ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Τομέας Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου. Διπλωματική Εργασία της Δόμνας Πουγαρίδου με θέμα ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗ ΔΙΑΘΗΚΗΣ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Γιάννα Καρύμπαλη - Τσίπτσιου

2 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες.5 Εισαγωγή...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ : ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΤΙΚΗ (ΑΝ)ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ικανοί για δικαιοπραξία Ανίκανοι για δικαιοπραξία Ι. Η ρύθμιση της ΑΚ ΙΙ. Η ρύθμιση της ΑΚ 131 (ειδική δικαιοπρακτική ανικανότητα) Περιορισμένα ικανοί για δικαιοπραξία Η περιορισμένη ικανότητα του ανηλίκου που συμπλήρωσε το 14 ο έτος Δήλωση βούλησης από ανίκανο ή περιορισμένα ικανό ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : ΛΟΓΟΙ (ΑΝ)ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗ ΔΙΑΘΗΚΗΣ 7. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Το ζήτημα του κρίσιμου χρόνου κατά τον οποίο απαιτείται να συντρέχει η ικανότητα προς σύνταξη διαθήκης Μεταγενέστερη ανικανότητα ή ικανότητα Γενικοί και ειδικοί λόγοι ανικανότητας Ι. Γενικοί λόγοι 1. Ανηλικότητα Δικαστική συμπαράσταση με πλήρη στέρηση της δικαιοπρακτικής ικανότητας ή με ρητή στέρηση της ικανότητας για σύνταξη διαθήκης Α. Τα πρόσωπα της ΑΚ 1719 εδ. α αρ Β. Χρόνος έναρξης της ανικανότητας...28 Γ. Διάρκεια της ανικανότητας...31 Δ. Εξαιρέσεις 32 α. Θάνατος διαθέτη πριν την έκδοση τελεσίδικης δικαστικής απόφασης που τον υπέβαλε σε δικαστική συμπαράσταση (ΑΚ 1720 εδ. α ).32 β. Θάνατος διαθέτη πριν την άρση της δικαστικής συμπαράστασης με τελεσίδικη δικαστική απόφαση (ΑΚ 1720 εδ. β )...35 αα. Ανικανότητα προς σύνταξη διαθήκης πριν την υποβολή της αίτησης άρσης της δικαστικής απαγόρευσης..35 ββ. Ανάκτηση της ικανότητας προς σύνταξη διαθήκης μετά την έκδοση θετικής περί άρσης δικαστικής απόφασης..35 γγ. Το κύρος της διαθήκης που συντάχθηκε μετά την υποβολή αίτησης για άρση της δικαστικής συμπαράστασης στην περίπτωση που ακολούθησε θετική οριστική απόφαση και αυτή τελεσιδίκησε μεταγενέστερα του θανάτου του διαθέτη 36 3

4 δδ. Συμπεράσματα Έλλειψη συνείδησης των πράξεών ή ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιορίζει αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησης..40 Α. Έλλειψη συνείδησης των πράξεων : Ορισμοί Αιτία..41 Β. Ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιορίζει αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησης. α. Ορισμοί β. Παλιά και νέα ρύθμιση Γ. Συνύπαρξη των δύο καταστάσεων της ΑΚ 1719 εδ. α αρ Δ. Η σχέση των ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 2 και αρ Ε. Η σχέση των ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 3 και ΙΙ. Ειδικοί λόγοι.50 ΙΙΙ. Πραγματικοί λόγοι Συνέπεια της ανικανότητας του διαθέτη για σύνταξη διαθήκης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ : ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ZHTHMATA 12. Αναγνωριστική αγωγή : Διαδικαστικό μέρος Ι. Στοιχεία ορισμένου της αγωγής. 55 ΙΙ. Έννομο συμφέρον και αίτημα ΙΙΙ. Διαδικασία και αρμοδιότητα ΙV. Άλλα δικονομικά ζητήματα Απόδειξη I. Βάρος απόδειξης και αντικείμενο απόδειξης II. Χρόνος στον οποίο αναφέρεται η απόδειξη III. Αποδεικτικά μέσα Άμυνα του εναγομένου I. Άρνηση της αγωγής..66 II. Ένσταση παραγραφής 66 III. Ένσταση καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος IV. Ένσταση ότι κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης ο διαθέτης τελούσε σε φωτεινό διάλειμμα 67 Επίλογος Bιβλιογραφία

5 Συντομογραφίες AK : Αστικός Κώδικας ΑΠ : Άρειος Πάγος Αρμ. : Αρμενόπουλος βλ. : βλέπε Ειρ. : Ειρηνοδικείο εδ. : εδάφιο εκδ. : έκδοση ΕλλΔνη : Ελληνική Δικαιοσύνη επ. : επόμενα Εφ : Εφετείο κεφ. : κεφάλαιο ΚΠολΔ : Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ΜονΠρωτ : Μονομελές Πρωτοδικείο Ν. : Νόμος ΝοΒ : Νομικό Βήμα ό.π : όπως παραπάνω ΟλΑΠ : Ολομέλεια Αρείου Πάγου ΠK : Ποινικός Κώδικας ΠολΠρωτ : Πολυμελές Πρωτοδικείο πρβλ. : παράβαλε π.χ : παραδείγματος χάριν σημ. : σημείωση Συντ. : Σύνταγμα τεύχ. : τεύχος τόμ. : τόμος υποσημ. : υποσημείωση 5

6 6

7 Εισαγωγή Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η (αν)ικανότητα για σύνταξη διαθήκης. Για την (αν)ικανότητα του προσώπου να συντάξει διαθήκη έπρεπε να υπάρξουν ειδικές διατάξεις στο νόμο διαφορετικές από εκείνες που αναφέρονται στην ικανότητα και ανικανότητα για κάθε δικαιοπραξία. Και τούτο, διότι βασική αρχή του κληρονομικού δικαίου είναι η αυτοπρόσωπη σύνταξη της διαθήκης, που καθιστά αδύνατη τη σύνταξη διαθήκης από αντιπρόσωπο όταν το πρόσωπο δεν είναι πλήρως ικανό. Έπρεπε, με άλλα λόγια, να γίνει διάκριση των προσώπων, ειδικά για την περίπτωση της διαθήκης, μόνο σε ικανά και ανίκανα καθώς η έννοια του περιορισμένα ικανού προσώπου για την ικανότητα σύνταξης διαθήκης δεν νοείται. Το δεύτερο κεφάλαιο του πέμπτου βιβλίου του Αστικού Κώδικα που αφορά το Κληρονομικό Δίκαιο και ειδικότερα οι ΑΚ 1719, 1720, 1723, και 1748 αποτελούν αντικείμενο μελέτης στην παρούσα εργασία. Στο πρώτο όμως κεφάλαιο της εργασίας και πριν προχωρήσουμε στην ερμηνεία και την κατανόηση των ως άνω ρυθμίσεων, χρήσιμο είναι να γίνει μια σύντομη αναφορά στις διατάξεις των άρθρων του Aστικού Κώδικα περί δικαιοπραξιών που σχετίζονται άμεσα με τις παραπάνω διατάξεις του Κληρονομικού δικαίου προκειμένου να καταστούν οι τελευταίες κατανοητές. Τα έντεκα πρώτα άρθρα του πέμπτου κεφαλαίου του πρώτου βιβλίου του Αστικού Κώδικα αναφέρονται στην δικαιοπρακτική ικανότητα και ανικανότητα του ανθρώπου (ΑΚ ). Είναι σημαντικό, λοιπόν, να αναφερθούμε αρχικά στην έννοια της δικαιοπρακτικής ικανότητας, της δικαιοπρακτικής ανικανότητας, της περιορισμένης ικανότητας, στις μορφές δικαστικής συμπαράστασης όπως και στις έννοιες της ανηλικότητας και ενηλικότητας, καθώς ο προσδιορισμός των εννοιών αυτών είναι σημαντικός για την ερμηνεία και εφαρμογή των ΑΚ 1719 και Η χρήση κοινών νομικών όρων στις διατάξεις αυτές των Γενικών Αρχών και στις ανωτέρω διατάξεις του Κληρονομικού Δικαίου είναι εμφανής. Περαιτέρω το δεύτερο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας αφορά κυρίως την ερμηνεία των ΑΚ 1719, 1720, 1723 και 1748 και ειδικότερα την ανάλυση των λόγων, γενικών και ειδικών, ανικανότητας του διαθέτη προς σύνταξη διαθήκης που επιφέρουν την ακυρότητά της. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο, και αφού έχει ερευνηθεί η αγωγή ακυρότητας διαθήκης από άποψη ουσιαστικού Δικαίου εξετάζεται η αγωγή αυτή και από άποψη Δικονομικού Δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων, ερευνάται ποιος έχει έννομο συμφέρον για την άσκηση της αγωγής, ποιο είναι το αίτημά της, ποια είναι η τηρούμενη διαδικασία εκδίκασής της, ποιο είναι το καθ ύλη και κατά τόπο αρμόδιο δικαστήριο. Επίσης γίνεται αναφορά σε 7

8 θέματα απόδειξης, όπως είναι το βάρος και το αντικείμενο απόδειξης, ο χρόνος στον οποίο αναφέρεται η απόδειξη και τα αποδεικτικά μέσα. 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ : ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΤΙΚΗ (ΑΝ)ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Όπως είναι γνωστό, ικανότητα για δικαιοπραξία (ή δικαιοπρακτική ικανότητα) είναι η ικανότητα του προσώπου με βάση την ηλικία και την υγεία, σωματική και πνευματική, να καταρτίζει δικαιοπραξίες 1. Οι ΑΚ ρυθμίζουν τη δικαιοπρακτική ικανότητα για κάθε δικαιοπραξία (ΑΚ 127), τη δικαιοπρακτική ανικανότητα για κάθε δικαιοπραξία (ΑΚ 128, 130), την περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα, δηλαδή την ικανότητα για ορισμένες μόνο δικαιοπραξίες (ΑΚ 129, 133, 137), και την ειδική δικαιοπρακτική ανικανότητα (ΑΚ 131, 132 ΑΚ) 2. Ο νόμος, λοιπόν, διακρίνει τα πρόσωπα με βάση την ηλικία και την υγεία, σωματική και πνευματική, σε ικανά, σε ανίκανα και σε περιορισμένα ικανά για δικαιοπραξία (ΑΚ ). Με άλλα λόγια, ο νόμος χρησιμοποιεί συγκεκριμένα αντικειμενικά κριτήρια (π.χ την ηλικία η οποία εμφανίζεται με διάφορα όρια, την υγεία, σωματική και πνευματική) αφενός για να προσδιορίσει μια κατάσταση του προσώπου αφετέρου για να απαγορεύσει την κατάρτιση κάθε δικαιοπραξίας ή ορισμένων δικαιοπραξιών κατά τη διάρκεια αυτής της κατάστασης 3. Δεν απονέμεται, επομένως, η δικαιοπρακτική ικανότητα σε όλα τα πρόσωπα διότι η πνευματική ωριμότητα και υγεία είναι στοιχεία απαραίτητα για να είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται τη σημασία των δικαιοπραξιών που καταρτίζουν 4 και η δικαιοπραξία προϋποθέτει ότι το πρόσωπο που προβαίνει σε αυτή έχει πνευματική ωριμότητα και βρίσκεται σε αδιατάρακτη ψυχική ή διανοητική κατάσταση 5. 1 Σημαντήρας Κ., Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου 4 (1988), 35, αρ. 601, σελ. 443 Παπαστερίου Δ., Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου 2 (2009), 30, αρ. 2, σελ Για τη διάκριση αυτή βλ. Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 19, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 10, σελ Γεωργιάδης Απ., Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου 4 (2012), 11, αρ. 1, σελ Φίλιος Π., Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου 4 (2011), 104, Α, σελ

10 2. Ικανοί για δικαιοπραξία Mε την ΑΚ 127 καθιερώνεται ο κανόνας ότι ικανός για κάθε δικαιοπραξία είναι όποιος έχει συμπληρώσει το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του, δηλαδή κάθε ενήλικος 6 (ΑΚ 127) 7. Η κυριότερη συνέπεια της ενηλικίωσης 8 είναι η δικαιοπρακτική ικανότητα, δηλαδή η ικανότητα προς επιχείρηση δικαιοπραξίας. Από τον παραπάνω κανόνα εξαιρούνται τα πρόσωπα εκείνα που αν και είναι ενήλικα για λόγους υγείας στερούνται δικαιοπρακτικής ικανότητας. Τέτοια είναι τα πρόσωπα που βρίσκονται σε πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση (ΑΚ 128 αρ. 2), τα πρόσωπα τα οποία βρίσκονται σε μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση ή σε επικουρική δικαστική συμπαράσταση και έχουν για το λόγο αυτό περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα (ΑΚ 129 αρ. 2 και 3) και, τέλος, τα πρόσωπα που δεν είχαν συνείδηση των πράξεών τους ή βρίσκονταν σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιόριζε αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησης, κατά το χρόνο που έγινε η δήλωση βούλησης (ΑΚ 131 1) 9. Επομένως ο κανόνας της δικαιοπρακτικής ικανότητας ισχύει εφόσον δεν συντρέχει κάποιος λόγος δικαιοπρακτικής ανικανότητας ή περιορισμένης ικανότητας. Αναφορικά με τη φύση της ΑΚ 127 αξίζει να σημειωθεί ότι είναι διάταξη αναγκαστικού δικαίου και άρα οποιαδήποτε αντίθετη συμφωνία είναι άκυρη 10. Ειδικότερα δεν μπορεί με ιδιωτική βούληση να αποκλειστεί η εφαρμογή της διάταξης αυτής και να αποκτήσει ανήλικος συμβατικά δικαιοπρακτική ικανότητα ή να παραιτηθεί ο ενήλικος από αυτή Ενηλικότητα είναι η αναγνωρισμένη από το νόμο ωριμότητα του φυσικού προσώπου, με κριτήριο την ηλικία αυτού, για την επιχείρηση πράξεων που έχουν δικανική σημασία (βλ. Βαθρακοκοίλης Β., Ερμηνεία Νομολογία Αστικού Κώδικα (κατ άρθρο), A. Γενικές Αρχές (2001), ΑΚ 127, αρ. 5, σελ. 548). 7 Γεωργιάδης, ΓενΑρχ, 11, αρ. 12, σελ. 156 Βαθρακοκοίλης, ΓενΑρχ, ΑΚ 127, αρ. 10, σελ : Ο υπολογισμός της ηλικίας γίνεται βάσει των ΑΚ και Άρα ο υπολογισμός του χρόνου ενηλικίωσης αρχίζει από την ημέρα γέννησης, η οποία πρέπει να προσμετρηθεί ανεξάρτητα από την ώρα γέννησης, και λήγει με την πάροδο ολόκληρης της αντίστοιχης ημερομηνίας του τελευταίου χρόνου, δηλαδή του δέκατου όγδοου έτους ανεξάρτητα αν αυτή είναι εορτάσιμη (αργία ή Σάββατο). Εάν για παράδειγμα ο Α γεννήθηκε την 20/8/1992 έγινε ικανός για δικαιοπραξία την 20/8/2010 ώρα Η αντίθετη ρύθμιση της ΑΚ 242 δεν εφαρμόζεται καθώς προϋποθέτει προθεσμία ενέργειας. Σημειωτέον ότι τα παραπάνω ισχύουν και για τον υπολογισμό κάθε άλλης προβλεπόμενης από το νόμο ηλικίας (ΑΚ 128 αρ. 1, 129, ). 8 Το πρόσωπο με την ενηλικίωσή του καθίσταται επίσης ικανό να παρίσταται με δικό του όνομα στο δικαστήριο. 9 Καράκωστας Ι., Αστικός Κώδικας (Ερμηνεία Σχόλια Νομολογία), Γενικές Αρχές II (2005), ΑΚ 127, αρ. 110, σελ Βαθρακοκοίλης, ΓενΑρχ, ΑΚ 127, αρ. 9, σελ Καράκωστας, ΓενΑρχ, ΑΚ 127, αρ. 111, σελ

11 3. Ανίκανοι για δικαιοπραξία 12 Ι. Η ρύθμιση της ΑΚ 128 Κατά την ΑΚ 128 ανίκανος για κάθε δικαιοπραξία είναι όποιος δεν έχει συμπληρώσει το δέκατο έτος της ηλικίας του (ΑΚ 128 αρ. 1) και όποιος βρίσκεται σε πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση (ΑΚ 128 αρ. 2, 1676 εδ. α αρ. 1, 1678, 1681). Τα φυσικά αυτά πρόσωπα είναι απολύτως ανίκανα για κάθε είδους δικαιοπραξία 13. Η δικαιοπρακτική ανικανότητα, δηλαδή η έλλειψη ικανότητας για αυτοπρόσωπη επιχείρηση δικαιοπραξίας που θα επιφέρει έννομες συνέπειες, αποτελεί αρνητική όψη της δικαιοπρακτικής ικανότητας 14. Με την ΑΚ 128 εισάγεται μια γενική ανικανότητα που επιδρά σε κάθε δήλωση βούλησης (άρα και της δικαιοπραξίας της οποίας αποτελεί ουσιώδες στοιχείο) του συγκεκριμένου ανθρώπου και επιφέρει την ακυρότητά της (ΑΚ 130) 15. Η ακυρότητα δικαιοπραξίας λόγω ανικανότητας είναι απόλυτη και μπορεί να την επικαλεσθεί όποιος έχει έννομο συμφέρον αποδεικνύοντας βέβαια την έλλειψή της 16. Πρόκειται για απόλυτη ανικανότητα που προσδιορίζεται με βάση την ηλικία, συγκεκριμένα το δέκατος έτος, ή την δικαστική συμπαράσταση του προσώπου και η τυχόν πρώιμη πνευματική ωριμότητα του προσώπου δεν ασκεί καμία επιρροή 17. Ειδικότερα, αναφορικά με τη δεύτερη περίπτωση, οι νέες ΑΚ 1666 επ. 18 όπως και οι νέες διατάξεις των ΚΠολΔ 801 έως 805 (ν. 2447/1996) καθορίζουν τις προϋποθέσεις και τη διαδικασία για τη θέση ενός προσώπου σε δικαστική συμπαράσταση 19. Έτσι, σε πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση μπορεί να υποβληθούν τα πρόσωπα που αναφέρονται 12 Με το άρθρ. 16 ν. 2447/1996 τροποποιήθηκαν οι ΑΚ 128, 129, 131 και η πρώτη παράγραφος της ΑΚ 171. Η παλιά ΑΚ 128 είχε ως εξής : «Aνίκανοι για δικαιοπραξία είναι : 1. όποιος δεν έχει συμπληρώσει το δέκατο έτος. 2. όποιος βρίσκεται σε δικαστική ή νόμιμη απαγόρευση.». Η παλιά ΑΚ 131 είχε ως εξής : «Η δήλωση βούλησης είναι άκυρη, αν κατά το χρόνο που έγινε, το πρόσωπο δεν είχε συνείδηση των πράξεών του ή δεν είχε χρήση του λογικού του επειδή έπασχε από πνευματική ασθένεια». 13 Ωστόσο τα πρόσωπα αυτά έχουν ικανότητα δικαίου, δηλαδή είναι υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. 14 Βαθρακοκοίλης, ΓενΑρχ, ΑΚ 128, αρ. 2, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 25, σελ. 393 και αρ. 28, σελ Καράκωστας, ΓενΑρχ, ΑΚ 128, αρ , σελ Φίλιος, ΓενΑρχ, 104, Β, σελ. 252 Βαθρακοκοίλης Β., ΑΚ 128, αρ. 5, σελ Που τέθηκαν στο νέο δέκατο έκτο κεφάλαιο του Αστικού Κώδικα με το ν. 2447/ Καράκωστας, ΓενΑρχ, ΑΚ 128, αρ. 120, σελ

12 περιοριστικά στις ΑΚ 1666 επ. Στην περίπτωση αυτή, το πρόσωπο είναι ανίκανο για όλες τις δικαιοπραξίες, καθώς το δικαστήριο κρίνει ότι αδυνατεί να ενεργεί γι αυτές αυτοπροσώπως (ΑΚ 1676 εδ. α αρ. 1). Τις δικαιοπραξίες αυτές, όμως, μπορεί να τις καταρτίσει μέσω του νομίμου αντιπροσώπου του, δηλαδή του δικαστικού συμπαραστάτη. Σημειωτέο πως μόνο σε αυτή την περίπτωση, της πλήρους δικαστικής συμπαράστασης, το πρόσωπο είναι ανίκανο για κάθε δικαιοπραξία. Αποκλειστικό κριτήριο για τη δικαιοπρακτική ανικανότητα του προσώπου είναι το γεγονός ότι το πρόσωπο αυτό τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση 20. Τα αποτελέσματα της δικαστικής συμπαράστασης αρχίζουν από τη δημοσίευση της σχετικής οριστικής απόφασης (ΑΚ 1681 εδ. α ), η οποία πρέπει να ορίζει ρητά την υποβολή του προσώπου σε καθεστώς πλήρους στερητικής δικαστικής συμπαράστασης (ΑΚ 1678), ενώ η έναρξη του λειτουργήματος του δικαστικού συμπαραστάτη συμπίπτει με την τελεσιδικία της απόφασης που τον διορίζει (ΑΚ 1681 εδ. β ) Πάντως, εξαίρεση στον κανόνα της έναρξης της απαγόρευσης από τη δημοσίευση της οριστικής απόφασης εισάγεται, όπως θα αναφερθεί παρακάτω, στην περίπτωση της ικανότητας προς σύνταξη διαθήκης, όπου η ανικανότητα αρχίζει από το χρονικό σημείο υποβολής της αίτησης για δικαστική συμπαράσταση ή της σύνταξης της πράξης για την αυτεπάγγελτη εισαγωγή της υπόθεσης προς συζήτηση (ΑΚ 1719 εδ. β ). ΙΙ. Η ρύθμιση της ΑΚ 131 (ειδική δικαιοπρακτική ανικανότητα 23 ) Σύμφωνα με την ΑΚ ανίκανος για κάθε δικαιοπραξία είναι εκείνος που κατά το χρόνο της δήλωσης βουλήσεώς του δεν είχε συνείδηση των πράξεών του ή βρισκόταν σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιόριζε αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησής του. Η σχετική διάταξη προβλέπει δύο σαφώς ξεχωριστές περιπτώσεις διατάραξης των διανοητικών λειτουργιών του προσώπου που προβαίνει σε δήλωση βούλησης. Εξάλλου, στην 20 Ενώ το κριτήριο της ηλικίας είναι αδιάφορο. 21 Ενώ σύμφωνα με τη ΑΚ 1672 εδ. γ «Για το διάστημα από τη δημοσίευση της απόφασης έως την τελεσιδικία της, ο διορισμός προσωρινού δικαστικού συμπαραστάτη είναι υποχρεωτικός» (βλ. σχετικά και ΚΠολΔ 805). 22 Δεληγιάννης Ι., Η δικαστική συμπαράσταση. Συμβολή στην ερμηνεία των νέων ΑΚ και των συναφών δικονομικών ρυθμίσεων (1997), Ζ, 68, αρ. 4, σελ Για τη διάκριση αυτή βλ. Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 19, σελ Όπως το άρθρο αυτό τροποποιήθηκε με την ΑΚ 16 του ν. 2447/96. Βλ. υποσημείωση υπ αρ

13 περίπτωση αυτή, επέρχεται η ακυρότητα της δήλωσης βούλησης ενός προσώπου που κατά τις ΑΚ είναι πρόσωπο δικαιοπρακτικά ικανό. Οι έννοιες της έλλειψης συνείδησης των πράξεων και της ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής που περιορίζει αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησης θα προσδιοριστούν αναλυτικά και με την παράθεση πρόσφατης νομολογίας στο δεύτερο μέρος της παρούσας εργασίας στο πλαίσιο της ερμηνείας της ΑΚ Παρόλο αυτά αναφορικά με τους δύο αυτούς λόγους ανικανότητας θα πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό τα εξής. Στην ΑΚ 131 όπως ακριβώς και στην ΑΚ 1719 γίνεται χρήση των ίδιων νομικών όρων («δεν έχει συνείδηση των πράξεων», «ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιορίζει αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησης»). Επιπλέον αναφέρουμε ότι στις εν λόγω διατάξεις του Αστικού Κώδικα με τη φράση «ψυχική ή διανοητική διαταραχή» αντικαταστάθηκε 25 η παλιά φράση «πνευματική ασθένεια» και με τη φράση «που περιόριζε αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησής του» η φράση «δεν είχε τη χρήση του λογικού» με σκοπό το κείμενο του νόμου να είναι πιο κατανοητό 26. Όπως προαναφέρθηκε, όταν υπάρχει μια από τις καταστάσεις αυτές στο πρόσωπο που προβαίνει σε δήλωση βούλησης, η δήλωσή του είναι άκυρη σύμφωνα με την ΑΚ Η ακυρότητα της δήλωσης βούλησης επισύρει και την ακυρότητα της δικαιοπραξίας που καταρτίστηκε καθώς η δήλωση βούλησης συνιστά ουσιώδες στοιχείο της δικαιοπραξίας 29. Η ακυρότητα αυτή είναι απόλυτη 30 και μπορεί να την επικαλεστεί όποιος έχει έννομο συμφέρον 31. Επίσης κρίσιμος χρόνος είναι το χρονικό σημείο της δήλωσης βούλησης, η οποία θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί ως υπόσταση καθώς ο νόμος αναφέρεται σε δήλωση 25 Όπως ακριβώς και στη νέα διάταξη της ΑΚ 1666 για τη δικαστική συμπαράσταση. 26 Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 124, σελ Το πρόσωπο που βρίσκεται σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή είναι δυνατό να υποχρεωθεί όμως σύμφωνα με την ΑΚ 132 να ανορθώσει τη ζημία του καλόπιστου λήπτη ή δότη της δήλωσης. 28 Το ίδιο ισχύει και για τη δήλωση βούλησης που έγινε προς το πρόσωπο αυτό σύμφωνα με την ΑΚ 170. Στην περίπτωση αυτή εφαρμόζεται αντίστοιχα η ΑΚ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 25, σελ. 393 και αρ. 28, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 146, σελ Γεωργιάδης, ΓενΑρχ, 11, αρ. 20, σελ

14 βούλησης που έγινε 32. Για το λόγο αυτό η ανικανότητα ισχύει εφόσον αποδειχθεί ότι οι εν λόγω καταστάσεις υπήρχαν κατά το χρόνο που έγινε η δήλωση βούλησης 33. Τέλος στην 2 παρέχεται η δυνατότητα στους κληρονόμους να προσβάλλουν για έναν από τους λόγους της 1 τις επαχθείς δικαιοπραξίες που έγιναν από τον κληρονομούμενο (αλλά και προς τον κληρονομούμενο) αν συντρέχει μία από τις προϋποθέσεις που αναφέρονται στην παράγραφο αυτή. 4. Περιορισμένα ικανοί για δικαιοπραξία Η περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ πλήρους ικανότητας και πλήρους ανικανότητας 34. Περιορισμένα ικανοί για δικαιοπραξία είναι ο ανήλικος που έχει συμπληρώσει το δέκατο έτος της ηλικίας του καθώς και όποιος βρίσκεται σε μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση ή σε επικουρική, πλήρη ή μερική, δικαστική συμπαράσταση (ΑΚ 129) 35. Τρεις είναι, λοιπόν, οι περιπτώσεις περιορισμένα ικανών για δικαιοπραξία προσώπων. Τα πρόσωπα αυτά είναι ικανά για ορισμένες δικαιοπραξίες και ανίκανα για όλες τις άλλες δικαιοπραξίες, για την επιχείρηση των οποίων εκπροσωπούνται από το νόμιμο αντιπρόσωπό τους. Η δήλωση βούλησης από περιορισμένα ικανό πρόσωπο είναι (απολύτως) άκυρη εφόσον δεν είχε την ικανότητα για τη δικαιοπραξία στην οποία η δήλωση αποσκοπούσε 36. Ειδικότερα η ΑΚ 129 απαριθμεί τις ακόλουθες περιπτώσεις περιορισμένα ικανών προς δικαιοπραξία προσώπων : Α) Ανήλικος που συμπλήρωσε το 10 ο έτος. Aναφορικά με την πρώτη περίπτωση, όπου μοναδικό κριτήριο είναι η ηλικία, ο νόμος απονέμει στον ανήλικο που συμπλήρωσε το δέκατο έτος της ηλικίας του δικαιοπρακτική ικανότητα, η οποία όμως είναι περιορισμένη, ανεξάρτητα από το βαθμό της πνευματικής του ωριμότητας. Για τον ανήλικο το δίκαιο προβλέπει μια σταδιακή διεύρυνση της δικαιοπρακτικής του ικανότητας (ΑΚ 134, 135, 136, 32 Βαθρακοκοίλης, ΓενΑρχ, ΑΚ 131, αρ. 4, σελ Φίλιος, ΓενΑρχ, 104, Β, σελ Βαθρακοκοίλης, ΓενΑρχ, ΑΚ 129, αρ. 2, σελ Όπως το άρθρο αυτό τροποποιήθηκε με το άρθρ. 16 του ν. 2447/ Επίσης για τη δήλωση βούλησης προς περιορισμένα ικανό πρόσωπο εφαρμόζεται η ΑΚ

15 137) καθώς μεταβάλλεται η ηλικία του 37 έως ότου αποκτήσει με τη συμπλήρωση του δέκατου όγδοου έτους της ηλικίας του πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα (ΑΚ 127) 38. B) Ενήλικος υπό μερική στερητική ή επικουρική δικαστική συμπαράσταση. Η δικαστική συμπαράσταση διακρίνεται σε στερητική και σε επικουρική, ενώ κάθε μια από αυτές μπορεί να είναι πλήρης ή μερική. Σε μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση υποβάλλονται τα πρόσωπα που αναφέρονται περιοριστικά στις ΑΚ 1666 επ. 39. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το πρόσωπο είναι ικανό για όλες τις δικαιοπραξίες εκτός από εκείνες που προβλέπονται ρητά στη δικαστική απόφαση που τον έθεσε σε δικαστική συμπαράσταση (ΑΚ 1676 αρ. 1). Τις δικαιοπραξίες αυτές μπορεί να τις καταρτίσει μέσω του νομίμου αντιπροσώπου του, δηλαδή του δικαστικού συμπαραστάτη 40. Επιπλέον, σε επικουρική δικαστική συμπαράσταση υποβάλλεται όχι μόνο τα πρόσωπα που όπως ήδη ειπώθηκε αναφέρονται στην ΑΚ 1666 αλλά και εκείνο που αναφέρεται στην ΑΚ Για την υποβολή σε επικουρική δικαστική συμπαράσταση απαιτείται δικαστική απόφαση, η οποία πρέπει να ορίζει ρητά αν η συμπαράσταση θα αφορά όλες ή μερικές από τις δικαιοπραξίες που καταρτίζει ο δικαστικά συμπαραστατούμενος (πλήρης ή μερική επικουρική δικαστική συμπαράσταση), χωρίς να κηρύσσει το πρόσωπο ανίκανο 41. Πάντως οι δικαιοπραξίες που αφορά η συμπαράσταση θα είναι έγκυρες εφόσον προηγήθηκε η έγγραφη συναίνεση του δικαστικού συμπαραστάτη (ΑΚ 1683) 42. Υπάρχει, ακόμη, η δυνατότητα ένα πρόσωπο να τεθεί συγχρόνως και σε στερητική και σε επικουρική δικαστική συμπαράσταση (ΑΚ 1679). Στην περίπτωση της «συνδυασμένης» δικαστικής συμπαράστασης 43 ο δικαστικά συμπαραστατούμενος θα είναι ανίκανος για κάποιες δικαιοπραξίες, περιορισμένα ικανός για 37 Έτσι ο ανήλικος που έχει συμπληρώσει το δέκατο έτος είναι ικανός για δικαιοπραξία από την οποία αποκτά απλώς και μόνο έννομο όφελος (ΑΚ 134), ο ανήλικος που έχει συμπληρώσει το δέκατο τέταρτο έτος μπορεί να διαθέτει ελεύθερα κάθε τι που κερδίζει από την προσωπική του εργασία ή του δόθηκε για να το χρησιμοποιεί ή για να το διαθέτει ελεύθερα (ΑΚ 135), ο ανήλικος που συμπλήρωσε το δέκατο πέμπτο έτος μπορεί με τη γενική συναίνεση των προσώπων που ασκούν την επιμέλεια του, να συνάψει σύμβαση εργασίας ως εργαζόμενος (ΑΚ 136) και ο έγγαμος ανήλικος να επιχειρήσει τις δικαιοπραξίες που ορίζονται στο νόμο (ΑΚ 137). 38 Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 74, σελ Σύμφωνα με την ΑΚ 1682 «Σε κάθε περίπτωση στερητικής δικαστικής συμπαράστασης έχουν, εφόσον ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά, ανάλογη εφαρμογή οι διατάξεις για την επιτροπεία ανηλίκων». 40 Γεωργιάδης, ΓενΑρχ, 11, αρ. 26, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 34, σελ. 395, αρ.35, σελ. 396 και αρ. 102, σελ Γεωργιάδης, ΓενΑρχ, 11, αρ. 27, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 36, σελ

16 κάποιες άλλες και ικανός για τις υπόλοιπες (ΑΚ 1676, 1679) 44. Η περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα των προσώπων αυτών λόγω της δικαστικής συμπαράστασης αρχίζει από τη δημοσίευση της σχετικής απόφασης (οριστικής) (ΑΚ 1681) με εξαίρεση, όπως ήδη αναφέρθηκε, την περίπτωση της σύνταξης διαθήκης. Αν υπάρχει μια από τις ανωτέρω περιπτώσεις, η δικαιοπραξία που καταρτιστεί αυτοπροσώπως ή χωρίς τη συναίνεση του δικαστικού συμπαραστάτη θα είναι, κατά την κρατούσα άποψη, απολύτως άκυρη και μπορεί να την επικαλεστεί όποιος έχει έννομο συμφέρον H περιορισμένη ικανότητα του ανηλίκου που συμπλήρωσε το 14ο έτος Το δίκαιο προβλέπει για τον ανήλικο μια σταδιακή διεύρυνση της δικαιοπρακτικής του ικανότητας (ΑΚ 134, 135, 136, 137) καθώς μεταβάλλεται η ηλικία του. Από τα στάδια αυτά εκείνο που αναφέρεται στη συμπλήρωση του 14 ου έτους της ηλικίας του ανηλίκου (ΑΚ 135) είναι αυτό που σχετίζεται με το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας. Επομένως, προέχει η ερμηνευτική προσέγγιση της ΑΚ 135, καθώς στο δεύτερο μέρος της εργασίας θα αναλυθεί η σχέση μεταξύ των ΑΚ 135 και 1719 και θα ερευνηθεί αν τελικά είναι επιτρεπτή ή όχι η διάθεση περιουσιακών στοιχείων του δεκατετράχρονου ανηλίκου με διαθήκη. Σύμφωνα με τη ΑΚ 135 «Ο ανήλικος που έχει συμπληρώσει τα δέκατο τέταρτο έτος μπορεί να διαθέτει ελεύθερα κάθε τι που κερδίζει από την προσωπική του εργασία ή που του δόθηκε για να το χρησιμοποιεί ή για να το διαθέτει ελεύθερα.». Το άρθρο αυτό αναφέρεται στην ικανότητα του ανηλίκου που συμπλήρωσε το δέκατο τέταρτο έτος της ηλικίας του για ελεύθερη διάθεση των περιουσιακών του στοιχείων. Ως ελεύθερη διάθεση, στη σχετική διάταξη, νοείται η αυτοδύναμη διάθεση, δηλαδή εκείνη που γίνεται χωρίς να είναι αναγκαία η σύμπραξη του νόμιμου αντιπροσώπου του ανηλίκου 46. Επιπλέον, η ικανότητα αυτή αφορά δύο κατηγορίες περιουσιακών στοιχείων, όσα ο ανήλικος κερδίζει από την προσωπική του εργασία και όσα του δόθηκαν για προσωπική χρήση ή για ελεύθερη διάθεση 47 ενώ η εξουσία 44 Γεωργιάδης, ΓενΑρχ, 11, αρ. 28, σελ Καράκωστας, ΓενΑρχ, ΑΚ 129, αρ. 131, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 91, σελ Δικαιολογητικός λόγος της ρύθμισης αυτής είναι η αποτροπή φιλοκέρδειας των γονέων (Βαθρακοκοίλης Β., ΓενΑρχ, ΑΚ 135, αρ. 1, σελ. 572). 16

17 διάθεσης εκτείνεται και στο αντικατάλλαγμα δηλαδή το αντικείμενο που αποκτήθηκε με τη διάθεση (με πώληση, ανταλλαγή κλπ) αυτών που κέρδισε από την εργασία του 48. Η πρώτη κατηγορία περιουσιακών στοιχείων αφορά αμοιβές κάθε είδους όπως μισθό, δώρα, φιλοδωρήματα, που ο ανήλικος αποκτά από την εργασία του ανεξάρτητα από τη μορφή αυτής καθώς και πρόσθετες αμοιβές εργασίας, αξιώσεις για αποζημίωση από άκυρη καταγγελία της σύμβασης εργασίας, αξίωση για αποζημίωση από εργατικό ατύχημα. Πιο συγκεκριμένα μπορεί να πρόκειται για σύμβαση εξαρτημένης εργασίας, σύμβαση παροχής ανεξάρτητων υπηρεσιών, σύμβαση έργου, σύμβαση έμμισθης εντολής καθώς και για πνευματική ή χειρωνακτική εργασία. Μάλιστα η εγκυρότητα της σύμβασης αυτής είναι αδιάφορη αφού και στην περίπτωση της άκυρης σύμβασης ο ανήλικος μπορεί να λάβει την αμοιβή του με τις διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού 49. Το κέρδος, όμως, θα πρέπει να είναι προϊόν της εργασίας 50 και άρα για παράδειγμα κέρδη από τυχερά παίγνια, η αξίωση από αδικοπραξία, η αξίωση από εργασία ανήθικη (προμήθεια ναρκωτικών, πορνεία, μαστρωπεία) κλπ δεν εμπίπτουν στην παραπάνω έννοια 51. Η δεύτερη κατηγορία περιουσιακών αντικειμένων αφορά αντικείμενα που δόθηκαν για προσωπική χρήση ή ελεύθερη διάθεση και η βούληση του δότη στην περίπτωση αυτή πρέπει να συνάγεται με σαφήνεια. Τα αντικείμενα που δίνονται για χρησιμοποίηση πρέπει να είναι προσωπικής χρήσης (π.χ ρούχα, βιβλία, παιχνίδια) ανεξάρτητα από ποιον δίνονται και με ποια πράξη 52 ενώ αναφορικά με τη δεύτερη περίπτωση ο ανήλικος πρέπει να έχει αποκτήσει την κυριότητα του αντικειμένου που του έχει δοθεί προς ελεύθερη διάθεση Δήλωση βούλησης από ανίκανο ή περιορισμένα ικανό Κατά την ΑΚ 130 «η δήλωση βούλησης από ανίκανο για δικαιοπραξία είναι άκυρη». Όπως ήδη αναφέρθηκε κατά την ερμηνεία των ΑΚ 128 και 131, με την ΑΚ 130 προβλέπεται η ακυρότητα της δήλωσης βούλησης του δικαιοπρακτικά ανίκανου προσώπου. Ανίκανο 48 Φίλιος, ΓενΑρχ, 105, Δ, σελ. 256 Καράκωστας, ΓενΑρχ, ΑΚ 135, αρ. 191, σελ Γεωργιάδης, ΓενΑρχ, 11, αρ. 34, σελ. 162 Καράκωστας Ι., ΓενΑρχ, ΑΚ 135, αρ. 193, σελ Ενόψει της ΑΚ 136 ΑΚ κέρδη από την εργασία του έχει μόνο ο ανήλικος που συμπλήρωσε το 15ο έτος της ηλικίας του. 51 Καράκωστας, ΓενΑρχ, ΑΚ 135, αρ. 193, σελ. 48 Βαθρακοκοίλης Β., ΓενΑρχ, ΑΚ 135, αρ. 2α, σελ Βαθρακοκοίλης, ΓενΑρχ, ΑΚ 135, αρ. 2β, σελ Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 96, σελ

18 πρόσωπο μπορεί να είναι όχι μόνο το ανίκανο για κάθε δικαιοπραξία (ΑΚ 128) αλλά και το πρόσωπο που είναι ανίκανο για τη συγκεκριμένη επιχειρηθείσα δικαιοπραξία (ΑΚ 133). Συνέπεια της δικαιοπρακτικής ανικανότητας των προσώπων αυτών, λοιπόν, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο νόμο, είναι η ακυρότητα της δήλωσης βούλησης και άρα και της δικαιοπραξίας αφού η δήλωση βούλησης συνιστά ουσιώδες στοιχείο της 54. Η σχετική ακυρότητα κατά την κρατούσα γνώμη είναι απόλυτη 55 ενώ σε κάθε περίπτωση η καλή πίστη του τυχόν συναλλασσόμενου δεν προστατεύεται Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 25, σελ. 393, αρ. 28, σελ. 394 και αρ. 71, σελ Βλ. αντί άλλων Παπαστερίου, ΓενΑρχ, 30, αρ. 71, σελ Αντίθετα για το ότι η ακυρότητα είναι σχετική βλ. Σημαντήρας, ΓενΑρχ, 35, αρ. 619, σελ Φίλιος, ΓενΑρχ, 104, Γ, σελ Το εν λόγω άρθρο αφορά τη δήλωση βούλησης του ανίκανου προσώπου ενώ για τη δήλωση βούλησης που απευθύνεται προς ανίκανο πρόσωπο εφαρμόζεται η ΑΚ

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : ΛΟΓΟΙ (ΑΝ)ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗ ΔΙΑΘΗΚΗΣ 7. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Tο δικαίωμα διάθεσης αιτία θανάτου προστατεύεται από το Σύνταγμα ως περιεχόμενο του δικαιώματος ιδιοκτησίας (Σ 17 1) και του δικαιώματος ανάπτυξης της προσωπικότητας του διαθέτη (Σ 5 1) 58. Διαθήκη είναι η μονομερής αιτία θανάτου, μη απευθυντέα και ελεύθερα ανακλητή δικαιοπραξία του προσώπου που περιέχει τη δήλωση βούλησης με σκοπό τη ρύθμιση μετά το θάνατό του της κληρονομικής του διαδοχής (ΑΚ 1712) 59. Συντάσσεται αυτοπροσώπως και δεν είναι δυνατή η αντιπροσώπευση 60, ενώ, ανάλογα με τον τηρούμενο τύπο, διακρίνεται σε κοινή και έκτακτη 61. Κοινές είναι η ιδιόγραφη, η μυστική και η δημόσια ενώ έκτακτες είναι η διαθήκη που συντάσσεται σε πλοίο, σε εκστρατεία, σε αποκλεισμό, σε πολιορκία ή αιχμαλωσία. Για τη σύνταξη έγκυρης διαθήκης οποιουδήποτε τύπου ο διαθέτης είναι απαραίτητο να έχει την ικανότητα σύνταξης διαθήκης 62 (testamenti factio activa) 63, η οποία συνιστά προϋπόθεση του κύρους της διαθήκης 64. Αυτό σημαίνει πως για την ύπαρξη έγκυρης διαθήκης, πέρα από την τήρηση του προβλεπόμενου από το νόμο τύπου διαθήκης με το νόμιμο περιεχόμενο, θα πρέπει να υπάρχει και η ικανότητα του διαθέτη για σύνταξη διαθήκης 65. Ο Αστικός Κώδικας δεν ορίζει ποιο πρόσωπο είναι ικανό για σύνταξη διαθήκης. Όπως και σε κάθε άλλη δικαιοπραξία, τον κανόνα αποτελεί η ικανότητα κάθε προσώπου προς 58 Ψούνη Ν., Κληρονομικό Δίκαιο 3 (2012), 10, ΙΙ, σελ Ψούνη, ΚληρΔ, 10, Ι, σελ Ψούνη, ΚληρΔ, 10, Ι, σελ Οι διατάξεις που αφορούν τους τύπους της διαθήκης είναι αποκλειστικές και οποιοσδήποτε άλλος τύπος αποκλείεται (Θανόπουλος Α., Η εκ διαθήκης διαδοχή (Ερμηνεία Νομολογία Τυπικόν) (1972), Ι, αρ. 1, σελ. 3, 6). 62 Ο όρος «διαθήκη» έχει ακριβώς την ίδια σημασία με τους όρους «διάταξη τελευταίας βουλήσεως» που περιέχεται στη ΑΚ 1712 και «τελευταία διάταξη» που περιέχεται στη ΑΚ (Παπαδόπουλος Κ., Αγωγές Κληρονομικού Δικαίου I, Θεωρία Νομολογία Πράξη (1994), 16, αρ. 1, σελ. 58). Βέβαια δεν είναι πάντα εννοιολογικά ταυτόσημοι καθώς μια διαθήκη μπορεί να περιέχει περισσότερες από μία διατάξεις τελευταίας βούλησης (Ψούνη Ν., ΚληρΔ, 10, Ι, σελ. 437). 63 Μπαλής Γ., Κληρονομικόν Δίκαιον 5 (1965), 19, σελ Βουζίκας, Κληρονομικόν Δίκαιον, Β (1976), 39, ΙΙ, σελ Λιτζερόπουλος A., Κληρονομικόν Δίκαιον 2 (1957), 81, σελ. 127 Παπαδόπουλος, Αγωγές ΚληρΔ, 16, αρ. 1, σελ. 58 Θανόπουλος Α., Η εκ διαθήκης διαδοχή (Ερμηνεία Νομολογία Τυπικόν) (1972), Ι, αρ. 1, σελ

20 επιχείρησή της, έτσι, και σε επίπεδο διαθήκης, ισχύει ο κανόνας της ικανότητας του διαθέτη για σύνταξη διαθήκης και μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις λείπει η ικανότητα αυτή. Για το λόγο αυτό, οι διατάξεις που αφορούν τις περιπτώσεις ανικάνων για σύνταξη διαθήκης δεν επιδέχονται διασταλτική ερμηνεία ούτε αναλογική εφαρμογή 68. Οι λόγοι ανικανότητας είναι είτε γενικοί (ΑΚ 1719), με την έννοια ότι αφορούν κάθε τύπο διαθήκης, είτε ειδικοί (ΑΚ 1723, 1748) και αφορούν την ιδιόγραφη και τη μυστική διαθήκη. Εξάλλου η ανικανότητα για σύνταξη διαθήκης μπορεί να οφείλεται και σε πραγματικούς λόγους για τους οποίους μπορεί μια διαθήκη να είναι άκυρη. Στις παραπάνω περιπτώσεις η ανικανότητα οφείλεται σε κάποια αδυναμία του διαθέτη κατά τον κρίσιμο χρόνο σύνταξης της διαθήκης. Η αδυναμία αυτή μπορεί να συνίσταται για παράδειγμα στην έλλειψη συνείδησης για κάποια συγκεκριμένη αιτία, στη ψυχική ή διανοητική διαταραχή του διαθέτη ή σε κάποιο πραγματικό λόγο όπως ότι ο διαθέτης είναι κωφάλαλος ή άλαλος ή αγράμματος. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η ικανότητα προς σύνταξη διαθήκης κρίνεται κατά το δίκαιο ιθαγένειας του διαθέτη (ΑΚ 7 και 28) και όχι το δίκαιο του τόπου της σύνταξης της διαθήκης (ΑΚ 11). Ειδικότερα, στο ελληνικό ιδ.δ.δ, η ΑΚ 28 προβλέπει την εφαρμογή του δικαίου της ιθαγένειας του κληρονομουμένου στο σύνολο των κληρονομικών σχέσεων. Η επιλογή του συνδέσμου της τελευταίας ιθαγένειας συμβαδίζει με την υπερίσχυση της αρχής της ενότητας της κληρονομιάς σύμφωνα με την οποία η κληρονομία θεωρείται ένα ενιαίο σύνολο 69. Επομένως η ικανότητα του έλληνα διαθέτη που συντάσσει διαθήκη στην αλλοδαπή θα κριθεί κατά το δίκαιο της ιθαγένειάς του. Εξάλλου αφορά τις ουσιαστικές προϋποθέσεις της δικαιοπραξίας και όχι τον τύπο της δικαιοπραξίας Γεωργιάδης Α., Κληρονομικό Δίκαιο 3 (2010), 11, αρ. 53, σελ Ενώ το νομικό πρόσωπο δεν κληρονομείται και η τύχη της περιουσίας του μετά τη διάλυση του ρυθμίζεται στη ΑΚ Λιτζερόπουλος, ΚληρΔ, 81, σελ. 128 Γεωργιάδης σε Γεωργιάδη Α. Σταθόπουλο Μ., Ερμηνεία Αστικού Κώδικα ΙX (1997), άρθρ , αρ. 1, σελ Βασιλακάκης Ε., Η εκ διαθήκης κληρονομική διαδοχή κατά το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο (1994), 2, Ι, αρ. 2, σελ Μπαλής, ΚληρΔ, 22 Β, σελ. 39 Θανόπουλος, Η εκ διαθήκης διαδοχή, Ι, αρ. 2, υποσημείωση υπ αρ. 1, σελ

21 8. Το ζήτημα του κρίσιμου χρόνου κατά τον οποίο απαιτείται να συντρέχει η ικανότητα προς σύνταξη διαθήκης Ζήτημα γεννιέται ως προς τον κρίσιμο χρόνο κατά τον οποίο ο διαθέτης πρέπει να έχει την ικανότητα προς σύνταξη διαθήκης. Στο ερώτημα αυτό, με εξαίρεση τη ρύθμιση της ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 3, ο νόμος δεν απαντά ρητά. Ωστόσο, γίνεται ομόφωνα δεκτό από θεωρία και νομολογία, ότι η σχετική ικανότητα πρέπει να υπάρχει κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης και να διατηρείται καθ όλη τη διάρκεια μέχρι την ολοκλήρωσή της 71. Ο χρόνος αυτός διαφοροποιείται όμως ανάλογα με το είδος της διαθήκης. Ειδικότερα σε περίπτωση κατάρτισης δημόσιας διαθήκης 72 σύμφωνα με την κρατούσα άποψη 73 η ικανότητα του διαθέτη πρέπει να υπάρχει μέχρι την ολοκλήρωση της πράξης του συμβολαιογράφου, δηλαδή από την έναρξη της προφορικής δήλωσης του διαθέτη (ΑΚ ) μέχρι την υπογραφή της πράξης του συμβολαιογράφου όχι μόνο από το διαθέτη αλλά και από τα συμπράττοντα πρόσωπα, δηλαδή τους μάρτυρες και το συμβολαιογράφο (ΑΚ ). Επομένως αν προκύψει ανικανότητα του διαθέτη μετά την υπογραφή του ιδίου αλλά πριν υπογράψουν τα συμπράττοντα πρόσωπα επέρχεται η ακυρότητα της διαθήκης. Διατυπώθηκε όμως και διαφορετική άποψη 74 κατά την οποία η ικανότητα του διαθέτη πρέπει να υπάρχει από την έναρξη της προφορικής δήλωσης του διαθέτη μέχρι και την υπογραφή της συμβολαιογραφικής πράξης από τον ίδιο. Αυτό σημαίνει ότι η ανικανότητα του διαθέτη μετά την υπογραφή του και πριν υπογράψουν τα συμπράττοντα πρόσωπα δεν συνεπάγεται την ακυρότητα της διαθήκης. Θεωρώ πως ορθότερη είναι η πρώτη άποψη, καθώς είναι σαφές ότι πριν από το χρονικό σημείο της υπογραφής της δημόσιας διαθήκης όχι μόνο από το διαθέτη αλλά και από τα συμπράττοντα πρόσωπα δεν υπάρχει καταρτισμένη δημόσια διαθήκη (ΑΚ ). Η κατάρτιση αυτής δεν μπορεί να ολοκληρωθεί αν δεν υπογράψουν την πράξη του συμβολαιογράφου και τα πρόσωπα που συμπράττουν και επομένως ο διαθέτης θα πρέπει να είναι ικανός και κατά το χρονικό σημείο της υπογραφής της πράξης από τα πρόσωπα αυτά. 71 Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙ, σελ. 293 Μπαλής, ΚληρΔ, 19, σελ. 37 Παπαντωνίου N., Κληρονομικό Δίκαιο 5 (1989), Γ, 50, σελ ΑΠ 1612/2005, ΧΡΙΔΔ 2006, 324 ΕφΑθ 4588/2009, Δ/ΝΗ 2010, 550 ΕφΘεσ 153/2009, ΕΦΑΔ 2010, 329 ΕφΘεσ 703/2008, ΑΡΜ 2009, 61 ΕφΑθ 306/2008, Δ/ΝΗ 2008, 888 ΕφΑθ 3504/2006, Δ/ΝΗ 2007, Μπαλής, ΚληρΔ, 19, σελ. 37 Παπαχρήστος Α., Κληρονομικόν Δίκαιον, Ερμηνεία κατ άρθρον Νομολογία (1983), ΑΚ 1720, αρ. 1, ΙΙ, β, σελ. 22 Θανόπουλος, Η εκ διαθήκης διαδοχή, Ι, αρ. 2, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙΙ, σελ. 294 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, Ι, αρ. 7, σελ

22 Επί μυστικής διαθήκης 75 η ικανότητα πρέπει να υπάρχει από την εγχείριση του εγγράφου που περιέχει την τελευταία βούληση του διαθέτη στο συμβολαιογράφο (ΑΚ 1738) έως και την υπογραφή της σχετικής συμβολαιογραφικής πράξης (ΑΚ σε συνδ. με ) 76. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, από το χρονικό σημείο της εγχείρισης του εγγράφου στο συμβολαιογράφο οι διατάξεις του καθίστανται δηλώσεις βουλήσεως που ενσωματώνονται στη συμβολαιογραφική πράξη και επομένως η ανικανότητα του διαθέτη που μπορεί να υπήρχε κατά τη σύνταξη του εγγράφου δεν επηρεάζει το κύρος της διαθήκης 77. Τέλος, επί ιδιόγραφης διαθήκης 78, η ικανότητα πρέπει να υπάρχει από την έναρξη της γραφής έως και την υπογραφή του εγγράφου 79, δηλαδή καθ όλη τη διάρκεια. Ωστόσο, σύμφωνα με άλλη άποψη 80 η ικανότητα αρκεί να υπάρχει μόνο κατά το χρόνο ολοκλήρωσης - περάτωσης της σύνταξής της ιδιόγραφης διαθήκης με την χρονολόγησή της και την υπογραφή της, δηλαδή κατά το χρόνο συμπλήρωσης των στοιχείων της. Επομένως, σύμφωνα με την τελευταία άποψη, η ιδιόγραφη διαθήκη τμήμα της οποίας γράφηκε όταν ο διαθέτης ήταν ανήλικος αλλά κατά το χρόνο της περάτωσής της σύνταξης ενηλικιώθηκε είναι έγκυρη. Θεωρώ πως ορθότερη είναι η δεύτερη άποψη. Και τούτο διότι, στην περίπτωση της ιδιόγραφης διαθήκης, ο διαθέτης επικυρώνει ουσιαστικά τη βούλησή του με την υπογραφή και της χρονολόγηση αυτής ενώ έχει τη δυνατότατα να μεταβάλει το περιεχόμενο της. Είναι αδιάφορο, λοιπόν, αν ο διαθέτης κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα γραφής της ήταν ανίκανος για κάποιον από τους προβλεπόμενους στο νόμο λόγους. Το γεγονός ότι στο τελικό αυτό στάδιο, 75 ΑΠ 1360/2002, ΝΟΜΟΣ (για τον κρίσιμο χρόνο στη μυστική διαθήκη) : «με την οποία ορίζεται "για την κατάρτιση μυστικής διαθήκης ο διαθέτης εγχειρίζει στο συμβολαιογράφο ενώ είναι παρόντες τρεις μάρτυρες ή δεύτερος συμβολαιογράφος και ένας μάρτυρας έγγραφα δηλώνοντας προφορικά ότι περιέχει την τελευταία του βούληση", προκύπτει ότι προς σύνταξη έγκυρου διαθήκης ο διαθέτης πρέπει να έχει ικανότητα προς τούτο, υπάρχουσαν, κατά τον χρόνο καταρτίσεως της διαθήκης και καθ` όλην τη διάρκεια της, προκειμένου δε ειδικώτερα περί μυστικής διαθήκης η ικανότης αυτή αρκεί να υπάρχει καθ`ον χρόνο συντάσσεται η περί εγχειρίσεως πράξη του συμβολαιογράφου και μέχρι πέρατος αυτής αφού κατά τον χρόνον τούτον λαμβάνει χώρα η κατάρτιση της διαθήκης». 76 Μπαλής, ΚληρΔ, 19, σελ. 37 Τούσης Α., Κληρονομικόν Δίκαιον Α, (1969), 14, υποσημείωση υπ αρ. 3, σελ. 71 Θανόπουλος, Η εκ διαθήκης διαδοχή, Ι, αρ. 2, σελ Γεωργιάδης σε Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, ΕρμΑΚ, άρθρ , αρ. 6, σελ. 102 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, Ι, αρ. 8, σελ ΑΠ 1073/2012, ΝΟΜΟΣ ΑΠ 1872/2011, ΝΟΜΟΣ (για τον κρίσιμο χρόνο στην ιδιόγραφη διαθήκη) : «Η συνδρομή της ανικανότητας με τις παραπάνω μορφές κρίνεται κατά τη σύνταξη της διαθήκης, ενώ η μεταγενέστερη επέλευσή της ή η ύπαρξή της σε προγενέστερο χρόνο δεν ασκεί επιρροή» ΑΠ 1420/2010, ΝΟΜΟΣ ΑΠ 1110/2008, ΝΟΜΟΣ ΑΠ 931/2003, ΝΟΜΟΣ ΕφΑιγ 148/2012, ΝΟΜΟΣ ΕφΑθ 620/2009, ΕΦΑΔ 2010, Ψούνη, ΚληρΔ, 11, Ι, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙΙ, σελ. 294 Παπαχρήστος, ΚληρΔ, ΑΚ 1719, αρ. 1, ΙΙ, α, σελ

23 της χρονολόγησης και της υπογραφής, δεν συντρέχει κάποιος λόγος ανικανότητας εξασφαλίζει την έκφραση της πραγματικής του βούλησης. 9. Μεταγενέστερη ανικανότητα ή ικανότητα Η μεταγενέστερη του χρόνου σύνταξης της διαθήκης, όπως αυτός προσδιορίστηκε πιο πάνω, απόκτηση της ικανότητας δεν καθιστά έγκυρη τη διαθήκη, δηλαδή δεν θεραπεύει το ελάττωμα. Ομοίως η μεταγενέστερη του χρόνου σύνταξης της διαθήκης ανικανότητα δεν επηρεάζει το κύρος της διαθήκης 81. Για την εγκυρότητα ή ακυρότητα της τελευταίας λαμβάνεται υπόψη αποκλειστικά ο χρόνος σύνταξης της διαθήκης 82. Πιο συγκεκριμένα, λοιπόν, η ακυρότητα διαθήκης λόγω ανικανότητας του διαθέτη δεν αίρεται αν μεταγενέστερα ο διαθέτης αποκτήσει ικανότητα προς σύνταξη διαθήκης 83. Η διαθήκη που συντάχθηκε από ανίκανο πρόσωπο εξακολουθεί να είναι άκυρη και το ελάττωμα αυτό δεν θεραπεύεται. Στην περίπτωση της επιγενόμενης ικανότητας αν ο διαθέτης θέλει να ισχύσουν οι διατάξεις της τελευταίας βουλήσεώς του είναι αναγκαίο να συντάξει νέα διαθήκη κατά τον προβλεπόμενο τύπο και με το περιεχόμενο της παλιάς 84. Ο διαθέτης μπορεί, δηλαδή, να προβεί σε επικύρωση της άκυρης λόγω ανικανότητας διαθήκης, η οποία, όπως προβλέπει η ΑΚ 183 1, ισχύει σαν νέα κατάρτιση 85. Εξαίρεση υπάρχει, όμως, για την ιδιόγραφη διαθήκη, σε σχέση με την οποία γίνεται δεκτό ότι αρκεί η φράση που δηλώνει την επικύρωση 86 να σημειωθεί στην ιδιόγραφη διαθήκη καθώς και να χρονολογηθεί και να υπογραφεί ιδιόχειρα, δηλαδή ουσιαστικά θα πρέπει να ενσωματωθεί πάνω στην παλιά διαθήκη η οποία καταρτίστηκε κατά τη διάρκεια της ανικανότητας του διαθέτη 87. Αντίστοιχα, σε περίπτωση που μετά τη σύνταξη έγκυρης διαθήκης ακολουθήσει, για κάποιον από τους 81 Μπαλής, ΚληρΔ, 19, σελ ΑΠ 1872/2011, ΝΟΜΟΣ ΑΠ 1420/2010, Δ/ΝΗ 2011, 476 ΕφΑθ 620/2009, ΕΦΑΔ 2010, 321 ΕφΑθ 4588/2009, Δ/ΝΗ 2010, 550 ΕφΘεσ 153/2009, ΕΦΑΔ 2010, 329 ΕφΑθ 306/2008, Δ/ΝΗ 2008, 888 ΕφΑθ 7808/2007, Δ/ΝΗ 2008, 892 ΕφΑθ 3192/2003, Δ/ΝΗ 2004, 569 ΕφΑθ 7893/2002, Δ/ΝΗ 2004, 245 ΠΠρΘεσ 34873/2011, ΝΟΜΟΣ. 83 Για παράδειγμα απόκτηση ικανότητας λόγω ενηλικίωσης. 84 Λιτζερόπουλος, ΚληρΔ, 89, σελ. 9 Μπαλής, ΚληρΔ, 19, σελ. 37 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, Ι, αρ. 9, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙ, σελ Για παράδειγμα η φράση «επιθυμώ το κείμενο αυτό να ισχύσει ως διαθήκη μου». 87 Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙΙ, σελ

24 περιοριστικά προβλεπόμενους στο νόμο λόγους 88, ανικανότητα του διαθέτη προς σύνταξη διαθήκης, το κύρος της συνταχθείσας από ικανό πρόσωπο διαθήκης δεν επηρεάζεται. Αυτό ισχύει ακόμη και αν η ανικανότητα διαρκέσει μέχρι το θάνατο του διαθέτη Γενικοί και ειδικοί λόγοι ανικανότητας Ο Αστικός Κώδικας προβλέπει περιοριστικά τους γενικούς και ειδικούς λόγους ανικανότητας 90 προς σύνταξη διαθήκης και άρα οποιοσδήποτε άλλος λόγος ανικανότητας δεν είναι δεκτός. Σημειωτέο ότι η ανικανότητα προς σύνταξη διαθήκης δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την ακυρωσία της διαθήκης λόγω ελαττωμάτων της βούλησης 91. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ΑΚ 1719 οι ανίκανοι να συντάσσουν διαθήκη οποιουδήποτε τύπου κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες, οι οποίες είναι : α) οι ανήλικοι, β) οι δικαστικά συμπαραστατούμενοι και γ) όσοι κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης δεν έχουν συνείδηση των πράξεών τους ή βρίσκονται σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιορίζει αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησής τους. Επίσης, η ΑΚ 1723 προβλέπει ότι «όποιος δεν είναι ικανός να διαβάζει χειρόγραφα δεν μπορεί να συντάξει ιδιόγραφη διαθήκη» και η ΑΚ 1748 ότι «όποιος δεν είναι ικανός να διαβάζει δεν μπορεί να συντάξει μυστική διαθήκη». Ι. Γενικοί λόγοι 1. Ανηλικότητα Ανίκανοι προς σύνταξη διαθήκης είναι οι ανήλικοι (ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 1) οι οποίοι είναι ανίκανοι για σύνταξη οποιουδήποτε τύπου διαθήκης. Ανήλικοι είναι όσοι δεν συμπλήρωσαν το 18 ο έτος της ηλικίας τους (ΑΚ 127) 92. Μάλιστα, η ανικανότητα του ανηλίκου 88 Για παράδειγμα ανικανότητα λόγω ψυχικής νόσου. 89 Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙ, σελ. 293 Φίλιος Π., Κληρονομικό Δίκαιο (2011), 212, αρ. 2, σελ. 422 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, Ι, αρ. 9, σελ. 124 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, Γ, 50, σελ. 247 Παπαχρήστος, ΚληρΔ, ΑΚ 1720, αρ. 1, ΙΙI, σελ Οι σχετικές με την ανικανότητα για σύνταξη κάθε τύπου διαθήκης διατάξεις των ΑΚ 1719 επ. τροποποιήθηκαν με το άρθρ. 30 του ν. 2447/ Ροϊλός Γ., Περί ανικάνων προς σύνταξιν διαθήκης, 12, σελ Πριν το νόμο 1329/1983 όσοι είχαν συμπληρώσει το 18 ο έτος της ηλικίας τους αλλά όχι το 21 ο αν και δεν είχαν δικαιοπρακτική ικανότητα ήταν ικανοί να συντάξουν μόνο δημόσια διαθήκη και ανίκανοι για σύνταξη ιδιόγραφης ή μυστικής διαθήκης. Μετά την τροποποίηση της ΑΚ 127 με το νόμο 1329/1983, η 1719 εδ. α αρ. 1 24

25 είναι πλήρης και έχει ως αποτέλεσμα την αυτοδίκαιη ακυρότητα της διαθήκης 93. Ο σκοπός του νόμου είναι προφανής. Ο ανήλικος δεν έχει λόγω του νεαρού της ηλικίας του την απαιτούμενη διανοητική και ψυχική ωριμότητα για μια τόσο σπουδαία δικαιοπραξία, όπως αυτή της διαθήκης, ενώ παράλληλα ελλοχεύει ο κίνδυνος επηρεασμού του από τρίτα πρόσωπα 94. Η διαθήκη του ανηλίκου, ακόμη και αν την αναγνωρίσει μετά την ενηλικίωσή του, εξακολουθεί να είναι άκυρη και το ελάττωμα δεν θεραπεύεται. Για να λάβει χώρα εκ διαθήκης διαδοχή πρέπει ο ανήλικος να καταρτίσει νέα διαθήκη (ΑΚ 183) μετά την ενηλικίωσή του 95. Και τούτο διότι κρίσιμος χρόνος είναι αυτός της σύνταξης της διαθήκης, ενώ αδιάφορη είναι η μεταγενέστερη ικανότητα του διαθέτη. Ωστόσο μοναδική εξαίρεση, όπως ήδη αναφέρθηκε, υπάρχει για την ιδιόγραφη διαθήκη για την οποία έγινε δεκτό ότι αρκεί η φράση που δηλώνει την επικύρωση να σημειωθεί στην ιδιόγραφη διαθήκη καθώς και να χρονολογηθεί και να υπογραφεί ιδιόχειρα 96. Πάντως, ειδικά για την ιδιόγραφη διαθήκη, στο πλαίσιο της άποψης 97 που υποστηρίζει ότι ως «κρίσιμος χρόνος» στην περίπτωση της ιδιόγραφης διαθήκης νοείται ο χρόνος ολοκλήρωσης - περάτωσης της σύνταξής της με την χρονολόγησή της και την υπογραφή της, δηλαδή ο χρόνος συμπλήρωσης των στοιχείων της, θα μπορούσε να γίνει δεκτό ότι η ιδιόγραφη διαθήκη τμήμα της οποίας γράφηκε όταν ο διαθέτης ήταν ανήλικος αλλά κατά το χρόνο της περάτωσής της σύνταξης ενηλικιώθηκε είναι έγκυρη. Επιπλέον, ερώτημα τίθεται σχετικά με το αν θα μπορούσε ο ανήλικος να συντάξει διαθήκη μέσω του νομίμου αντιπροσώπου του. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι αρνητική και ο ανήλικος δεν μπορεί να δηλώσει τη βούλησή του για διάθεση της περιουσίας του ούτε μέσω του νόμιμου αντιπροσώπου του. Αφενός διότι κάτι τέτοιο θα προσέκρουε στην ΑΚ 1716 εναρμονίστηκε νομοτεχνικά με την νέα ρύθμιση της ΑΚ 127. Η ικανότητα για σύνταξη διαθήκης ευθυγραμμίστηκε με τη δικαιοπρακτική ικανότητα και ικανός για σύνταξη διαθήκης οποιουδήποτε τύπου είναι αυτός που έχει συμπληρώσει το 18 ο έτος της ηλικίας του (Παπαντωνίου, ΚληρΔ, Γ, 50, σελ. 247 Λαδάς Π., Η αναμόρφωση των κληρονομικών σχέσεων στα πλαίσια της μεταρρύθμισης του οικογενειακού δικαίου - η τροποποίηση των κληρονομικών σχέσεων από το Ν. 1329/1983 (1984), ΙΙ, αρ. 2, σελ. 90 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, ΙΙ, αρ. 11, υποσημείωση υπ αρ. 26, σελ. 126). 93 Η ικανότητα τη σύνταξη της διαθήκης όπως και για κάθε δικαιοπραξία τεκμαίρεται και άρα το βάρος απόδειξης ότι τη διαθήκη συνέταξε ανήλικος και άρα ανίκανο πρόσωπο φέρει όποιος επικαλείται την ανικανότητα δηλαδή την ανηλικότητα (Παπαντωνίου, ΚληρΔ, Γ, 50, σελ. 247). 94 Λιτζερόπουλος, ΚληρΔ, 83 α, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 41, Ι, σελ. 295 Μπαλής, ΚληρΔ, 20, σελ. 38 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, ΙΙ, αρ. 11, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, IΙ, σελ. 293 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, Γ, 50, σελ. 247 Μπρακατσούλας Β., Κληρονομικό Δικονομικό Δίκαιο (Ουσιαστικές και Δικονομικές ρυθμίσεις), Θεωρία Νομολογία Πράξη, (2007), 20, αρ. 2, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, ΙΙΙ, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 40, IΙΙ, σελ

26 περί αυτοπρόσωπης σύνταξης της διαθήκης 98, αφετέρου διότι διαθήκη συνταχθείσα από το νόμιμο αντιπρόσωπο για λογαριασμό του ανηλίκου θα απηχούσε τη βούληση του αντιπροσώπου και όχι του ανηλίκου 99. Σύμφωνα με τα ανωτέρω, λοιπόν, η ρύθμιση της κληρονομιάς ενός ανηλίκου μπορεί να γίνει μόνο κατά τους κανόνες της εξ αδιαθέτου διαδοχής 100. Επίσης, αμφισβητούμενο ζήτημα είναι η σχέση μεταξύ των ΑΚ 135 και Eιδικότερα το ερώτημα που γεννιέται είναι αν ο ανήλικος που έχει συμπληρώσει το 14 ο έτος της ηλικίας του μπορεί να διαθέτει ελεύθερα και με διαθήκη ό,τι κερδίζει από την προσωπική του εργασία ή ό,τι του δόθηκε για δική του χρήση ή για να το διαθέτει ελεύθερα. Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη 101 η ΑΚ 1719 υπερισχύει εκείνης της ΑΚ 135 και, άρα, ότι έννοια της διάθεσης δεν εμπίπτει και η διάθεση με διαθήκη 102. Επιχείρημα που χρησιμοποιείται για να στηρίξει τη συγκεκριμένη άποψη είναι το γεγονός ότι η διάταξη της ΑΚ 1719 θεωρείται ειδική έναντι της γενικής της ΑΚ 135. Υποστηρίχθηκε, όμως, και η αντίθετη άποψη 103, σύμφωνα με την οποία στην έννοια της διάθεσης της ΑΚ 135 εμπεριέχεται και η διάθεση με διαθήκη. Το κύριο επιχείρημα της άποψης αυτής είναι ότι, αφού βάσει της ΑΚ 135 ο ανήλικος μπορεί να διαθέτει με δωρεά τα αποκτηθέντα από την εργασία του ή ό,τι του δόθηκε προς χρήση ή να διαθέτει ελεύθερα, γιατί να μην μπορεί να διαθέτει αυτά και με διαθήκη. Κάτι τέτοιο είναι και ευνοϊκότερο για τον ανήλικο διαθέτη διότι η διαθήκη είναι δικαιοπραξία αιτία θανάτου και ανακαλείται ελεύθερα σε αντίθεση με τη δωρεά. Η τελευταία άποψη, λοιπόν, δεν δέχεται ότι η ΑΚ 1719 κατισχύει ως ειδικότερη της ΑΚ 135. Από τις δύο αντικρουόμενες αυτές απόψεις θεωρώ πως σε ορθότερη κατεύθυνση κινείται αυτή που δέχεται ότι η ρύθμιση της ΑΚ 1719 πρέπει να εφαρμόζεται ακόμη και στην περίπτωση του ανηλίκου που έχει συμπληρώσει το 14 ο έτος της ηλικίας του. Και τούτο διότι, προβαίνοντας σε τελολογική ερμηνεία της διάταξης αυτής, αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο νομοθετικός λόγος της ανικανότητας του ανηλίκου, δηλαδή η ψυχική και διανοητική του 98 Γεωργιάδης, ΚληρΔ, 11, ΙI, αρ. 11, σελ Λιτζερόπουλος, ΚληρΔ, 83 α, σελ. 130 Μπαλής, ΚληρΔ, 20, σελ. 38 Ροϊλός, Περί ανικάνων προς σύνταξιν διαθήκης, 13, σελ Λιτζερόπουλος, ΚληρΔ, 83 α, σελ. 130 Ψούνη, ΚληρΔ, 11, ΙII, αρ. 1, σελ Βουζίκας, ΚληρΔ, 41, Ι, σελ. 295 Μπαλής, ΚληρΔ, 20, σελ. 38 Παπαχρήστος, ΚληρΔ, ΑΚ 1720, αρ. 2, Ι, σελ Ψούνη, ΚληρΔ, 11, ΙΙΙ, αρ.1, σελ Λιτζερόπουλος, ΚληρΔ, 83 α, σελ. 130 Παπαντωνίου, Γ, 50, σελ

27 ανωριμότητα καθώς και ο κίνδυνος επηρεασμού του από τρίτα πρόσωπα, υφίσταται και στην περίπτωση του συμπληρώσαντα το 14 ο έτος της ηλικίας του ανηλίκου. Πέραν όμως τούτου και η γραμματική ερμηνεία της ΑΚ 1719 δεν επιτρέπει νομίζω καμία διάκριση των περιπτώσεων με κριτήριο την ηλικία του ανηλίκου. Αν ο νομοθέτης επιθυμούσε να ισχύσει το αντίθετο θα προέβαινε στη διάκριση των περιπτώσεων αυτών. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι οι περιπτώσεις ανηλίκου που έχει συμπληρώσει το 14 ο έτος της ηλικίας του και επιθυμεί να συντάξει διαθήκη προφανώς και είναι ελάχιστες. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε ίσως να συμβεί λόγω κάποιας σοβαρής ασθένειας του ανηλίκου. Τέλος, εξ αντιδιαστολής συνάγεται σαφώς ότι ο ενήλικος είναι πλήρως ικανός προς σύνταξης διαθήκης οποιουδήποτε τύπου. Ενήλικος είναι όποιος έχει συμπληρώσει το 18 ο έτος της ηλικίας του σύμφωνα με την ΑΚ Το πρόσωπο αυτό μπορεί να διαθέσει ελεύθερα κάθε περιουσιακό του στοιχείο συντάσσοντας διαθήκη 105 διότι κρίνεται διανοητικά και ψυχικά ώριμο, ώστε να προβεί στη διάθεση της περιουσίας του, και μόνο κατ εξαίρεση στις περιπτώσεις των ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 2, 3, 1723 και 1748 στερείται της σχετικής ικανότητας. 2. Δικαστική συμπαράσταση με πλήρη στέρηση της δικαιοπρακτικής ικανότητας ή με ρητή στέρηση της ικανότητας για σύνταξη διαθήκης Α. Τα πρόσωπα της ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 2 Η δεύτερη κατηγορία ανίκανων προς σύνταξη διαθήκης είναι, σύμφωνα με την ΑΚ 1719 εδ. α αρ. 2, όσοι έχουν τεθεί σε πλήρη και σε μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση. Η ανικανότητα των προσώπων αυτών είναι πλήρης και έχει ως αποτέλεσμα την αυτοδίκαιη ακυρότητα της διαθήκης. Όπως είναι γνωστό, η δικαστική συμπαράσταση ρυθμίζεται από την ΑΚ Σύμφωνα με τη διάταξη αυτή σε δικαστική συμπαράσταση υποβάλλεται ενήλικο πρόσωπο είτε λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής ή σωματικής αναπηρίας που καθιστά αδύνατη την αυτοπρόσωπη φροντίδα των υποθέσεων του, είτε λόγω ασωτείας, τοξικομανίας ή αλκοολισμού, που εκθέτει το πρόσωπο αυτό, το σύζυγό του, τους κατιόντες του ή τους ανιόντες του στον κίνδυνο της στέρησης. Πάντως, αναφορικά με την περίπτωση της σωματικής αναπηρίας (ΑΚ 1666 εδ. α αρ. 1), σωστά παρατηρήθηκε πως η 104 Σύμφωνα με τη ΑΚ 127 «Όποιος έχει συμπληρώσει το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του (ενήλικος) είναι ικανός για κάθε δικαιοπραξία». 105 Μπαλής, ΚληρΔ, 22 Β, σελ. 39 Παπαχρήστος, ΚληρΔ, ΑΚ1720, αρ. 2, Ι, σελ. 23 Τούσης, ΚληρΔ, 15, α, σελ