ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ. Διδάσκουσα Ελένη Δούδα Καθηγήτρια. Κύρια αιτία για την ανάπτυξη καρδιαγγειακής νόσου: η αθηροσκλήρωση

Transcript

1 ΜΑΘΗΜΑ: ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ Περιεχόμενα ΕΝΟΤΗΤΑ 4 η Ο ρόλος της άσκησης στον έλεγχο του σωματικού βάρους Σχεδιασμός εναλλακτικών μορφών άσκησης και φυσικής δραστηριότητας για παχύσαρκα άτομα Μεταβολικό Σύνδρομο και Άσκηση Παράγοντες κινδύνου Φυσική Δραστηριότητα Άσκηση Δια Βίου Φυσική Κατάσταση Μπορώ να ρυθμίσω το βάρος μου; Ο ρόλος της φυσικής δραστηριότητας και της άσκησης στον έλεγχο του σωματικού βάρους Διδάσκουσα Ελένη Δούδα Καθηγήτρια Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής & Αθλητισμού Επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην υγεία Τι είναι το ΜετΣ Χαρακτηριστικά προγραμμάτων άσκησης Ασφάλεια ασκήσεων Άνδρες Αιτίες θανάτου στην Ευρώπη (2014) Κύρια αιτία για την ανάπτυξη καρδιαγγειακής νόσου: η αθηροσκλήρωση Σύμφωνα με εκτιμήσεις, τα καρδιαγγειακά νοσήματα ευθύνονται ετησίως για > 1.8 εκατομμύρια θανάτους στην Ευρώπη και για το 20% στο συνολικό ποσοστό θανάτων στην ΕΕ. Φυσιολογικό Λιπώδεις γραμμώσεις Ινώδης πλάκα Αποφρακτική αθηρωσκληρωτική πλάκα Διάβρωση / ρήξη πλάκας Ασταθής Στηθάγχη Γυναίκες (European Society of Cardiology, 2014) 51% Γυναίκες 42% Άνδρες Οξύ έμφραγμα μυοκαρδίου Καρδιακός θάνατος Ασυμπτωματική Στηθάγχη προσπάθειας Ηλικία ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ Δυσλιπιδαιμίες ΤC >200 mg% Τροποποιήσιμοι Υπέρταση ΑΠ >140/90 ή αντιυπερτασική αγωγή Παχυσαρκία Καθιστική ζωή Υποκινητικότητα Σακχαρώδης διαβήτης Διατροφικές συνήθειες Κάπνισμα Μη τροποποιήσιμοι Ηλικία (Άνδρες > 45 ετών, Γυναίκες > 55 ετών ή πρόωρη εμμηνόπαυση) Φύλο Οικογενειακό ιστορικό (κληρονομικότητα) AHA (1993). JAMA, 269: [WHO (2009). Global Health Risks: Mortality and burden of disease attributable to selected major risks, pp.2] ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ορίζεται μία μεταβλητή, ένα χαρακτηριστικό ή μια συνήθεια του ατόμου, τα οποία βάσει επιδημιολογικών ερευνών έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση συγκεκριμένων ασθενειών και κατά συνέπεια θα πρέπει να προληφθούν. (ΑCSM, 1993)

2 Παράγοντες Κινδύνου Σχέση παραγόντων κινδύνου και νοσηρότητας Τεκμηριωμένοι Οι τεκμηριωμένοι παράγοντες καρδιαγγειακού κινδύνου, οι οποίοι παλιότερα απουσίαζαν από τις μικρές ηλικίες, αναφέρονται όλο και συχνότερα στα παιδιά. (Ablij & Meinders, 2002; Abou Raya, 2006; Isomaa et al., 2001; Boreham et al., 2001; Freedman, Dietz, Srinivasan & Berenson, 1999;Freedman, Khan, Dietz, Srinivasan & Berenson, 2001; Trayhurn & Beattie, 2001; Χριστόδουλος και συν., 2007) Νεώτεροι Δείκτες Φλεγμονής Μεταβολικό Σύνδρομο Ενδοθήλιο Κύτταρα (μακροφάγα, αιμοπετάλια) Ινωδογόνο Αντίσταση στην ινσουλίνη Παράγοντες πήξης ινωδόλυσης Ομοκυστεϊνη Δείκτες φλεγμονής Λιποπρωτεϊνες Φαινομενικά υγιείς Αυξημένου κινδύνου Ασθενείς ασυμπτωματικά άτομα, χωρίς ασθένεια και έναν παράγοντα κινδύνου συνύπαρξη δύο ή περισσοτέρων παραγόντων κινδύνου / εκδήλωση πρώτων συμπτωμάτων διεγνωσμένη καρδιαγγειακή, μεταβολικήήάλληασθένεια ΑCSM (1998) < 18.5 Μειωμένο σωματικό βάρος Επιθυμητές τιμές Υπέρβαροι ο στάδιο παχυσαρκίας ο στάδιο παχυσαρκίας > 40 Υπερβολικά παχύσαρκοι Hoeger W. W. K. &HoegerS. A. (2010). Lifetime physical fitness & wellness. 11 th edition. Belmont, CA: Brooks/Cole Cengage Learning. Αδύνατος δεν σημαίνει πάντα υγιής World Health Organization (2005) Physical Inactivity YΠΟΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ η νέα σιωπηρή επιδημία του 21 ου αιώνα Men n=21.925, aged y (World Rev Nutr Diet, 95: ,, 2005)

3 Υποκινητικότητα Καθιστικός τρόπος ζωής: 50% του πληθυσμού στην ΕΕ Σωματικά δραστήριοι: 31% του πληθυσμού στην ΕΕ 1 48% του πληθυσμού στις ΗΠΑ 2 54% του πληθυσμού στον Καναδά 3 33% του πληθυσμού στην Αυστραλία 4 1 Eurobarometer, Sport and Physical Activity, Centers for Disease Control and Prevention, Human Resources and Skills Development Canada, Bureau of Statistics. National Health Survey, 2012 Αποχή από τις φυσικές δραστηριότητες & την Άσκηση Η πλεονάζουσα πρόσληψη ενέργειας από οποιαδήποτε πηγή ή συστατικό στοιχείο διατροφής μετατρέπεται σε λίπος. Τι είναι Παχυσαρκία; Είναι νόσος του ενεργειακού ισοζυγίου που συμβαίνει όταν το διαιτολόγιο ενός ατόμου περιέχει περισσότερη ενέργεια από όση μπορεί να χρησιμοποιήσει ο οργανισμός του με αποτέλεσμα το πλεόνασμα να αποθηκεύεται ως λίπος.

4 Πολυπαραγοντικό μοντέλο 5 επιπέδων για τη σύσταση σώματος Μοντέλα σύστασης σώματος Ποσοτική συμμετοχή των διαφόρων συστατικών από τα οποία αποτελείται το ανθρώπινο σώμα Νερό Υδατάνθρακες Λίπος Πρωτεΐνες Ανόργανα συστατικά (Wilmore & Costill, 1994) Άλιπη σωματική μάζα Λειτουργικοί Ορισμοί μάζα (πρωτεΐνες, νερό, ανόργανα συστατικά, γλυκογόνο) (μύες, νερό, οστά, διάφορα όργανα, συνδετικός ιστός) Λιπώδης σωματική μάζα Ολικό σωματικό λίπος: θεμελιώδες λίπος + αποθηκευμένο λίπος Θεμελιώδες λίπος (3% του σωματικού βάρους άνδρες) (8 12% του σωματικού βάρους γυναίκες) (λειτουργία εγκεφάλου, νευρικού ιστού, μυελού οστών, κυτταρικών μεμβρανών) Αποθηκευμένο λίπος (απόθεμα επιπλέον ενέργειας) λειτουργικό λίπος (καρδιά, πνεύμονες, ήπαρ, νεφρό, σπλήνα κτλ) υποδόριο σωματικό λίπος (πάνω από 50% της σωματικής μάζας) σπλαχνικό λίπος (περιοχή κοιλιάς αυξημένος κίνδυνος για την υγεία) Ησυγκέντρωση λίπους γύρω από την κοιλιά είναι σοβαρός παράγοντας κινδύνου γιατί συνδέεται με την εμφάνιση καρδιαγγειακών παθήσεων. Κατανομή σωματικού λίπους μεταξύ των δύο φύλων Άνδρες Γυναίκες Βαθμός Επικινδυνότητας <0,95 0,80 Χαμηλός 0,96 1 0,81 0,85 Μεσαίος 1+ 0,85+ Υψηλός Ανδροειδής τύπος Γυναικοειδής τύπος

5 Ιστολογική εικόνα λευκού λιπώδους ιστού Φαιός λιπώδης ιστός PAT Απεικόνιση της εξέλιξης του σχηματισμού της κεντρικής μονόχωρης λιποσταγόνας Μέγεθος λιποκυττάρων Αριθμός λιποκυττάρων Λιποκυτταρική υπερτροφία Λιποκυτταρική υπερπλασία Η παχυσαρκία που οφείλεται σε υπερβολικό αριθμό λιποκυττάρων είναι πιο δύσκολο να ελεγχθεί σε σχέση με αυτήν που οφείλεται στο μεγάλο μέγεθός τους Η αποθηκευτική ικανότητα του λιπώδους ιστού Σύγχρονος τρόπος ζωής Περίσσεια ενέργειας Λιποκύτταρα υπερπλασία Ασφαλής αποθήκευση TG υπερτροφία Έκτοπη λιπογένεση Υποκλινική φλεγμονή Αντίσταση στην ινσουλίνη Μεταβολικά υγιής παχυσαρκία Μεταβολικό σύνδρομο

6 Λιπώδης Ιστός και ανεπιθύμητες καρδιομεταβολικές δράσεις των παραγώγων των λιποκυττάρων Φλεγμονή TNFα IL 6 Adipsin Complement D) Αθηροσκλήρωση Adiponectin Lipoprotein lipase Agiotensinogen FFA Resistin Leptin Lactate Plasminogen activator inhibitor 1 (PAI 1) Θρόμβωση Υπέρταση Insulin Αθηρογόνος Δυσλιπιδαιμία Τύπου 2 Διαβήτη Trayhurn P, Wood IS. Br J Nutr. 2004;92: ; Eckel RH, et al. Lancet. 2005;365: ; Lyon CJ, et al. Endocrinology. 2003;144: World Health Organization (2007) The prevalence of metabolic risk factors and metabolic syndrome in liver transplant recipients Watt, K. D. (2015) Keys to long-term care of the liver transplant recipient Nat. Rev. Gastroenterol. Hepatol. doi: /nrgastro Η παχυσαρκία μειώνει τον προσδόκιμο χρόνο επιβίωσης και την ποιότητα ζωής του ατόμου Η παχυσαρκία δεν είναι πάθηση είναι η μητέρα των παθήσεων! Η προκαλούμενη από την παχυσαρκία φλεγμονώδης κατάσταση σχετίζεται με αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο Μπορώ να ρυθμίσω το βάρος μου;

7 Μπορώ να ρυθμίσω το βάρος μου; Βάρος = Πρόσληψη Κατανάλωση θερμίδων (φαγητό) (Φυσική Δραστηριότητα) Μπορώ να ρυθμίσω το βάρος μου; Η βασική αιτία για την αύξηση της σωματικής μάζας είναι η ενεργειακή ανισορροπία μεταξύ των θερμίδων πρόσληψης και κατανάλωσης του ατόμου. Μπορώ να ρυθμίσω το βάρος μου; Εβδομαδιαία καταγραφή ή 3 ημέρες της εβδομάδας 1 καθημερινή + Σαββατοκύριακο ΕΛΛΑΔΑ: 25.9% των θερμίδων σε 40 χρόνια ( ) (+750 θερμίδες/ημέρα ημέρα) Εκτιμώμενες μέσες απαιτήσεις ενέργειας (Kcal) την ημέρα

8 Προσοχή! Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι Έρπουσα παχυσαρκία (200 θερμίδες 10 kg/yr) 200 επιπλέον θερμίδες/ημ. Περίπου 10 Kg αύξηση βάρους/έτος Έρπουσα παχυσαρκία ΜετΣ: είναι η συνύπαρξη πολλαπλών κλινικών και μεταβολικών διαταραχών που αλληλοσχετίζονται και αποτελούν παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση καρδιαγγειακών παθήσεων και διαβήτη τύπου ΙΙ. Αντίσταση στην ινσουλίνη Υπερινσουλιναιμία Αυξημένα τριγλυκερίδια Μειωμένη HDL χοληστερόλη Υπέρταση [Reaven GM. Banting lecture (1988). Role of insulin resistance in human disease. Diabetes 1988;37: Reaven GM. (2005). The metabolic syndrome: requiescat in pace. Clin Chem, 51:931-8] Αλληλεπίδραση των μηχανισμών που ενέχονται στην ανάπτυξη του ΜετΣ Λοιμώξεις Αντίσταση στην ινσουλίνη Ινσουλίνη Γενετικοί παράγοντες Διατροφή Σωματική άσκηση Λεπτίνη ΕΛΟ Αγγειοτασίνη ΙΙ Αδιπονεκτίνη Φάρμακα (Redon et al., 2009) Κοιλιακή παχυσαρκία

9 Παθογένεση του Μεταβολικού Συνδρόμου Επίκτητα αίτια Αντίσταση στην ινσουλίνη Κεντρική παχυσαρκία Ορμονοευαίσθητη λιπάση Φωσφορυλίωση Υδρόλυση Μειωμένη εαισθησία των β αδρενεργικών υποδοχέων Μειωμένη απομάκρυνση περιλιπών Μειωμένος ρυθμός οξείδωσης των λιπών Βραδύτερη παράδοση λιπαρών οξέων στο κύτταρο Ορισμός του μεταβολικού συνδρόμου κατά WHO (1999) Παρουσία τουλάχιστον ενός από τα παρακάτω στοιχεία: Διαταραχή ανοχής γλυκόζης (IGT) Σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 Αντίσταση στην ινσουλίνη και ταυτόχρονη παρουσία 2 ή περισσότερων από τα παρακάτω στοιχεία: Αυξημένη αρτηριακή πίεση ( 140/90 mmhg) Αυξημένα τριγλυκερίδια ( 150 mg/dl ή/και ελαττωμένη HDL χοληστερόλη (άνδρες<35 mg/dl, γυναίκες<39mg/dl) Κεντρική παχυσαρκία (W/H ratio: άνδρες >0.90, γυναίκες >0.85 ή/και BMI >30 kg/m 2 ) Μικρολευκωματινουρία (ρυθμός απέκκρισης λευκωματίνης στα ούρα >20 μg/min) Takamiya et al. (2004). Diabetes Care, 27(12): WHO. Definition, Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus and Its Complications: Report of a WHO Consultation. Geneva: WHO, Ορισμός του μεταβολικού συνδρόμου κατά IDF (2006) International Diabetes Federation Παρουσία κεντρικής παχυσαρκίας (περιφέρεια μέσης 94 cm για άνδρες και 80 cm για γυναίκες Ευρωπαϊκής καταγωγής) και οποιονδήποτε δύο από τα παρακάτω στοιχεία: Αυξημένα τριγλυκερίδια ( 150 mg/dl ήλήψηθεραπείαςγιααυτήτη διαταραχή) Ελαττωμένη HDL χοληστερόλη (άνδρες <40 mg/dl, γυναίκες <50 mg/dl ή λήψη θεραπείας για αυτή τη διαταραχή) Αυξημένη αρτηριακή πίεση (συστολική ΑΠ 85 mmhg ήλήψη αντιυπερτασικής αγωγής) Αυξημένη γλυκόζη νηστείας ( 100 mg/dl ή 5,6 mmol/l) ή προηγούμενη διάγνωση ΣΔ τύπου 2 The IDF Consensus (2006)

10 Κριτήρια ορισμού ΜετΣ σε παιδιά και εφήβους (Mancini, 2009) (2007) Κριτήρια Εκτίμησης Παραγόντων Μεταβολικού Συνδρόμου In Ηadults, διάγνωση hypertension της υπέρτασης has long στα παιδιά been perceived είναι περίπλοκη as a public διότι οι health τιμές ποικίλουν problem. By ανάλογα contrast, με its το impact in childhood is far less appreciated. In fact, quite often, high blood pressure in children is φύλο, την ηλικία και το ύψος. not even diagnosed. Blood pressure is a vital sign that is routinely obtained during a physical examination Για το 75% of των adults, περιπτώσεων but only very παιδιών seldom και εφήβων in children. με The αρτηριακή diagnosis πίεση of και hypertension για το 90% με in children προϋπέρταση is complicated δεν έχει γίνει because διάγνωση. normal blood pressure values vary with age, sex and height. Η υπέρταση As a αυξάνεται consequence, όσο αυξάνεται almost 75% η παχυσαρκία. of the cases of arterial hypertension and 90% of the Η αρτηριακή cases of πίεση prehypertension θεωρείται μιαin χρήσιμη children μέθοδος and προσδιορισμού adolescents are καρδιαγγειακού currently undiagnosed. κινδύνου στην Furthermore, εφηβική ηλικία. adolescence hypertension is increasing in prevalence as the prevalence of pediatric obesity has increased. Ambulatory blood pressure monitoring is a useful Η αυξημένη αρτηριακή πίεση στην εφηβεία σηματοδοτεί την ανίχνευση και των άλλων method for risk evaluation in adolescents. In addition to being viewed as an important cardiovascular παραγόντων κινδύνου risk factor πουin ηadolescents, έγκαιρη θεραπεία elevated τους blood μειώνει pressure τον κίνδυνο should prompt εμφάνισης a thorough καρδιαγγειακών search νοσημάτων for other modifiable στην ενήλικηrisk ζωή. factors that, if treated, might reduce teenagers risk Η μέτρηση of developing της αρτηριακής cardiovascular πίεσης στα disease παιδιάin αποτελεί adulthood. έναν από Thus, τους assessing πλέον σημαντικούς blood pressure δείκτες values εμφάνισης in children καρδιαγγειακών represents παθήσεων one στην of ενηλικίωση the most και important αποτελεί measurable ένα πρωταρχικό markers βήμα στον of cardiovascular risk later in life and a major step in preventive medicine. τομέα της πρόληψης. (Ιωάννινα, n=312, 11 ετών) 5-8 ετών (n= 474) 9 έως 12 ετών (n=643) 13 έως 17 ετών (n=912)

11 (Νέα Μάδυτος, Θεσσαλονίκη n=572παιδιά, 4 έως 10 ετών) n=1.987 παιδιά και έφηβοι n=1.987 παιδιά και έφηβοι n=1.209 παιδιά και έφηβοι ηλικίας 3 έως 17 ετών n=279 παιδιά εφηβικής ηλικίας (αγόρια n=133, κορίτσια n=146 ) Αστική (n=125) Ημιαστική (n=154) Τριγλυκερίδια 130 mg/dl 6,9 9,3 45 TC 200 mg/dl 18,5 25,9 40 LDL-Χοληστερόλη 130 mg/dl 7,4 13,8 35 TC/HDL-C ,7 Συχνότητα (%) ΠΜ Γλυκόζη HDL-C < TG ΑΠ ΜΣ (%) 90ή ΕΘ 100 mg/dl 50 mg/dl 110 mg/dl 90ή ΕΘ Αστική 12 6,4 28,2 7,2 27,2 4 Ημιαστική 9,2 16,2 22,1 29,2 40,3 11,1 58 αγόρια και 54 κορίτσια ηλικίας 11.4±0.4 ετών από τη Βορειοανατολική Αττική Η συχνότητα εμφάνισης του μεταβολικού συνδρόμου ήταν 5.6% στα κορίτσια και 5.2% στα αγόρια LDL-C/HDL-C ,7 0 Γλυκόζη νηστείας 110 mg/dl 10,3 5,6 Apo A-1 < 125 mg/dl 5,2 7,4 Apo B 125 mg/dl 1,7 0 Apo B/Apo A-1 > 1.0 1,7 1,9 12,1 Lp (a) 30 mg/dl 13 hs-crp 3 mg/l 10,3 11,1 Διαστολική Πίεση: >83 mm Hg 0 >82 mm Hg 3, Ποσοστό (%) Κορίτσια Αγόρια

12 (n=4.753) Δείγμα: αγόρια (n=58) και κορίτσια (n=54) ηλικίας 11.4±0.4 ετών Αντιμετώπιση του ΜετΣ Πρωτογενής πρόληψη μεταβολικού συνδρόμου Έλεγχος σωματικού βάρους Άσκηση Δίαιτα Αλλαγή τρόπου ζωής

13 Αντιμετώπιση παραγόντων κινδύνου Αντιμετώπιση παραγόντων κινδύνου ~ kcal/day restriction energy expenditure as tolerated Monitor blood pressure with anorectic drugs For every 3 kg of weight loss, HDL C levels increase 1 mg/dl Trials of very low calorie diets show that HDL C levels decrease by 2 12 mg/dl during acute caloric restriction. After 12 wks, HDL C returned to pretreatment range, and this trend was still apparent after 1 year. Therefore, benefits of weight loss programs should not be assessed during acute caloric restriction. Rössner S et al. Atherosclerosis 1987;64: Life style changes Salt A reduction to 5 g per day can decrease systolic blood pressure about 1 to 2 mm Hg in normotensive individuals and 4 to 5 mm Hg in hypertensive patients, he said. Wt loss Losing about 5 kg can reduce systolic blood pressure by as much as 4 mm Hg, aerobic endurance training can reduce systolic blood pressure 7 mm Hg Συστάσεις για έλεγχο του σωματικού βάρους Στόχος απώλειας του σωματικού βάρους 8 10% μετά από συνδυασμό δίαιτας και άσκησης για χρονικό διάστημα από 6 έως 12 μήνες. Η απώλεια του σωματικού βάρους μόνο με άσκηση, για χρονικό διαστημα από 6 έως 12 μήνες, υπολογίζεται περίπου 1 έως 3 kg. Η αερόβια άσκηση βελτιώνει τη λειτουργική ικανότητα και συμβάλει στη μείωση του ποσοστού σωματικού λίπους. Η άσκηση με αντιστάσεις συμβάλει στην αύξηση της μυϊκής μάζας και στην αύξηση του βασικού μεταβολισμού. Τα παχύσαρκα άτομα θα πρέπει να συμμετέχουν σε προγράμματα άσκησης τουλάχιστον 280 min/εβδομάδα Μεταβολές (lb) Σωματική μάζα Σωματικό λίπος Άλιπη σωματική μάζα 16 εβδομάδες 500 kcal/d Δίαιτα Άσκηση Δίαιτα και Άσκηση Στόχοι της θεραπείας του παχύσαρκου Σε γενικό επίπεδο Πρόληψη : Σε ατομικό επίπεδο Άσκηση Υγεία Ευρωστία 1. Αντιμετώπιση των επιπλοκών: Η απώλεια βάρους τις βελτιώνει σημαντικά 2. Ψυχολογική ενίσχυση Βοήθεια για επαγγελματική αποκατάσταση 3. Η παχυσαρκία με ΒΜΙ > 30 : ολιγοθερμιδική δίαιτα, αυξημένη άσκηση 4. Θα πρέπει να βοηθήσει όλο το οικογενειακό ή και επαγγελματικό περιβάλλον Στόχοι των προγραμμάτων άσκησης

14 Τι είναι Φυσική Δραστηριότητα; οποιαδήποτε σωματική κίνηση οδηγεί σε κατανάλωση ενέργειας... Τι είναι Άσκηση; η προγραμματισμένη, δομημένη, επαναλαμβανόμενη σωματική κίνηση που στοχεύει στη βελτίωση της φυσικής κατάστασης... Συστάσεις για άσκηση και φυσική δραστηριότητα Αερόβια άσκηση & παράγοντες ΜετΣ n= χρόνια follow up Γυναίκες ηλικίας (n=32)( 50 min Aerobic Dance 3 φορές/εβδομάδα (70 80% HRmax) Διάρκεια παρέμβασης: : 12 εβδομάδες Ομάδα συνεχόμενης άσκησης Ομάδα διαλειμματικής άσκησης Ομάδα ελέγχου Σύσταση σώματος Καρδιοαναπνευστική αντοχή HDL Cholesterol

15 Αερόβιο πρόγραμμα άσκησης Αερόβια άσκηση & Μεταβολικό σύνδρομο στην παιδική ηλικία Δείγμα: n=15 παχύσαρκα παιδιά, ηλικίας 14.7±2.1ετών, ΒΜΙ = 37.4±3.5 (kg/m 2 ) Παχύσαρκα και Υπέρβαρα παιδιά Δημοτικού Σχολείου (n=32) 50 min Χορός Hip Hop & γυμναστικής 2 φορές/εβδομάδα 50 min ενημέρωση για αλλαγή διατροφής και τρόπου ζωής 1 φορά/εβδομάδα Διάρκεια παρέμβασης: 8 εβδομάδες Περιφέρεια μέσης Αρτηριακή πίεση TG Glucose Συχνότητα: 2 φορές/εβδομάδα γυμναστήριο, 1 φορά κολυμβητήριο ή υπαίθριες δραστηριότητες min άσκηση 50% HR max (αθλοπαιδιές, κολύμπι, υδατοσφαίριση, aqua jogging, aqua fitness ), κυκλική προπόνηση, μυϊκή ενδυνάμωση, τρίαθλο κτλ Διάρκεια παρέμβασης: 12 εβδομάδες, με επιπρόσθετη διατροφική παρέμβαση, φαρμακευτική αγωγή, οικογενειακή τροποποίηση συμπεριφοράς HDL Cholesterol Μελέτες από το εργαστήριο Ορέστης Αντωνιάδης (2016). Παράγοντες μεταβολικού συνδρόμου και φυσιολογικές προσαρμογές της άσκησης στο μεταβολισμό και στην καρδιαγγειακή λειτουργία υπέρβαρων/παχύσαρκων ατόμων. ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ, ΣΕΦΑΑ ΔΠΘ, Κομοτηνή n=104 Eργαστήριο Κλινικής Εργοφυσιολογίας & Φυσιολογίας της Άσκησης

16 Πειραματικός σχεδιασμός 1η Έναρξη: Αρχικές μετρήσεις Πειραματικές ομάδες ΟΑ1 ΟΑ2 Ομάδα Άσκησης Ομάδα Άσκησης Νορμοβαρών Υπέρβαρων/Παχύσαρκων (n=12) (n=17) 2η Πραγματοποίηση μετρήσεων 16 εβδομάδες 3η Πραγματοποίηση μετρήσεων 32 εβδομάδες Παρεμβατικό πρόγραμμα άσκησης 16 εβδομάδων Χαρακτηριστικά προγράμματος άσκησης Τύπος άσκησης: Συνδυασμός αερόβιας άσκησης και μυϊκής ενδυνάμωσης διάρκειας 60 min με συχνότητα 3 φορές/εβδομάδα (60 80% HR max και ενεργειακή δαπάνη ~ 300 με 400 Kcal για κάθε συνεδρία) ~10 min προθέρμανση ~ 20 min διάδρομος ~ 20 min μυϊκή ενδυνάμωση ~ 10 min αποθεραπεία Διάρκεια παρέμβασης: 16 εβδομάδες (με διατροφικές συστάσεις χωρίς παρέμβαση) Διακοπή της άσκησης 16 εβδομάδες Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Γλυκόζη νηστείας (mg/dl) 92 Γλυκόζη νηστείας (mg/dl) Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) 91 Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου (n=15) 90 Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=17) Πρόγραμμα Άσκησης Διακοπή Άσκησης 82 Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες #p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ νορμοβαρών και υπέρβαρων/παχύσαρκων παιδιών p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ ομάδας άσκησης και ελέγχου Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) HDL χοληστερόλη (mg/dl) 130 Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) Τριγλυκερίδια (mg/dl) HDL-χοληστερόλη (mg/dl) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου (n=15) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=17) Τριγλυκερίδια (mg/dl Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου (n=15) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=17) Πρόγραμμα Άσκησης Διακοπή Άσκησης Πρόγραμμα Άσκησης Διακοπή Άσκησης 46 Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες 95 Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες #p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ νορμοβαρών και υπέρβαρων/παχύσαρκων παιδιών p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ ομάδας άσκησης και ελέγχου #p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ νορμοβαρών και υπέρβαρων/παχύσαρκων παιδιών p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ ομάδας άσκησης και ελέγχου Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Συστολική αρτηριακή πίεση (mmhg) Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Διαστολική αρτηριακή πίεση (mmhg) 120 Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) 84 Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου (n=15) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) Συστολική αρτηριακή πίεση (mmhg) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=17) Διαστολική αρτηριακή πίεση (mmhg) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου (n=15) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=17) Πρόγραμμα Άσκησης Διακοπή Άσκησης 100 Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες #p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ νορμοβαρών και υπέρβαρων/παχύσαρκων παιδιών p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ ομάδας άσκησης και ελέγχου Πρόγραμμα Άσκησης Διακοπή Άσκησης Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες

17 Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Αποτελέσματα: Παράγοντες ΜετΣ Περίμετρος μέσης (cm) Z score Μεταβολικού Συνδρόμου Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου (n=15) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=17) 1,5 1 Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες b, c b, c # 0,5 Περίμετρος μέσης (cm) MetS zscore 0-0,5 \ -1 b, c 69-1,5 b, c Πρόγραμμα Άσκησης Διακοπή Άσκησης Νορμοβαρή Ελέγχου (n=10) Νορμοβαρή Άσκησης (n=12) Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Ελέγχου Υπέρβαρα/Παχύσαρκα Άσκησης (n=15) (n=17) 68 Έναρξη 16 εβδομάδες 32 εβδομάδες #p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ νορμοβαρών και υπέρβαρων/παχύσαρκων παιδιών p<0,05: στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ ομάδας άσκησης και ελέγχου (*p<0,05) b: στατιστικά σημαντικές διαφορές από τις 16 εβδομάδες, c: από τις 32 εβδομάδες ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Παχυσαρκία Ανάλογα με το βαθμό παχυσαρκίας συστήνονται και διαφορετικού τύπου δραστηριότητες: Σε υπέρβαρα παιδιά με 85 < BMI < 94 %, ανάλογα με την ηλικία και το φύλο, προτείνεται γρήγορο περπάτημα, διάδρομος, αντισφαίριση, σκι, κολύμβηση, χορός. Σε παχύσαρκα παιδιά με BMI 95 % προτείνεται κολύμβηση, ποδηλασία, κυκλική προπόνηση με στόχο τη μυϊκή ενδυνάμωση και τη βελτίωση της αερόβιας ικανότητας, διαλειμματική προπόνηση (με περπάτημα) αρχικά με χαμηλή ένταση και σταδιακά αυξανόμενη επιβάρυνση. Σε παχύσαρκα παιδιά με BMI 97 % συστήνεται κολύμβηση, περπάτημα, προπόνηση χαμηλής έντασης με αντιστάσεις πάντα με την καθοδήγηση και την επίβλεψη εξειδικευμένου αθλητικού επιστήμονα. (Hassink, Zapalla, Falini, Datto, 2008; Sothern, 2001) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Παχυσαρκία Για παιδιά και εφήβους που είναι παχύσαρκοι για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα συστήνεται (Hassink et al., 2008): τα προπονητικά περιεχόμενα που εφαρμόζονται να βασίζονται στην αρχή της προοδευτικά αυξανόμενης επιβάρυνσης. να ξεκινήσουν με ήπιες και στη συνέχεια με μέτριες σε ένταση δραστηριότητες. σε προχωρημένου βαθμού παχυσαρκία μπορεί να ξεκινήσουν ακόμα και με 5 min περπάτημα και να αυξάνουν σε κάθε προπονητική μονάδα το χρόνο άσκησης τους κατά 1 min. (Hassink, Zapalla, Falini, Datto, 2008; Sothern, 2001) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Δυσλιπιδαιμία Σε άτομα με δυσλιπιδαιμία, η Αμερικανική Αθλητιατρική Εταιρία (ACSM) προτείνει: το βασικό είδος της άσκησης να είναι αερόβιου τύπου και να ενεργοποιεί μεγάλεςμυϊκέςομάδες. η ένταση της άσκησης να κυμαίνεται μεταξύ 40% 70% της HRmax. η συχνότητα των προπονητικών μονάδων να είναι τουλάχιστον 5 φορές /εβδομάδα για τη μεγιστοποίηση της θερμιδικής δαπάνης. η διάρκεια της προπονητικής μονάδας να κυμαίνεται από 40 έως 60 min. μακροπρόθεσμο έλεγχο του σωματικού βάρους (π.χ. διάρκεια άσκησης min/εβδομάδα και θερμιδική δαπάνη >2.000 kcal/εβδομάδα). (Durstine et al., 2003; Leon & Sanchez, 2001) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Υπέρταση Οι γενικές οδηγίες της Αθλητιατρικής Αμερικανικής Εταιρείας (ACSM, 2004) για το σχεδιασμό προγραμμάτων άσκησης σε άτομα με υπέρταση συνιστούν: Τύπος άσκησης: αερόβιες δραστηριότητες, οι οποίες να ενεργοποιούν μεγάλες μυϊκές ομάδες Η προπόνηση αντιστάσεων δεν συστήνεται ως βασική μορφή άσκησης αλλά θα πρέπει να συνδυάζεται με την αερόβια προπόνηση Ένταση της άσκησης: να κυμαίνεται στο 40 έως 60% της VO 2 Διάρκεια άσκησης: τουλάχιστον30 min κάθε μέρα Συχνότητα αερόβιας άσκησης: 3 έως 7 φορές τηνεβδομάδα

18 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Υπέρταση Η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής (American Academy of Pediatrics, 2010) διατυπώνει τις ακόλουθες κατευθυντήριες οδηγίες αναφορικά με τη συμμετοχή υπερτασικών παιδιών σε αθλητικές δραστηριότητες. Αλλαγές στον τρόπο ζωής, με καθημερινή σωματική δραστηριότητα σε συνδυασμό με ισορροπημένη δίαιτα, στο σύνολο των παιδιών ανεξάρτητα αν είναι νορμοτασικά ή υπερτασικά. Ηπαρουσίατηςπροϋπέρτασης δεν πρέπει να περιορίζει τη συμμετοχή ενός παιδιού σε ανταγωνιστικού τύπου δραστηριότητες. Συστήνεται: αλλαγή στον τρόπο ζωής έλεγχος του σωματικού βάρους καθημερινή σωματική δραστηριότητα ισορροπημένη δίαιτα με επανέλεγχο της αρτηριακής πίεσης κάθε 6 μήνες ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Υπέρταση Το Στάδιο Ι της υπέρτασης, σε ασυμπτωματικά παιδιά, δεν πρέπει να περιορίζει τη συμμετοχή του σε ανταγωνιστικού τύπου δραστηριότητες. Συστήνεται: αλλαγή στον τρόπο ζωής έλεγχος του σωματικού βάρους καθημερινή σωματική δραστηριότητα ισορροπημένη δίαιτα με επανέλεγχο της αρτηριακής πίεσης σε 1 2 εβδομάδες. Αν οι τιμές παραμένουν στα ίδια επίπεδα θα πρέπει να αρχίσει συστηματική παρακολούθηση και θεραπευτική αγωγή με παράλληλη απώλεια σωματικού βάρους (αν κρίνεται απαραίτητο) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΗΣ Υπέρταση Το Στάδιο ΙΙ της υπέρτασης, σε συμπτωματικά ή μη παιδιά, περιορίζει τη συμμετοχή του σε ανταγωνιστικού τύπου δραστηριότητες. Ποιος είναι ο ρόλος της Άσκησης και της Δια Βίου Φυσικής Κατάστασης ; Συστήνεται: έλεγχος του σωματικού βάρους ισορροπημένη δίαιτα επανέλεγχο της αρτηριακής πίεσης κάθε εβδομάδα. Παράλληλα, θα πρέπει να αρχίσει συστηματική παρακολούθηση και θεραπευτική αγωγή (αν κρίνεται απαραίτητο) Παράλληλα με την υπέρταση όταν συνυπάρχουν και άλλα καρδιαγγειακά νοσήματα η συμμετοχή σε ανταγωνιστικές δραστηριότητες θα πρέπει να εξετάζεται ανάλογα με τον τύπο και τη σοβαρότητα των ασθενειών. Η πυραμίδα της ΦΔ ταξινομεί τις δραστηριότητες ανάλογα με το είδος και τα οφέλη της. Οι δραστηριότητες που συνδέονται με τον τρόπο ζωής βρίσκονται στη βάση της πυραμίδας. Οι δραστηριότητες που βρίσκονται στακατώτεραεπίπεδα της πυραμίδας απαιτούν συχνότερη συμμετοχή ενώ οι δραστηριότητες που βρίσκονται στα υψηλότερα επίπεδα χρειάζονται λιγότερη συχνότητα. ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ F I T T formula Frequency Αριθμός συνεδριών/εβδομάδα Intensity Ένταση της άσκησης/προσπάθειας Time Διάρκεια δραστηριότητας Type Είδος άσκησης

19 Απαραίτητη η ιατρική έγκριση για συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης Χαρακτηριστικά Προγραμμάτων Άσκησης Στόχος: Μέγιστη συνολική ενεργειακή δαπάνη Αερόβιες δραστηριότητες μετιςοποίεςθαενεργοποιούνταιμεγάλεςμυϊκέςομάδες (περπάτημα, ποδήλατο στατικό ή μη, κολύμβηση, στο νερό, αντισφαίριση) μακροπρόθεσμος έλεγχος του σωματικού βάρους (π.χ. διάρκεια άσκησης min/εβδομάδα και θερμιδική δαπάνη >2.000 kcal/εβδομάδα) Η ένταση της άσκησης να κυμαίνεται από 40% έως 70% της VΟ 2max H διάρκεια της άσκησης να είναι από 30 έως 45 min (τουλάχιστον 150 min την εβδομάδα) Η συχνότητα άσκησης να κυμαίνεται από 3 έως 5 φορές την εβδομάδα Ασκήσεις μυϊκής ενδυνάμωσης 40 60% της 1 RM 2 4 σετ, 8 10 (έως 15) επαναλήψεις, 1 2 διάλειμμα Ενεργοποίηση κύριων μυϊκών ομάδων Η συχνότητα άσκησης να κυμαίνεται από 2 έως 3 φορές την εβδομάδα Προοδευτική αύξηση της επιβάρυνσης Καθημερινή αύξηση φυσικής δραστηριότητας (εργασίες σπιτιού, ψώνια, χρήση σκαλιών, κηπουρική, περπάτημα) Πρόγραμμα αερόβιας άσκησης Συχνότητα:3 φορές / εβδομάδα Ένταση: Χαμηλή ένταση = (220 age) 0.50 Υψηλή ένταση = (220 age) 0.70 Διάρκεια: έντονη δραστηριότητα 20 min μεσαία δραστηριότητα 30 min ACSM/ADA (2010). Med Sci Sports Exerc. 2010; 42(12): ESSA (2012). Aust J Sci Med Sport, 15: Προσδιορισμός της έντασης 220 ηλικία = Μέγιστη Καρδιακή Συχνότητα (HRmax) Μεσαία ένταση: 50 έως 70% της HR max HR max 0.50 = lower limit HR HR max 0.70 = upper limit HR Παράδειγμα : = 200 bpm = 100 bpm LHR = 140 bpm UHR Έντονη άσκηση: 70 έως 85 % τηςhrmax HR max 0.70 = lower limit HR HR max 0.85 = upper limit HR Παράδειγμα : = 200 bpm = 140 bpm LHR = 170 bpm UHR Ζώνη άσκησης (HR = από 100 έως 140 bpm) Ζώνη άσκησης (HR = από 140 έως 170 bpm) Επίπεδο έντασης (% HR max ) Στόχοι Υγείας: 50 60% Απώλεια βάρους: 60 70% Βελτίωση καρδιοναπνευστικής αντοχής: 70 80% Εξαιρετική φυσική κατάσταση: 80 90% Αθλητική απόδοση: % ΑΣΚΗΣΗ ΥΓΕΙΑ ΕΥΡΩΣΤΙΑ Στόχοι Υγείας 1. Αύξηση του ποσοστού των ατόμων που αναφέρουν υγιείς μέρες στην καθημερινότητά τους 2. Αύξηση του ποσοστού των ατόμων που αναφέρουν δραστήριες μέρες 3. Αύξηση των δραστήριων ημερών χωρίς πόνο 4. Μείωση των περιορισμών στη δραστηριότητα Πρακτικές συμβουλές για προετοιμασία και ασφαλή συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης Η κατάλληλη προετοιμασία μπορεί να καταστήσει τη Φυσική Δραστηριότητα / Άσκηση απολαυστική, αποτελεσματική και ασφαλή. Είναι σημαντικό να καθοριστεί ιατρικώς η ικανότητα για συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης. Η κατάλληλη ένδυση και υπόδηση θεωρούνται σημαντικοί παράγοντες για ασφαλή και αποτελεσματική συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης.

20 Πρακτικές συμβουλές για προετοιμασία και ασφαλή συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης Να υπάρχουν τρία σημαντικά στοιχεία στο καθημερινό πρόγραμμα άσκησης: Ατομικού και ομαδικού τύπου δραστηριότητες/ Πρακτικές συμβουλές για προετοιμασία και ασφαλή συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης Προθέρμανση Κυρίως Άσκηση Αποθεραπεία Επιλογή ασκήσεων Μερικέςμπορείναπροκαλέσουντραυματισμούςήκαιοξείεςκακώσεις. Μερικές που μπορεί να είναι αρκετά ασφαλείς για τους περισσότερους όταν εκτελούνται μόνο μία φορά, γίνονται επικίνδυνες όταν εκτελούνται κατ επανάληψη. Αν κάποιες δραστηριότητες απαιτούν κάποιες επισφαλείς είναι ιδιαίτερα σημαντική η ανάπτυξη και διατήρηση ενός υψηλού επιπέδου φυσικής κατάστασης και ευρωστίας από τους συμμετέχοντες. Το περπάτημα Τι είδους όργανα μπορώ να χρησιμοποιήσω; Χρησιμοποιώ όποιο γυμναστικό όργανο θεωρώ ότι θα κάνει την εκτέλεση της άσκησης ευκολότερη και αποτελεσματικότερη είναι η άσκηση με τη μεγαλύτερη δημοτικότητα σε όλο τον κόσμο Το περπάτημα είναι η μοναδική άσκηση που δεν χρειάζεται προετοιμασία και δεν προκαλεί τραυματισμούς βοηθά στον έλεγχο του σωματικού βάρους αυξάνει την κυκλοφορία βελτιώνει την καρδιοαναπνευστική αντοχή ρυθμίζει τα επίπεδα της υπέρτασης απαλλάσσει από το άγχος

21 Θέση εκτέλεσης ασκήσεων Ποια θέση επιλέγω; x Παραδείγματα ασκήσεων επαναλήψεις, 2 3 σετ Παραδείγματα ασκήσεων Παραδείγματα ασκήσεων επαναλήψεις, 2 3 σετ

22 Παραδείγματα ασκήσεων Παραδείγματα ασκήσεων Παραδείγματα ασκήσεων Παραδείγματα ασκήσεων Παραδείγματα ασκήσεων Ασκήσεις με μπάλες Bosu (Γεροδήμος, 2013) (Γεροδήμος, 2013)

23 Παράδειγμα κυκλικής γύμνασης (Γεροδήμος, 2013) (Γεροδήμος, 2013) ΑΣΚΗΣΙΟΛΟΓΙΟ στο νερό (Γεροδήμος, 2013) Σημεία που πρέπει να αποφεύγουμε Μη λειτουργικές

24 Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές

25 Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές Μη λειτουργικές

26 Μη λειτουργικές Η υγεία ορίζεται ως ένα επίπεδο σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ισορροπίας και όχι ως απουσία μιας ασθένειας Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (1946) Υγεία θεωρείται όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας αλλά ο συνδυασμός της καλής φυσικής και διανοητικής κατάστασης με την κοινωνική ευημερία Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (1947) «Εάν εξατομικεύσουμε τη σωστή άσκηση όχι λιγότερο και όχι περισσότερο, θα έχουμε βρει τον ασφαλέστερο δρόμο για την υγεία» Ιπποκράτης ( π.χ.) Προτεινόμενη Βιβλιογραφία Raven P.B., Wasserman D.H., Squires W.G. & T.D. Murray (2016). Φυσιολογία της Άσκησης: Μια ολιστική προσέγγιση. Ιατρικές εκδόσεις Λαγός Δημήτριος. Αθήνα. ACSM (2013). ACSM's Guidelines for Exercise Testing and Prescription, Lippincott Williams & Wilkins, ISBN/ISSN: Ehrman J.K, Gordon P.M., Visich P.S. & Keteyian S.J. (2009). Clinical Exercise Physiology, 2nd Edition, Human Kinetics, ISBN 13: Farrel P.A., Joyner M.J. & Caiozzo V.J. (2012). ACSM's Advanced Exercise Physiology, Lippincott Williams & Wilkins, ISBN/ISSN: Hoeger W.W.K. & Hoeger S.A. (2011). Principles and Labs for Fitness and Wellness, 11th Ed. Brooks Cole, Pacific Grove, CA, USA. ISBN: Τοκμακίδης Σάββας (2003). Άσκηση και Χρόνιες Παθήσεις. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδη. Toκμακίδης Σ. & Βόλακλης Κ. (2008). Ηάσκησηωςθεραπευτικόμέσοασθενώνμε στεφανιαία νόσο. ΙατρικέςΕκδόσειςΠασχαλίδη. Αρχεία διαλέξεων μαθήματος Ν737 (2017) Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Άσκηση & Ποιότητα Ζωής