζητήματα: Συστέλλεται η εθνική ανεξαρτησία της νομισματικής πολιτικής, ανεξαρτησία η οποία, όπως ήδη σημειώθηκε, είναι βασικό στοιχείο του μείγματος της απαιτούμενης αναπτυξιακής πολιτικής. Διότι σε συνθήκες σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας και πλήρους ελευθερίας στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων, είναι αδύνατη η άσκηση εθνικά ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής («Ασύμβατο Τρίγωνο» - παράγραφος II.2.1). Η Κεντρική Τράπεζα πρέπει να διαθέτει επαρκή συναλλαγματικά διαθέσιμα για να στηρίζει το ύψος της ισοτιμίας. Στην αντίθετη περίπτωση, το εργαλείο της αύξησης των ημεδαπών επιτοκίων ωθεί την οικονομία στην ύφεση και, αργά ή γρήγορα, οι αρχές αναγκάζονται να το εγκαταλείψουν, αφήνοντας το ύψος της ισοτιμίας να καθοριστεί από τις «δυνάμεις των αγορών». Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων επιβάλλεται, λοιπόν, η σύσταση μηχανισμού φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων, ο οποίος να είναι κατ αρχάς ιδιαίτερα αυστηρός και να αμβλυνθεί στη συνέχεια, σε συνάρτηση με την αναπτυξιακή πορεία της οικονομίας. Ειδικότερα, να επιτρέπει μόνο [ 168 ]

170 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ εκείνες τις πράξεις συναλλάγματος, οι οποίες (0 αφορούν συναλλαγές του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, (ϊϊ) αφορούν μακροπρόθεσμες (επενδυτικές) εισροές χρηματικών κεφαλαίων και (iii) πραγματοποιούνται από τις αρχές οικονομικής πολιτικής. Ο μηχανισμός πρέπει να διατηρηθεί και όταν η οικονομία εισέλθει στη φάση της ανάκαμψης, διότι, στην αντίθετη περίπτωση, δεν αποκλείεται να σημειωθεί ισχυρή εισροή μη μακροπρόθεσμων («κερδοσκοπικών») κεφαλαίων, η οποία να προκαλέσει πιέσεις για ανεπιθύμητη ανατίμηση του νομίσματος και, γενικότερα, να δημιουργήσει σοβαρές επιπλοκές κατά την εφαρμογή του ενδεδειγμένου, σε εκείνην τη φάση, μείγματος οικονομικής πολιτικής (οι εμπειρίες του Μεξικού, κατά την περίοδο της ΛΔ Κίνας, κατά την περίοδο , ή, τέλος, εκείνη της Ελβετίας, κατά την περίοδο , είναι χαρακτηριστικές). Σε αυτήν τη βάση είναι απαραίτητο να επισημανθούν τα ακόλουθα: Η πλήρης ελευθερία στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων αποτελεί σημαντική πηγή αστάθειας στο διεθνικό οικονομικό σύστημα, η οποία συμβάλλει στην αύξηση της έντασης και συχνότητας διαφόρων ειδών κρίσεων: για παράδειγμα, έχει υποστηριχθεί ότι, κατά την περίοδο , δηλαδή στην μετά-bretton Woods εποχή, σημειώθηκαν 124 τραπεζικές κρίσεις. 208 συναλλαγματικές κρίσεις και 63 κρίσεις κρατικού χρέους. Ιδίως μετά τη διεθνή κρίση του , δημοσιοποιούνται συνεχώς εκκλήσεις και αναλύσεις υπέρ της διαμόρφωσης εναλλακτικού διεθνικού χρηματοπιστωτικού πλαισίου, γενικά, και [ 169 ]

171 &. ΚΑΛΤΣΠΝΙΙΣ. (-). ΜΑΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ επιβολής περιορισμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων, ειδικά.1 Σε συνθήκες σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας και πλήρους ελευθερίας στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων, οι εθνικές αρχές οικονομικής πολιτικής αυτοδεσμεύονται σε διαδικασία ανταγωνιστικής υποτίμησης των ημεδαπών μισθών (βλέπε τα σχετικά με τον «Σιδηρούν Νόμο της ΕΖ» - παράγραφος II.5). Επομένως, η συνύπαρξη των εν λόγω συνθηκών βρίσκεται σε συστηματική αντίθεση με τα συμφέροντα των μισθωτών εργαζομένων. Οι συναλλαγματικές κρίσεις, κατά τις οποίες τελικά εξαντλούνται, αναπόφευκτα, τα συναλλαγματικά διαθέσιμα της Κεντρικής Τράπεζας στην προσπάθεια στήριξης της ισχύουσας συναλλαγματικής ισοτιμίας, προϋποθέτουν την από τις «αγορές» ανάπτυξη προσδοκιών για τη μη διατηρησιμότητα αυτής της ισοτιμίας. Όμως, οι προσδοκίες δεν αναπτύσσονται στο κενό, αλλά όταν οι «αγορές» ανιχνεύουν αντίφαση στο συνολικό μείγμα της ασκούμενης οικονομι- Αναλυτικά. βλέπε, για παράδειγμα. Rodrik (2012. ό.π.). ο οποίος δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτά τα ζητήματα. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι συγκροτεί ένα πολιτικό ισοδύναμο του «Ασύμβατου Τριγώνου», το οποίο ονομάζει «Πολιτικό Τρίλημμα της Παγκόσμιας Οικονομίας». Εκεί, τις κορυφές του «τριγώνου» καταλαμβάνουν: «η Υπερ-παγκοσμιοποίηση, το ΈΟνος-Κράτος και οι Δημοκρατικές Πολιτικές». Άλλη εκδοχή, η οποία έχει σημασία για ό,τι εκτέθηκε στην παράγραφο IV. 2 του παρόντος, είναι το «Χρηματοπιστωτικό Τρίλημμα». δηλαδή το ασύμβατο ανάμεσα σε: πλήρως ελεύθερη κίνηση διεθνικών χρηματικών κεφαλαίωνευστάοεια χρηματοπιστωτικού συστήματος-εϋνικά ανεξάρτητη χρηματοπιστωτική πολιτική, ΰλέπε Schoenmaker. I). (2011). The Financial Trilemma. Economic Letters σσ I 170 ]

172 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ κής πολιτικής ή/και ανισορροπίες στην παραγωγική βάση (στις οποίες περιλαμβάνεται ο υψηλός δανεισμός των ημεδαπών επιχειρήσεων σε ξένο νόμισμα). Η συνοχή της εδώ εκτιθέμενης οικονομικής πολιτικής, σε συνδυασμό με το μηχανισμό φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων, αναμένεται να λειτουργήσει αποτρεπτικά για την ανάπτυξη τέτοιων προσδοκιών. Σε κάθε περίπτωση, και αυτό θα πρέπει να τονιστεί, το αποφασιστικό ζήτημα είναι η παραγωγική κινητοποίηση της ελληνικής οικονομίας και. μάλιστα, στην κατεύθυνση της επιλεκτικής διεύρυνσης των εξαγωγών και της υποκατάστασης των εισαγωγών. Εάν αυτό δεν επιτευχθεί, τότε δεν υφίσταται, μακροχρονίως, αποτελεσματικός τρόπος στήριξης της συναλλαγματικής ισοτιμίας, οι μεταβολές της οποίας δεν εκφράζουν, τελικά, παρά μεταβολές της σχέσης ισοδυναμίας ανάμεσα στην εθνική και στη διεθνή «αφηρημένη εργασία».1 1. Τον Ιανουάριο του 1933 στη Μόσχα, σε μία συζήτηση αποτίμησης του Πρώτου Πενταετούς Σχεδίου ( ) της ΕΣΣΔ. ένας άγνωστος λοιπών στοιχείων δημοσιολόγος. ονόματι Κόμπα. σημείωνε, πολύ εύστοχα, τα εξής (παραθέτουμε με συντομεύσεις, σε συνάρτηση με εκείνο που ενδιαφέρει εδώ): «Μας λένε ότι είναι αδύνατο ν αναπτύξουμε το εμπόριο χωρίς υγιές νομισματικό σύστημα και χωρίς υγιές νόμισμα, ότι πριν απ όλα πρέπει να γιατρέψουμε το νομισματικό μας σύστημα και το νόμισμά μας. που δεν αντιπροσωπεύει δήθεν καμιά αξία. Αυτό μας το λένε οι οικονομολόγοι των κεφαλαιοκρατικών χωρών. Νομίζω ότι οι αξιότιμοι αυτοί οικονομολόγοι καταλαβαίνουν από Πολιτική Οικονομία τόσο, όσο καταλαβαίνει, για παράδειγμα, ο αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι από αντιθρησκευτική προπαγάνδα. Πώς μπορεί να ισχυρίζεται κανείς ότι το νόμισμά μας δεν αντιπροσωπεύει καμιά αξία; Μήπως νομίζουν αυτοί οι κύριοι ότι όλες [ 171 ]

173 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. (-). ΜΛΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ 0 εν λόγω μηχανισμός κεφαλαιακών φραγμών δεν σχετίζεται, παρά μόνο σε ορισμένες μορφικές πλευρές, με τα ήδη επιβληθέντα, σε δύο περιπτώσεις (Κύπρος και Ελλάδα), «capital controls». Παραβιάζοντας τις καταστατικές αρχές της ΟΝΕ. και δημιουργώντας διαφοροποιημένα (μη πλήρως υποκατάστατα μεταξύ τους) ευρω-νομίσματα, τα «capital controls» επιβλήθηκαν, κατ αρχάς, για την πάση θυσία διατήρηση εθνικών οικονομιών εντός της ΕΖ. Έτσι, είχαν, ωστόσο, και δύο θετικές επιπτώσεις: σε πείσμα διαφόρων, ποικίλης προέλευσης, «ριζοσπαστικών» ιδεοληψιών, ανέδειξαν, στην πράξη, όχι μόνο το πραγματικό περιεχόμενο και χαρακτήρα της ΕΕ-ΕΖ, αλλά και, έστω υπό στρεβλές συνθήκες, ορισμένα από τα περιθώρια παραγωγικής και καταναλωτικής υποκατάστασης, τα οποία ενέχονται σε όχι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες και κλυδωνιζόμενες, μάλιστα, ευρωζωνικές οικονομίες. αυτές οι επιχειρήσεις μας ανοικοδομήθηκαν από άχυρο ή από λάσπη και όχι από πραγματικά υλικά, που έχουν ορισμένη αξία; Με τι εξασφαλίζεται η σταθερότητα του νομίσματος; Φυσικά, όχι μονάχα με το απόθεμα χρυσού. Μ σταθερότητα του νομίσματος εξασφαλίζεται, πριν από όλα. με την τεράστια ποσότητα εμπορευμάτων που μπαίνουν στην κυκλοφορία με σταθερές τιμές. Ποιος από τους οικονομολόγους μπορεί να αρνηθεί ότι μια τέτοια εξασφάλιση αποτελεί την πιο ουσιαστική εξασφάλιση της σταθερότητας του νομίσματος από οποιοδήποτε απόθεμα χρυσού; Θα καταλάβουν άραγε ποτέ τους οι οικονομολόγοι των κεφαλαιοκρατικών χωρών ότι τα έχουν μπερδέψει τελείως με τη θεωρία του αποθέματος χρυσού, που το θεωρούν ως μοναδική εξασφάλιση της νομισματικής σταθερότητας;». Με την αντικατάσταση των λέξεων «απόθεμα χρυσού» από τις λέξεις «συναλλαγματικά διαθέσιμα», το νόημα της παρατήρησης παραμένει αναλλοίωτο για τη σύγχρονη εποχή. [ 172 ]

174 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΓΙΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Δεδομένου ότι άνω του 60% του συνολικού εμπορίου της Ελλάδας διεξάγεται, πλέον, με χώρες εκτός της ΕΕ, είναι σκόπιμη, έπειτα από την ολοκλήρωση της μετάβασης στο νέο νόμισμα, η από τις εθνικές αρχές παρακολούθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας σε σχέση με ένα αντιστοίχως σταθμισμένο (με βάση τις εισαγωγές από και τις εξαγωγές προς τους κυριότερους εμπορικούς εταίρους) «καλάθι» αλλοδαπών νομισμάτων. Διότι με αυτόν τον τρόπο λαμβάνεται υπόψη η εξέλιξη της ανταγωνιστικότητας ως προς το σύνολο των εμπορικών εταίρων και, έτσι, επαυξάνεται η ακρίβεια των απαιτούμενων διορθωτικών κινήσεων. Μεταξύ αυτών των κινήσεων δεν θα πρέπει να αποκλείεται εκ των προτέρων η εισαγωγή συστήματος «πολλαπλών συναλλαγματικών ισοτιμιών». Εν προκειμένω. χαμηλών ισοτιμιών (συγκριτικά μικρά ύψη υποτίμησης) για ορισμένα «βασικά», καταναλωτικά και παραγωγικά, εμπορεύματα, ούτως ώστε να προστατευθεί το βιοτικό επίπεδο των μισθωτών και, γενικότερα, να αμβλυνθεί η πληθωριστική πίεση. Παραλλήλως, υψηλών ισοτιμιών (συγκριτικά μεγάλα ύψη υποτίμησης) για ορισμένα ιδίως εξαγωγικά εμπορεύματα και για τα «μη βασικά ή πολυτελή» εμπορεύματα, ούτως ώστε να ενισχυθούν οι εξαγωγές και να συμπιεστούν οι μη αναγκαίες για την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης εισαγωγές, αντιστοίχως. Το σύστημα «πολλαπλών ισοτιμιών» δύναται να θεωρηθεί ισοδύναμο (ϊ) με αυτοχρηματοδοτούμενο σύστημα δασμών-επιδοτήσεων και (ϊΐ) με φόρο σε όρους ημεδαπού νομίσματος, υπό την έννοια ότι, ακόμα και όταν το εμπόριο είναι ισοσκελισμένο, είναι δυνατόν η Κεντρική Τράπεζα να εισπράττει πε [ 173 ]

175 Δ. ΚΑΛΤΣΙΙΝΗΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΙ ρισσότερο εγχώριο νόμισμα για τις πωλήσεις συναλλάγματος από ό,τι οφείλει να δαπανά για την αγορά του. Το πλεονέκτημά του είναι ότι, εν αντιθέσει με τους φόρους και τους δασμούς, δεν δημιουργεί, τουλάχιστον άμεσα, τριβές μεταξύ κοινωνικών στρωμάτων και εμπορικών εταίρων, αντιστοίχως. Τα κύρια μειονεκτήματά του είναι (ΐ) η σχετική πολυπλοκότητα εφαρμογής και 0 0 η δυνητική εκμετάλλευση των διαφορικών τιμών συναλλάγματος (arbitrage) μέσω ψευδών δηλώσεων από τους εμπορευόμενους (και, περαιτέρω, η σύσταση «μαύρης αγοράς» συναλλάγματος), όπου το δεύτερο μειονέκτημα θα αμβλύνεται, βεβαίως, στο βαθμό που ενισχύεται ο έλεγχος του εξωτερικού εμπορίου από την ΤτΕ. 6. ΝΟΠ και Πανεθνικός-Δημοκραηκός Σχεδιασμός Η ΝΟΠ βασίζεται στη διαδοχική χρησιμοποίηση τεσσάρων «μοχλών»: Νομισματική υποτίμηση στη ζώνη του 30% με 50% και στοχευμένη νομισματική χρηματοδότηση και ανακατανομή δημόσιων δαπανών, υπό τη συνθήκη της επιβολής σταθεροποιητικών-αναπτυξιακά προωθητικών φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων. Η κεντρική ιδέα για την πλευρά της παραγωγής είναι: μέσω επανάκτησης του ελέγχου των μακροοικονομικών εργαλείων, να ενισχυθούν οι μικροοικονομικές μονάδες. 0 Ο μοχλός της νομισματικής υποτίμησης χρησιμοποιείται για την μείωση του εξωτερικού ελλείμματος και την μη επιβάρυνση του δημοσίου ελλείματος. Δίνει ιδιαίτερη ώθηση στα εμπορεύματα [ 174 ]

176 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ υψηλών εξαγωγικών επιδόσεων-συγκριτικού πλεονεκτήματος όλων των τομέων, ενώ πρέπει να αξιοποιηθεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό από τον βιομηχανικό τομέα. 0 0 μοχλός της νομισματικά χρηματοδοτούμενης δημοσιονομικής πολιτικής χρησιμοποιείται για τη μείωση του δημοσίου ελλείμματος και την ελαχιστοποίηση της επιβάρυνσης του εξωτερικού ελλείμματος. Δίνει ώθηση σε εκείνους τους μη εξαγωγικούς κλάδους, οι οποίοι δεν είναι ισχυρά εξαρτημένοι από τις εισαγωγές και, ταυτοχρόνως, δημιουργούν ισχυρά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα παραγωγής και απασχόλησης. Ενισχύεται με τη φορολογική πολιτική, η οποία αντεπιδρά θετικά επί των πολιτικών εξαγωγών-εισαγωγών. ανάπτυξης και αναδιανομής του εισοδήματος. Δομική μεταβολή, η οποία συνίσταται στο μοχλό της υποκατάστασης εισαγωγών και ανάπτυξης της παραγωγής εμπορευμάτων υψηλής εισοδηματικής ελαστικότητας ζήτησης, και. εν συνεχεία, σε εκείνον της αύξησης της παραγωγικότητας στον πρωτογενή τομέα. Η κεντρική ιδέα για την πλευρά της παραγωγής είναι: μέσω επανάκτησης του ελέγχου (και) των μικροοικονομικών εργαλείων και χρησιμοποίησης των αποτελεσμάτων της προαναφερθείσας ενίσχυσης των μικροοικονομικών μονάδων, να συγχρονιστεί η διατομεακή δομή. Έπεται, λοιπόν, ότι το οικονομικό πρόγραμμα πρέπει να περιλαμβάνει δύο σκέλη: το Μεσοχρόνιο, με χρονικό ορίζοντα τα δύο έτη, και, εν συνεχεία, το Μακροχρόνιο, της τάξης των πέντε ετών. Το κατά σειρά πρώτο σκέ [ 175 ]

177 Δ. ΚΑ ΛΤΪΙίΝ ΙΙΪ. (-). ΜΛΙΜΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΙΙΟΎΛΗΣ λος οφείλει να επιλύσει τη διπλή αντίφαση ανάμεσα στην εθνικά ανεξάρτητη οικονομική πολιτική, η οποία δεσμεύεται, ωστόσο, από κρίσιμους παραμένοντες περιορισμούς, διαμορφωμένους κατά την προς και εντός ΟΝΕ περίοδο, και στην υποαπασχόληση-αποσάθρωση των παραγωγικών δυνατοτήτων της χώρας. Το δεύτερο σκέλος οφείλει να επιλύσει την αντίθεση ανάμεσα στη σχεδιομετρική διεύρυνση-εκβάθυνση-επιτάχυνση της αναπτυξιακής διαδικασίας και στην οπισθοβατούσα παραγωγική βάση. Στο Μεσοχρόνιο σκέλος υπάγονται τα εξής: Παύση εξωτερικών πληρωμών και αναδιάρθρωση χρέους, με διαγραφή μέρους του, βάσει του κριτηρίου της «βιωσιμότητάς» του. Υιοθέτηση «ρητρών ανάπτυξης της παραγωγής και εξυπηρέτησης του χρέους». Σύσταση μηχανισμού φραγμών στις διεθνικές κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων. Κλαδική πολιτική αύξησης της παραγωγής και της απασχόλησης εργασίας μέσω νομισματικής υποτίμησης, νομισματικά χρηματοδοτούμενης δημοσιονομικής πολιτικής και, τέλος, φορολογικής πολιτικής. Σύσταση αναδραστικού μηχανισμού ελέγχου της εξέλιξης των τιμών («Παρατηρητήριο Τιμών»), και πρωτίστως της διάχυσης του πληθωριστικού «κύματος» της υποτίμησης, σε συμφωνία με (ϊ) εκείνην τη διάχυση, η οποία προϋπολογίζεται βάσει των υφιστάμενων τεχνικών συνθηκών παραγωγής και (ϋ) την ασκούμενη εισοδηματική και φορολογική πολιτική. Απαιτείται, λοιπόν, η από την ΕΛΣΤΑΤ κατασκευή πινάκων «εισροών-εκροών» και «κοινωνικής λογιστικής» [ 176 ]

178 ΜΚΤίΙΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΓΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ («Social Accounting Matrix») πολύ μεγάλων διαστάσεων (της κλίμακας του ΙΟ' ) και, επιπλέον, εφοδιασμένων με διακλαδικά στοιχεία αποπληοωριστών, μη-ανταγωνιστικών εισαγωγών, αποσβέσεων, χρόνων περιστροφής κεφαλαίου, παγίου κεφαλαίου (και βαθμών απασχόλησής του), ετερογενούς εργασίας, και συντελεστών έμμεσης φορολογίας και επιδοτήσεων. Καταγραφή και έναρξη αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου. Επτά δεκαετίες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και το πόνημα του Δημήτρη Μπάτση. ο ορυκτός πλούτος της χώρας παραμένει, σύμφωνα με δημοσιεύματα ειδικών, άγνωστος στις εθνικές αρχές. Άμεσα δε, πρέπει να ανακοπεί η δρομολογημένη συρρίκνωση συναφών ινστιτούτων και, βάσει αυστηρότατων επιστημονικών κριτηρίων, να συγκροτηθούν νέα ή/και να συντελεστούν ανασυνθέσεις υπαρχόντων, τα οποία να ενισχυθούν, χρηματοδοτικά και θεσμικά, με κάθε δυνατό τρόπο. Σε συνδυασμό με τις εξαγωγικές επιδόσεις που θα έχουν σημειωθεί, ολοκλήρωση του σχεδιασμού και απαρχές υλοποίησης του δομικού συγχρονισμού της παραγωγικής βάσης. Η ολοκλήρωση του συγχρονισμού αποτελεί το Μακροχρόνιο σκέλος του προγράμματος. Η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από έντονο διαφορισμό ανάμεσα στην ισχυρή εξάρτηση από εισαγωγές μεγάλου τμήματος βιομηχανικών εμπορευμάτων, από τη μία πλευρά, και στη συγκέντρωση πλεονεκτημάτων διεθνούς ανταγωνιστικότητας και ευνοϊκών πολλαπλασιαστών ενεργού ζητήσεως σε εμπορεύματα του πρωτογενή τομέα και, κυρίως, των υπηρεσιών, από την [ 177 ]

179 I. ΚΑΛΤΣΟΝΙΙΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΙΊΟΤΛΗΣ άλλη πλευρά. Απαιτείται, συνεπώς, η εφαρμογή καλώςδιατεταγμένου, συγχρονικά και διαχρονικά, μείγματος οικονομικής πολιτικής, το οποίο θα στοχεύσει, κατ αρχάς, στην αξιοποίηση της θετικής πλευράς του συστήματος, προκειμένου να επιτύχει, τελικά, τη διόρθωση της αρνητικής πλευράς του. Ωστόσο, η -έως σήμερα- πολιτικά εγγυημένη υπαγωγή της χώρας στη ζώνη της υπερπαγκοσμιοποίησης εγγυάται, με τη σειρά της, ότι τόσο η όντως ασκούμενη πολιτική «οριζόντιας» μείωσης της ενεργού ζητήσεως όσο και η υποθετική, βερμπαλιστικά υποστηριζόμενη από αριστερίζουσες πλευρές, ακριβώς αντίστροφη πολιτική αδυνατούν να ανακατευθύνουν την ελληνική οικονομία σε τροχιά επαρκούς, πολυκλαδικής και ευσταθούς ανάπτυξης. Διότι η μεν «αιρετική» πολιτική θα ερχόταν, όχι αργά αλλά ταχέως, αντιμέτωπη με την ασθενή διεθνή ανταγωνιστικότητα και τη στενότατη βάση παραγωγής μέσων παραγωγής της ελληνικής οικονομίας, η δε «ορθόδοξη» πολιτική συστηματικά συρρικνώνει, όχι μόνο κλιμακωτά αλλά και ανισότροπα, τις διαστάσεις αυτής της οικονομίας, μετατρέποντάς την, στην καλύτερη περίπτωση, σε προσάρτημα του ευρωπαϊκού «Βορρά». Μεταξύ, λοιπόν, παραλογισμού και μη υπηρετούσας το ίδιον συμφέρον λογικής πρέπει να προταχθεί ο πανεθνικός-δημοκρατικός σχεδιασμός. Η Βουλή, τα εργατικά συνδικάτα, οι επαγγελματικές ενώσεις, οι ενώσεις των μικρομεσαίων επιχειρηματιών και αγροτών και το συνεταιριστικό κίνημα πρέπει από κοινού να συζητούν και να αποφασίζουν το σχεδιομετρικό αναπτυξιακό μετασχηματισμό της χώρας. Μόνο η σχεδιομετρία, που ενσωματώνει τις γνώμες, τις αγωνίες και συμφέροντα του ζώντος από την εργασία του λαού, δύναται να μην είναι γραφειοκρατική και, άρα, [ 178 ]

180 MF.T1K11KO 11ΙΌΓΙ'ΛΜΜΛ ΔΙΤΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ να μην ενέχει αποφασιστικές κρίσεις αποτελεσματικότητας και νομιμοποίησης. Καθοριστική σημασία μπορεί και πρέπει να έχει η εγκαθίδρυση κατάλληλου συστήματος εργατικού ελέγχου σε όλες τις μεγάλες επιχειρήσεις (κρατικές και ιδιωτικές). Βάσει αυτού, οι αντιπρόσωποι των εργαζομένων, οι οποίοι θα εκλέγονται από αυτούς και θα ανακαλούνται οποτεδήποτε το 0ελήσουν εκείνοι, θα μπορούν να έχουν πρόσβαση σε όλα τα οικονομικά στοιχεία, ούτως ώστε να συμμετέχουν στη διαμόρφωση, υλοποίηση και αξιολόγηση των σχεδίων οικονομικής διαχείρισης της επιχείρησης, του κλάδου, του τομέα και, τελικά, του όλου συστήματος, τόσο στις οικονομικές όσο και στις κοινωνικές διαστάσεις και στοχεύσεις του.1ωστόσο, το κλειδί είναι ότι το «βέλος» του τελικού, προς εφαρμογή, σχεδίου πρέπει να κατευθύνεται από το «σύστημα» προς την «επιχείρηση», και όχι αντιστρόφως, πράγμα που προαπαιτεί, επίσης, υψηλότατο επίπεδο ταξικής συνείδησης, όπως το έχουν δείξει πραγματικά γεγονότα από ομόλογα, εκτεταμένης κλίμακας, εγχειρήματα, τα οποία σημείωσαν και σημειώνουν άλλοτε πικρότατες αποτυχίες και άλλοτε λαμπρότατες επιτυχίες.'2 1. Με την ωρίμανση των αντικειμενικών και υποκειμενικών συνθηκών. η διαδικασία εκλογής Οα οφείλει να δώσει τη θέση της σε εκείνην της κλήρωσης. 2. Αναφορικά με τις αστοχίες, επαρκώς διδακτικά παραδείγματα μπορούν να αντληθούν από τη λεγάμενη εργατική αυτοδιαχείριση ή αυτοδιοίκηση των επιχειρήσεων στην πρώην Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, ιδίως μετά τις συνταγματικές μεταβολές του 1963 (καθώς και από τα γειτνιάζοντα υποδείγματα διοίκησης, τα οποία εφαρμόστηκαν ή επιχειρή- Οηκε να εφαρμοστούν, στη ΛΔ Τσεχοσλοβακίας και στη ΛΔ Αλ ί 179 ]

181 Δ. ΚΛΛΤΣΠΝΗΣ ). ΜΑΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΓΙΑΠΟΤΛΗΣ 0 με εργατικό έλεγχο πανεθνικός-δημοκρατικός σχεδιασμός είναι γενική αναγκαία συνθήκη αλλά όχι εύκολη ή/και μονοβηματική υπόθεση, η οποία δεν εγκυμονεί αντιφάσεις και αντιθέσεις. Ό,τι μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων, δηλαδή βάσει ιστορικής πείρας και επιστημονικής ανάλυσης, είναι ότι μόνο ένα σύστημα παραγωγής-διανομής-κατανάλωσης-επένδυσης, το οποίο έχει πρώτα αναπτυχθεί επαρκώς κατά μήκος της γερίας). Δομικώς αναπόφευκτα και όχι σπάνια, οι εν λόγω αυτοδιοικούμενες επιχειρήσεις συμπεριφέρονταν προς το περιβάλλον τους, δηλαδή προς άλλες αυτοδιοικοόμενες ή μη επιχειρήσεις, το κράτος και τους καταναλωτές, ως να ήταν κεφαλαιοκρατικές επιχειρήσεις. Για υποδείγματα εργατικού ελέγχου-διοίκησης ας παραπέμψουμε σε μία μόνο και ελληνόγλωσση πηγή, η οποία, αν και πολύ χρήσιμη, λόγω της «κωδικοποιημένης» μορφής της και της in vivo αποτύπωσης πλήθους εναλλακτικών υποδειγμάτων. δεν φαίνεται να είναι τόσο γνωστή: Ράφτης. Α. (1984). Δημοκρατική Διοίκηση Επιχειρήσεων. Αθήνα. Πολύτυπο. Επαρκώς ενδιαφέρουσες, ως προς την κριτική πλευρά τους αλλά όχι ως προς τη θετική, είναι και οι προδρομικές. γενικές επισημάνσεις του Μαλατέστα. Ε. (1922), «Συνδικαλισμός και Αναρχισμός», στο: Ε. Μαλατέστα (χ.χ.) Στο Δρόμο για την Αναρχία, Θεσσαλονίκη. Κατσάνος. Τέλος, για μια εικονοκλαστική πραγμάτευση των διαλεκτικών σχέσεων ανάμεσα στον κεντρικό σχεδίασμά, στη μετα-κεφαλαιοκρατική εμπορευματική παραγωγή και στην ενδοεργασιακή δημοκρατία, βλέπε Σταμάτης. Γ. ([1975] 1988). Σχέδιο και Αγορά στις Σοσιαλιστικές Οικονομίες. Αθήνα. Κριτική. Όλα αυτά κάθε άλλο παρά είναι χωρίς μεγάλη σημασία και για τις πρακτικές πρωτοβουλίες και συζητήσεις περί «ανακτημένων επιχειρήσεων», οι οποίες λαμβάνουν χώρα (και) στην Ελλάδα, κατά την μετά το έτος 2010 περίοδο: ιδίως όταν αυτές οι επιχειρήσεις προβάλλονται, καλή, μάλιστα, τη πίστει, ως κάτι σαν πρωτοκύτταρα σοσιαλιστικού, κομμουνιστικού ή άλλου τρόπου παραγωγής-κοινωνίας ]

182 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΙΙΡΟΠ'ΛΜΜΛ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ «τροχιάς Fel dman-mahalanobis», και έχει. έτσι, έμπρακτα αποκτήσει τη δυνατότητα διασφάλισης υψηλοί) επιπέδου κατανάλωσης για όλο τον πληθυσμό, σε συνθήκες ισόρροπης και αναλογικής μεγέθυνσης, μπορεί να λειτουργήσει, στον πυρήνα του, ως ακολούθως («τροχιά 0. Lange-J. ν. Neumann-P. Sraffa»): (i). 0 ποσοστιαίος ρυθμός μεγέθυνσης του όλου συστήματος τίθεται ίσος με τον εξωγενώς δεδομένο (μέσω προβλέψεων) ποσοστιαίο ρυθμό μεγέθυνσης του εργατικού δυναμικού, προκειμένου να διασφαλιστεί η πλήρης απασχόληση της εργασίας, (ΐϊ). Με δεδομένο αυτόν τον ποσοστιαίο ρυθμό μεγέθυνσης, τα καθαρά υπολογιστικά όργανα σχεδιασμού μπορούν να προσδιορίσουν, εκείνη την τεχνική παραγωγής (από ένα σύνολο διαθέσιμων, εναλλακτικών τεχνικών παραγωγής), η οποία δύναται να χρησιμοποιηθεί από τους κλάδους του συστήματος και συνεπάγεται, για παραμετρικά δεδομένο «καλάθι» κατανάλωσης, τη μεγιστοποίηση του επιπέδου κατανάλωσης ανά μονάδα απασχολούμενης εργασίας. (iii). Τα εναλλακτικά αποτελέσματα εκτίθενται στον εργαζόμενο πληθυσμό, ο οποίος επιλέγει, εν συνεχεία. εκείνο το ζεύγος επιπέδου κατανάλωσης- «καλαθιού» κατανάλωσης, το οποίο θεωρεί ως το καλύτερο δυνατό. Δεδομένης αυτής της επιλογής, προσδιορίζεται, εκ νέου από τα υπολογιστικά όργανα σχεδιασμού, η τεχνική παραγωγής, η οποία όντως θα χρησιμοποιηθεί. (ΐν). Το ποσοστό του κοινωνικά αναγκαίου υπερπροϊόντος (δηλαδή, του τμήματος εκείνου του καθα [ 181 ]

183 Α.ΚΛΛΤΣΙΪΝΙΊΣ. (-). ΜΛ1ΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ ρού προϊόντος, το οποίο δεν καταναλώνεται, αλλά αποταμιεύεται-επενδύεται) ανά μονάδα επενδεδυμένου κεφαλαίου τίθεται ίσο με τον ως άνω ποσοστιαίο ρυθμό μεγέθυνσης του εργατικού δυναμικού. Τέλος, το ύψος του επιτοκίου τίθεται ίσο με το κατ αυτόν τον τρόπο προσδιορισμένο ύψος του ποσοστού υπερπροϊόντος. (ν). Τώρα, με δεδομένη την εθνική τεχνική παραγωγής και το ύψος του ποσοστού υπερπροϊόντος, οι τιμές όλων των παραγομένων αγαθών και υπηρεσιών (εκείνων που αποτελούν και εκείνων που δεν αποτελούν εμπορεύματα) μπορούν να προσδιοριστούν. Έτσι, λοιπόν, και προσδιορίζονται από τα υπολογιστικά όργανα σχεδιασμού. (νϊ). Αναπτύσσοντας μεταξύ τους ισοσκελισμένο διεθνές εμπόριο, εθνικές οικονομίες, οι οποίες λειτουργούν κατά τον ως άνω τρόπο, μπορούν να επιτυγχάνουν υψηλότερα επίπεδα κατανάλωσης, από εκείνα που αντιστοιχούν στο καθεστώς της αυτάρκειάς τους.' 1 1. Από αυτό δεν συνάγεται -ότι προτείνεται- η ανάπτυξη διεθνούς εμπορίου μόνο αφού το σύστημα εισέλοει στην περιγραφόμενη τροχιά, αλλά -απλώς- αποτυπώνεται μία από τις βασικές ιδιότητες αυτής της τροχιάς. Επίσης, σημειώνεται ότι οι νέου τύπου οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές αντιφάσεις και αντιθέσεις, οι οποίες προσιδιάζουν σε ένα τέτοιο διεθνικό σύστημα, δηλαδή εθνικό στις επιμέρους, ανά χώρα, μορφές του-σοσιαλιστικό στα αντίστοιχα περιεχόμενά του. και στις οποίες δεν μπορούμε να σταθούμε εδώ. αναμένεται ότι επιλύονται -μόνο- με τη μετάβαση στον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής. Ας μην καλλιεργούνται. όμως, αυταπάτες: εάν. όπως υποστηρίζει ο Διαλεκτικός Υλισμός, ο «Νόμος της Ενότητας, Αλληλοδιείσδυσης και Διαπάλης των Αντιθέτων» είναι γενικός, τότε και στον κομμουνιστικό [ 182 ]

184 V. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ: ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ 1. Η Συνταγματική Αντανάκλαση της Εξάρτησης Η υποδεέστερη θέση της Ελλάδας στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας και, γενικότερα, η οικονομική και πολιτική εξάρτησή της από κεφαλαιοκρατικά ιδιαίτερα ανεπτυγμένες οικονομίες και ισχυρά κράτη καταγράφονται και συνταγματικά. Ήδη το Αρθρο 112 του Συντάγματος του 1952 κατοχύρωνε προνόμια για το ξένο και το εφοπλιστικό κεφάλαιο. Επαναλαμβανόταν αυτούσιο τόσο στα χουντικά «Συντάγματα» του 1968 και 1973 όσο και στο Αρθρο 9 της Συντακτικής Πράξης της που σηματοδότησε τη μετάβαση στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Είναι το σημερινό Άρθρο 107 του Συντάγματος. II συνταγματική έκφραση της ανισότιμης θέσης της χώρας αποτυπώνεται και στο Άρθρο 28. παράγραφοι 2 και 3. Η κατάσταση επιδεινώθηκε με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα Άρθρα 28 και 80 κατά τη συναινετική αναθεώρηση του 2001, η οποία υποτάσσει ουσιαστικά άνευ όρων το νομικό μας σύστημα στις επιτρόπο παραγωγής ()α προσιδιάζουν νέες, προς επίλυση αντιφάσεις και αντιθέσεις και. έτσι, ούτε εκείνος Οα είναι αιώνιος ή. με τα λόγια του Μάο Τσετούνγκ. «fol κομμουνισμός Οα διαιρεθεί σε στάδια ποιοτικών αλλαγών. [...I Πιστεύτε ότι είναι δυνατόν να συνεχίσουν για ένα εκατομμύριο χρόνια με τα ίδια οικονομικά; Εάν ήταν έτσι, δεν Οα χρειαζόμασταν τα οικονομικά ή. σε κάθε περίπτωση. Οα τα βγάζαμε πέρα με ένα μόνο σύγγραμμα και η διαλεκτική Οα ήταν νεκρή» (Συζήτηση για Ζητήματα Φιλοσοφίας. 18 Αυγούστου 19(54). [ 183 ]

185 Λ.ΚΑΛΤΣίϊΝΗΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ λογές της Ευρωπαϊκής Ένωσης: «Το Άρθρο 28 αποτελεί θεμέλιο για τη συμμετοχή της χώρας στις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης».1 Ωστόσο, άλλες χώρες-μέλη της ΕΕ έχουν υιοθετήσει πιο προσεκτική στάση. Η Γαλλία, για παράδειγμα, με τις διατυπώσεις του Άρθρου 88 του Συντάγματός της, διατηρεί κάποια σχετική απόσταση από τις εξελίξεις στην ΕΕ, διαφυλάσσοντας την εθνική της κυριαρχία. Επιπλέον, οι ισχυρές χώρες επιδεικνύουν τα χαμηλότερα ποσοστά συμμόρφωσης στις κατευθύνσεις της ΕΕ.'2 Με το ξέσπασμα της κρίσης, η κατάσταση επιδεινώθηκε. Σημειώθηκε περαιτέρω ενίσχυση του ρόλου των πιο ισχυρών κρατών της ΕΕ, περαιτέρω απώλεια κυριαρχίας για τα ασθενέστερα κράτη. Οι εξελίξεις αυτές αποτυπώνονται είτε με θεσμικούς τρόπους, είτε άτυπα κατά παραβίαση του ισχύοντος Συντάγματος. 2. Άξονες Εναλλακτικής Συνταγματικής Εμπειρίας Υπάρχει εναλλακτική ιστορική εμπειρία; Εάν ναι. τότε πώς μπορεί να αξιοποιηθεί; Πράγματι, υπάρχουν εμπειρίες χωρών αντίστοιχου επιπέδου με την Ελλάδα, οι οποίες επιχείρησαν πολι- 1. Ανάλογα, ήδη στο Σύνταγμα του Αρθρο 98. κατοχυρώνεται η δυνατότητα παρουσίας ξένων στρατιωτικών δυνάμεων στη χώρα. Κατοχυρώνεται έκτοτε σε όλα τα Συντάγματα η στρατιωτικο-πολιτική μορφή της εξάρτησης. 2. Βλέπε τη σχετική μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου: Α TralHc-Light Approach to the implementation of the 2011 and 2012 Country Specific Recommendations (CSRs). Μάρτιος html?rererence=ipol-econ_et(2014) [ 184 ]

186 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΕΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ τικο-οικονομικές αλλαγές. Ανεξάρτητα από την τελική τους έκβαση, αυτά τα εγχειρήματα αποτυπώθηκαν σε συνταγματικό επίπεδο, είτε καταγράφοντας τις αλλαγές είτε δημιουργώντας τους νομικο-πολιτικούς όρους για να πραγματοποιηθούν είτε, τέλος, και τα δύο. Ειδικότερα, η μελέτη της ιστορικής εμπειρίας μας δείχνει ότι οι άξονες των συνταγματικών και πολιτικών αλλαγών, στους οποίους κινήθηκαν τέτοια εγχειρήματα ήταν: (ϊ) η εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας- (ΐΐ) η προστασία της εθνικής οικονομίας από το ξένο κεφάλαιο- (iii) η δημιουργία νέου τύπου διεθνών οικονομικών σχέσεων- (ΐν) η συμμετοχή των εργαζομένων στον πανεθνικό οικονομικό σχεδιασμό- και (ν) η ουσιαστικοποίηση και ριζοσπαστικοποίηση εν γένει των πολιτικών και συνταγματικών θεσμών, δηλαδή της δημοκρατίας. Θα αναφερθούμε σε αυτούς τους πέντε άξονες κατά σειρά: 0 ). Η εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέω ν της οικονομίας Χωρίς αυτήν, κανένας σχεδιασμός παραγωγικής ανασυγκρότησης δεν μπορεί να επιτύχει, καμιά σοβαρή αναδιανομή πλούτου σε όφελος των εργατικών και μικρομεσαίων λαϊκών στρωμάτων δεν μπορεί να επιτευχθεί. Η ανασυγκρότηση και η εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων προαπαιτούν δυνατή, κρατική ατμομηχανή. Πρώτο παράδειγμα: η κυβέρνηση Αλιέντε ( ) στη Χιλή ξεκίνησε την προσπάθεια παραγωγικής ανασυγκρότησης και αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου ανακτώντας τον εθνικό έλεγχο στις βασικές πλουτοπαραγωγικές πηγές, εθνικοποιώντας το χαλκό. Αναθεώρησε το Άρθρο 10 του Συντάγμα- [ 185 ]

187 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝ'ΙΙΣ. C-) ). ΜΛΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ τός της, προκειμένοο να αποζημιώσει με συμβολικές τιμές τις εταιρείες που εθνικοποιήθηκαν. Δεύτερο παράδειγμα: το Σύνταγμα της Πορτογαλίας, που υιοθετήθηκε το 1976 μετά την ανατροπή της δικτατορίας, έθεσε παρόμοιους στόχους: «Άρθρο 80: Θεμέλιο της κοινωνικοοικονομικής οργανώσεως. Η οικονομικο-κοινωνική οργάνωση της πορτογαλικής Δημοκρατίας εδράζεται πάνω στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων, μέσω της συλλογικής απαλλοτριώσεως των κύριων μέσων παραγωγής, των γαιών και των φυσικών πόρων και πάνω στην άσκηση της δημοκρατικής εξουσίας από τις εργαζόμενες τάξεις. Άρθρο 81: προτεραιότητα των κρατικών υποχρεώσεων. Το κράτος έχει κατά προτεραιότητα καθήκον: Α) Να προωθεί την αύξηση της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας του λαού, και ιδίως των ασθενέστερων τάξεων [...]. Δ) Να μειώνει, όσο είναι ανάγκη, τις ανισότητες στον πλούτο και στο εισόδημα [...]. Άρθρο 82: παρέμβαση, εθνικοποίηση και κοινωνικοποίηση. 1. Ο νόμος υποδεικνύει τα μέσα και τους τύπους της παρεμβάσεως, εθνικοποιήσεως και κοινωνικοποιήσεως των μέσων παραγωγής, καθώς και τα κριτήρια καθορισμού των αντίστοιχων αποζημιώσεων [...]. Άρθρο 84: Συνεταιρισμοί. 1. Το κράτος οφείλει να παρέχει κίνητρα για τη δημιουργία συνεταιρισμών και να ενθαρρύνει τη δραστηριότητά τους, ιδίως των συνεταιρισμών παραγωγής, διαθέσεως και καταναλώσεως». Τρίτο, πιο πρόσφατο παράδειγμα: το μπολιβαριανό Σύνταγμα της Βενεζουέλας του 1999: (α) με το Άρθρο 12 διακήρυξε ότι τα πετρελαϊκά κοιτάσματα και ο ορυκτός πλούτος που βρίσκεται στον εθνικό χώρο [ 186 ]

188 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ και στην ΑΟΖ αποτελούν δημόσια περιουσία και (β) με τα Αρθρα δόθηκε η δυνατότητα εθνικοποίησης της πετρελαϊκής βιομηχανίας αλλά και άλλων στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων.1 Αντίστοιχες διατάξεις συναντάμε στο Σύνταγμα του Πολυεθνοτικού Κράτους της Βολιβίας. Στα Αρθρα 310 και 313 ορίζεται ότι οι επιχειρήσεις κρατικής ιδιοκτησίας ασκούν στρατηγικό έλεγχο στην παραγωγική αλυσίδα και στις διαδικασίες εκβιομηχάνισης και ότι κάθε οικονομική δραστηριότητα πρέπει να συμβάλλει στην ενίσχυση της οικονομικής κυριαρχίας της χώρας. (II) Η προστασία της εθνικής οικονομίας από το ξένο κεφάλαιο Καμιά προσπάθεια παραγωγικής ανασυγκρότησης δεν μπορεί να επιτύχει, αν δεν λαμβάνει μέτρα προστασίας από το ξένο μονοπωλιακό κεφάλαιο και τις πολυεθνικές. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο για τις μέσου και χαμηλού επιπέδου κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης χώρες. Σε αυτή τη λογική, το Σύνταγμα της Πορτογαλίας του 1976 περιλάμβανε ακόμη μία ενδιαφέρουσα διάταξη. Στο Άρθρο 86 όριζε ότι «Ο νόμος επιβάλλει πειθαρχία στην οικονομική δραστηριότητα και στις επενδύσεις των ξένων φυσικών ή νομικών προσώπων για να εξασφαλίζει τη συμβολή τους στην ανάπτυξη της χώρας, σύμφωνα με το Πρόγραμμα, και να προασπίζει την εθνική ανεξαρτησία και τα συμφέροντα των εργαζομένων». Στο Άρθρο 81 προέβλεπε ότι υποχρέωση 1. Βλέπε Καλτσώνης Δ. (2009) Το Δίλημμα της Μπολιβαριανής Δημοχρατίας. Κράτος χαι Δίχαιο στη Βενεζουέλα του Ούγχο Τσάβες. Αθήνα. Εκδόσεις Ξιφαράς. σελ. 68 κ.ε.. [ 187 ]

189 Δ. ΚΑΛΤΪΠΝΙΙΣ. (-). ΜΛΡΙΟΛΗΣ. Κ. ΙΙΑΠΟΤΛΗΣ του κράτους είναι: «Στ) Να αναπτύσσει τις οικονομικές σχέσεις με όλους τους λαούς περιφρουρώντας πάντοτε την εθνική ανεξαρτησία και τα συμφέροντα των Πορτογάλων συγχρόνως με την οικονομία της χώρας [...]» Ως πρωτοποριακές μπορούν να χαρακτηριστούν οι σχετικές διατάξεις των Συνταγμάτων του Πολυεθνοτικού Κράτους της Βολιβίας και του Εκουαδόρ: Σύνταγμα Βολιβίας 2009, άρθρο 320 παρ. 3 και 4: 0 «Οι οικονομικές σχέσεις με κράτη ή ξένες επιχειρήσεις πραγματοποιούνται σε συνθήκες ανεξαρτησίας, αμοιβαίου σεβασμού και ισότητας». 0 «Το κράτος είναι ανεξάρτητο σε όλες τις αποφάσεις της εσωτερικής οικονομικής πολιτικής και δεν δέχεται επιβολή ή όρους από την πλευρά των κρατών, εγχώριων ή αλλοδαπών τραπεζών και θεσμών, διεθνών οργανισμών ή πολυεθνικών εταιρειών». Σύνταγμα Εκουαδόρ Άρθρο 416 εδ. 12: «Ενθαρρύνει ένα νέο σύστημα εμπορίου και επενδύσεων ανάμεσα στα κράτη που βασίζεται στη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, τη δημιουργία διεθνών μηχανισμών ελέγχου στις πολυεθνικές εταιρείες». Ανάλογες διατάξεις υπάρχουν στα Συντάγματα της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας της Βενεζουέλας, της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Βραζιλίας και της Δημοκρατίας της Κούβας: Το Σύνταγμα της Μ.Δ. Βενεζουέλας περιλαμβάνει επίσης ανάλογους θεσμούς προστασίας παρεμβάλλοντας το λαϊκό παράγοντα. Σύνταγμα Μ.Δ. Βενεζουέλας 1999, Άρθρο 73, παρ. 2: «Οι διεθνείς συνθήκες. [ 188 ]

190 ΜΙΠίίΙΊΙΚΟ [ΙΙΌΙΊ ΛΜΜΑ ΔΙΤΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΊΣΗ οι συμβάσεις ή οι συμφωνίες που τυχόν θέτουν σε κίνδυνο την εθνική κυριαρχία ή που μεταβιβάζουν αρμοδιότητες σε υπερεθνικά όργανα μπορούν να τίθενται σε δημοψήφισμα κατόπιν πρωτοβουλίας του/ της Προέδρου της δημοκρατίας ή των 2/3 των μελών της Συνέλευσης ή του 15% των εκλογέων». Η ΟΔ της Βραζιλίας, με τα Αρθρα 171, 176, 178 και 190 του Συντάγματός της, επιφυλάσσει ρητά προνομιακή μεταχείριση των βραζιλιάνικων συμφερόντων εταιρειών, σε σχέση με τις ξένες εταιρείες, σε μια σειρά κομβικής σημασίας τομέων της οικονομίας.1 Πιο προωθημένο από τα προηγούμενα, το ισχύον Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Κούβας, στο Αρθρο 11 στην παρ. 2 ορίζει ότι «Η Δημοκρατία της Κούβας αποκηρύσσει και θεωρεί παράνομες και άκυρες τις συνθήκες, συμβάσεις ή παραχωρήσεις, που συνήφθησαν σε συνθήκες ανισότητας ή οι οποίες ακυρώνουν ή μειώνουν την εθνική κυριαρχία της και την εδαφική της ακεραιότητα», και στην παρ. 3: «Οι οικονομικές, διπλωματικές και πολιτικές σχέσεις με οποιοδήποτε άλλο κράτος δεν θα μπορούν ποτέ να γίνουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης υπό καθεστώς επίθεσης, απειλής ή εξαναγκασμού από ξένη δύναμη». Να επισημανθεί, τέλος, ένα παράδειγμα από το σχέδιο Λαϊκοδημοκρατικού Συντάγματος που παρουσίασε ο Ηλίας Ηλιού το 1947, όπου προτεινόταν η κατάργηση των προνομίων του ξένου κεφαλαίου και των συμβάσε- 1. Βλέπε Manili, Ρ. (2012), El derecho constitutional ante el tercer milenio". in: Pensamiento Constitutional. Afio VI. no 6.. σσ. 489 κ.ε [ 189 1

191 A.ΚΑΛΤΣΠΝΙΙΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΗΣ. K. ΠΑΠΟΤΛΗΣ ων λεόντειου χαρακτήρα.1 Σε παρόμοιο πνεύμα κινούνταν η Πράξη 1/Δεκέμβριος 1947 της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης. 011). Νέου τύπου διεθνείς οικονομικές σχέσεις Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αντιπαράθεση της ΜΔ της Βενεζουέλας προς την ALCA, τη ζώνη «ελεύθερου εμπορίου» που προωθούσαν οι ΗΠΑ. Σε αντιπαράθεση, η Βενεζουέλα προώθησε την ALBA, περιλαμβάνοντας μάλιστα στο Σύνταγμά της μια σειρά διατάξεων που θεσμοθετούν τις γενικές κατευθύνσεις νέου τύπου διεθνούς οικονομικής συνεργασίας, η οποία θα βασίζεται στη διαφύλαξη της εθνικής κυριαρχίας, στην αντίθεση στην ελεύθερη αγορά, στη συνεργασία και στην αλληλεγγύη των κρατών με στόχο τον περιορισμό της ανισόμετρης ανάπτυξης και τον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων στο εσωτερικό τους. Αντίστοιχα, η κυβέρνηση Αλιέντε είχε ταχθεί επίσης εναντίον της κυριαρχίας του δολαρίου, υπέρ της υπεράσπισης των εθνικών νομισμάτων, αλλά και εναντίον της GATT (προδρόμου του ΠΟΕ). Ον). Η συμμετοχή των εργαζομένω ν στο σχεδίασμά Ο γραφειοκρατικός, κυβερνητικός, «από τα πάνω» μόνο, οικονομικός σχεδιασμός είναι καταδικασμένος να αποτύχει, αφού κινδυνεύει να μη λάβει υπόψη του τα αντικειμενικά δεδομένα και τις ανάγκες και προσδοκίες του λαού. 1. Βλέπε Μλιοό. Μ. (1946-7). «Για ένα Λαϊκοδημοκρατικύ Σύνταγμα». Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τεύχος 10/1946. σελ. 57*2 κ.ε.. 11/1946. σελ. 627 κ.ε.. 12/1946. σελ. 665 κ.ε.. 3/1947. σελ. 118 κ.ε. [ 190 ]

192 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ Το Άρθρο 81 του Συντάγματος της Πορτογαλίας του 1976 προέβλεπε ότι το κράτος υποχρεούται: «Ια) Να δημιουργήσει τις αναγκαίες νομικές και τεχνικές προϋποθέσεις για την επιβολή ενός συστήματος δημοκρατικού προγραμματισμού της οικονομίας. [...] Ιδ) Να ενθαρρύνει τη συμμετοχή των εργαζόμενων τάξεων και των οργανώσεών τους στον καθορισμό, τον έλεγχο και την επεξεργασία όλων των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών μέτρων». Στο ίδιο πνεύμα, το σχέδιο αναθεώρησης Συντάγματος, το οποίο δεν πρόλαβε να προωθήσει ο Αλιέντε γιατί ανατράπηκε, προέβλεπε τη δημιουργία ενός Εθνικού Συστήματος Σχεδιασμού, όπου θα συμμετείχαν πρωταγωνιστικά τα εργατικά συνδικάτα.1 1. Εκτιμάται ότι αυτό το σύστημα περιλάμβανε: «60 μεγάλες βιομηχανίες και εθνικοποιημένα ορυχεία και 300 επιχειρήσεις απαλλοτριωμένες με την επέμβαση των εργαζομένων» (Ράφτης ό.π., σελ. 98). Επίσης, προβλεπόταν ο σχεδιασμός να περιλαμβάνει τη σύζευξη της συμμετοχής των εργαζομένων με το ήδη ανεπτυγμένο από τον Anthony Stafford Beer κυβερνητικό σύστημα διοίκησης επιχειρήσεων, γνωστό ως Cybersyn. Αυτό το πρωτοπόρο εγχείρημα μπορεί να συγκριθεί μόνο με το «Εθνικό Αυτοματοποιημένο Σύστημα Διεύθυνσης της Οικονομίας» (OCAS). το οποίο είχε αναπτύξει ένας από τους κορυφαίους της Κυβερνητικής επιστήμης, ο Victor Μ. Glushkov. κατά τις δεκαετίες στην ΕΣΣΔ. αλλά δεν έγιναν ποτέ, σύμφωνα με όλες τις έως σήμερα διαθέσιμες πληροφορίες, βήματα προς την εφαρμογή του. Το κατά πόσον αυτά τα συστήματα διοίκησης και διεύθυνσης ήταν. τότε, όντως -από άποψη υπολογιστικής ισχύοςυλοποιήσιμα σε ευρεία κλίμακα, και, κυρίως, αν υφίσταντο οι γενικότερες αντικειμενικές προϋποθέσεις (μη τεχνικές αλλά οικονομικο-κοινωνικές) λειτουργίας τους συνιστούν ζητήματα στα οποία δεν είναι δυνατό να σταθούμε εδώ. [ 191 ]

193 Λ. ΚΛΛΤΜίΝΙΙί:. <->. ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΓΙΑΓΙΟΤΛΗΣ (ν). Η ριζοσπασνκοποίηση της δημοκρατίας Αναγκαία συνθήκη είναι και η αντιμετώπιση της αναμενόμενης σφοδρής αντίδρασης του εγχώριου και ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου. Η ανατροπή του Αλιέντε και το πραξικόπημα του 2002 ενάντια στην κυβέρνηση Τσάβες είναι μόνο δύο από τα πάρα πολλά ιστορικά παραδείγματα. Απαιτείται, επομένως ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας, που σημαίνει: (α) εισαγωγή θεσμών άμεσης δημοκρατίας, (β) διεύρυνση των λαϊκών ελευθεριών, (γ) κατάργηση τομέων του κρατικού μηχανισμού που υπάγονται σε ολιγαρχικά κέντρα εξουσίας και εκκαθάρισή του από εκείνους που υπάγονται σε εγκληματικές οργανώσεις, (δ) δημιουργία νέων δημοκρατικών δομών, και (ε) εισαγωγή συστήματος παλλαϊκής άμυνας. 3. Η Ανάγκη Σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης Στο πλαίσιο του ισχύοντος Συντάγματος της Ελλάδας, είναι εξαιρετικά δύσκολο ή, μάλλον, αδύνατο να λάβει χώρα η κίνηση κατά τους ως άνω άξονες. Διότι, ορισμένα άρθρα, όπως τα 28, 80, 107, θα έπρεπε να παραμεριστούν άμεσα, ενώ για αρκετά άλλα θα απαιτούνταν διασταλτική ερμηνεία. Ούτε, όμως, και η αναθεώρηση εμφανίζεται ως κατάλληλη οδός: είναι χρονοβόρα και, άρα, πολιτικά αναποτελεσματική. Θα ενέπλεκε την όποια κυβέρνηση σε ατέρμονες αντιπαραθέσεις γύρω από την ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων, δηλαδή σε ένα πεδίο όχι ευνοϊκό για τις απαιτούμενες αλλαγές. Αντιθέτως, η οικοδόμηση μιας άλλης, αυθεντικά λαϊκής δημοκρατίας μπορεί να εκκινήσει με τη σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης, η οποία θα υιοθετήσει δημο- [ 192 ]

194 MI-TUIIIKO ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΤΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ κρατικό-λαϊκό Σύνταγμα, κατοχυρώνοντας τις βασικές αρχές του νέου οικονομικού, πολιτικού και νομικού συστήματος. Αυτό το Σύνταγμα θα εμπνέεται από το σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα Φεραίου, τη νομοθεσία της ΕΑΜικής αντίστασης και τα σχέδια λαϊκοδημοκρατικών Συνταγμάτων της μετακατοχικής περιόδου. Για να ανοίξει ο δρόμος της Συντακτικής Συνέλευσης θα μπορούσε να ακολουθηθεί το παράδειγμα της ΜΔ της Βενεζουέλας και του ΠΚ της Βολιβίας, όταν οι νεοεκλεχθείσες ριζοσπαστικές δυνάμεις κάλεσαν το λαό να αποφανθεί με δημοψήφισμα αν επιθυμεί σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης και νέο Σύνταγμα. Αυτή η διαδικασία συνέβαλε στην ενεργοποίηση και ριζοσπαστικοποίηση των κοινωνικών δυνάμεων που είχαν αναδείξει τις κυβερνήσεις. Από την άλλη πλευρά, είναι βέβαιο ότι η παθητική αναμονή. η λογική της ανάθεσης από το λαό της επίλυσης των ιδίων προβλημάτων του σε άλλους, δεν θα οδηγήσει στην πραγματοποίηση των αναγκαίων τομών. 4. Δημοκρατικές Τομές Οι τομές που θα κατοχυρώνει το λαϊκό δημοκρατικό Σύνταγμα και το νομικό πλαίσιο που θα το εξειδικεύσει θα πρέπει να κινούνται στους παρακάτω άξονες: Εθνική Ανεξαρτησία Απεμπλοκή της χώρα μας από το καθεστώς επιτροπείας της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Οι παρεμβάσεις των ξένων δυνάμεων, που όχι μόνο ζημιώνουν αλλά και προσβάλλουν την αξιοπρέπεια του λαού μας και υπονομεύουν το μέλλον της πατρίδας μας, πρέπει να σταματήσουν. Χωρίς πραγματική εθνική ανεξαρτησία δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή δημοκρατία. Όταν τα σημαντικότερα [ 193 ]

195 Α. ΚΑΛΐΣΩΝΗΣ. Η. ΜΛΙΊΟΛΙΙΣ. K. ΠΑΠΟΤΛΗΣ νομοθετήματα προέρχονται από το εξωτερικό, όταν οι βασικές αρχές της αμυντικής και εξωτερικής πολιτικής χαράσσονται επίσης στο εξωτερικό, δεν μπορεί να γίνει λόγος στα σοβαρά για δημοκρατία και λαϊκή κυριαρχία. Η χώρα μας πρέπει να ακολουθήσει ενεργητική, ανεξάρτητη, φιλειρηνική, πολυδιάστατη πολιτική έξω από την ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Καμία εκχώρηση οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας. Οι διεθνικές σχέσεις της χώρας πρέπει και μπορούν να αναπτυχθούν ολόπλευρα και πολύπλευρα σε ισότιμη βάση. Συνταγματική απαγόρευση της εγκατάστασης ξένων στρατιωτικών βάσεων και εγκαταστάσεων. Συνταγματική κατοχύρωση πραγματικής οικονομικής ανεξαρτησίας και ανάπτυξης σε όφελος του λαού: (ϊ) οι στρατηγικοί τομείς της οικονομίας αποτελούν δημόσια ιδιοκτησία, (ΐΐ) ο κρατικός τομέας αποτελεί την ατμομηχανή της ανάπτυξης και (iii) η εθνική οικονομία αναπτύσσεται βάσει σχεδίου, η έγκριση του οποίου γίνεται από τη Βουλή με τη δημοκρατική συμμετοχή των συνδικάτων και εν γένει των μαζικών φορέων των εργαζομένων. Εμβάθυνση Αντιπροσω πευτικής και Ά μεσ ης Δ η μο κρα τίας Λήψη μέτρων που καθιστούν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία πιο γνήσια, που την απαλλάσσουν από τα πιο κραυγαλέα στοιχεία νόθευσης της έκφρασης λαϊκής βούλησης Υιοθέτηση απλής αναλογικής ως πάγιου εκλογικού συστήματος. για όλες τις εκλογικές διαδικασίες (βουλευτικές, τοπικής αυτοδιοίκησης, συνδικαλιστικές κ.ά.). [ 194 ]

196 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Θέσπιση της δυνατότητας ανάκλησης των αντιπροσώπων (βουλευτών, δημοτικών συμβούλων κ.ά.) και πρόκλησης έκτακτων εκλογών σε τοπικό ή πανεθνικό επίπεδο, όταν το επιθυμεί ο λαός. Μέχρι σήμερα, η ανάδειξη μιας κυβέρνησης καθιστά το λαό ανίσχυρο. αφού δεν έχει τρόπο να αντιμετωπίσει την πολύ συχνή μεταστροφή της κυβέρνησης από τις προεκλογικές δεσμεύσεις της. Έτσι, οι ψηφοφόροι παρακολουθούν αποσβολωμένοι και αδύναμοι σχεδόν την πάγια περίπου τακτική των κυβερνητικών κομμάτων. Το δε όπλο των έκτακτων εκλογών μπορεί να το αξιοποιήσει μόνο η κυβερνητική πλειοψηφία, η οποία καθορίζει το χρόνο των εκλογών ανάλογα με τους σχεδιασμούς της, για να εξασφαλίσει την επανεκλογή της. Θα πρέπει, λοιπόν, να θεσμοθετηθεί η δυνατότητα του λαού, από τα κάτω, να ανακαλεί τους αντιπροσώπους του και να προκαλεί εκλογές, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Τεχνικά, υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να γίνει αυτό. Ένας τρόπος είναι εκείνος που καθιερώνουν τα Συντάγματα της ΜΔ της Βενεζουέλας και του ΠΚ της Βολιβίας όπου οι εκλογείς, με την προϋπόθεση της συγκέντρωσης ενός αριθμού υπογραφών (π.χ. του 20%). μπορούν να προκαλέσουν δημοψήφισμα (τοπικό ή πανεθνικό) με το ερώτημα της ανάκλησης των αντιπροσώπων. Αν η πλειοψηφία απαντήσει καταφατικά, ακολουθούν εκλογές για την ανάδειξη νέων αντιπροσώπων. Κατάργηση κάθε μισθολογικής ή άλλης προνομιακής μεταχείρισης για τους αντιπροσώπους του λαού: βουλευτές, υπουργοί, δήμαρχοι, γενικοί γραμματείς κ.ά. αμείβονται με ένα συνηθισμένο μέσο μισθό. Αυτό [ 195 ]

197 Δ. ΚΛΛΤΣ11ΝΝΣ. (-). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΣ μπορεί να μην εξαλείψει τη διαφθορά, αλλά σίγουρα θα την περιορίσει. Αναβάθμιση του κεντρικού αντιπροσωπευτικού οργάνου του λαού, δηλαδή της Βουλής, ώστε να ελέγχεται ασφυκτικά και αποτελεσματικά η εκτελεστική εξουσία. Το σύνολο της εξουσίας πρέπει να ανήκει στη Βουλή. Απαιτείται να εξασφαλιστεί η πλήρης και ουσιαστική ενημέρωση της Βουλής από την εκάστοτε κυβέρνηση για την ασκούμενη πολιτική, ουσιαστικός και διαρκής διακομματικός κοινοβουλευτικός έλεγχος όλων των κρατικών και κυβερνητικών τομέων δραστηριότητας και υπηρεσιών. Παράλληλα, περιορισμός της ασυδοσίας της εκάστοτε κυβερνητικής πλειοψηφίας ως προς τον τρόπο και τις διαδικασίες συζήτησης των νομοσχεδίων. 0 θεσμός της νομοθετικής εξουσιοδότησης είναι αναγκαίος μόνο για έκτακτες συνθήκες. Η παρακολούθηση της τήρησης των ορίων, των χρονοδιαγραμμάτων και της εφαρμογής πρέπει να είναι έργο της Βουλής και των αρμόδιων επιτροπών της, ώστε να μην αφήνεται περιθώριο αυθαιρεσίας στην εκάστοτε κυβέρνηση. Χρειαζόμαστε ένα μοντέλο κυβερνώσας Βουλής αντί της διολίσθησης της εξουσίας στην εκτελεστική λειτουργία. Ενίσχυση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με ισχυρές ενέσεις άμεσης δημοκρατίας. Αυτό μπορεί να γίνει με θεσμούς, όπως το δημοψήφισμα με λαϊκή πρωτοβουλία, σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο, η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία, οι λαϊκές συνελεύσεις, σε συνοικιακό ή/και εργασιακό επίπεδο, με αποφασιστικές αρμοδιότητες. [ 196 ]

198 ΜΙΤΠΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΪΗ Λαϊκές Ελευθερίες Κατάργηση των συνταγματικών και νομοθετικών διατάξεων που περιορίζουν τις λαϊκές ελευθερίες και, ιδίως, το δικαίωμα στην απεργία, στις συναθροίσεις, στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών. Συνταγματική κατοχύρωση, χωρίς περιοριστικούς όρους, των συλλογικών διαπραγματεύσεων, της απεργίας, της συνδικαλιστικής ελευθερίας και της ελεύθερης διάδοσης των ιδεών, ιδίως στους εργασιακούς χώρους. Κατάργηση της αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας, των κυρωτικών νόμων της Συνθήκης Schengen, της Europol και όλων των σχετικών συνθηκών, όπως είναι το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης και παράδοσης, οι αντιτρομοκρατικές συμφωνίες, ακόμη και κάποιες από τις συμφωνίες έκδοσης και δικαστικής συνδρομής. Κατάργηση ιδίως του αντισυνταγματικού Προεδρικού Διατάγματος 141/1991, το οποίο είναι βασική πηγή της αστυνομικής αυθαιρεσίας, αλλά και τροποποίηση όλης της συναφούς αστυνομικής νομοθεσίας. Αυτοπροστασία της δημοκρατίας με απαγόρευση κάθε ναζιστικής και φασιστικής δραστηριότητας και οργάνωσης, εφαρμογή της νομοθεσίας για την τιμο)- ρία όλων των σχετικών εγκλημάτων. Μ έσα Λαϊκής Ενημέρωσης Ιδίως η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθίστανται αποκλειστικά περιουσία και υπόθεση όλων των Κλ λήνων. Η πλουτοκρατική ολιγαρχία πρέπει να εξοβε λιστεί. Το Δημόσιο διαχειρίζεται τις συχνότητες με δήμο κρατικό τρόπο. Η δημόσια ραδιοτηλεόραση διοικεί I 197 ]

199 Δ. KAATmNHi:. «. ΜΑΡ10ΛΗ. Κ. ΠΑΓΙΟΤΛΗΣ ται από συλλογικό όργανο, το οποίο δεν θα διορίζεται από την κυβέρνηση, αλλά στο οποίο θα συμμετέχουν αναλογικά εκπρόσωποι των κομμάτων, των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εργαζομένων στο χώρο των μέσων ενημέρωσης. Στο διοικητικό αυτό όργανο οι αποφάσεις θα λαμβάνονται με αυξημένη πλειοψηφία και, άρα, με τη μέγιστη δυνατή συναίνεση. Μέρος των συχνοτήτων θα πρέπει να παρέχεται, μαζί με τη σχετική υποδομή, στα πολιτικά κόμματα και στις συνδικαλιστικές και άλλες ενώσεις των εργαζομένων. Η συλλογική, δημοκρατική διοίκηση και η προβολή όλων των ιδεολογικών, πολιτικών, συνδικαλιστικών, πολιτιστικών απόψεων και ρευμάτων πρέπει να είναι νομοθετικά κατοχυρωμένη. Εκδημοκρατισμός Κρατικού Μ ηχανισμού Διάλυση φασιστικών, παρακρατικών θυλάκων και μηχανισμών. Κατάργηση διεφθαρμένων υπηρεσιών και τομέων. Διακοπή των σχέσεων με όλους τους μηχανισμούς του ΝΑΤΟ και της EE (Schengen, Frontex, Europol, κ.ά.). Ψήφιση νόμων αλλά και καλλιέργεια κλίματος, το οποίο ευνοεί τις πολιτικές ελευθερίες και τη συνδικαλιστική δράση μαζί με την εμπέδωση της αξιοκρατίας. Δημιουργία νέων, δημοκρατικών δομών, οι οποίες διατηρούν στενές σχέσεις με το λαό. Χρειάζεται νέο νομικό πλαίσιο, το οποίο θα διέπει την οργάνωση, τη λειτουργία, τις σχέσεις των σωμάτων ασφαλείας και των ενόπλων δυνάμεων με τον πολίτη. Οι ίδιοι οι εργαζόμενοι και οι μαζικοί φορείς τους θα πρέπει να εμπλακούν στην εποπτεία και στη συμμε [ 198 ]

200 ΜΙ-ΤΙΙΓΙΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ ΓΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ τοχή στο έργο των ενόπλων δυνάμεων, των σωμάτων ασφαλείας, γενικότερα στη δημόσια διοίκηση. Είναι αναγκαία η διοχέτευση και καλλιέργεια μιας άλλης νοοτροπίας. Στην κατεύθυνση αυτή, είναι απαραίτητη η σύσφιξη των σχέσεων του κρατικού μηχανισμού με τον αγωνιζόμενο λαό. Τα συνδικάτα και οι μαζικές οργανώσεις των εργαζομένων θα πρέπει να εξασφαλίσουν την παλλαϊκή συμμετοχή στο έργο της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας και τον έλεγχο των κρατικών μηχανισμών. Δ ικ α ιο σ ύ ν η Εκδημοκρατισμός της διοίκησης και απαλλαγή από τον ασφυκτικό κυβερνητικό εναγκαλισμό. Ένα αντιπροσωπευτικό όργανο, όπου θα εκπροσωπούνται αναλογικά οι πολιτικές δυνάμεις, οι δικαστές, οι εργαζόμενοι στο χώρο της Δικαιοσύνης και τα συνδικάτα των εργαζομένων μπορεί να έχει την αρμοδιότητα του διορισμού της ηγεσίας της. Κατά τα υπόλοιπα πρέπει να διασφαλίζεται πλήρως το αυτοδιοίκητο. Απαιτείται αλλαγή του νομικού πλαισίου για να εκδημοκρατιστεί η εσωτερική λειτουργία της Δικαιοσύνης (π.χ. εκδημοκρατισμός του πειθαρχικού δικαίου, αφαίρεση της δυνατότητας πειθαρχικού ελέγχου από τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου κ.λπ.), διαφύλαξη και ενίσχυση των εργασιακών, μισθολογικών, συνταξιοδοτικών, συνδικαλιστικών και πολιτικών δικαιωμάτων των δικαστών, σύσφιξη των σχέσεων των δικαστών και των συνδικαλιστικών τους ενώσεων με την υπόλοιπη κοινωνία και ιδίως με εκείνο το τμήμα της που υφίσταται τις βαριές συνέπειες της κρίσης. [ 199 ]

201 Δ. ΚΛΛΤΣ12ΝΙ Ι ΐ. Η. ΜΛΙΊΟΛΗΣ. Κ. ΠΛΠΟΤΛΗΣ Κρίσιμης σημασίας για την επιτάχυνση της απονομής της δικαιοσύνης είναι η πρόσληψη νέων δικαστών. Σ υ ν δ ικά τα Οι μαζικές οργανώσεις των εργαζομένων γενικότερα μπορούν να αποτελέσουν φορείς συμμετοχής και ελέγχου του λαού στη λήψη και εφαρμογή των αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα: τοπικό, εθνικό, οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό. Μπορούν να αποτελέσουν, επίσης, αποτελεσματικά μέσα εργατικού και λαϊκού ελέγχου του κρατικού μηχανισμού. Για να παίξουν αυτό το ρόλο, όμως, χρειάζεται η άνοδος της ταξικής-κοινωνικής συνείδησης των εργαζομένων αλλά και ο εκδημοκρατισμός του συνδικαλιστικού κινήματος. Στοιχειώδη μέτρα είναι: η απαλλαγή των συνδικάτων από τις εστίες διαφθοράς των συνδικαλιστών από την εργοδοσία και το κράτος, η εξασφάλιση δημοκρατικών εσωτερικών διαδικασιών, η τόνωση των στοιχείων άμεσης δημοκρατίας, η διασφάλιση της δυνατότητας των εργαζομένων να ανακαλούν οποτεδήποτε τους συνδικαλιστικούς εκπροσώπους τους, η πλήρης συνδικαλιστική ελευθερία στους χώρους εργασίας. Μια Συντακτική Συνέλευση, καρπός της λαϊκής αυτενέργειας και της δημοκρατικής συμμετοχής, αντανάκλαση της ανόδου των λαϊκών αγώνων, θα μπορούσε να υιοθετήσει νέο, καινοτόμο Σύνταγμα και να αναμορφώσει αντίστοιχα το νομικό και πολιτικό πλαίσιο, ώστε να εκκινήσει, χωρίς συνταγματικά εμπόδια, η παραγωγικήπανεθνική ανασυγκρότηση. [ 200 ]

202 Αν και δεν συνιστά πανάκεια, το Σύνταγμα μπορεί να αποτελέσει μορφή εγχοίτωσης, όπως έγραφε ο Σβώλος για το Σύνταγμα του 1911, της αγωνίας και των διεκδικήσεων της μεγάλης πλειονότητας της ελληνικής κοινωνίας. Ας μην ξεχνάμε ότι και στο ξεκίνημα της επανάστασης του 1821, οι επαναστατημένοι αγρότες απειλούσαν τους προεστούς στα Βέρβαινα με το σύνθημα «θέλουμε σύστημα», δηλαδή Σύνταγμα.

203

204 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

205 Παράρτημα I Μ ύθος και Αλήθεια του Νόμου των Συγκριτικώ ν Πλεονεκτημάτων Το κεντρικό μήνυμα της «σήμερα» κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης είναι: ο προστατευτισμός μειώνει την εθνική ευημερία, διότι δημιουργεί στρεβλώσεις στη δράση του «Νόμου των Συγκριτικών Πλεονεκτημάτων» (ΝΣΠ). Αντιστρόφως, λοιπόν, όσο μειώνεται ο προστατευτισμός, τόσο περισσότερο το διεθνές εμπόριο διέπεται από το ΝΣΠ και, επομένως, τόσο διευρύνονται οι καταναλωτικές δυνατότητες σε κάθε μία από τις συμμετέχουσες εθνικές οικονομίες. Τέλος, το πλήρως ελεύθερο διεθνές εμπόριο προωθεί τη σύγκλιση των χωρών σε όρους κατανομής του κοινωνικού εισοδήματος («Θεώρημα Εξίσωσης των Αμοιβών των Συντελεστών Παραγωγής»), Εν ολίγοις, η διαδικασία απελευθέρωσης του διεθνούς εμπορίου είναι ένα «παίγνιο θετικού αθροίσματος» (Ρ. Krugman), όπου, δηλαδή, τα οφέλη της μίας χώρας δεν ισούνται με τη ζημία της άλλης, αλλά παράγονται καθαρά οφέλη για όλες τις συμμετέχουσες χώρες. Τι, όμως, εννοείται ως «συγκριτικό πλεονέκτημα»; Ας δώσουμε ένα ρεαλιστικό και, την ίδια στιγμή, απομυθοποιητικό παράδειγμα: σύμφωνα με εμπειρικά ευρήματα, όχι πολλά χρόνια πριν την είσοδο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας στον «Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου» (ΠΟΕ). η παραγωγικότητα εργασίας της στον τομέα της μεταποίησης ήταν μόνο στο 5%, περίπου, της αντίστοιχης παραγωγικότητας της Γερμανίας, και η συνολική παραγωγή της, στον εν λόγω τομέα, ήταν στο 72% εκείνης της Γερμανίας. Ωστόσο, στον κλάδο των ειδών ένδυσης, η παραγωγικότητα εργασίας της ήταν στο 20%, και η παραγωγή της ήταν στο 802% [ 204 ]

206 ΜΚΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ εκείνης της Γερμανίας, ενώ στον κλάδο του εξοπλισμοί) μεταφορών τα αντίστοιχα μεγέθη ήταν 8% και 45%.' Δεδομένων αυτών, λέμε ότι η γερμανική οικονομία έχει απόλυτο πλεονέκτημα και στους δύο ως άνω κλάδους (όπως και στον εν λόγω τομέα, συνολικά, όπως δείχνει, εξάλλου, και η επισκόπηση των κλαδικών ευρημάτων), αλλά η κινεζική οικονομία έχει συγκριτικό πλεονέκτημα στον κλάδο των ειδών ένδυσης, ακριβώς επειδή το 20% είναι μεγαλύτερο του 8%. Αυτά και πρόσθετα εμπειρικά στοιχεία δείχνουν ότι, πράγματι, η ΛΔ Κίνας ήταν εξειδικευμένη και εξειδικεύτηκε περαιτέρω, μετά την ένταξή της στον ΠΟΕ, στον κλάδο των ειδών ένδυσης. Βεβαίως, τα επίπεδα συνδυασμού μισθού-ποσοστού κέρδους, τα οποία δύναται να επιτύχει η ΛΔ Κίνας είναι σημαντικά χαμηλότερα από τα αντίστοιχα της Γερμανίας, ακριβώς επειδή η δεύτερη διαθέτει απόλυτο πλεονέκτημα παραγωγικότητας και στους δύο κλάδους.12 Ωστόσο, είναι υψηλότερα από ή, στη χειρότερη περίπτωση, ίσα με εκείνα που θα μπορούσε να επιτύχει η ΛΔ Κίνας, εάν επέλεγε το καθεστώς της αυτάρκειας. 1. Βλέπε Ruoen. Λ. and Manying. Β. (2002), China s Manufacturing Industry in an International Perspective: a China-Germany Comparison, Economic Internationale. 92. pp Αποδεικνύεται. ειδικότερα, ότι ένας πολύ χονδρικός-προσεγγιστικός. αλλά όχι άχρηστος, κανόνας είναι: το γινόμενο του χρηματικού ωρομισθίου με το «συντελεστή κέρδους» στον κλάδο των ειδών ένδυσης της ΛΔ Κίνας αναμένεται να είναι 5 (100%/20%) με 12.5 (= 100% /8% ) φορές μικρότερο από το αντίστοιχο γινόμενο στον κλάδο μεταφορικών μέσων της Γερμανίας. Ο «συντελεστής κέρδους» ορίζεται ως το άθροισμα της μονάδας (1) και του ποσοστού κέρδους. [ 205 ]

207 Δ. ΚΑΛΤΣίΙΝΙ-ΙΣ (-). ΜΛΙ'ΙΟΛΙΙΣ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΧ Παρ όλα αυτά, το κεντρικό μήνυμα της κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης δεν αποδεικνύεται ορθό. Το ορθό (και μάλιστα υπό τις πιο ευνοϊκές για την εν λόγω επιστήμη υποθέσεις) είναι:1 Το διεπόμενο από το ΝΣΠ ελεύθερο διεθνές εμπόριο οδηγεί κατ ανάγκην στην ελαχιστοποίηση του μοναδιαίου κόστους παραγωγής, και, άρα, στη μεγιστοποίηση του ποσοστού κέρδους σε κάθε χώρα (για αμετάβλητο πραγματικό ωρομίσθιο, πριν και μετά την απελευθέρωση του εμπορίου). Όμως, δεν οδηγεί κατ ανάγκην -ούτε καν- σε διεύρυνση των καταναλωτικών δυνατοτήτων σε μία, έστω, χώρα. Είναι, μάλιστα, απολύτως δυνατό να σημειώνεται συρρίκνωση των καταναλωτικών δυνατοτήτων σε όλες τις συμμετέχουσες χώρες. Η συρρίκνωση των καταναλωτικών δυνατοτήτων σε μία χώρα είναι τόσο πιθανότερη όσο μικρότερο είναι το ποσοστό (ή, αλλιώς, ροπή) αποταμίευσης-επένδυσης των κερδών της. Όταν το σύνολο των κερδών αποταμιεύεται-επενδύεται, το ελεύθερο εμπόριο οδηγεί κατ ανάγκην στη μεγιστοποίηση των καταναλωτικών δυνατοτήτων σε κάθε χώρα. Μπορεί δε, αυτή η μεγιστοποίηση, να 1. Για τις αποδείξεις, βλέπε, κατ αρχάς. Steedman. I. (Ed.) (1979). Fundamental Issues in Trade Theory. London. Macmillan. Steedman. I. ([1979] 1993). Διεθνές Εμπόριο. Αθήνα. Κριτική. Mariolis. Τ. (2005). A Neo-Ricardian Critique ογ the Traditional Static Theory ογ Trade, Customs Unions and Common Markets, in: V.B. Jugale (Ed.), World Trade Organisation and Indian Economic Reforms, vol. 1. σσ , Delhi. Serials Publications (διευρυμένη εκδοχή του δοκιμίου ως: MPRA Paper. No June ub.uni-muenchen.de/23088/). [ 206 ]

208 ΜΙΤίΙΠΙΚΟ IIΙΌΙΊ ΛΜΜΛ Δ1-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΊΣΙ Ι συμβαδίζει με την εξάλειψη της ανεργίας. Προφανώς, όμως, η αρχική προϋπόθεση δεν προσιδιάζει σε κεφαλαιοκρατικά συστήματα. Η εφαρμογή σχεδιοποιημένης και διεθνώς συντονισμένης δασμολογικής (γενικά, εμπορικής) πολιτικής μπορεί να αντιστρέφει την κατάσταση, δημιουργώντας μεγιστοποίηση των καταναλωτικών δυνατοτήτων σε κάθε χώρα. Το «Θεώρημα Εξίσωσης των Αμοιβών των Συντελεστών Παραγωγής» δεν ισχύει. Δηλαδή, ακόμα και υπό τις πιο ευνοϊκές υποθέσεις, το ελεύθερο διεθνές εμπόριο δεν οδηγεί κατ ανάγκην σε εξίσωση του ωρομισθίου και του ποσοστού κέρδους μεταξύ των εθνικών οικονομιών. Τέλος, επιστρέφοντας στο παράδειγμά μας, σημειώνουμε το εξής: Εάν φανταστούμε ότι η «ΛΔ Κίνας» και η «Γερμανία» είναι οι δύο μοναδικές περιφέρειες μίας πλήρως κεφαλαιοκρατικά «ολοκληρωμένης» περιοχής, όπου, δηλαδή, έχει εγκαθιδρυθεί ενιαίο νόμισμα, ελεύθερη κίνηση χρηματικών κεφαλαίων και ελεύθερη κίνηση εργατικού δυναμικού, τότε, μακροχρονίως, τόσο ο κλάδος της ένδυσης όσο και εκείνος των μεταφορικών μέσων δεν θα λειτουργούσαν στη «ΛΔ Κίνας» αλλά μόνο στη «Γερμανία». Στη «ΛΔ Κίνας» θα λειτουργούσαν μόνο εκείνοι οι κλάδοι, οι οποίοι διαθέτουν απόλυτο πλεονέκτημα έναντι αυτών που υφίστανται (ή δύνανται να δημιουργηθούν) στη «Γερμανία».1 Με άλλα 1. Σύμφωνα με την προαναφεροείσα εμπειρική μελέτη, δεν υπήρχε ούτε ένας τέτοιος κλάδος στον τομέα μεταποίησης της ΛΔ Κίνας. Ο δεύτερος, μετά τα είδη ένδυσης, καλύτερος κλάδος της ήταν εκείνος των μηχανών γραφείου, λογιστηρίου και υπολογισμού. [ 207 ]

209 Δ. ΚΛΛΤΧίΙΝΗΣ. ( ). ΜΑΝΟΛΗΣ. Κ. ΙΊΛΠΟΤΛΗΣ λόγια, δηλαδή, στο σύστημα «ΛΔ Κίνας-Γερμανία» θα συνέβαινε ό,τι συμβαίνει, ήδη «σήμερα», με κάθε εθνική οικονομία: (0 στο εσωτερικό της, ρυθμιστής δεν είναι ο ΝΣΠ αλλά ο Νόμος των Απολύτων Πλεονεκτημάτων, (Η) ο διακλαδικός ανταγωνισμός της με άλλες εθνικές οικονομίες διεξάγεται βάσει των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και (iii) αυτά τα συγκριτικά πλεονεκτήματα υπερκαθορίζονται από τα απόλυτα πλεονεκτήματα, τα οποία υφίστανται στο εσωτερικό της. Εάν, δηλαδή, ημεδαπές επιχειρήσεις εμφανίζουν απόλυτα μειονεκτήματα έναντι άλλης, ομοειδούς, ημεδαπής επιχείρησης, τότε οι κατά σειρά πρώτες επιχειρήσεις αδυνατούν να επιβιώσουν, ανεξαρτήτως του εάν εμφανίζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα έναντι αλλοδαπών επιχειρήσεων. Όπως παρατηρούσε η παγκοσμίως επιστημονικά καταξιωμένη, αλλά θεσμικά παραγκωνισμένη λόγω των γενικών πολιτικών πεποιθήσεών της (ιδίως, όμως, της ανοικτά επιδοκιμαστικής στάσης της έναντι στους επιχειρούμενους, κατά τη δεκαετία του 1960, μετασχηματισμούς στη ΛΔ Κίνας και στη ΛΔ Κορέας), Joan Violet Robinson: Σε κάθε εποχή, οι νόμοι των διεθνών οικονομικών σχέσεων καθορίζονται έτσι ώστε να εξυπηρετούνται οι σκοποί της χώρας που είναι τότε η πιο δυνατή και που έχει να αποκομίσει τα περισσότερα οφέλη από αυτού του είδους τις οικονομικές σχέσεις. όπου η παραγωγικότητα βρισκόταν στο 19.2% εκείνης της Γερμανίας. [ 208 ]

210 Παράρτημα II Σχετικά μ ε το Δημόσιο Χρέος της Ελλάδας Ήδη προτού ξεσπάσει η κρίση του , η Ελλάδα συγκαταλεγόταν στις χώρες της ΕΕ με το υψηλότερο δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ (μαζί με την Πορτογαλία, το Βέλγιο και την Ιταλία). Τα χαρακτηριστικά του προ-ευρώ και εντός-ευρώ ελληνικοί) δημόσιου χρέους, στα οποία δεν δίνεται, συνήθως, η απαιτούμενη προσοχή είναι τα ακόλουθα: Το σχετικό μέγεθος του δημόσιου χρέους: στις αρχές του έτους 2001, το δημόσιο χρέος ήταν 141 δισ. ευρώ, ενώ το ΑΕΠ ήταν 135 δισ. ευρώ και, άρα, ο λόγος τους ήταν 104%. Στα τέλη του το δημόσιο χρέος προσέγγισε τα 300 δισ. ευρώ, ενώ το ονομαστικό ΑΕΠ τα 231 δισ. ευρώ και, άρα, ο λόγος τους έφτασε στο 130% (μετά, βεβαίως, από τη διαβόητη αναθεώρηση των στοιχείων - πριν ήταν στο 113%). Έτσι, αυτήν την περίοδο, το ονομαστικό ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 71% ή, κατά μέσο όρο, 6.1% ανά έτος, ενώ το χρέος αυξήθηκε κατά 113% ή, κατά μέσο όρο, 8,8% ανά έτος. Επομένως, κατά τα «χρυσά χρόνια του ευρώ», το χρέος μεγεθύνθηκε δυσανάλογα σε σχέση με το ΑΕΠ. Αυτό καθ εαυτό, όμως, το γεγονός δεν είναι το πλέον σημαντικό. Η σύνθεση του δημόσιου χρέους: για να επιτευχθεί ο «εθνικός στόχος» της εισόδου στην Ευρωζώνη (ΕΖ), εφαρμόστηκε η πολιτική της «σκληρής δραχμής» ως μέσο συγκράτησης του ημεδαπού πληθωρισμού. Δηλαδή, οι ελληνικές αρχές επέλεξαν η ονομαστική διολίσθηση της δραχμής να καθίσταται ποσοστιαία μι [ 209 ]

211 Α. ΚΑΛΤΣίΙΝΗΣ. Θ. ΜΑΡ10ΛΗΣ. Κ. IΙΛΙΙΟΤΛΗΣ κρότερη του ημεδαπού ρυθμού πληθωρισμού, ο οποίος ήταν, με τη σειρά του, υψηλότερος από εκείνους των βασικότερων εμπορικών εταίρων της ελληνικής οικονομίας. Κατ αυτόν τον τρόπο, αμβλυνόταν μεν ο εισαγόμενος πληθωρισμός, αλλά σημειωνόταν, από την άλλη πλευρά, ανατίμηση της δραχμής σε πραγματικούς όρους και, κατά συνέπεια, τα εγχωρίως παραγόμενα εμπορεύματα γίνονταν ακριβότερα από τα αλλοδαπά. Με την είσοδο στην ΕΖ, και δεδομένου ότι ελληνικός πληθωρισμός παρέμεινε συστηματικά υψηλότερος, στο εύρος του 1% με 2%, από τον ευρωζωνικό (όπως και από εκείνους της ΕΕ, των ΗΓΙΑ και της Μ. Βρετανίας), η διαδικασία πραγματικής ανατίμησης του νομίσματος, το οποίο άρχισε να χρησιμοποιεί η ελληνική οικονομία, συνεχίστηκε.1 Παραλλήλως, το ευρώ ακολουθούσε έντονα ανοδική πορεία έναντι του αμερικανικού δολαρίου, αλλά και έναντι άλλων νομισμάτων. Έτσι, η Ελλάδα βρέθηκε σε δεινή θέση στις εξωτερικές συναλλαγές της, τόσο με τις εντός όσο και με τις εκτός ευρώ χώρες, και καθώς η εθνική καθαρή αποταμίευσή της μηδενιζόταν, για να μετατραπεί, εν συνεχεία, σε μόνιμα αρνητική, το Δημόσιο δανειζόταν όλο και περισσότερο από την αλλοδαπή. Το έτος 1993, μόνο το 10% του ελληνικού δημόσιου χρέους ήταν στα χέρια ξένων δανειστών, το 2001 ήταν το 40%, και το 2008 ήταν το 75%-80%. Η 1. Αυτοί οι μόνιμοι διαφορικοί ρυθμοί πληθωρισμού 0α πρέπει να συναρτώνται με τη μεταβολή των αναλογιών ανάμεσα στους τομείς των μη διεθνώς και διεθνώς εμπορεόσιμων εμπορευμάτων της ελληνικής οικονομίας. Η εν λόγω μεταβολή ήταν παράπλευρη συνέπεια της συμμετοχής στην ευρωπαϊκή πόλωση και θίγεται στην παράγραφο του παρόντος κειμένου. [ 210 ]

212 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔI ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΓΗΝ ΚΡΙΣΗ χώρα είχε οριστικά αυτοπαγιδευτεί σε έναν αυτοσυντηρούμενο κύκλο εξωτερικού δανεισμού. Δημόσιο χρέος σε «ξένο» νόμισμα: κατά τις παραμονές της ένταξης στην ΕΖ, το 80% του ελληνικού δημόσιου χρέους ήταν σε δραχμές, ενώ το υπόλοιπο σε άλλα νομίσματα. Με την ένταξη, όλο το χρέος μετατράπηκε σε «ξένο» νόμισμα, παρά το ότι το ελληνικό κράτος θεωρούσε το ευρώ ως δικό του νόμισμα. Με το ευρώ, όμως, έχασε κάθε δυνατότητα χειρισμού του χρέους του (όπως, για παράδειγμα, της απομείωσής του μέσω πληθωρισμού ή της νομισματοποίησης των ελλειμμάτων του). Από όλα αυτά συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι, στο παρελθόν, το ελληνικό κράτος ήταν σε θέση να διαχειρίζεται το χρέος του και να δανείζεται κύρια από το εσωτερικό της χώρας, διατηρώντας παράλληλα τη διεθνή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας εντός λελογισμένων ορίων διακύμανσης, μέσω πολιτικής διολίσθησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας. Αντιθέτως. το ευρώ, αποδείχθηκε οθνείο νόμισμα, το οποίο ακύρωσε κάθε σχετική δυνατότητα και, έτσι, οδήγησε στην οικονομική και, τελικά, πολιτική υποταγή της Ελλάδας. Ο εκτροχιασμός του δημόσιου χρέους στα σημερινά δυσθεώρητα επίπεδα των 320 δισ. ευρώ είναι αποτέλεσμα της διαχείρισής του από την τρόικα. Ο κατεπείγων χαρακτήρας που έλαβε η απαλλαγή των ξένων τραπεζών από τα ελληνικά ομόλογα στις απαρχές της κρίσης, οδήγησε στην εκτόξευση του χρέους και στην ανάγκη μίας νέας αναδιάρθρωσης, η οποία θα επιτρέπει την ομαλή αποπληρωμή του. Αποτέλεσμα αυτής της επιλογής ήταν η «κρατικοποίηση» του δημόσιου χρέους, δη [ 211 ]

213 Δ. ΚΑΛΤΣΠΝΙΊϋ. Η. ΜΛΙΜΟΛΙ Ιϊ). Κ. ΙΪΛΠΟΤΛΗΣ λαδή η μετατροπή του από ιδιωτικό (ομολογιακό χρέος που κατείχαν ιδιώτες επενδυτές) σε επίσημο ή διακρατικό (το οποίο οφείλεται σε κράτη και επίσημους δανειστές). Ειδικότερα, στο τέλος του 2015, το ελληνικό δημόσιο χρέος κατείχαν: ΔΝΤ: 5%, ΕΚΤ: 7%, ΕΤΧΣ/ ΕΜΣ: 49%, διμερή δάνεια (GLF): 17% και άλλοι 22%. Επομένως το 78% του χρέους, ή άνω των τριών τετάρτων του, ήταν στα χέρια της τρόικας, με το τμήμα του ΕΤΧΣ/ΕΜΣ να τείνει να αυξάνεται όσο θα εκταμιεύονται οι δόσεις της τρίτης, μετά το 2010, δανειακής σύμβασης (2015). Έπεται, λοιπόν, ότι. ανεξαρτήτως της όποιας θέσης των πιστωτών, η διεκδίκηση άμεσης στάσης πληρωμών και διαγραφής δημόσιου χρέους, με πρώτο και κύριο εκείνο που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο των τριών δανείων (2010, 2012 και 2015), συνεπεία και έξωθεν -άνευ αντιστάσεως- επιβληθείσας, μέσω λαθεμένων υπολογισμών (από το ΔΝΤ), οικονομικής πολιτικής, είναι βάσιμη. Πρόκειται για χρέος εν μέρει προς σωτηρία τραπεζών και εν μέρει προϊόν σαθρής πολιτικής, υπό την έννοια ότι σχεδιάστηκε, επιβλήθηκε και βρίσκεται πέρα από και ενάντια στα γενικά συμφέροντα του ελληνικού λαού. Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη τι υποδεικνύει η σχετική πολιτική ιστορία του 20ού αιώνα (π.χ. επαναστατική Ρωσία, Κούβα και, πιο πρόσφατα, Αργεντινή). Όταν πρόκειται για διεθνή δανεισμό και όχι για εσωτερικό ο οποίος ακυρώνεται με ένα νόμο, η παύση πληρωμών αποτελεί ενδιάμεση, μεταβατική κατάσταση, η οποία δύναται να οδηγήσει σε δύο, διαφορετικές, μεταξύ τους, εξελίξεις: πρώτον, στην ακύρωση κάθε απαίτησης εκ μέρους των πιστωτών. Αυτό συμ [ 212 ]

214 ΜΙΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΛΙ-Γ.ΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ βαίνει όταν η επακόλουθη πολιτικο-κοινωνική μεταβολή παρασύρει και άλλες χώρες, και συγκεκριμένα τις πιστώτριες, ή η πίεση της λαϊκής αντίστασης αναγκάζει τις κυβερνήσεις τους να παραγράψουν κάθε αξίωση έναντι των οφειλετών. Πρόσφατο παράδειγμα είναι η απόφαση της κυβέρνησης της Νορβηγίας να παραιτηθεί από αξιώσεις έναντι αναπτυσσομένων χωρών στο πλαίσιο εξαγωγικών πιστώσεων, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν «απεχθείς». Δεύτερον, εξέλιξη η οποία έχει λάβει χώρα κατ επανάληψη, στην επανάκαμψη των πιστωτών, οι οποίοι -σε μια ευνοϊκή για αυτούς πολιτική συγκυρία (ακόμη και μετά από πολλές δεκαετίες)- απαιτούν την αποπληρωμή των δανείων, αξιοποιώντας τη νομική ισχύ ή τη μη παραγραφή των αξιώσεών τους. Ως εκ τούτου, η ελληνική μονομερής παύση πληρωμών, στο πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να αξιοποιηθούν όλα τα αντικειμενικά-επιστημονικά δεδομένα, περιλαμβανομένων της Επιτροπής Αλήθειας της Βουλής των Ελλήνων, οφείλει να οδηγήσει στην παραίτηση των πιστωτών από τις αξιώσεις τους, ακόμη και έναντι τιμήματος, η έκταση του οποίου δεν μπορεί παρά να αποτελέσει αντικείμενο διαπάλης. Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, το βασικό κριτήριο για τη μάχη που θα δοθεί πρέπει να είναι ο μη αντιστρεπτός χαρακτήρας της προκριθείσας λύσης και ο αποκλεισμός κάθε ενδεχομένου επανάκαμψης των πιστωτών. [ 213 ]

215 Παράρτημα III Πρωτογενή Στατιστικά Δεδομένα Στον Πίνακα ΠΙΙΙ.1 δίνεται η ονοματολογία των 63 εμπορευμάτων του SUT της ελληνικής οικονομίας, για το έτος 2010, ο οποίος διατίθεται από την EUROSTAT ( epp.eurostat.ec.europa.eu). Με το σύμβολο «*» δηλώνονται εκείνα τα εμπορεύματα, τα οποία ούτε εισάγονται ούτε εξάγονται. Πρωτογενούς παραγωγής είναι τα εμπορεύματα 1 έως και 3. Βιομηχανικά είναι τα εμπορεύματα 4 έως και 27: (ϊ) το εμπόρευμα 4 αντιστοιχεί στα «Ορυχεία και Λατομεία», (ΐϊ) τα εμπορεύματα 5 έως και 23 ανήκουν στην «Μεταποίηση», (iii) το εμπόρευμα 24 στην «Ενέργεια», (ΐν) τα εμπορεύματα 25 και 26 στην «Παροχή Νερού και Διαχείριση Αποβλήτων», και (ν) το εμπόρευμα 27 στις «Κατασκευές». Τέλος, τα εμπορεύματα 28 έως και 63 αφορούν «Υπηρεσίες», ενώ τα εμπορεύματα 54 έως και 57 είναι εκείνα που έχουν κατ εξοχήν σχέση με τον «Δημόσιο Τομέα». Σημειώνεται ότι σε αυτά τα τέσσερα τελευταία εμπορεύματα περιλαμβάνονται, αντιστοίχως, τα ακόλουθα, τα οποία έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα για την κοινωνική ανάπτυξη-συνοχή: (ϊ) δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση, κρατική διοίκηση, οικονομική και κοινωνική πολιτική, και παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο, (U) προσχολική, σχολική και ανώτερη εκπαίδευση, (iii) νοσοκομειακές δραστηριότητες και δραστηριότητες άσκησης ιατρικών και οδοντιατρικών επαγγελμάτων και (ϊν) δραστηριότητες νοσοκομειακής φροντίδας με παροχή καταλύματος, παροχή φροντίδας σε άτομα με νοητική υστέρηση, ψυχικές διαταραχές και χρήση ουσιών, φροντίδα σε ηλικιωμένους, άτομα με αναπηρίες κ.ά ]

216 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Το έτος όταν αρχίζει να εφαρμόζεται μια ισχυρά συσταλτική οικονομική πολιτική, τα ελλείμματα του κρατικού προϋπολογισμού και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ήταν στο 11,1% και 10,1% του ΑΕΠ, αντιστοίχως. Το δημόσιο χρέος ήταν στο 146% του ΑΕΠ, η «καθαρή διεθνής επενδυτική θέση» στο μείον 97,9%, και η καθαρή εθνική αποταμίευση ήταν μείον 24 δισ. ευρώ ή 13% του καθαρού εθνικού διαθέσιμου εισοδήματος (σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ). Τέλος, το ποσοστό ανεργίας ήταν στο 12,7%. Επομένως, εκείνο το έτος είναι μάλλον αντιπροσωπευτικό για την ανίχνευση των διαρροών στον εξωτερικό τομέα της ελληνικής οικονομίας, και σίγουρα, πάντως, δεν είναι αντιπροσωπευτικά τα έτη 2014 ή 2015, όταν η οικονομία έχει ήδη συρρικνωθεί θεαματικά, τα οποία ορισμένοι (ιδίως «εξ αριστερών»!) επιθυμούν να χρησιμοποιούν, τώρα τελευταία, ως έτη αναφοράς. Από αυτό δεν έπεται, βεβαίως, ότι η έρευνα δεν θα πρέπει να επεκταθεί και προς τις δύο χρονικές διευθύνσεις (αν και, μέχρι στιγμής, ο πιο πρόσφατος, διαθέσιμος SUT είναι αυτός του έτους 2011). Τονίζεται ότι πρόσθετα, συναφή ποσοτικά ευρήματά μας (με εκείνα που εκτίθενται στο κυρίως κείμενο του παρόντος) για το έτος 2005, ενισχύουν τις θέσεις που υποστηρίζουμε, ακριβώς επειδή δείχνουν τη διαχρονική μονιμότητα και μη αντιστρεψιμότητα. εντός ΕΖ, των δομικών ανισορροπιών της ελληνικής οικονομίας.1 1. Αεριού. Ε. και Μαριόλης. Θ. (2016). «Οι Διαρροές στον Εξωτερικό Τομέα της Ελληνικής Οικονομίας: Ευρήματα από τους Συμμετρικούς Πίνακες Εισροών-Εκροών των Ετών 2005 και 2010». Miitieo. Ομάδα Μελέτης Σραφφαϊανών Οικονομικών. Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης. Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δεκέμβριος Χάρη συντομίας, ωστόσο, παραιτούμεθα από την έκθεση αυτών των πρόσθετων ευρημάτων στο παρόν κείμενο. [ 215 ]

217 Δ. ΚΑΛΤΣΠΝΗΣ. (-). ΜΛΙΊΟΛΙΙϋ. Κ. ΠΑΠΟΤΛΗΧ Πίνακας ΠΙΙΙ.1 Ονοματολογία των εμπορευμάτων της ελληνικής οικονομίας Α / Α Ε μ π ό ρ ε υ μ α 1 Π ροϊόντα φυτικής και ζω ικής παραγω γής, Θήρας και συναφ ώ ν δραστηριοτήτ ω ν 2 Π ρ ο ϊό ν τ α δ α σ ο κ ο μ ία ς, υ λ ο τ ο μ ία ς 3 Π ρ ο ϊό ν τ α α λ ιε ία ς κ α ι υ δ α τ ο κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια ς 4 Π ροϊόντα εξορ υκτική ς και λ α το μ ικ ή ς δρασ τη ρ ιό τη τα ς 5 Τρόφιμα, ποτά και προϊόντα καπνού 6 Κλω στοϋφαντουργικά προϊόντα, είδη ένδυσης, γουναρικά και είδη δέρματος 7 Προϊόντα ξύλου (εκτός τω ν επίπλω ν ), είδη καλαθοποιίας και σπαρτοπλεκτικής 8 Π ρ ο ϊό ν τ α χ α ρ τ ιο ύ 9 Εκτυπώ σεις και αναπαραγω γή προεγγεγραμμένω ν μέσων 10 Παραγω γή οπτάνθρακα και π ροϊόντω ν διύλισης πετρελαίου 11 Χ η μ ικ έ ς ο υ σ ίε ς κ α ι π ρ ο ϊό ν τ α 12 Βασικά φαρμακευτικά προϊόντα και σκευάσματα 13 Προϊόντα από ελαστικό ( καουτσούκ) και πλαστικές ύλες 1 4 Ά λ λ α π ρ ο ϊό ν τ α μ η μ ε τ α λ λ ικ ώ ν ο ρ υ κ τ ώ ν 15 Β α σ ικ ά μ έ τ α λ λ α 1 6 Μ ε τ α λ λ ικ ά π ρ ο ϊό ν τ α (ε κ τ ό ς μ η χ α ν η μ ά τ ω ν ) 17 Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ηλεκτρονικά και οπ τικά π ροϊόντα 18 Ηλεκτρολογικός εξοπλισμός 19 Μ ηχανήματα και είδη εξοπλισμού π.δ.κ,α. { 216 ]

218 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔI-ΕΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ 2 0 Μ η χ α ν ο κ ίν η τ α ο χ ή μ α τ α, ρ υ μ ο υ λ κ ο ύ μ ε ν α κ α ι η μ ιρ υ μ ο υ λ κ ο ύ μ ε ν α ο χ ή μ α τ α 21 Λ ο ιπ ό ς ε ξ ο π λ ισ μ ό ς μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 22 Έπιπλα και προϊόντα λοιπώ ν μεταποιητικώ ν δραστηριοτήτω ν 2 3 * Υπηρεσίες επισκευής και εγκατάστασης μηχανημάτω ν και εξοπλισμού 2 4 Η λ ε κ τ ρ ικ ό ρ ε ύ μ α, φ υ σ ικ ό α έ ρ ιο, α τ μ ό ς κ α ι κ λ ιμ α τ ισ μ ό ς 25* Φ υσικό νερό, υπηρεσίες επεξεργασίας και παροχής νερού 2 6 Υ π η ρ ε σ ίε ς σ υ λ λ ο γ ή ς, ε π ε ξ ε ρ γ α σ ία ς κ α ι δ ιά θ ε σ η ς α π ο ρ ρ ιμ μ ά τ ω ν, α ν ά κ τ η σ η ς υλικών, εξυγίανσης και άλλες υπηρεσίες διαχείρισης αποβλήτω ν 2 7 Κ α τ α σ κ ε υ έ ς 2 8 Υπ ηρεσίες χονδρικού και λιανικού εμπ ορίου και υπηρεσίες επισ κευ ής μηχανοκ ίν η τ ω ν ο χ η μ ά τ ω ν κ α ι μ ο τ ο σ ικ λ ε τ ώ ν 2 9 Υπηρεσίες χονδρικού εμπορίου εκτός τω ν μηχανοκίνητω ν οχημάτω ν και μοτοσ ικ λ ε τώ ν 3 0 Υπηρεσίες λιανικού εμπορίου εκτός τω ν μηχανοκίνητω ν οχημάτω ν και μοτοσ ικ λ ε τώ ν 31 Υ π η ρ ε σ ίε ς χ ε ρ σ α ίω ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν κ α ι μ ε τ α φ ο ρ ώ ν μ έ σ ω α γ ω γ ώ ν 32 Υ π η ρ ε σ ίε ς π λ ω τ ώ ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 33 Υ π η ρ ε σ ίε ς α ε ρ ο π ο ρ ικ ώ ν μ ε τ α φ ο ρ ώ ν 34 Υπηρεσίες αποθήκευσης και υποστήριξης τω ν μεταφ ορώ ν 35 Τα χυδρομικές και ταχυμεταφ ορικ ές υπ ηρεσίες 36* Υπηρεσίες παροχής καταλύματος και εστίασης 3 7 Ε κ δ ο τ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς Υ π η ρ ε σ ίε ς π α ρ α γ ω γ ή ς κ ιν η μ α τ ο γ ρ α φ ικ ώ ν τα ιν ιώ ν, β ίν τε ο, τ η λ ε ο π τ ικ ώ ν π ρ ο 3 8 γραμμάτω ν, ηχογραφ ήσεω ν, μουσικώ ν εκδόσεων, π ρ ογραμματισ μού και τηλ ε ο π τ ικ ώ ν ε κ π ο μ π ώ ν [ 217 ]

219 Δ. ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ. C-). ΜΛΙΜΟΛΙ1Σ C. ΠΑΠΟΤΛΗΣ 3 9 Τ η λ ε π ικ ο ιν ω ν ια κ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς 4 0 Υ π η ρ ε σ ίε ς π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ισ μ ο ύ η λ ε κ τ ρ ο ν ικ ώ ν υ π ο λ ο γ ισ τώ ν, π α ρ ο χ ή ς συμβουλώ ν και άλλω ν συναφ ώ ν δραστηριοτήτω ν, και υπηρεσίες πληροφ οριώ ν Χ ρ η μ α τ ο π ισ τ ω τ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς, μ ε ε ξ α ίρ ε σ η τ ις α σ φ α λ ισ τ ικ έ ς δραστηριότητες και τα ουνταξιοδοτικά προγράμματα Υ π η ρ ε σ ίε ς α σ φ α λ ισ τικ ώ ν, α ν τ α σ φ α λ ισ τ ικ ώ ν κ α ι σ υ ν τ α ξ ιο δ ο τ ικ ώ ν τ α μ ε ίω ν, ε κ τ ό ς α π ό τ η ν υ π ο χ ρ ε ω τ ικ ή κ ο ιν ω ν ικ ή α σ φ ά λ ισ η 4 3 * Υπηρεσίες συναφ είς π ρος τις χρηματοπιστω τικές υπ ηρεσίες και τις ασ φ αλιστικές δραστηριότητες 4 4 * Υ π η ρ ε σ ίε ς δ ια χ ε ίρ ισ η ς α κ ίν η τ η ς π ε ρ ιο υ σ ία ς 4 5 Νομικές και λογιστικές υπηρεσίες και υπηρεσίες κεντρικώ ν γραφείω ν και παρ ο χ ή ς σ υ μ β ο υ λ ώ ν δ ια χ ε ίρ ισ η ς 4 6 Α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ έ ς κ α ι μ η χ α ν ο λ ο γ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς κ α ι υ π η ρ ε σ ίε ς τ ε χ ν ικ ώ ν δ ο κ ιμ ώ ν και αναλύσεω ν 47 Υπηρεσίες επ ισ τημονικής έρ ευνας και ανάπ τυ ξης 48 Υπηρεσίες δια φ ήμισης και έρευνας αγοράς 4 9 Α λ λ ε ς ε π α γ γ ε λ μ α τικ έ ς, ε π ισ τ η μ ο ν ικ έ ς κ α ι τ ε χ ν ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς κ α ι κ τ η ν ια τ ρ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς 50 Υπηρεσίες ενοικίασης και εκμίσθω σης 5 1 * Υ π η ρ ε σ ίε ς α π α σ χ ό λ η σ η ς 5 2 * Υ π η ρ ε σ ίε ς τ α ξ ιδ ιω τ ικ ώ ν π ρ α κ τ ο ρ ε ίω ν, γ ρ α φ ε ίω ν ο ρ γ α ν ω μ έ ν ω ν τ α ξ ιδ ιώ ν και κρατήσεω ν και άλλες συναφ είς υπηρεσίες Υπηρεσίες προστασίας και έρευνας, υπηρεσίες σε κτίρια και εξω τερικούς χώ 53 ρ ο υ ς, δ ιο ικ η τ ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς γ ρ α φ ε ίο υ, γ ρ α μ μ α τ ε ια κ ή υ π ο σ τ ή ρ ιξ η κ α ι ά λ λ ε ς υ π η ρ ε σ ίε ς υ π ο σ τ ή ρ ιξ η ς ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ω ν [ 218 ]

220 ΜΚΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙ-ΚΞΟΔΟΤ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΊΪΙΙ 5 4 * Υπηρεσ( < δημόσια ς διοίκησης και ά μ υ ν α ς υπηρεσίες υποχρεω τικής κοινω νικ ή ς α σ φ ά λ ισ η ς 5 5 Υ π η ρ ε σ ίε ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς 5 6 Υ π η ρ ε σ ίε ς α ν θ ρ ώ π ιν η ς υ γ ε ία ς 5 7 * Υ π η ρ ε σ ίε ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς μ έ ρ ιμ ν α ς Υ π η ρ ε σ ίε ς δ η μ ιο υ ρ γ ικ έ ς, τ έ χ ν η ς κ α ι δ ια σ κ έ δ α σ η ς, υ π η ρ ε σ ίε ς β ιβ λ ιο θ η κ ώ ν, 5 8 α ρ χ ε ιο φ υ λ α κ ε ίω ν, μ ο υ σ ε ίω ν κ α ι ά λ λ ω ν π ο λ ιτ ισ τ ικ ώ ν υ π η ρ ε σ ιώ ν, υ π η ρ ε σ ίε ς τυχερώ ν παιχνιδιώ ν και στοιχημάτω ν 59 Αθλητικές υπηρεσίες και υπηρεσίες διασκέδασης και ψυχαγωγίας 6 0 * Υ π η ρ ε σ ίε ς ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν 61 Υπηρεσίες επισκευής ηλεκτρονικώ ν υπολογιστώ ν και ειδώ ν ατομικής ή οικιακ ή ς χ ρ ή σ η ς 6 2 Α λ λ ε ς π ρ ο σ ω π ικ έ ς υ π η ρ ε σ ίε ς 6 3 * Υ π η ρ ε σ ίε ς ν ο ικ ο κ υ ρ ιώ ν ω ς ε ρ γ ο δ ο τ ώ ν, μ η δ ια κ ρ ιτ ά α γ α θ ά κ α ι υ π η ρ ε σ ίε ς που παράγονται από νοικοκυριά για ιδία χρήση [ 219 ]

221 Παράρτημα IV Ο ^Ευρωπαϊκός Ο ικονομικός Χώρος» Αντί άλλων, θεωρούμε επαρκώς κατατοπιστικές τις ακόλουθες πληροφορίες, από την ιστοσελίδα του «Ε υ ρωπαϊκού Κοινοβουλίου».1 τις οποίες παραθέτουμε με ορισμένες περικοπές, χάρη συντομίας,: «0 Ευρωπαϊκός Οικονομικός Χώρος (ΕΟΧ) δημιουργήθηκε το 1994 για να επεκτείνει την ισχύ των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την εσωτερική αγορά της σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ) [σήμερα περιλαμβάνει 30 χώρες-μέλη]. Η νομοθεσία της ΕΕ για την εσωτερική αγορά γίνεται μέρος της νομοθεσίας των χωρών ΕΟΧ, εφόσον αυτές συμφωνήσουν να την ενσωματώσουν στο δίκαιό τους. Η μεταφορά και η επιβολή αυτών των νομοθετημάτων παρακολουθείται, στη συνέχεια, από ειδικά όργανα της ΕΖΕΣ και από μία Μικτή Κοινοβουλευτική Επιτροπή. [...] Σκοπός του ΕΟΧ είναι η επέκταση της εσωτερικής αγοράς της ΕΕ σε χώρες της ΕΖΕΣ. Οι χώρες αυτές είτε δεν επιθυμούν να προσχωρήσουν στην ΕΕ είτε δεν το έχουν πράξει ακόμη. Η ΕΕ και δύο από τους εταίρους της στον ΕΟΧ (η Νορβηγία και η Ισλανδία) συνδέονται επίσης με μία σειρά από «βόρειες πολιτικές», και μέσω φόρουμ, που επικεντρώνονται στις ταχέως εξελισσόμενες βόρειες περιοχές της Ευρώπης και στην περιοχή της Αρκτικής στο σύνολό της. [...] Η συμφωνία ΕΟΧ δεν θεσπίζει δεσμευτικές διατάξεις σε όλους τους τομείς της εσωτερικής αγοράς ή για άλλες πολιτικές που καλύπτο 1. ΰλέπε: html?ftuid=ftu_6.5.3.html. [ 220 ]

222 ΜΕΤΩΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΕΞΟΔΟΥ ΑΓΙΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ νται από τις Συνθήκες της ΕΕ. Συγκεκριμένα, οι δεσμευτικές διατάξεις της δεν αφορούν: (i) την κοινή γεωργική πολιτική και την κοινή αλιευτική πολιτική (παρότι η συμφωνία περιλαμβάνει διατάξεις για το εμπόριο γεωργικών και αλιευτικών προϊόντων), (ΐΐ) την τελωνειακή ένωση, (in) την κοινή εμπορική πολιτική, (ϊν) την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας, (ν) το πεδίο της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων (παρότι όλες οι χώρες της ΕΖΕΣ συμμετέχουν στο χώρο Σένγκεν), και (νΐ) την ΟΝΕ. [...] Τον Ιούνιο του 2009, η Ισλανδία [...] υπέβαλε αίτηση ένταξης στην ΕΕ ως μία διέξοδο στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του Το Συμβούλιο δέχθηκε την αίτηση της Ισλανδίας στις 17 Ιουνίου 2010, οι δε διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν τον Ιούνιο Ωστόσο, μετά τις βουλευτικές εκλογές του Απριλίου 2013, ο νέος κεντροδεξιός συνασπισμός του Κόμματος της Ανεξαρτησίας και του Κόμματος της Προόδου σταμάτησε τις διαπραγματεύσεις αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας, τον Μάιο Αργότερα, τον Μάρτιο 2015, η κυβέρνηση, σε επιστολή προς το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δήλωσε ότι «η Ισλανδία δεν θα πρέπει να θεωρείται υποψήφια προς ένταξη στην ΕΕ χώρα». Μολονότι η κυβέρνηση δεν απέσυρε επίσημα την αίτηση, η προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ έλαβε το έγγραφο υπό σημείωση και έγιναν ορισμένες πρακτικές προσαρμογές στο Συμβούλιο και στην Επιτροπή. Κατά συνέπεια, η ΕΕ δεν θεωρεί επί του παρόντος την Ισλανδία ως υποψήφια προς ένταξη χώρα. [...] II Ελβετία δεν συμμετέχει στον ΕΟΧ, παραμένει ωστόσο μέλος της ΕΖΕΣ. Οι περισσότερες από 120 τομεακές διμερείς συνθήκες που έχει συνάψει η Ελβετία με την ΕΕ ενσωματώνουν, σε [ 221 ]

223 A.ΚΑΛΤϊΠΝΙΙϋ. (-). ΜΛΙΊΟΛΜΣ. Κ. ΜΑΠΟΤΛΗΣ μεγάλο βαθμό, τις ίδιες διατάξεις με αυτές που έχουν εγκρίνει οι χώρες του ΕΟΧ στα πεδία της ελεύθερης κυκλοφορίας προσώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων. Ωστόσο, οι διμερείς σχέσεις δοκιμάστηκαν σημαντικά μετά την αντιμεταναστευτική πρωτοβουλία του Φεβρουάριου 2014, το αποτέλεσμα της οποίας έθεσε υπό αμφισβήτηση τις αρχές της ελεύθερης κυκλοφορίας και της ενιαίας αγοράς, στις οποίες στηρίζονται οι εν λόγω σχέσεις. [...] Αντιμέτωπη με τη σταθερή άρνηση της ΕΕ να επαναδιαπραγματευτεί τη συμφωνία ελεύθερης κυκλοφορίας, η ελβετική κυβέρνηση αντιμετωπίζει δυσκολίες στην προσπάθεια να ξεπεράσει το πολιτικό και νομικό αδιέξοδο που προκλήθηκε με την πρωτοβουλία. Οι διαβουλεύσεις για την υπέρβαση του αδιεξόδου συνεχίζονται μεταξύ της Επιτροπής και των ελβετικών αρχών. Η ελβετική κυβέρνηση πρέπει να εφαρμόσει το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας του Φεβρουάριου 2014 ως τον Φεβρουάριο 2017». [ 222 ]

224 ΕΠΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΡΟΝΤΖΗ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΑΡΙΟΛΗΣ ΕΝΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΝΕΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ανατομή των διακλαδικών συναρτήσεων της ελληνικής οικονομίας αποδεικνύει ότι πηγή θεμελιωδών δομικών ανισορροπιών αυτής είναι ο ΒΕ0ΑΠΡ0Σ έντονος διαφορισμός ανάμεσα στην ισχυρή εξάρτηση απά εισαγωγές του τομέα της βιομηχανίας, ΜΑΡΙΟΛΗΣ ENA από την μία πλευρά, και στην συγκέντρωση πλεονεκτημάτων διεθνούς ανταγωνιστικότητας και ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ευνοϊκών πολλαπλασιαστών ενεργού ζητήσεως ΝΕΑΣ στον πρωτογενή τομέα και, κυρίως, στις υπηρεσίες, από την άλλη πλευρά. Επομένως, απαιτείται η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ εφαρμογή ορισμένου μείγματος οικονομικής πολιτικής, το οποίο θα στοχεύσει, κατ' αρχάς, στην ΠΑΤΗΝ ΠΟΑΙΤΙΚΗΣ αξιοποίηση της θετικής πλευράς του συστήματος, ΕΛΛΑΔΑ προκειμένου να επιτύχει, τελικά, τη διόρθωση της αρνητικής πλευράς του. Το συμπέρασμα της περαιτέρω διερεύνησης είναι ότι η εν λόγω εφαρμογή έχει ως αναγκαία συνθήκη την έξοδο της ελληνικής οικονομίας από την -υπαρκτή- ΟΝΕ. Διότι το κατάλληλο μείγμα πολιτικής βασίζεται στη διαδοχική χρησιμοποίηση των ακολούθων τεσσάρων «μοχλών» εντός μηχανισμού σταθεροποιητικών και, ταυτοχρόνως, αναπτυξιακά προωθητικών φραγμών στις διεθνείς κινήσεις των χρηματικών κεφαλαίων: νομισματική υποτίμηση, στοχευμένη νομισματική χρηματοδότηση αλλά και ανακατανομή δημοσίων δαπανών, βιομηχανική πολιτική και, τέλος, αύξηση της παραγωγικότητας στον πρωτογενή τομέα. Οι πρώτοι δύο μοχλοί αντιστοιχούν στο βραχυ-μεσοχρόνιο σκέλος του προγραμματισμού, το οποίο αφορά την αντικειμενικά επιβαλλόμενη τόνωση της ενεργού ζητήσεως χωρίς επιβάρυνση των εξωτερικών και δημοσίων ελλειμμάτων. Οι υπόλοιποι δύο αντιστοιχούν στο μακροχρόνιο σκέλος του, το οποίο αφορά τον εξίσου αναγκαίο, καίτοι μόνο σε δεύτερη φάση υλοποιήσιμο, διατομεακό συγχρονισμό της οπισθοβατούσας παραγωγικής βάσης του συστήματος. Δεδομένου ότι η σχεδιασθείσα πολιτική χαρακτηρίζεται, εκ των πραγμάτων, από κρίσιμα σημεία ασυνέχειας ως προς την έως τώρα εφαρμοζόμενη, αποκαλείται Νέα Οικονομική Πολιτική. Ο Θεόδωρος Μαριόλης είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, του Παντείου Πανεπιστημίου, διευθυντής του Study Group on Sraffian Economics, συνεκδότης του Bulletin of Political Economy, μέλος της Συντακτικής Επιτροπής και κριτής διαφόρων επιστημονικών περιοδικών, πρόεδρος του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών Δημήτρης Μπάτσης, και μέλος της ομάδας εμειρογνωμόνων του European Research Network on Social and Economic Policy.

225

226