ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΔΟΛΟΣ ΚΑΙ ΑΜΕΛΕΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΟΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΣΤΟΝ ΠΟΙΝΙΚΟ ΚΩΔΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑΣ». ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ- ΚΑΣΤΑΝΙΔΟΥ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΝΟΥΣΚΑΛΗ ΑΜ:

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Πρόλογος..1 Συντομογραφίες...2 Εισαγωγή...4 Α. Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΧΗΣ. Ι. Η αρχή της ενοχής..7 ΙΙ. Η ψυχολογική αντίληψη περί ενοχής και η υπέρβασή της από τη δεοντολογική αντίληψη Β. Η ΥΠΑΙΤΙΟΤΗΤΑ Ι. Η υπαιτιότητα ως επιμέρους στοιχείο της ενοχής..13 ΙΙ. Ο δόλος και η αμέλεια ως μορφές υπαιτιότητας...14 III) Η ιστορική εξέλιξη της έννοιας του δόλου και της αμέλειας...17 α) Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο 17 β) Ρωμαϊκό Δίκαιο...18 γ) Βυζαντινό δίκαιο..19 δ) Το δίκαιο των Ιταλών νομομαθών του μεσαίωνα 21 ε) Το γερμανικό κοινοδίκαιο και η περαιτέρω εξέλιξη της έννοιας του δόλου και της αμέλειας 22 IV) Η ταυτότητα του δόλου και της αμέλειας ως διαθετικών..24

3 εννοιών Γ. Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΟΥ ΔΟΛΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΣΥΝΕΙΔΗΤΗ ΑΜΕΛΕΙΑ. I) Εισαγωγικά.27 II) Ο απαξιολογικός πυρήνας του δόλου και της αμέλειας.28 ΙII) Οι γνωσιολογικές θεωρίες ή θεωρίες της παραστάσεως..32 α) Η θεωρία της δυνατότητας..33 β) Η θεωρία της πιθανότητας...38 γ) Η θεωρία του ανεπίτρεπτου κινδύνου..41 Συμπεράσματα..45 ΙΙΙ Οι βουλητικές θεωρίες.45 α) Η θεωρία της επιδοκιμασίας ή της συγκατάθεσης 45 β) Η θεωρία της έλλειψης κάθε προσπάθειας αποτροπής του κινδύνου επέλευσης του εγκληματικού αποτελέσματος.47 γ) Η θεωρία της πρόκρισης του υπέρτερου συμφέροντος.48 δ. Η θεωρία της αδιαφορίας...60 ε. Η θεωρία της αποδοχής.. 62 IV) Οι ενδείξεις και οι αντενδείξεις του ενδεχόμενου δόλου και της ενσυνείδητης αμέλειας.65 Δ. Η ΑΔΙΑΦΟΡΙΑ ΩΣ ΜΟΡΦΗ ΥΠΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ.75 Ι. Η recklessness ως μορφή υπαιτιότητας στο αγγλοσαξονικό δίκαιο..76

4 α. H έννοια της recklessness στο αγγλικό ποινικό δίκαιο.76 1) Η υποκειμενική θεώρηση ) Η αντικειμενική θεώρηση..77 β. Η έννοια της recklessness στο ποινικό δίκαιο των Η.Π.Α..78 II. Η πρόταση για εισαγωγή της αδιαφορίας ως τρίτης μορφής υπαιτιότητας στο ελληνικό ποινικό δίκαιο..78 ΙΙΙ. Η πρόταση για εισαγωγή της αδιαφορίας ως διακεκριμένη μορφή αμέλειας...83 Ε. ΟΙ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΩΝ Α. 94 παρ. 2 ΠΚ ΚΑΙ 282 ΚΠΔ.85 Ι. Η μεταρρύθμιση του α. 94 ΠΚ 85 ΙΙ. Η μεταρρύθμιση του α. 282 ΠΚ.89 ΣΤ. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ Α. 277, 278, 290, 291 και 306 ΠΚ 94 Ι. Η έννοια του κινδύνου και η διαβάθμισή του στα εγκλήματα συγκεκριμένης και δυνητικής διακινδύνευσης.94 ΙΙ. Η έννοια του «κοινού κινδύνου».99 ΙΙΙ. Τα κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα των α. 277, 278, 290 και 291 ΠΚ..102 α. Η πρόκληση ναυαγίου των α. 277 και 278 ΠΚ.102 i) Προστατευόμενα έννομα αγαθά..102 ii) Οι Αντικειμενικές υποστάσεις iii) Υποκείμενα των εγκλημάτων 103 iv) Οι Υποκειμενικές υποστάσεις...103

5 β. H διατάραξη της ασφάλειας της οδικής συγκοινωνίας του α. 290 ΠΚ..104 i) Προστατευόμενα έννομα αγαθά.104 ii) Οι Αντικειμενικές υποστάσεις..104 iv) Οι Υποκειμενικές υποστάσεις..106 γ. Η διατάραξη της υδάτινης συγκοινωνίας του α. 291 ΠΚ i) Προστατευόμενα έννομα αγαθά..107 ii) Οι Αντικειμενικές υποστάσεις iii) Υποκείμενα των εγκλημάτων 108 iv) Οι Υποκειμενικές υποστάσεις..108 δ. Η αοριστία των α. 290 και 291 παρ. 1 ΠΚ και η θεραπεία της με τις προβλεπόμενες στο Σχέδιο του Νέου Ποινικού Κώδικα μεταρρυθμίσεις 108 ε. Συρροές IV) Το έγκλημα της έκθεσης..113 i) Προστατευόμενο έννομο αγαθό..113 ii) Οι Αντικειμενικές υποστάσεις α) Έκθεση με στενή έννοια (α. 306 παρ. 1 εδ. α ΠΚ) β)έκθεση με ευρεία έννοια (α. 306 παρ 1 εδ. β ΠΚ) 115 γ) Τα εκ του αποτελέσματος διακρινόμενα εγκλήματα (α. 306 παρ. 2 ΠΚ)..116 iii) Οι υποκειμενικές υποστάσεις 117 iv) Συρροές.118 Ζ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ 2000 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ..120 Επίλογος.133 Βιβλιογραφία..134

6 Πίνακας νομολογίας...146

7 Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο ολοκλήρωσης των Μεταπτυχιακών μου Σπουδών στον Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. Η διενέργειά της θα ήταν αδύνατη χωρίς την πολύτιμη βοήθεια της επιβλέπουσας Καθηγήτριάς μου Κας Ελισάβετ Συμεωνίδου- Καστανίδου, στην οποία οφείλω θερμές ευχαριστίες. Ευγνωμοσύνη αισθάνομαι σαφώς και για τους λοιπούς Καθηγητές/τριες του Τομέα, Νικόλαο Παρασκευόπουλο, Νικόλαο Μπιτζιλέκη, Μαρία Καϊάφα- Γκμπάντι, Λάμπρο Μαργαρίτη, Γρηγόριο Καλφέλη, Αδάμ Παπαδαμάκη, Αγγελική Πιτσελά. Όλοι τους υπήρξαν πολύτιμοι πνευματικοί καθοδηγητές, που με γαλούχησαν τόσο με τις βασικές όσο και με τις βαθύτερες αρχές του ποινικού δικαίου, αποτελώντας μοναδικά πρότυπα ζωής, επιστημονικής εμβρίθειας και εργασίας. Προσωπικές ευχαριστίες θα ήθελα να αποδώσω στο Λέκτορα Γεώργιο Νούσκαλη και στον Επίκουρο Καθηγητή της Νομικής Σχολής του Δ.Π.Θ. Κωνσταντίνο Βαθιώτη για τις συμβουλές τους και για τις ιδιαίτερα διαφωτιστικές συζητήσεις μας επάνω σε καίρια δογματικά ζητήματα. Νοέμβριος 2013

8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α. άρθρο ΑΠ Άρειος Πάγος αριθμ. αριθμός Αρμ. Αρμενόπουλος, νομικό περιοδικό βλ. βλέπε δλδ δηλαδή εδ. εδάφιo εκδ. έκδοση επ. επόμενα Εφετ. Εφετείο ΚΙΝΔ Κώδικας Ιδιωτικού Ναυτικού Δικαίου λ.χ. λόγου χάρη ΜΟΔ Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο ΜΟΕ Μικτό Ορκωτό Εφετείο ν. νόμος ΝοΒ Νομικό Βήμα, νομικό περιοδικό ό.α.π. όπως από πάνω ΟλΑΠ Ολομέλεια Αρείου Πάγου ό.π. όπως παραπάνω ΠΚ Ποινικός Κώδικας περ. περίπτωση Πλημ. Πλημμελειοδικείο Ποιν.Δικ. Ποινική Δικαιοσύνη, νομικό περιοδικό ΠοινΛογ. Ποινικός Λόγος, νομικό περιοδικό ΠοινΧρ. Ποινικά Χρονικά, νομικό περιοδικό π.χ. παραδείγματος χάρη Σ. Σύνταγμα σελ. σελίδα

9 Συμβ. Υπερ. υπόσημ. Συμβούλιο Υπεράσπιση, νομικό περιοδικό υποσημείωση

10 Εισαγωγή Η διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια αποτελούσε πάντοτε ένα από τα πιο αμφισβητούμενα ζητήματα του ουσιαστικού ποινικού δικαίου. Στο χώρο της ελληνικής ποινικής δικαιοσύνης το πρόβλημα της σαφούς οριοθέτησης των δυο μορφών υπαιτιότητας εμφανίστηκε έντονα στο προσκήνιο από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και μετά, με αφορμή μια σειρά πολύνεκρων δυστυχημάτων, που συγκλόνισαν την κοινή γνώμη, με κορυφαία το ναυάγιο του πλοίου Σάμινα, το Σεπτέμβρη του 2000, συνεπεία του οποίου βρήκαν τραγικό θάνατο 80 επιβάτες και τραυματίστηκαν άλλοι 67, και το τροχαίο ατύχημα στα Τέμπη, τον Απρίλιο του 2003, όπου σκοτώθηκαν 21 ανήλικοι μαθητές και τραυματίστηκαν σοβαρά άλλοι 25. Η νομολογία όντας προσανατολισμένη στα εγκλήματα βλάβης για την αντιμετώπιση ατυχημάτων στο χώρο της οδικής και θαλάσσιας συγκοινωνίας, βρέθηκε σε αδιέξοδο. Η ποινική δίωξη για τα πλημμελήματα της ανθρωποκτονίας και της σωματικής βλάβης από αμέλεια, ήταν ανεπαρκής για να ικανοποιήσει το κοινό περί δικαίου αίσθημα, που απαιτούσε την προσωρινή κράτηση και τη μέγιστη δυνατή τιμωρία των υπευθύνων για αυτές τις τραγωδίες. Η δε απόδοση κατηγοριών για τα εγκλήματα της ανθρωποκτονίας και της σωματικής βλάβης εκ προθέσεως απαιτούσε αποδοχή των εγκληματικών αποτελεσμάτων, στοιχείο το οποίο όμως δε συνέτρεχε στα πρόσωπα των δραστών, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από αυτούς ήταν και οι ίδιοι εν δυνάμει θύματα της ασυνείδητης συμπεριφοράς τους. Η λύση που δόθηκε λοιπόν, ήταν η μετάθεση του αντικειμένου του δόλου στον κίνδυνο επέλευσης του αποτελέσματος, ώστε να εμπίπτει στο πεδίο του ενδεχόμενου δόλου, τόσο η αδιαφορία ως προς αποτέλεσμα, όσο και η ελπίδα αποφυγής του. Η δογματική αυτή παρεκτροπή αποδοκιμάστηκε έντονα από πολλούς εκπροσώπους της νομικής επιστήμης, ενώ άρχισαν να πληθαίνουν οι φωνές για την ανάγκη πρόβλεψης μιας τρίτης μορφής υπαιτιότητας ή ακόμη μιας διακεκριμένης μορφής αμέλειας, προκειμένου να επιφυλάσσεται αυστηρότερη ποινή σε όσους επιδεικνύουν «φονική ασυνειδησία», άλλως «επίμεμπτη αδιαφορία» για τη διαφύλαξη των εννόμων αγαθών της ζωής και της υγείας των άλλων, ειδικά σε τομείς επικίνδυνης δραστηριότητας, όπως η οδική και θαλάσσια συγκοινωνία.

11 Η νομολογία μετά από πολλές αμφιταλαντεύσεις επέστρεψε στην απόδοση ευθυνών για τα εγκλήματα της ανθρωποκτονίας και της σωματικής βλάβης από αμέλεια, οπότε αναβίωσε το πρόβλημα της επιεικούς μεταχείρισης των δραστών, το οποίο επιχείρησε να επιλύσει ο νομοθέτης με την τροποποίηση του α. 94 παρ. 2 ΠΚ, ώστε να καταστεί δυνατή η επιβολή μεγαλύτερης ποινής για ανθρωποκτονίες εξ αμελείας που συρρέουν κατ ιδέαν, εφαρμοζόμενων των κανόνων επιμέτρησης που ισχύουν για την πραγματική συρροή, και του α. 282 παρ. 3 ΚΠΔ, ώστε να επιτρέπεται η ενεργοποίηση του θεσμού της προσωρινής κράτησης. Κατά πόσο, όμως, ήταν δογματικά εύστοχη και λειτουργικά απαραίτητη μια τέτοια νομοθετική αλλαγή ; Στόχος της παρούσας μελέτης είναι η διάκριση του δόλου από την αμέλεια με αφορμή τα τελούμενα εγκλήματα στο χώρο της οδικής και θαλάσσιας συγκοινωνίας, για την επίτευξη του οποίου ακολουθήθηκε η κάτωθι δομή: Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας ερευνάται η έννοια και το περιεχόμενο της ενοχής. Στο Δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η σχέση της υπαιτιότητας με την ενοχή, τα επιμέρους είδη που απαρτίζουν το γένος του δόλου και της αμέλειας, ενώ παράλληλα λαμβάνει χώρα, για λόγους πληρότητας της μελέτης, μια σύντομη αναδρομή στους κυριότερους σταθμούς διαμόρφωσης των δυο αυτών εννοιών. Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθενται και αξιολογούνται οι σημαντικότερες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί στην επιστήμη για τη θεμελίωση του ενδεχόμενου δόλου και τη διάκρισή του από την ενσυνείδητη αμέλεια και επιλέγεται η, κατά τη γνώμη μου, δογματικά ορθότερη, σύμφωνα με τις διατάξεις του ελληνικού ποινικού κώδικα. Στο επόμενο κεφάλαιο, εφόσον έχει λάβει χώρα η οριοθέτηση των δυο μορφών υπαιτιότητας, μέσω της διαλεύκανσης των στοιχείων που καθορίζουν την ταυτότητά τους, επιχειρείται η καταγραφή των σημαντικότερων εμπειρικών δεδομένων που είτε ενδεικνύουν είτε αντενδεικνύουν την κατάφαση της μιας ή της άλλης. Το πέμπτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην παράθεση και την κριτική θεώρηση των προτάσεων για πρόβλεψη μιας τρίτης μορφής υπαιτιότητας ή μιας διακεκριμένης μορφής αμέλειας, σύμφωνα με το πρότυπο του αγγλοσαξονικού δικαίου. Στο έκτο κεφάλαιο υποδεικνύεται η ορθή αντιμετώπιση των τελούμενων εγκλημάτων στο χώρο των συγκοινωνιών, διαμέσου των προβλεπόμενων στο 13 ο κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα κοινώς επικίνδυνων εγκλημάτων και τέλος, στο έβδομο κεφάλαιο εξετάζεται η στάση της νομολογίας

12 απέναντι σε ορισμένες από τις σημαντικότερες υποθέσεις πολύνεκρων ατυχημάτων που έλαβαν χώρα από 2000 μέχρι σήμερα

13 Α. Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΧΗΣ. I. Η αρχή της ενοχής. Σήμερα γίνεται απόλυτα αποδεκτό ότι η κατάφαση ενός εγκλήματος και η επιβολή ποινής προϋποθέτει πάντοτε τα εξής δύο: αφενός, την τέλεση μιας τελικά (τυπικά και ουσιαστικά) άδικης πράξης, δηλαδή μιας ανθρώπινης συμπεριφοράς που συνιστά προσβολή ή διακινδύνευση κάποιου εννόμου αγαθού του ατόμου ή της κοινωνικής ολότητας και ανταποκρίνεται στην περιγραφή κάποιου κυρωτικού κανόνα, χωρίς να συντρέχει κάποιο «υπέρτερο συμφέρον» που να την δικαιολογεί 1, και αφετέρου, τον καταλογισμό της πράξης αυτής σε ενοχή του δράστη της. Δηλαδή τη διατύπωση μιας αρνητικής αξιολογικής κρίσης που εκφέρεται από την έννομη τάξη και σύμφωνα με την οποία ο τελευταίος χαρακτηρίζεται από τη σκοπιά του δικαίου ως πρόσωπο άξιο μομφής για την ψυχοπνευματική σχέση του με το αντικειμενικά άδικο αποτέλεσμα που παρήγαγε 2. Ο πυρήνας της ενοχής έγκειται στο ότι ο δράστης προχώρησε στην τέλεση της περί ής πρόκειται αδικοπραγίας, καίτοι μπορούσε να την αποφύγει. Το 1 Βλ. Μανωλεδάκη, Ποινικό Δίκαο, επιτομή γενικού μέρους, 6 η αναθεωρημένη έκδοση, 2001, σελ Βλ. Μανωλεδάκη, ό.α.π., σελ , ,. Αντικείμενο του καταλογισμού, σύμφωνα με την ορθότερη άποψη, είναι η ενοχή για τη μεμονωμένη άδικη πράξη που τέλεσε ο δράστης. Οποιαδήποτε άλλη αξιολόγηση της προσωπικότητας ή του τρόπου ζωής είναι επιτρεπτή μόνο για την επιμέτρηση της ποινής και όχι για την κατάφαση του καταλογισμού, Μανωλεδάκης, ό.α.π., σελ. 568 υποσημ. 4. Αντίθετος ο Μαγκάκης (Διάγραμμα γενικού μέρους, γ έκδοση, 1984), ο οποίος ορίζει τον καταλογισμό ως κρίση που αφορά την προσωπικότητα του δράστη (σελ. 273), ως αποδοκιμασία και έκφραση μομφής εις βάρος του δράστη ως ψυχοπνευματικής προσωπικότητας ( σελ. 279). Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη ( Ποινικό Δίκαιο, γενικό μέρος Ι, 2006, σελ. 471) αντικείμενο του καταλογισμού αποτελεί κατά κανόνα η προσωπικότητα του δράστη σε συγκεκριμένες εκδηλώσεις της, δηλ. σε συγκεκριμένη συμπεριφορά και κατ εξαίρεση σε ένα σύνολο συμπεριφοράς που συγκροτεί έναν τρόπο ζωής, ενώ σύμφωνα με τον Παρασκευόπουλο ( Φρόνημα και καταλογισμός στο Ποινικό Δίκαιο, 1987, σελ και , Τα θεμέλια του Ποινικού Δικαίου, Γενικό μέρος: Το έγκλημα, 2008 σελ. 220 ), αντικείμενο του καταλογισμού είναι το έμπρακτα εκδηλωμένο με την τέλεση της άδικης πράξης αντικοινωνικό φρόνημα του δράστη.

14 ότι μπορούσε να πράξει αλλιώς είναι το στοιχείο εκείνο που προσδένει οριστικά το εγκληματικό αποτέλεσμα με το πρόσωπο του δράστη και δικαιολογεί την ιδιαίτερη αποδοκιμασία του 3. Η επιβολή ποινής σε έναν άνθρωπο που δεν φταίει με την παραπάνω έννοια δεν είναι ανεκτή από τη σύγχρονη συνείδηση δικαίου και γίνεται αντιληπτή ως κατάφωρη αδικία. Η εξάρτηση λοιπόν της κατάφασης εγκλήματος και της επιβολής ποινής από τη δυνατότητα του δράστη να συμπεριφερθεί διαφορετικά αποτελεί πολιτιστικό αίτημα 4 και είναι γνωστή ως αρχή της ενοχής. Νομοθετικά η αρχή αυτή προκύπτει τόσο από το συνδυασμό των άρθρων 7 παρ. 1 Σ και 14 ΠΚ, καθώς το Σύνταγμα για την επιβολή ποινής προϋποθέτει έγκλημα, στοιχεία του οποίου είναι η άδικη πράξη και ο καταλογισμός σε ενοχή, αλλά και από τη διάταξη του α. 2 παρ. 1 Σ, διότι η τιμωρία μιας άδικης πράξης, για την οποία δεν ευθύνεται ο δράστης της, προσβάλλει βάναυσα τον πυρήνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, μετατρέποντας το άτομο σε αντικείμενο που εξυπηρετεί τους στόχους της ποινικής καταστολής 5. Η αρχή της ενοχής υπαγορεύεται περαιτέρω από τη γενικοπροληπτική και την ειδικοπροληπτική λειτουργία της ποινής. Διότι, αν το δίκαιο ενδιαφερόταν μόνο για τον άδικο χαρακτήρα μιας πράξης, χωρίς την παραπέρα αξιολόγηση της βουλητικής στάσης του δράστη της απέναντι στο προσβαλλόμενο έννομο αγαθό, το άτομο θα αφηνόταν στη μοίρα του αδιαφορώντας για τη διάπλαση της συμπεριφοράς του σύμφωνα με τους κανόνες δικαίου, ενώ η ίση μεταχείριση του συνειδητού 3 Η αναγνώριση της δυνατότητας του αλλιώς πράττειν προϋποθέτει βεβαίως την παραδοχή ότι η ανθρώπινη βούληση είναι ελεύθερη. Για το ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης βλ. αναλυτικά Ανδρουλάκη Ν., ό.α.π., σελ. 472 κ.ε., Κατσαντώνη Α., Ποινικόν Δίκαιον, Γενικό μέρος, τόμος Α, 1972, σελ , Κοτσαλή Λ., Ελευθερία βούλησης και Ποινικό Δίκαιο, στη σειρά Ποινικά, Ελευθερία βούλησης, determinismus indeterminismus, 2005, Μανωλεδάκη Ι., ό.α.π., σελ , Μαγκάκη Γ.-Α., ό.α.π., σελ. 282 κ.ε., Μπιτζιλέκη Ν., Η ελεύθερη βούληση στην υπαναχώρηση από την απόπειρα και στην έμπρακτη μετάνοια, Βλ. Μαγκάκη Γ.Α., ό.α.π., σελ Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, ό.π. 2006, σελ , Γ. Μαγκάκη, ό.π., σελ. 274, του ιδίου, Ποινικό δίκαιο, Διάγραμμα Γενικού Μέρους, Τεύχος δεύτερο, 1981, σελ , Μανωλεδάκη Ι, μελέτες για εμβάθυνση στο Ποινικό Δίκαιο , Β έκδοση, 2001 σελ , Κατσαντώνη Α., Ποινικόν Δίκαιον, ό.α.π., σελ , Παρασκευόπουλου Ν., Θεμέλια, ό.π. σελ

15 παραβάτη και του «άτυχου» συμπτωματικά υπαιτίου θα καθιστούσε την ειδική πρόληψη ανέφικτη, προσδίδοντας στην ποινή αμιγώς ανταποδοτικό χαρακτήρα 6. Η σύνδεση αδίκου και ενοχής δεν ήταν πάντοτε δεδομένη. Στην πρώτη εξελικτική φάση της ανθρωπότητας, κατά την οποία η ποινή είχε έναν καθαρό φυσικό αυτοματισμό και απέβλεπε είτε στην ικανοποίηση του συναισθήματος της εκδίκησης είτε στην αποκατάσταση μ έναν δεισιδαιμονικό τρόπο μιας «μαγικής» τάξης του κόσμου που διαταράχθηκε από την εγκληματική πράξη, αρκούσε για την τιμώρηση του δράστη το γεγονός ότι η συμπεριφορά του υπήρξε η αιτία για την παραγωγή ενός ανεπιθύμητου αποτελέσματος επικρατούσε δηλαδή ένα «αιτιοκρατικό» σύστημα ή αλλιώς ένα σύστημα «αντικειμενικής ευθύνης» 7. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας θεμελίωσης η ποινή μπορούσε να επιβληθεί όχι μόνο στο δράστη της πράξης, αλλά και σε πρόσωπα που συνδέονταν με αυτόν, σε ζώα, ακόμη και σε προσωποποιημένα αντικείμενα 8. Με τη μετάβαση από τη «μαγική» αντίληψη του κόσμου σε μια ηθικοθρησκευτική σύλληψη της ζωής, η αντικειμενική ευθύνη παραχώρησε τη θέση της στο διαλεκτικά αντίθετό της, το καθαρά υποκειμενικό άδικο. Ως έγκλημα νοούνταν τότε μια ηθικοθρησκευτικά αποδοκιμαστέα συμπεριφορά ή πεποίθηση, που παραβίαζε τη μεταφυσικά δοσμένη ηθική τάξη της ζωής και που για το λόγο αυτό έπρεπε να κολασθεί, ώστε να ικανοποιηθεί η μεταφυσική βούληση 9. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η Ιερά εξέταση έδωσε τα ισχυρότερα παραδείγματα τιμώρησης του φρονήματος στην ανθρώπινη ιστορία 10. Το 6 Μανωλεδάκης Ι, Ποινικό Δίκαιο, Γενική Θεωρία, 2004 σελ Επίσης βλ. Κοτσαλή Λ., Ελευθερία βούλησης και Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 2005 σελ Βλ. Μαγκάκης Γ.-Α., Ποινικό δίκαιο, Διάγραμμα, ό.π σελ. 251, του ιδίου Ποινικό Δίκαιο, Διάγραμμα ό.π. 1984, σελ. 275, Μανωλεδάκη Ι., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 2004 σελ. 916, Παρασκευόπουλου, Φρόνημα και καταλογισμός, ό.π., σελ Βλ. Μαγκάκη Γ.-Α., Ποινικό Δίκαιο, Διάγραμμα, ό.π., 1984, σελ Βλ. Γεωργάκη Ι., Ποινικό Δίκαιο, διδασκαλία, ό.π σελ. 110, Μαγκάκη Γ.-Α., Ποινικό Δίκαιο, Διάγραμμα, ό.π., 1981 σελ. 252, Παρασκευόπουλου Ν., Φρόνημα και καταλογισμός στο Ποινικό Δίκαιο, ό.π σελ Μανωλεδάκη Ι., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 2004, σελ. 917.

16 σύγχρονο ποινικό δίκαιο άρχιζε να διαμορφώνεται στην περίοδο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ενώ οι σπουδαιότερες θεωρίες περί ενοχής διατυπώθηκαν κατά τη διάρκεια του 19 ου και 20 ου αιώνα. Εν είδει συμπεράσματος θα μπορούσε να λεχτεί ότι το αξίωμα της ενοχής συνιστά πολιτιστική κατάκτηση και συνδέεται ουσιαστικά με το φιλελεύθερο ποινικό σύστημα που τελεί υπό τις εγγυήσεις του κράτους δικαίου. Η απαρέγκλιτη τήρησή του θέτει φραγμό στην αυθαίρετη επιβολή της ποινικής καταστολής από την κρατική εξουσία, αποτελώντας το θεμέλιο λίθο της προστασίας των ατομικών ελευθεριών. ΙΙ. Η ψυχολογική αντίληψη περί ενοχής και η υπέρβασή της από την δεοντολογική αντίληψη. Επί μακρό χρόνο κυριαρχούσε στην ποινική επιστήμη η λεγόμενη ψυχολογική αντίληψη για την ενοχή 11. Σύμφωνα με τα διδάγματα της θεωρίας αυτής το περιεχόμενο της ενοχής ταυτίζεται με την υποκειμενική υπαιτιότητα. Για τον καταλογισμό δηλαδή μιας άδικης πράξης αρκεί η διαπίστωση ορισμένης ψυχικής στάσης του δράστη προς το εγκληματικό αποτέλεσμα, εκδηλωμένης είτε υπό τη μορφή του δόλου είτε υπό τη μορφή της αμέλειας Για τη θεωρία αυτή βλ. αναλυτικά Ανδρουλάκη Ν., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 2006, σελ. 477, Ζησιάδου Ι., Το εξ αμελείας έγκλημα, 1950, σελ. 120 κ.ε., Κατσαντώνη Α.,Η αμέλεια εν τω ποινικώ δικαίω, 1963, σελ. 43 κ.ε.. 12 Στην ελληνική επιστήμη η ψυχολογική θεωρία υποστηρίχθηκε από τον Ηλιόπουλο Τ. (βλ. Σύστημα Ελληνικού Ποινικού Δικαίου, τόμος Α, 1923) υπό την επίδραση του οποίου αποτυπώθηκε στο Σχέδιο του Ελληνικού Ποινικού Κώδικα του Το α. 11 του εν λόγω Σχεδίου προέβλεπε ότι: «αξιόποινος πράξις δεν υφίσταται άνευ υπαιτιότητος του πράξαντος, υπαιτιότης δε υπάρχει, όταν η πράξις διεπράχθη εκ δόλου ή εξ αμελείας». Και ο ίδιος ο Χωραφάς ταύτιζε αρχικά την ενοχή με την υπαιτιότητα (βλ. Περί της έννοιας του δόλου εν τω Ποινικώ Δικαίω, τεύχος Β, 1923, σελ. 1, 2). Ομοίως ο Τζωρτζόπουλος Χ. (βλ. Εγχειρίδιον του Ουσιαστικού Ποινικού Δικαίου, Τόμος Α, Γενικός Μέρος, 1936, σελ 245), σύμφωνα με τον οποίο «λέγοντες εν τω ουσιαστικώ ποινικώ δικαίω ότι ο δράστης έπραξε ενόχως νοούμεν ότι η τυπική και άδικος αυτού πράξις ετελέσθη εκ δόλου ή ότι ετελέσθη εξ αμελείας. Ουδέν πλέον».

17 Τούτο συνεπάγεται αναπόδραστα ότι μεταξύ της ενοχής και των δυο μορφών υπαιτιότητας υφίσταται σχέση γένους και είδους 13. Εάν, όμως, ο δόλος και η αμέλεια αποτελούν είδη ενοχής, πρέπει να αμφότερα να συμπεριλαμβάνουν όλα τα χαρακτηριστικά του γένους στο οποίο ανήκουν, ήτοι όλα εκείνα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για τον καταλογισμό της πράξης σε ενοχή του δράστη. Εύστοχος επάνω στο ζήτημα αυτό είναι ο παραλληλισμός του Frank 14, σύμφωνα με τον οποίο, βάσει της ψυχολογικής θεωρίας, η σχέση της ενοχής με το δόλο και την αμέλεια είναι αντίστοιχη με τη σχέση του δέντρου προς τη λεύκη. Η έννοια της λεύκης, ως είδους δέντρου, πρέπει να εμπεριέχει όλα τα στοιχεία της έννοιας του δέντρου, έτσι ώστε αν δεχτούμε ότι το χαρακτηριστικό στοιχείο του δέντρου έγκειται στο ότι αυτό εξέρχεται υπεράνω της επιφάνειας του εδάφους, τότε και η λεύκη πρέπει να εξέρχεται υπεράνω της επιφάνειας του εδάφους. Ομοίως, αν δεχτούμε ότι η έννοια της ενοχής περιλαμβάνει κάθε τι που αναγόμενο στο πρόσωπο του δράστη τον καθιστά άξιο μομφής για το αντικειμενικά άδικο αποτέλεσμα που παρήγαγε και δικαιολογεί την ιδιαίτερη αποδοκιμασία του, τότε καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα στοιχεία αυτά πρέπει να εμπεριέχονται και στην έννοια τόσο του δόλου όσο και της αμέλειας, ως ειδών ενοχής. Στο σημείο αυτό εντοπίζονται οι σημαντικότερες δογματικές επιπλοκές που παρουσιάζει η ψυχολογική θεωρία, δεδομένου ότι δεν είναι σε θέση να δικαιολογήσει τον αποκλεισμό ή τη μείωση της ενοχής σε περιπτώσεις στις οποίες η κατάφαση της υπαιτιότητας είναι δεδομένη, όπως στην κατάσταση ανάγκης του α. 32 ΠΚ, στη συγγνωστή νομική πλάνη του α. 31 παρ. 2 ΠΚ και σε περιπτώσεις πλήρους ανικανότητας ή ελαττωμένης ικανότητας προς καταλογισμό των α. 33 και 34, 36 και 126 ΠΚ 15. Οι θιασώτες της ψυχολογικής σύλληψης της ενοχής προσπάθησαν να ξεπεράσουν τις δυσχέρειες αυτές θεωρώντας την μεν ικανότητα προς καταλογισμό ως προϋπόθεση της ενοχής και επομένως ως προϋπόθεση της 13 Βλ. Κοτσαλή Λ., Η αξιολογική αντίληψη περί ενοχής στο Ποινικό Δίκαιο, ΠοινΧρ. ΝΒ /2002 σελ Βλ. Κατσαντώνη Α., ό.α.π., σελ Βλ. Ανδρουλάκη Ν., Γενικό μέρος, ό.π., 2006, σελ

18 υπαιτιότητας, τους δε λόγους συγγνώμης ως γενικούς λόγους αποκλείοντες το δόλο και την αμέλεια. Τα επιχειρήματα αυτά δεν ευσταθούν. Υπαιτιότητα δεν αποκλείεται να συναντήσουμε και σε ψυχικά ασθενείς ανίκανους προς καταλογισμό. Για παράδειγμα ο Α, πάσχων από ψύχωση σχιζοφρενικού τύπου, μαχαίρωσε θανάσιμα τους καθήμενους σε παρακείμενο τραπέζι καφετέριας Β και Γ, επειδή υπέλαβε ότι ήταν σύμμαχοι εξωγήινων που τον καταδίωκαν 16. Ο δόλος του δράστη είναι δεδομένος, αφού κατά το χρόνο τέλεσης της πράξης γνώριζε ότι επιτίθετο σε ανθρώπους επιδιώκοντας μάλιστα τη θανάτωσή τους. Συνεπώς, η ικανότητα προς καταλογισμό και η υπαιτιότητα αποτελούν ανεξάρτητα μεταξύ τους στοιχεία απαραίτητα αμφότερα για την κατάφαση της ενοχής. Οι δε λόγοι συγγνώμης δεν είναι δυνατό να αποκλείουν την υπαιτιότητα. Ο ανθρωποκτόνος δόλος του ναυαγού Α που σπρώχνει το συναυαγό του Β από την μοναδική υπάρχουσα σανίδα, για να σώσει τη ζωή του, είναι υπαρκτός κατά το χρόνο τέλεσης της αδικοπραγίας. Εν προκειμένω δεδομένη είναι τόσο η ικανότητα προς καταλογισμό όσο και η υπαιτιότητα. Ποιο λοιπόν είναι το στοιχείο εκείνο που υπολείπεται στην περίπτωση του α. 32 ΠΚ και δικαιολογεί την άρση του καταλογισμού; Η συνειδητοποίηση των μειονεκτημάτων της ψυχολογικής θεωρίας οδήγησε στην εγκατάλειψή της και στην υιοθέτηση μιας άλλης αντίληψης για την ενοχή, της λεγόμενης δεοντολογικής αξιολογικής 17. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η οποία αποτυπώθηκε και στον Ποινικό μας Κώδικα, ο καταλογισμός σε ενοχή δεν εξαντλείται στη διαπίστωση ορισμένης ψυχολογικής σχέσης μεταξύ του δράστη και του εγκλήματος, αλλά αποτελεί αξιολογική κρίση και ειδικότερα κρίση αποδοκιμασίας για την τέλεση της αδικοπραγίας, για την κατάφαση της οποίας απαιτείται η συνδρομή τριών στοιχείων, τα οποία τελούν σε ορισμένη λογική σχέση μεταξύ τους που καθορίζει και τη συστηματική σειρά εξακρίβωσης της συνδρομής τους. Ειδικότερα, πρέπει κατά το χρόνο τέλεσης της πράξης: πρώτον, ο δράστης να είναι ικανός προς καταλογισμό, ήτοι να έχει την ψυχική κατάσταση ενός πνευματικά ώριμου και υγιούς ανθρώπου που διατηρεί αδιατάρακτη τη 16 Βλ. το υπ αριθμ. 664/2010 βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Αθηνών. 17 Αναλυτικά βλ. Κατσαντώνη Α., Αμέλεια, ό.π., 1963, 49 κ.ε.

19 συνείδηση του έξω κόσμου (α ΠΚ) 18. Δεύτερον, να τελεί σε ορισμένη ψυχική σχέση με το αξιόποινο αποτέλεσμα να ενεργεί δηλαδή με δόλο (α. 27 ΠΚ) ή αμέλεια (α. 28 ΠΚ) και τρίτον, να βρίσκεται σε κατάσταση και υπό συνθήκες που να επιτρέπουν στην έννομη τάξη να αξιώσει από αυτόν τη διατήρηση ή την αποχή από την προσβολή των εννόμων αγαθών (α ΠΚ) 19. Β. Η ΥΠΑΙΤΙΟΤΗΤΑ Ι. Η υπαιτιότητα ως επιμέρους στοιχείο της ενοχής. Όπως αναλύθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, στο πλαίσιο ενός φιλελεύθερου ποινικού συστήματος που τελεί υπό τις εγγυήσεις ενός κράτους δικαίου, για τη θεμελίωση ποινικής ευθύνης δεν αρκεί η τέλεση μιας άδικης πράξης. Απαιτείται περαιτέρω η ύπαρξη ενός υποκειμενικού συνδέσμου ανάμεσα σε όλα τα γνήσια αντικειμενικά στοιχεία του εγκλήματος και τον ψυχοπνευματικό κόσμο του 18 Βλ. Μαγκάκη Γ.-Α., ό.α.π., σελ. 289, 291, Χωραφά Ν., ό.α.π., σελ Πρόκειται για το δεοντολογικό στοιχείο της ενοχής, το άλλως δύνασθαι πράττειν ή το ανθρωπίνως φευκτόν της υπαιτιότητας κατά τη διατύπωση του Χωραφά Ν. βλ. Ελληνικόν Ποινικόν Δίκαιον, Τόμος Πρώτος, Γενικό μέρος, 1943, σελ. 109 επ. «Υπάρχουν περιπτώσεις κατά τας οποίας ο ικανός προς καταλογισμό και υπαιτίως πράξας ευρέθη εις τοιαύτην κατάστασιν συνειδήσεως κατά το χρόνο της πράξης, ώστε δε δυνάμεθα ανθρωπίνως να αναμένωμεν και επομένως νομικώς να αξιώσωμεν από αυτόν συμμόρφωσιν προς τας προσταγάς του δικαίου. Τούτο δύναται να συμβεί είτε α) διότι ο δράστης δεν είχε και δεν ηδύνατο να έχει συνείδησιν του αδίκου χαρακτήρος της πράξεώς του, είτε β) διότι είχε μεν συνείδησιν της αντικοινωνικής σημασίας της πράξεώς του, αλλ αι εξαιρετικαί συνθήκαι, υπό τας οποίας ενήργει, ήσκησαν επ αυτού τοιαύτην ψυχολογικήν πίεσιν, ώστε να υπερτείνη το δύνασθαι του μέσου κοινωνικού ανθρώπου η συμμόρφωσις του δράστου προς τα προσταγάς του δικαίου». Με την άποψη αυτή συντάσσονται οι Ανδρουλάκης Ν, (βλ. Ποινικό Δίκαιο, γενικό μέρος, ό.π., 2006 σελ. 478,479, 509 κ.ε.) και Κατσαντώνης Α., (βλ. Ποινικόν Δίκαιον, ό.π. 1972, σελ. 256, του ιδίου, Αμέλεια, ό.α.π. σελ. 62). Αντίθετος ο Μανωλεδάκης Ι. (βλ. Ποινικό Δίκαιο, επιτομή, ό.π., 2001, σελ. 605 υποσημ. 51), σύμφωνα με τον οποίο στην ανθρώπινη δυνατότητα αποφυγής του αδίκου συμπεριλαμβάνεται μόνο η δυνατότητας επιλογής του δράστη να συμπεριφερθεί σύννομα και όχι η συνείδηση του αδίκου ή η ασύγγνωστη άγνοιά του, που κρίνεται ξεχωριστά και ανεξάρτητα από τις συνθήκες επιλογής. Σύμφωνοι οι Μαγκάκης Γ.-Α. (βλ. Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 1984, σελ. 289) και Γάφος Η., Ποινικόν Δίκαιον, Γενικό μέρος, τόμος Β, 1975, σελ. 329 κ.ε.

20 δράστη, που αποδοκιμάζεται από το δίκαιο επειδή καταδεικνύει είτε την εχθρική στάση του τελευταίου απέναντι στα έννομα αγαθά είτε την κοινωνικά επίμεμπτη αφροντιστία του για τη διατήρησή τους. 20 Ο σύνδεσμος αυτός καλείται υποκειμενική υπαιτιότητα 21 και αποτελεί το θεμέλιο της κρίσης για την ενοχή. Διότι, όπως η πραγμάτωση της αντικειμενικής υπόστασης ενός εγκλήματος ενδεικνύει τον τελικά άδικο χαρακτήρα της πράξης, έτσι και η κατάφαση της υπαιτιότητας ενδεικνύει την τελική ενοχή που συνεπάγεται τον καταλογισμό του δράστη. 22 ΙΙ. Ο δόλος και η αμέλεια ως μορφές υπαιτιότητας Οι μορφές της υπαιτιότητας σύμφωνα με τον ελληνικό ποινικό κώδικα είναι δύο, ο δόλος και η αμέλεια. Με δόλο πράττει, σύμφωνα με τη διάταξη του α 27 παρ.1 ΠΚ, «όποιος θέλει την παραγωγή των περιστατικών που κατά το νόμο απαρτίζουν την έννοια κάποιας αξιόποινης πράξης επίσης όποιος γνωρίζει ότι από την πράξη του ενδέχεται να παραχθούν αυτά τα περιστατικά και το αποδέχεται». Από το νομοθετικό αυτό ορισμό συνάγεται ότι ο δόλος είναι ορισμένης μορφής βουλητικός σύνδεσμος του δράστη με την πράξη του, ο οποίος συγκροτείται από δύο στοιχεία, ένα γνωστικό (διανοητικό) και ένα βουλητικό. 20 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Επιτομή γενικού μέρους, ό.π. 2001, σελ , Ανδρουλάκη Ν., ποινικό Δίκαιο, ό.π σελ , Βαθιώτη Κ., Στοιχεία Ποινικού Δικαίου, Γενικό μέρος,2007 σελ. 233, Παρασκευόπουλου Ν., Θεμέλια, ό.π σελ 228, Μ. Καϊάφα- Γκμπάντι, Το Ποινικό Δίκαιο μεταξύ προστασίας των εννόμων αγαθών και ελευθερίας των πολιτών, 2005, σελ Σύμφωνα με τον Χωραφά ( βλ. Δόλος, ό.π., 1923, σελ. 3-4, του ιδίου, Ποινικόν Δίκαιον, ό.π., 1943, σελ ) η υπαιτιότητα δεν αποτελεί ψυχικό σύνδεσμο, αλλά ψυχική στάση του δράστη προς το αποτέλεσμα. Ο κρατούν για την υπαιτιότητα ορισμός είναι στενότερος του δέοντος, διότι δεν συμπεριλαμβάνει εννοιολογικά τις περιπτώσεις της άνευ συνειδήσεως αμέλειας, κατά τις οποίες ουδείς ψυχικός σύνδεσμος μεταξύ του δράστη και του αποτελέσματος υφίσταται, αντιθέτως, το αξιόμεμπτο έγκειται στην έλλειψη οποιασδήποτε ψυχικής σχέσης με το εγκληματικό γεγονός, ήτοι στη μη πρόβλεψη αυτού. Έτσι και ο Μαγκάκης Γ.-Α., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 1984, σελ Βλ. Μανωλεδάκη Ι, ό.α.π., σελ , Ανδρουλάκη Ν., ό.α.π., σελ. 254.

21 Το γνωστικό στοιχείο του δόλου περιλαμβάνει αφενός τη γνώση της πραγματικότητας κατά το χρόνο τέλεσης της πράξης και αφετέρου την πρόβλεψη των μελλοντικών εξελίξεων και συνεπειών της εν λόγω συμπεριφοράς. Αναφέρεται ρητά μόνον στο εδ. β, γίνεται όμως δεκτό ότι υπονοείται και στο εδ. α 23. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο δράστης ναι μεν επιθυμεί διακαώς την επέλευση του εγκληματικού αποτελέσματος, πλην όμως έχει συνείδηση του ανέφικτου της πραγματώσεως αυτού μέσω της συμπεριφοράς του, βρισκόμαστε ενώπιον απλής ευχής και όχι βούλησης υπό την έννοια του α. 27 ΠΚ 24. Διότι η ποινή του εκ δόλου εγκλήματος στόχο έχει να πλήξει εκείνον που έχοντας επίγνωση της προσφορότητας της πράξης του, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων, να προκαλέσει το αξιόποινο αποτέλεσμα, χρησιμοποιεί την τελευταία ως έλλογο μέσο για την επίτευξή του αποτελέσματος αυτού, και όχι τον εκάστοτε οιωνοσκόπο ή τυχοδιώκτη 25. Το βουλητικό στοιχείο του δόλου περιλαμβάνει τόσο τη βούληση υπό τη στενή του όρου έννοια, ήτοι την επιδίωξη του εγκληματικού αποτελέσματος, όσο και την απλή αποδοχή του 26. Ανάλογα με την ένταση εμφάνισης των δυο αυτών συστατικών του ο δόλος διαβαθμίζεται σε τρία είδη: α) το δόλο επιδίωξης ή δόλο σκοπού ή άμεσο δόλο α βαθμού, ο οποίος καταφάσκεται όταν ο δράστης προβλέπει ως βέβαιη ή πιθανή την επέλευση του εγκληματικού αποτελέσματος και τη θέλει, την επιδιώκει β) τον αναγκαίο δόλο ή άμεσο δόλο β βαθμού, ο οποίος συντρέχει, όταν ο δράστης προβλέπει ως βέβαιη την επέλευση του αποτελέσματος και την αποδέχεται ως αναγκαία συνέπεια του επιδιωκόμενου σκοπού του και γ) τον ενδεχόμενο δόλο, ο 23 Βλ. Χωραφά Ν., Ποινικόν Δίκαιον, ό.π., 1943, σελ. 98, Βαθιώτη Κ., Δόλος, Θεμελίωση και Αποκλεισμός του στο Ποινικό Δίκαιο, 2003, σελ. 20, Μαγκάκη Γ.-Α., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 1984, σελ Βλ. Χωραφά Ν., ό.α.π., σελ Βλ. Ανδρουλάκη, Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 2006, σελ Βλ. Μανωλεδάκη Ι., ό.α.π., σελ. 183, Ανδρουλάκη Ν., ό.α.π., σελ

22 οποίος υφίσταται, όταν ο δράστης προβλέπει ως πιθανή την επέλευση του αποτελέσματος και την αποδέχεται 27. Με αμέλεια πράττει, σύμφωνα με τη διάταξη του α. 28 ΠΚ, «όποιος από έλλειψη προσοχής την οποία όφειλε κατά τις περιστάσεις και μπορούσε να καταβάλλει είτε δεν προέβλεψε το αξιόποινο αποτέλεσμα που προκάλεσε η πράξη του, είτε το προέβλεψε ως δυνατό, πίστεψε όμως ότι δε θα επερχόταν». Από τον ορισμό αυτόν προκύπτει ότι τα είδη της αμέλειας είναι δυο: α) η άνευ συνειδήσεως αμέλεια, η οποία καταφάσκεται όταν ο δράστης λόγω έλλειψης της προσήκουσας προσοχής δεν προβλέπει καν την επέλευση του εγκληματικού αποτελέσματος και β) η ενσυνείδητη αμέλεια, η οποία υφίσταται όταν ο δράστης προβλέπει μεν το αξιόποινο αποτέλεσμα ως ενδεχόμενη συνέπεια της συμπεριφοράς του, αλλά λόγω εσφαλμένης εκτιμήσεως των περιστάσεων πιστεύει ότι αυτό δεν θα επέλθει 28. Η ενσυνείδητη αμέλεια συνορεύει με τον ενδεχόμενο δόλο, γιατί έχουν ως κοινό στοιχείο την πρόβλεψη της πιθανότητας επέλευσης του αποτελέσματος. Συμπίπτουν δηλαδή στο γνωστικό επίπεδο, διαφέρουν όμως ριζικά στο βουλητικό. Η ασυνείδητη αμέλεια πάλι συνορεύει με το casus, γιατί και στις δυο αυτές περιπτώσεις ο δράστης δεν προέβλεψε το ενδεχόμενο πραγμάτωσης του αποτελέσματος. Η διαφορά τους συνίσταται στο ότι στην πρώτη περίπτωση το μοιραίο θα είχε αποφευχθεί, εάν ο δράστης κατέβαλλε την προσήκουσα κατά τις περιστάσεις προσοχή, ενώ στη δεύτερη περίπτωση όση προσοχή κι αν είχε καταβάλλει ο δράστης, δε θα μπορούσε να προβλέψει και να αποφύγει το αποτέλεσμα. Για το λόγο αυτό η άνευ συνειδήσεως αμέλεια αποτελεί μορφή υπαιτιότητας και συνεπάγεται ποινική ευθύνη, ενώ το τυχαίο γεγονός μένει ατιμώρητο Βλ. Μανωλεδάκη Ι., ό.π., σελ Βλ. Ανδρουλάκη Ν., ό.π., σελ σελ Βλ. Χωραφά Ν., Ποινικό Δίκαιο, ό.π. 1943, σελ. 103, του ιδίου, Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 1978,

23 III) Η ιστορική εξέλιξη της έννοιας του δόλου και της αμέλειας. Η σύγχρονη αντίληψη για το δόλο και την αμέλεια δεν αποτελεί δημιούργημα της εποχής μας. Αντιθέτως, αποτελεί προϊόν μιας μακράς ιστορικής εξέλιξης, έτσι ώστε το σημερινό περιεχόμενό τους να είναι το αποτέλεσμα μιας βαθιάς συνειδησιακής και πνευματικής επεξεργασίας 30. Η γνώση της εξελικτικής αυτής διαδρομής της υπαιτιότητας, όπως και όλων των θεσμών που διαπνέουν το ποινικό δίκαιο, είναι χρήσιμη για την πληρότητα της μελέτης, την ασφαλέστερη αντίληψη των σύγχρονων νομοθεσιών και τη διατύπωση κρίσεως επ αυτών 31. Για το λόγο αυτό, στην παρούσα ενότητα επιχειρείται μια σύντομη αναδρομή στους κυριότερους σταθμούς διαμόρφωσης της έννοιας των δυο μορφών υπαιτιότητας, με αφετηρία το αρχαίο ελληνικό δίκαιο και καταληκτικό σταθμό το γερμανικό κοινοδίκαιο. α) Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο γινόταν διάκριση μεταξύ εκούσιου και ακούσιου εγκλήματος 32. Η ακούσια τέλεσης της πράξης τιμωρούνταν ηπιότερα από την εκούσια, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις έμενε ατιμώρητη. Για παράδειγμα, το Αττικό δίκαιο διέκρινε μεταξύ εκούσιου ή εκ προνοίας και ακούσιου φόνου, προβλέποντας για τον μεν πρώτο την ποινή του θανάτου ή της δια βίου εξορίας και δήμευσης της περιουσίας και για τον δεύτερο μόνο την δήμευση της περιουσίας και την εξορία από τη χώρα, με δυνατότητα επιστροφής κατόπιν 30 Βλ. Γάφου Η., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 1975, σελ. 284, Μαγκάκη Γ.-Α., Ποινικό Δίκαιο, ό.π., 1984, σελ Ζησιάδου Ι, Το εξ αμελείας έγκλημα, ό.π., σελ Βλ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, Γ βιβλίο, 1109β, στίχους 30-35, στη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «οι Έλληνες», Αριστοτέλης, Άπαντα, Τόμος 7, 1993, σελ. 144, Χωραφά Ν., Δόλος, ό.π., 1923, σελ. 20, Αλεξιάδου Γ., Αρχαίον Ελληνικόν Δίκαιον, Θεμελιώδεις έννοιαι, Πρώιμοι νομοθεσίαι, 1989, σελ. 36.

24 συγχωρήσεως από τους στενούς συγγενείς του θύματος 33. Η κλοπή, η ψευδορκία, η ύβρης 34, η φαρμακεία, η ιεροσυλία, η μοιχεία, η προδοσία,, η πρόκληση τραύματος κ.ά 35 επέσυραν ποινή μόνον εφόσον τελούνταν εκουσίως. Εκουσίως τελούνταν η πράξη, όταν ο δράστης ενεργούσε με εγκληματική βούληση, με πρόθεση παραγωγής του αποτελέσματος, με διάνοια του αδικήσαι, ακουσίως δε, σε όλες τις λοιπές περιπτώσεις 36. Συνεπώς, αν μεταχειριστούμε σύγχρονους νομικούς όρους, μπορούμε να πούμε ότι η έννοια του δόλου στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο ήταν πολύ στενότερη από τη σημερινή, καθώς ταυτιζόταν με τον δόλο επιδίωξης, σε αντίθεση με την έννοια της αμέλειας, η οποία ήταν πολύ ευρύτερη, περιλαμβάνουσα τόσο τον αναγκαίο όσο και τον ενδεχόμενο δόλο. β) Ρωμαϊκό Δίκαιο. Το βουλητικό στοιχείο διαδραμάτιζε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο για την κατάφαση της ενοχής και στο ρωμαϊκό δίκαιο, με εξαίρεση το δίκαιο των πρώτων χρόνων της ρωμαϊκής εποχής, στο οποίο δέσποζε η αντικειμενική, η εκ του αποτελέσματος ευθύνη του δράστη 37. Ο ρωμαϊκός δόλος, ο λεγόμενος dolus malus, ήτο «η προς το συνιστών την αντικειμενικήν υπόστασιν ωρισμένου 33 βλ. Πλάτωνος, Νόμους Θ, στίχους 866b-e και 867, στη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «οι Έλληνες», Πλάτων, Νόμοι, Τόμος 5, 1992, σελ , Κυριακόπουλου Παναγιώτη, Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, σελ βλ. επίσης, Παπαγεωργίου- Γονατά Σ., Ενδεχόμενος δόλος- Ενσυνείδητη αμέλεια, Μια Τρίτη μορφή υπαιτιότητας ;, σελ. 19, Φιλιππίδη Τ., Μαθήματα Ποινικού Δικαίου, Ειδικό μέρος, τεύχος α, 1979, σελ. 29, Αλεξιάδου Γ., ό.α.π., σελ. 36, Νάκου Γ., Ιστορία Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου, 1991, σελ Βλ. Αριστοτέλους, Ρητορική Α, 1374 α, στίχοι, 10-17, 1377β, στίχοι 3-6. στη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «οι Έλληνες», Αριστοτέλης, Άπαντα, τόμος 28, 1995, σελ Βλ. Χωραφά Ν., Δόλος, ό.π., σελ Βλ. Χωραφά Ν., ό.α.π., σελ Βλ. Χωραφά Ν., ό.α.π., σελ. 11 υποσημ. 1, Ζησιάδου Ι., Το εξ αμελείας έγκλημα, ό.π., σελ. 13, Παπαγεωργίου- Γονατά Σ., Ενδεχόμενος δόλος- ενσυνείδητη αμέλεια, ό.π., σελ. 20.

25 εγκλήματος γεγονός κατευθυνόμενη βούληση του δράστου» 38, η επιδίωξη παραγωγής του εγκληματικού αποτελέσματος, όπως στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο, και αποτελούσε το υποκειμενικό στοιχείο κάθε εγκλήματος. Οποιαδήποτε άλλη ψυχική σχέση του δράστη προς το εγκληματικό γεγονός δεν αποτελούσε δόλο και ως εκ τούτου δεν αρκούσε για την τιμωρία του. Η αμέλεια ταυτιζόταν με το casus fortuitus περιλάμβανε ό,τι δεν ενέπιπτε στην έννοια του dolus malus 39, ήτοι όλες τις περιπτώσεις του κυρίως casus, του τυχαίου δηλαδή συμβεβηκότος, τις περιπτώσεις της επέλευσης του ανεπιθύμητου αποτελέσματος από απροσεξία, τις περιπτώσεις δηλαδή της σημερινής ενσυνείδητης και ασυνείδητης αμέλειας και τις περιπτώσεις του σημερινού αναγκαίου και ενδεχόμενου δόλου. Επειδή στερείτο σημασίας για το ρωμαϊκό ποινικό δίκαιο, δεν γνώριζε διαβαθμίσεις. γ) Βυζαντινό δίκαιο. Ο αναγκαίος και ο ενδεχόμενος δόλος ήταν άγνωστοι και στο Βυζαντινό δίκαιο, στο οποίο η έννοια του εκουσίου, ταυτιζόταν με την επιδίωξη 40. Σε αυτήν επικεντρωνόταν η αυστηρότητα των ποινών για τα σημαντικότερα εγκλήματα κατά της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας, της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας. Ειδικότερα, η Εκλογή των Ισαύρων προέβλεπε ότι «ο φονεύων εκουσίως, οιασδήποτε ηλικίας εστί, ξίφει τιμωρείσθω» (κεφάλαιο 17.45) 41, «οι γόητες και οι φαρμακοί οι επί βλάβη ανθρώπων προσλαλούντες τοις δαίμοσι ξίφει τιμωρείσθωσαν. Οι ποιούντες φυλακτά το δοκείν επ ωφελεία ανθρώπων δια ίδιαν αισχροκέρδειαν δημευόμενοι εξοριζέσθωσαν» (κεφάλαιο ) 42, «ο ληστεύων 38 Χωραφάς Ν., ό.α.π., σελ Βλ. Χωραφά Ν., ό.α.π., σελ. 17, Ζησιάδου Ι., ό.π., σελ Βλ. Παπαγερωγίου- Γονατά Σ., ό.π., σελ Βλ. Τρωιανού Σ., Κεφάλαια Βυζαντινού Ποινικού Δικαίου, 1996, σελ Βλ. Τρωιανού Σ., ό.α.π., σελ. 87.

26 και ενέδρα ποιών και φονεύων, εν ω κρατείται τόπω, φουρκιζέσθω» (κεφάλαιο 17.50) 43. Διαφορετικά ήταν τα πράγματα στο χώρο του Εκκλησιαστικού Δικαίου, όπου η υπαιτιότητα προσελάμβανε υπερβατικό χαρακτήρα. Στο πλαίσιο μιας αμιγώς θρησκευτικής θεώρησης, παν έγκλημα αποδιδόταν στην μεταφυσική επενέργεια των δυνάμεων της κολάσεως, η οποία ελάμβανε χώρα κατόπιν θεϊκής παραχώρησης, λόγω των αμαρτημάτων του δράστη. Η υπαιτιότητα λοιπόν ταυτιζόταν με την ηθική κατάπτωση, με αποτέλεσμα συχνά να εξομοιώνεται ο δόλος με την αμέλεια ή να επιβάλλεται ποινή ακόμη και σε περιπτώσεις που δεν υπήρχε καν αμέλεια 44. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ακούσιας ανθρωποκτονίας. Το Κανονικόν του μοναχού Χριστοφόρου, το Πηδάλιον το Σύνταγμα των Ράλλη- Ποτλή προέβλεπαν για την θανάτωση βρέφους που καταπλακώθηκε από τη μητέρα του κατά τη διάρκεια του ύπνου ότι «και ει μέν εκ ραθυμίας ή ακρασίας των γονέων τούτο συνέβη, φόνω εκουσίω παρείσακται ει δε εξ επιβουλής του αντικειμένου, συγγνώμης το πράγμα άξιον πλην καί τούτο δείτε μετρίων επιτιμίων. Δι ετέρα γάρ πταίσματα η εγκατάλειψις αύτη γέγονεν». Το υπό συζήτηση χωρίο συνοψίζει την πεμπτουσία του ακούσιου φόνου στο δίκαιο της Εκκλησίας. Ο δόλος εξομοιωνόταν με την αμέλεια, δεδομένου ότι η μητέρα που από ραθυμία ή ακρασία επέφερε το θάνατο του τέκνου της, δεν είχε ανθρωποκτόνο βούληση, ενώ για τις περιπτώσεις που έλειπε και η αμέλεια ο θάνατος αποδιδόταν στην επήρεια του διαβόλου, εξαιτίας άγνωστων πταισμάτων της μητέρας, τα οποία δικαιολογούσαν την επιβολή ποινής Βλ. Τρωιανού Σ., ό.α.π., σελ «ουδείς άκων αδικοπραγήσας λογίζεται ανεύθυνος διά τας πράξεις αυτού διότι ουδέν το γινόμενον εν τη ανθρωπίνη ζωή παράγεται εκ τύχης, μοιραίως, αλλά πάντα, αγαθά ή κακά, κατά δύναμιν και παραχώρησιν της ανεξιχνιάστου βουλής της Θείας Προνοίας, τίκτονται», βλ. Πουλή Γ., Η Επίγεια Κόλαση: Το κυρωτικό σύστημα της Εκκλησίας, στο βιβλίο, Έγκλημα και τιμωρία στο Βυζάντιο, σελ. 123 υποσημ. 87, του ιδίου Ο ακούσιος φόνος κατά το Εκκλησιαστικό δίκαιο, 1993, σελ. 99 κ.ε. 45 Βλ. Πουλή Γ., Η Επίγεια Κόλαση, ό.α.π., σελ

27 δ) Το δίκαιο των Ιταλών νομομαθών του μεσαίωνα. Η απαρχή της εξέλιξης της έννοιας του δόλου βρίσκεται στη διδασκαλία των ιταλών νομομαθών του μεσαίωνα, που έμειναν στη ιστορία με την ονομασία «postglossatores». Από τον 13 ο αιώνα και εντεύθεν οι μεταγλωσσογράφοι προσπάθησαν να εκσυγχρονίσουν το ρωμαϊκό δίκαιο προσαρμόζοντάς το στις ανάγκες τις εποχής τους. Στο χώρο της υπαιτιότητας έμειναν αφ ενός μεν πιστοί στο δόγμα ότι για την ύπαρξη εγκλήματος απαιτείται δόλος, εφ ετέρου όμως προχώρησαν σε μια διεύρυνση της έννοιας του dolus malus, προκειμένου να αποφεύγεται το άτοπο της αθώωσης κάθε φορά που ο εκάστοτε δράστης επικαλείτο ότι με την πράξη του δεν επεδίωκε την παραγωγή του εγκληματικού αποτελέσματος, λ.χ. τον θάνατο του θύματος, αλλά απέβλεπε στην πραγμάτωση κάποιου άλλου σκοπού, που είτε δεν ετιμωρείτο από το δίκαιο είτε ετιμωρείτο με πολύ ελαφρότερη ποινή, λ.χ. τον τραυματισμό του φονευθέντος. Η νέα, διευρυμένη έννοια του δόλου περιελάμβανε, εκτός τις περιπτώσεις τις εγκληματικής επιδίωξης, όλες εκείνες τις περιπτώσεις κατά τις οποίες «ο δράστης δεν ήθελε μεν το επελθόν εγκληματικό γεγονός, το γεγονός όμως τούτο ήτο η πιθανή και συνήθης, κατ ακολουθία δε και προβλεπτή συνέπεια άλλης εκ προθέσεως τελούμενης εγκληματικής πράξεως» Το επιχείρημα που χρησιμοποίησαν οι postglossatores για να δικαιολογήσουν την επέκταση των ορίων του δόλου πολύ πέραν της γνήσιας έννοιας του dolus malus, συνίστατο στο ότι στις περιπτώσεις αυτές το βουλητικό στοιχείο κατευθύνεται και προς το μη επιδιωκόμενο βαρύτερο αποτέλεσμα 46. Η πιθανότητα δηλαδή της, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων, επέλευσης του μη επιδιωκόμενου εγκληματικού αποτελέσματος αποτελούσε αμάχητο τεκμήριο για την πρόβλεψη και την αποδοχή του. 46 Βλ. Χωραφά, Δόλος, ό.π., σελ , ιδίως 34, Παπαγεωργίου-Γονατά Σ., Δόλος- Αμέλεια, ό.π., σελ. 22.

28 ε) Το γερμανικό κοινοδίκαιο και η περαιτέρω εξέλιξη της έννοιας του δόλου και της αμέλειας. Η διδασκαλία των ιταλών νομομαθών υιοθετήθηκε από την επιστήμη του γερμανικού κοινοδικαίου, σύμφωνα με τις παραδοχές της οποίας δόλος ήτο η προς το έγκλημα κατευθυνόμενη βούληση του δράστη και καταφασκόταν σε δύο περιπτώσεις αφενός, όταν ο δράστης επεδίωκε το εγκληματικό γεγονός, οπότε γινόταν λόγος για άμεσο δόλο (dolus directus), και αφετέρου, όταν ο δράστης δεν επεδίωκε το επελθόν εγκληματικό γεγονός, επεδίωκε, όμως, κάποιο άλλο εγκληματικό αποτέλεσμα, από την ενέργεια για την επίτευξη του οποίου επήλθε και το πρώτο, το οποίο δεν προέβλεψε μεν, ηδύνατο όμως και συνεπώς όφειλε να προβλέψει, οπότε γινόταν λόγος για έμμεσο δόλο (dolus indirectus) 47. Και ενώ στις περιπτώσεις του dolus directus η εγκληματική βούληση του δράστη ήτο δεδομένη, δε συνέβαινε το ίδιο στις περιπτώσεις του dolus indirectus, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί επιστημονική διαφωνία για τον τρόπο καθορισμού της ψυχικής κατάστασης που έπρεπε να υφίσταται μεταξύ του δράστη και του εγκληματικού αποτελέσματος, ώστε να μπορεί να λεχθεί ότι αυτός όντως το θέλησε, έστω και έμμεσα. Στο σημείο αυτό ακριβώς έγκειται η περαιτέρω εξέλιξη της έννοιας του δόλου. Σταδιακά η επιστήμη άρχισε να κατευθύνεται σε μια περισσότερο υποκειμενική σύλληψη του έμμεσου δόλου, δεχόμενη ότι για την κατάφασή του δεν αρκούσε η αντικειμενική προβλεψιμότητα του βαρύτερου εγκληματικού γεγονότος, αλλά απαιτείτο η πραγματική πρόβλεψή του, γιατί αλλιώς ουδείς ψυχικός σύνδεσμος του δράστη με το αποτέλεσμα θα μπορούσε να διαπιστωθεί. Η θέση αυτή γέννησε μια νέα σειρά επιστημονικών ερίδων σχετικά με τον αναγκαίο από πλευράς του δράστη βαθμό πρόβλεψης του αποτελέσματος, εάν δηλαδή απαιτείτο ο δράστης να το έχει προβλέψει ως πιθανό ή απλώς ως δυνατό ή ενδεχόμενο Βλ. Χωραφά, ό.α.π., σελ , Παπαγεωργίου- Γονατά Σ., ό.α.π., σελ , Βαθιώτη Κ., Δόλος, Θεμελίωση και αποκλεισμός του στο Ποινικό Δίκαιο, 2003, σελ Για όλα τα παραπάνω βλ. αναλυτικά Χωραφά, ό.α.π., σελ , Παπαγεωργίου- Γονατά Σ., ό.α.π., σελ. 23.

29 Η διαφωνία περί του ζητήματος αυτού διακόπηκε στις αρχές του 19 ου αιώνα, όταν φιλελεύθερα πνεύματα ζήτησαν την επιστροφή της έννοιας του δόλου στα όρια του ρωμαϊκού δικαίου. Ο Feuerbach, ως επικεφαλής της κίνησης αυτής, απέκρουε την ύπαρξη του dolus indirectus και δίδασκε ότι δόλος είναι μόνον η ψυχική κατάσταση εκείνου που επιδιώκει το εγκληματικό αποτέλεσμα, ανεξάρτητα από το βαθμό πρόβλεψης του τελευταίου, και αντιστρόφως, η περί του βαθμού πρόβλεψης του αποτελέσματος έριδα καθίσταται άνευ σημασίας για τη διδασκαλία του δόλου, όταν ο δράστης δεν αποσκοπεί στο εγκληματικό γεγονός 49. Η θέση του Feuerbach δεν επικράτησε στη γερμανική επιστήμη, με αποτέλεσμα να επανέλθει στο προσκήνιο ο προβληματισμός για τον απαιτούμενο βαθμό προβλέψεως του εγκληματικού αποτελέσματος, που εμπεριέχεται την έννοια του έμμεσου δόλου. Από τα μέσα του 19 ου αιώνα, μετά από πολλές ταλαντεύσεις και αμφισβητήσεις και υπό την επίδραση της διδασκαλίας των μαθητών του Hengel, άρχισε να παγιώνεται η αντίληψη ότι δόλος είναι η προς την παραγωγή του εγκληματικού αποτελέσματος κατευθυνόμενη βούληση, η οποία υφίσταται όταν ο δράστης επιδιώκει το εγκληματικό αποτέλεσμα ή το προβλέπει ως αναγκαίο ή το προβλέπει ως ενδεχόμενο και το αποδέχεται (ενδεχόμενος δόλος- dolus eventualis) 50. Η έννοια της βούλησης έπαψε να ταυτίζεται με την επιδίωξη και περιλάμβανε πλέον μια γκάμα εσωτερικών διαθέσεων με κοινό παρονομαστή την «εσωτερική επιδοκιμασία», η οποία αποτελούσε τον αδιαμφισβήτητο Ρουβίκωνα της αμέλειας. Κάθε φορά που ο δράστης προέβλεπε το αξιόποινο αποτέλεσμα και το απέρριπτε εσωτερικά η διάγνωση ήταν μονόδρομος: ενσυνείδητη αμέλεια και όχι ενδεχόμενος δόλος 51. Τέλος, όταν ο δράστης δεν προέβλεπε καν το αξιόποινο αποτέλεσμα, μπορούσε όμως να το Βλ. Χωραφά, ό.α.π., σελ. 38. Βλ. Χωραφά, ό.α.π., σελ Βλ. Παπαγεωργίου- Γονατά Σ., ό.α.π., σελ. 28, του ιδίου, Νομικές και κοινωνικές παράμετροι των διάφορων θεωριών για το ζήτημα της διάκρισης μεταξύ αμελούς συμπεριφοράς, μεγάλης αδιαφορίας και ενδεχόμενου δόλου, στο βιβλίο του τομέα Ποινικών και εγκληματολογικών Επιστημών Δ.Π.Θ. Ενδεχόμενος δόλος Ενσυνείδητη αμέλεια Τρίτη μορφή υπαιτιότητας;, Πρακτικά Διημερίδας στο Δικηγορικό Σύλλογο Ρόδου, 3-4 Ιουνίου 2005, σελ

30 προβλέψει και είχε ιδιαίτερη υποχρέωση προς τούτο, βαρυνόταν με άνευ συνειδήσεως αμέλεια. IV) Η ταυτότητα του δόλου και της αμέλειας ως διαθετικών εννοιών. Αν ρίξει κανείς μια προσεκτική ματιά στις διατάξεις του ποινικού μας κώδικα, των ειδικών ποινικών νόμων και της ποινικής δικονομίας, θα διαπιστώσει ότι ο νομοθέτης καταφεύγει πολύ συχνά στη χρήση όρων που περιγράφουν καταστάσεις, οι οποίες δεν είναι άμεσα προσβάσιμες στην εμπειρική παρατήρηση, δεν αναφέρονται δηλαδή σε αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου, αλλά στον εσωτερικό, αθέατο κόσμο του δράστη και γίνονται αντιληπτές μόνο μετά από παρατήρηση των αντιδράσεών του, εφόσον βρεθεί κάτω από ορισμένες συνθήκες. Με άλλα λόγια σε άμεση παρατήρηση δεν υπόκεινται οι ενδιάθετες καταστάσεις του ατόμου, αλλά μόνον τα συμπτώματά τους, οι τρόποι δηλαδή με τους οποίους αυτές εκδηλώνονται. Για παράδειγμα, η επικινδυνότητα του δράστη (α. 13 περ. ζ, 38, 69, 73 παρ 1., 90 παρ.1, 92 ΠΚ, 282 ΚΠΔ), η οποία συνίσταται στην αντικοινωνικότητα και τη ροπή του προς διάπραξη νέων εγκλημάτων στο μέλλον, αν βρεθεί υπό κατάλληλες συνθήκες, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή με τις αισθήσεις μας, αλλά ενδεικνύεται από εμπειρικά δεδομένα όπως η βαρύτητα της πράξης που τέλεσε, ο τρόπος, οι συνθήκες τέλεσης και τα αίτια που τον ώθησαν σε αυτήν 52, η ιδιότητα του κατηγορουμένου ως κατ επάγγελμα εγκληματία (α. 13 στ, 90, 92, 374 περ. ε., 385 παρ. 1, 386 παρ. 3 ΠΚ) ενδεικνύεται από την επανειλημμένη τέλεση της πράξης ή την υποδομή που έχει διαμορφώσει 53, η ιδιοτέλεια (α. 394 παρ. 4, 403 παρ. 1 ΠΚ) από την αποκομιδή άμεσων ή έμμεσων 52 Βλ. ΑΠ 2/2012, δημοσιευμένη στη Νόμος, ΑΠ 210/2012, δημοσιευμένη στη Νόμος, ΠλημμΑθ. 664/2010, ΠοινΧρ σελ. 380, ΠλημμΛευκ. 223/2005, δημοσιευμένη στη Νόμος, ΑΠ 52/1982, ΠοινΧρ 1982 σελ. 774, ΑΠ 440/1982, ΠοινΧρ σελ Σε υπόθεση εμπορίας ναρκωτικών ως υποδομή, που ενδεικνύει τη πρόθεση επανειλημμένης τέλεσης με σκοπό τον πορισμό εισοδήματος, κρίθηκε η μίσθωση διαμερισμάτων προς αποθήκευση των ουσιών, η χρήση ηλεκτρονικής ζυγαριάς ακριβείας και η κατοχή μεγάλης ποσότητας βλ. ΑΠ 2/2012, δημοσιευμένη στη νόμος. Βλ. επίσης Μυλωνόπουλου Χ., Διαθετικές έννοιες και Ποινικό Δίκαιο, Υπεράσπιση 1993, σελ. 245, 246, 248.

31 οικονομικών ωφελημάτων κ.ο.κ Οι έννοιες αυτές ονομάζονται διαθετικές και το χαρακτηριστικό τους είναι ότι αποδίδουν κατά κύριο λόγο τάσεις, κλίσεις ή ικανότητες των ενεργούντων υποκειμένων. Γι αυτό και ως γενικό χαρακτηριστικό των διαθέσεων τονίζεται η περιληπτική απόδοση αυτού που τείνει να συμβαίνει ως τρόπος αντίδρασης ενός προσώπου κάτω από ορισμένες συνθήκες 56. Συνεπώς, διαθετικές έννοιες αποτελούν αναμφισβήτητα όλες όσες ανάγονται στην προσωπικότητα ενός ατόμου. Το ερώτημα που ανακύπτει είναι εάν στο γένος των διαθετικών εννοιών μπορούν να συμπεριληφθούν και στοιχεία, όπως ο δόλος και η αμέλεια, που εκφράζουν μεν την ύπαρξη μιας εσωτερικής κατάστασης, η οποία όμως δεν συνδέεται απαραίτητα με τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα. Διότι η υπαιτιότητα αποτελεί την ψυχική στάση του δράστη απέναντι στη συγκεκριμένη πράξη του και το αποτέλεσμά της, χωρίς να συνιστά απαραίτητα έκφραση του φρονήματος ή της προσωπικότητάς του. Όπως είναι γνωστό, πολλές φορές οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με τρόπο που δεν εναρμονίζεται με το χαρακτήρα τους. Ο γενικά αμελής και απρόσεκτος άνθρωπος, μπορεί κάποτε να επιδείξει ιδιαίτερη επιμέλεια και προσοχή, αλλά και αντίστροφα ο γενικά επιμελής και προσεκτικός να επιδείξει αφροντιστία 57. Ο γενικά νομοταγής, που φροντίζει για τη διατήρηση των έννομων αγαθών μπορεί κάποτε 54 ΑΠ 384/2012, δημοσιευμένη στη Νόμος, ΑΠ 1034/2010, δημοσιευμένη στη Νόμος, ΑΠ 447/2008, ΠοινΛογ σελ , 248. Για όλα τα παραπάνω βλ. αναλυτικά Μυλωνόπουλου Χ., ό.π., Υπεράσπιση 1993, σελ. 245, 56 Καϊάφα- Γκμπάντι Μ., Εξωτερική και εσωτερική αμέλεια στο ποινικό δίκαιο, 1994, σελ. 172, 187, Μυλωνόπουλου Χ., ό.α.π., σελ Εν προκειμένω αξίζει να σημειωθεί ότι από διαθετικούς προσδιορισμούς συνοδεύονται όχι μόνον οι ανθρώπινες ιδιότητες, αλλά και οι ιδιότητες πραγμάτων και καταστάσεων, π.χ. η επικίνδυνη για τη ζωή των εργατών λειτουργία εγκαταστάσεων (α. 275 ΠΚ), η εκρηκτικότητα της ύλης (α. 272 ΠΚ), αναλυτικά βλ. Μυλωνόπουλου Χ., ό.α.π., σελ. 249, Καϊάφα- Γκμπάντι Μ., ό.α.π., σελ. 172 υποσημ. 135, Σοφού Θ., Ενδεχόμενος δόλος και βαρειά αμέλεια, Η αξιολογική σχέση διαβάθμισης των δυο μορφών υπαιτιότητας, 2008 σελ. 87κ.ε. 57 Καϊάφα- Γκμπάντι Μ., ό.α.π., σελ υποσημ. 193, 240.