ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΝΕΚΡΩΝ ΔΥΣΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΥΔΑΤΙΝΗΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΣ». ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ- ΚΑΣΤΑΝΙΔΟΥ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΡΑΤΖΑ ΑΜ: 684 1

2 Ἡ λαμαρίνα!... Ἡ λαμαρίνα ὅλα τὰ σβήνει. Μᾶς ἕσφιξε τὸ Kuro Siwo σὰ μία ζώνη κι ἐσὺ κοιτᾶς ἀκόμη πάνω ἀπ τὸ τιμόνι, πῶς παίζει ὁ μπούσουλας καρντίνι μὲ καρντίνι. Kuro Siwo, Ν. Καββαδίας 2

3 Πίνακας περιεχομένων Πίνακας περιεχομένων...3 Ευχαριστίες...7 Εισαγωγή...8 ΜΕΡΟΣ Α. Η διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια στα πολύνεκρα δυστυχήματα στο πλαίσιο της συγκοινωνίας...12 Ι. Η διεύρυνση της έννοιας της αποδοχής στον ενδεχόμενο δόλο στα εγκλήματα βλάβης

4 i. Η ερμηνευτική διεύρυνση από τη νομολογία...12 ii. Οι θεωρίες για τη διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια...16 α. Βουλητικές θεωρίες...19 β. Γνωστικές θεωρίες (θεωρίες της παραστάσεως)...23 γ. Η θεωρία της αποδοχής. Το άρθρο 27 Π.Κ...31 δ. Εναλλακτικές προτάσεις :α) Βαρεία αμέλεια β) Αδιαφορία...34 ε. Ενδείκτες και αντενδείκτες του δόλου...35 iii. Συμπέρασμα...39 II. Η νομοθετική αντιμετώπιση του προβλήματος...43 i. Ο νόμος 3346/ ii. Η θέση του νομοθέτη για το περιεχόμενο του ενδεχόμενου δόλου...44 iii. Αξιολόγηση...45 ΜΕΡΟΣ Β. Η ποινική αντιμετώπιση των πολύνεκρων δυστυχημάτων...51 Ι. Το νομικό πλαίσιο που εφαρμόζεται στις περιπτώσεις διατάραξης της συγκοινωνίας...51 i. Τα εγκλήματα διατάραξης της ασφάλειας των συγκοινωνιών στον ΠΚ...53 α. Έννομο αγαθό...55 β. Αντικειμενική Υπόσταση άρθρων 290 και 291 παρ. 1 Π.Κ Υποκείμενο τέλεσης Η έννοια της διατάραξης Αντικείμενο διατάραξης Η έννοια του κινδύνου Ο κοινός κίνδυνος Αποτέλεσμα δυνατότητας κινδύνου ) που να μπορεί να προκύψει κοινός κίνδυνος σε ξένα πράγματα ) από την πράξη να μπορεί να προκύψει κίνδυνος για άνθρωπο ) από την πράξη να μπορεί να προκύψει κίνδυνος για άνθρωπο και τελικά να επήλθε θάνατος Κίνδυνος και αυτοδιακινδύνευση Αιτιώδης συνάφεια Τέλεση με παράλειψη Απόπειρα Συμμετοχή...91 γ. Άρθρο 291 παρ. 3 και 4 Π.Κ...92 δ. Διάκριση πράξεων διατάραξης της συγκοινωνίας με δυνατότητα κοινού κινδύνου από τις πράξεις που προκαλούν βλάβη ορισμένης μονάδας εννόμου αγαθού

5 ε. Υπαιτιότητα...99 ii. Κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα. Το άρθρο 277 Π.Κ α. Βασικά χαρακτηριστικά β. Αντικειμενική Υπόσταση γ. Τρόπος τέλεσης της πράξης δ. Υποκειμενική Υπόσταση ε. Απόπειρα - Συμμετοχή iii. Έκθεση iv. Συρροή ΙΙ. Κατανομή ποινικής ευθύνης περισσότερων εμπλεκόμενων στη διαδικασία διενέργειας της υδάτινης συγκοινωνίας προσώπων i. Η ευθύνη του πληρώματος ii. Η ευθύνη των υπαλλήλων iii. Η ευθύνη των φυσικών προσώπων διοικούντων τις εταιρείες α. Η ποινική ευθύνη β. Η διοικητική ευθύνη III. Συσχετισμός με το Σχέδιο του νέου Ποινικού Κώδικα ΜΕΡΟΣ Γ. Η Ελληνική νομολογία I. Το ναυάγιο του πλοίου Σάμινα i. Παραπομπή στο ακροατήριο α. 71/2002 Βούλευμα του Εφετείου Αιγαίου β. ΑΠ 500/2003 σε ΠοινΔ/νη 2003 σελ. 759 επ γ. 1661/2004 ΑΠ (ΠΟΙΝΛΟΓ 2004/2167, ΠΟΙΝΔ/ΝΗ 2004/1220) δ. 1055/2005 ΑΠ (Δ/ΝΗ 2005/1605) ε. Παρατηρήσεις ii. Αποφάσεις κατόπιν παραπομπής στο ακροατήριο α. 143/2006 ΕΦ ΠΕΙΡ (ΠΟΙΝΔ/ΝΗ 2006/1127) β. 1530/2008 ΑΠ (ΠΟΙΝΔ/ΝΗ 2008/1148, ΠΕΙΡΝΟΜ 2009/64) γ. 4/2010 ΑΠ (ΠΟΙΝΔ/ΝΗ 2010/954) δ. Παρατηρήσεις: II. Σχολιασμός νομολογίας που αφορά σε ναυτικά ατυχήματα i. ΑΠ 1153/2000 σε ΠοινΔικ 2001 σελ. 9 επ ii. ΑΠ 1369/2001 σε Συμβούλιο ΠοινΧρ 2002 σελ. 595 επ iii. ΑΠ 1441/2002 σε ΠοινΧρ 2003 σελ. 149 επ iv. ΑΠ 1611/2003 σε ΠοινΛογ 2003 σελ επ. (Το ναυάγιο του πλοίου Δύστος)

6 v. 1510/2013 ΑΠ σε ΙII. Νομολογία ως προς τη διάκριση δόλου αμέλειας i. Αποφάσεις ως προς το δόλο α. Αποφάσεις που τείνουν στις βουλητικές θεωρίες β. Αποφάσεις που τείνουν στις γνωστικές θεωρίες: V. Νομολογία για τη διατάραξη των συγκοινωνιών και για την πρόκληση ναυαγίου Ποινικές αποφάσεις: α. Οδική συγκοινωνία β. Εναέρια συγκοινωνία γ. Σιδηροδρομική συγκοινωνία δ. υδάτινη συγκοινωνία ε. Νομολογία για τη διατάραξη συγκοινωνιών και για τη πρόκληση ναυαγίου από αμέλεια στ. Νομολογία για την ευθύνη υπαλλήλου ζ. Πολιτικές Διοικητικές αποφάσεις: η. Νομολογία για γενικές έννοιες (δόλος, κίνδυνος, αμέλεια): Τελικές σκέψεις Αρθρογραφία Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο ολοκλήρωσης των Μεταπτυχιακών μου Σπουδών στον Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ., υπό την επίβλεψη και την πολύτιμη βοήθεια της Καθηγήτριας Κας Ελισάβετ Συμεωνίδου- Καστανίδου. Στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου εκφράζω θερμές ευχαριστίες για την καθοδήγηση και την ψυχική υποστήριξη που μου προσέφερε, χωρίς τις οποίες η παρούσα εργασία δε θα είχε ολοκληρωθεί. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τις αγαπημένες μου φίλες 6

7 Κατερίνα, Σταυρούλα και Αργυρώ και τον αδελφό μου Μαργαρίτη, όπως επίσης την κα Ανθίππη Ζαννάρα για τη σπουδαία υποστήριξή τους (και την ανοχή τους!) στην προσπάθειά μου. Χίος, 23 Δεκεμβρίου 2014 Εισαγωγή Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η αντιμετώπιση των πολύνεκρων δυστυχημάτων στο πλαίσιο της διεξαγωγής της συγκοινωνίας από την ποινική επιστήμη και την ελληνική νομολογία. Πιο συγκεκριμένα, στην παρούσα εργασία εξετάζεται το ζήτημα της διάκρισης του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια, σε συνάρτηση με τη «νομολογιακή έκρηξη» του περιεχόμενου 7

8 του ενδεχόμενου δόλου, που σημειώθηκε τη δεκαετία Έμφαση δίνεται στην αξιολόγηση της πρόκλησης πολύνεκρων ατυχημάτων κατά τη διεξαγωγή της υδάτινης συγκοινωνίας. Ειδικότερα η ελληνική ναυτιλία, πάντα πρωταγωνίστρια της παγκόσμιας ναυτιλίας 1 και κινητήρια δύναμη της ελληνικής οικονομίας 2, μας προσέφερε απλόχερα ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας αγαθά αλλά και διαύλους επικοινωνίας προς μία αμφίδρομη ανταλλαγή στοιχείων του πολιτισμού με τον υπόλοιπο κόσμο. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να σημειωθεί, ότι μία αιτία για την οποία ιδίως η Ελλάδα πρέπει οπωσδήποτε να λαμβάνει μέριμνα και να ασκεί εντατικό έλεγχο στην ασφάλεια των συγκοινωνιακών μέσων αυτής και ιδίως της δια θαλάσσης συγκοινωνίας, είναι το γεγονός ότι η χώρα απαρτίζεται από ένα πλούσιο νησιωτικό πλέγμα, το οποίο σφύζει από οικονομική και πολιτιστική δραστηριότητα, οι δε κάτοικοι ακόμη και των πιο απομονωμένων μελών αυτού του πλέγματος παραμένουν εκεί και τα υποστηρίζουν μεταγγίζοντάς τους τη ζωή υπενθυμίζοντας σε όλους ότι αποτελούν σημαντικό κομμάτι της πατρίδας μας και θα πρέπει να τους στηρίξουμε στην προσπάθειά τους να μην εγκαταλείψουν τον τόπο τους 3. Γίνεται αντιληπτό, ότι οι μόνιμοι κάτοικοι αυτών των νησιών, έχουν απόλυτη ανάγκη και κάνουν σταθερά χρήση της δια θαλάσσης συγκοινωνίας 4 προκειμένου να συνδεθούν με τα λοιπά μέρη της χώρας. Συνεπώς είναι ιδιαίτερα σημαντικό, σε μια χώρα που ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού της μεταφέρεται από την πόλη που κατοικεί σε μια άλλη πόλη κυρίως δια θαλάσσης, να λαμβάνεται μέριμνα για την ασφαλή διεξαγωγή της υδάτινης συγκοινωνίας. Έτσι, ποικίλες είναι οι αναφορές στην ιδιαίτερη κοινωνική και οικονομική χρησιμότητα της ανάπτυξης των μέσων συγκοινωνίας, αλλά και της ανάπτυξης των 1 Στη λίστα των 100 ισχυρότερων προσωπικοτήτων της ναυτιλίας για το 2014 βρίσκονται 14 έλληνες επιχειρηματίες. Βλ. Δυστυχώς, η ανάπτυξη αυτή της επιχειρηματικής δραστηριότητας δε συνοδεύεται από αντίστοιχη πορεία της εργασιακής απασχόλησης των ελλήνων ναυτικών. Βλ. 2 Βλ. ενδιαφέροντα στατιστικά στοιχεία για τη χωρητικότητα του υπό ελληνική σημαία στόλου 3 Οι συνθήκες διαβίωσης σε απομονωμένους νησιωτικούς τόπους είναι δύσκολες, η δε επικινδυνότητα στα μέσα συγκοινωνίας αποτελεί καθημερινότητα για τους μόνιμους κατοίκους των τόπων αυτών. Βλ. ενδεικτικά 4 Πέρα από τη χρήση της υδάτινης συγκοινωνίας προκειμένου να συνδεθούν με τους λοιπούς νομούς της Ελλάδος, στα ελληνικά νησιά η ναυτοσύνη αποτελεί ακόμη και σήμερα σπουδαία επαγγελματική διέξοδο βλ. Ράγκος Γ Οι ναυτικές εταιρείες του ν. 959/1979 με έδρα τη Χίο σε Ναυτική Εταιρία Σύγχρονα Ζητήματα Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 199 επ. 8

9 κινδύνων που απορρέουν από τη διεξαγωγή τους 5. Χαρακτηριστικά, η Ψαρούδα Μπενάκη το έτος 1965 στο σχετικό σύγγραμμα της 6, κάνει λόγο για «μάστιγα του ανθρώπινου βίου, μίαν αστείρευτον πηγήν προσβολών». Ιδίως στο πεδίο της υδάτινης συγκοινωνίας, με αφορμή το πολύ πρόσφατο δυστύχημα του Norman Atlantic συνειδητοποιούμε, μέσα από στιγματιστικές εμπειρίες, ότι οι κίνδυνοι που απορρέουν από το συνδυασμό των στοιχείων του ύδατος και της φωτιάς, επιτείνουν την αίσθηση του ακατανίκητου του φυσικού παράγοντα. Αξιοσημείωτο είναι, ότι σύμφωνα με τα στοιχεία της Πυροσβεστικής 7, κάθε χρόνο στην Ελλάδα σημειώνονται περίπου 5 ως 15 πυρκαγιές σε πλοία, αλλά και περίπου 800 ως πυρκαγιές σε ΙΧ και φορτηγά - παρκαρισμένα, εν μέση οδώ, σε πλοία και άλλα σημεία. Για την πρόληψη των κινδύνων στο πλαίσιο της υδάτινης συγκοινωνίας, ο IMO (Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός) επιδιώκει τη συνεχή βελτίωση της νομοθεσίας που αφορά στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας. Ήδη, κατόπιν του πρόσφατου δυστυχήματος του Norman Atlantic, ο Γενικός Γραμματέας του IMO 8 πρότεινε στα κράτη-μέλη του ΙΜΟ να προχωρήσουν σε αναθεώρηση των υφιστάμενων προτύπων ασφάλειας που αφορούν τα επιβατικά πλοία έτσι ώστε το θέμα να συζητηθεί στην Maritime Safety Committee που θα συνεδριάσει τον Ιούνιο του Επιπλέον, αναφερόμενος στην παράνομη μετακίνηση μεταναστών υπό συνθήκες κινδύνου, ανέφερε ότι επίκειται ειδική συνεδρίαση το Μάρτιο του 2015, όπου θα συζητηθεί το θέμα των μέτρων αντιμετώπισης των «διακινητών ανθρώπινων ψυχών» δια θαλάσσης. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο το γεγονός, ότι η δημιουργία κινδύνων στο χώρο της θάλασσας, η πραγμάτωση των οποίων οδήγησε σε συγκλονιστικές καταστροφές, έχει παρουσιάσει τεράστια κλιμάκωση στην ποινική της αξιολόγηση κατά περίπτωση και διεθνώς. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς, ότι στην Ιταλία για το ναυάγιο του Costa Concordia το 2012 όπου έχασαν τη ζωή τους 32 5 Οι κίνδυνοι αυτοί, εμφανίζουν μια δυναμική ικανή να προκαλέσει ζημιογόνα αποτελέσματα για τα αγαθά του ανθρώπου. Πέρα όμως από την επικινδυνότητα που συνδέεται με τη φύση του εγχειρήματος του να «δαμάσει» κανείς τη θάλασσα, ο κίνδυνος έχει απασχολήσει τα νομικά χρονικά και υπό το μανδύα της «κερκόπορτας», για την ηθελημένη από τον άνθρωπο προσβολή εννόμων αγαθών, όπως για παράδειγμα με τη μορφή της απάτης περί της ασφάλειας. Έτσι, ήδη από το 1683 καταγράφεται η εκτέλεση με ξίφος πλοιάρχου, ο οποίος ομολόγησε ότι σε συνεργασία με κάποιον έμπορο, βύθισε το πλοίο και του ζήτησε χωρίς να το δικαιούται αποζημίωση για το εμπόρευμα που μετέφερε. Βλ. Τριανταφύλλου Γ. Ποινικά Ζητήματα στη σύμβαση θαλάσσιας ασφάλισης: Η χρήση απατηλών μέσων για την είσπραξη ασφαλιστικής αποζημίωσης Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, Σχολή Επιστημών της Διοίκησης Πανεπιστημίου Αιγαίου Ναυτιλία και θαλάσσια ασφάλιση Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007 σελ. 291 επ. 6 Βλ. Ψαρούδα Μπενάκη Α. Η ποινική ευθύνη εκ των κυκλοφοριακών παραβάσεων Βασικαί αρχαί του κυκλοφοριακού ποινικού δικαίου Αφοί Π. Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 1965 σελ. 9 7 Βλ. με αφορμή την πυρκαγιά που ξέσπασε στο Norman Atlantic την ενδιαφέρουσα ανάλυση

10 άνθρωποι ο πλοίαρχος κατηγορήθηκε για ανθρωποκτονία εξ αμελείας και εγκατάλειψη, πράξεις για τις οποίες οι συνήγοροι υπεράσπισής του ανακοίνωσαν ότι θα ζητήσουν συμβιβασμό με καταδίκη του πελάτη τους σε φυλάκιση μερικών ετών, τη στιγμή που στην Κορέα στην περίπτωση του ναυαγίου του Sewol τον Απρίλιο του 2014 με 304 απώλειες ανθρώπινων ζωών, στην πλειοψηφία τους μαθητών, το δικαστήριο της Γκουανγκτζού καταδίκασε σε ποινή κάθειρξης 36 ετών τον πλοίαρχο για πράξεις τελεσθείσες από αμέλεια και σε ποινές κάθειρξης 15 έως 30 ετών τα υπόλοιπα 14 μέλη του πληρώματος. Η παρούσα εργασία αρχικά πραγματεύεται τον προβληματισμό που δημιουργήθηκε στο χώρο ελληνικού ποινικού δικαίου σε σχέση με τη διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια, κατά την αξιολόγηση των πολύνεκρων ατυχημάτων κατά τη διεξαγωγή της συγκοινωνίας και παρουσιάζονται συνοπτικά οι κυριότερες θεωρίες που υποστηρίχθηκαν στον ελληνικό χώρο ως προς το περιεχόμενο του ενδεχόμενου δόλου. Αναφορά γίνεται επίσης στη νομοθετική τροποποίηση που έλαβε χώρα το έτος 2005 σε σχέση με τη συρροή και την προσωρινή κράτηση όταν τελείται το έγκλημα της ανθρωποκτονίας από αμέλεια κατά συρροή. Στη συνέχεια επιχειρείται μια ανάλυση των άρθρων του Ποινικού μας Κώδικα, στα οποία υπάγονται οι συμπεριφορές που προκαλούν διατάραξη στη διεξαγωγή της συγκοινωνίας, κατά τρόπο που προκαλεί κάποιον άξιο ποινικής ενασχόλησης κίνδυνο. Επίσης, θα επιχειρηθεί μία διερεύνηση τυχόν ποινικών ευθυνών που ανακύπτουν στα πρόσωπα των παραγόντων που συνδέονται στενά με τη διαδικασία διεξαγωγής της υδάτινης συγκοινωνίας όπως είναι το πλήρωμα του πλοίου, οι υπάλληλοι στα υπηρεσιακά καθήκοντα των οποίων εντάσσεται ο έλεγχος της ασφάλειας των θαλάσσιων ταξιδιών και τέλος οι εκπρόσωποι των ναυτιλιακών εταιρειών, οι οποίοι ασκούν εξουσίες και λαμβάνουν εν τοις πράγμασι αποφάσεις οι οποίες αφορούν στην ασφαλή διενέργεια της συγκοινωνίας δια των πλοίων τους. Τέλος, θα επιχειρηθεί μια ενδεικτική αναφορά στην ελληνική νομολογία, κυρίως σε σχέση με την αντιμετώπιση ναυτικών δυστυχημάτων, ώστε να σκιαγραφηθεί η γενική τάση υπαγωγής των περιστατικών αυτών σε ποινικές διατάξεις αλλά και να αναδειχθεί η ουσιαστική χρησιμότητα (ή και αναγκαιότητα) των τροποποιήσεων των σχετικών διατάξεων, στο πλαίσιο του ευρύτερου διαλόγου που έχει εκκινήσει σε σχέση με το κυοφορούμενο σχέδιο του Νέου Ποινικού Κώδικα. Η παρούσα εργασία στόχο έχει να οδηγηθεί σε κάποια συμπεράσματα σε σχέση με την αντιμετώπιση των πολύνεκρων δυστυχημάτων ιδίως στο πλαίσιο της υδάτινης 10

11 συγκοινωνίας - από την ελληνική ποινική επιστήμη και νομολογία, ώστε να επισημανθούν δυσχερή σημεία στην υπαγωγή των εν λόγω περιπτώσεων σε ποινικές διατάξεις οι οποίες αποκρυσταλλώνουν το μέγεθος της απαξίας και της ενοχής των εμπλεκόμενων προσώπων σε σχέση με το εγκληματικό αποτέλεσμα και να αναδειχθούν τυχόν χρήσιμες ασφαλιστικές δικλείδες για την ορθή, σύμμετρη και ανεπηρέαστη από εξωγενείς παράγοντες απόδοση της ποινικής δικαιοσύνης. ΜΕΡΟΣ Α. Η διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια στα πολύνεκρα δυστυχήματα στο πλαίσιο της συγκοινωνίας. Ι. Η διεύρυνση της έννοιας της αποδοχής στον ενδεχόμενο δόλο στα εγκλήματα βλάβης i. Η ερμηνευτική διεύρυνση από τη νομολογία Περίπου στις παρυφές του 2000, παρατηρήθηκε το φαινόμενο, όταν συνέβαιναν ατυχήματα με πολλούς παθόντες, δηλαδή με απώλεια πολλών ανθρώπινων ζωών αλλά και με σωματικές βλάβες, η νομολογία παρακάμπτωντας τα άρθρα του ποινικού μας κώδικα που αφορούσαν στη διατάραξη των συγκοινωνιών (άρθρα

12 και 291 Π.Κ.), τα οποία κάλυπταν την πρόκληση δυνατότητας κοινού κινδύνου - να προσφεύγει απευθείας στις επιμέρους προσβολές βλάβης των ατομικών αγαθών κατά συρροή και μάλιστα με την αναγνώριση ενδεχόμενου δόλου ως προς την υπαιτιότητα 9. Η αιτία για την οποία η νομολογία ακολουθούσε αυτή την οδό, ήταν το γεγονός ότι είχε προσανατολισμό στο απτό και προφανές αποτέλεσμα της βλάβης των αγαθών 10, για παράδειγμα στην αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής. Έτσι, με δεδομένο ότι η πράξη την οποία καλείται να τιμωρήσει είναι η θανάτωση μεγάλου αριθμού ανθρώπων, δηλαδή η ανθρωποκτονία κατά συρροή, με κάποια επικίνδυνη συμπεριφορά, έπρεπε περαιτέρω η νομολογία να αξιολογήσει, εάν η πράξη είχε τελεστεί από αμέλεια ή ενδεχόμενο δόλο, εάν έπρεπε να υπαχθεί με άλλα λόγια στο άρθρο 302 ή στο άρθρο 299 Π.Κ., στοιχείο κομβικής σημασίας, πρωτίστως για το χαρακτηρισμό της πράξης ως πλημμέλημα ή κακούργημα. Το πρώτο «ανησυχητικό» συμβάν που παρατηρήθηκε και σχολιάστηκε από το νομικό κόσμο, ήταν μία παραγγελία της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου το έτος , προς τους προϊσταμένους των Εισαγγελιών Πρωτοδικών, η οποία αφορούσε σε ένα θανατηφόρο τροχαίο ατύχημα και ζητούσε τότε ο Εισαγγελέας, να κινηθεί η δίωξη σε βάρος του κατηγορουμένου για ανθρωποκτονία με ενδεχόμενο δόλο. Μέχρι τότε, στα τροχαία ατυχήματα εφαρμοζόταν το άρθρο 302 Π.Κ.. Αργότερα, με αφορμή το σεισμό της , παρενέβη ο Υπουργός Δικαιοσύνης και ενώ αρχικά είχαν ασκηθεί διώξεις για ανθρωποκτονίες εξ αμελείας, παρήγγειλε την άσκηση διώξεων για ανθρωποκτονία από πρόθεση με ενδεχόμενο δόλο. Στη συνέχεια, κινήθηκαν 9 Βλ. Καϊάφα Γκμπάντι Μ. Εμβάθυνση στην ποινική νομολογία Β Έκδοση Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2009 σελ. 104 επ. 10 Γι αυτό, άλλωστε και δεν συναντώνται αποφάσεις στη νομολογία, που να αφορούν στη διατάραξη της συγκοινωνίας, χωρίς να έχει σημειωθεί κάποια βλάβη, δηλαδή ένας τραυματισμός ή μια θανάτωση. Η διακινδύνευση αορίστου αριθμού αγαθών, ως μέγεθος προσβολής, δε φαίνεται από μόνη της να απασχολεί τη νομολογία. Το αριθμητικό πλεόνασμα, των πράξεων διακινδύνευσης, σε σχέση με τις πράξεις βλάβης των αγαθών, το επισημαίνει η Ψαρούδα Μπενάκη Βλ. Ψαρούδα Μπενάκη Α. ό.π. σελ.50 επ. 11 Βλ. υπ αριθμ. 3082/ παραγγελία του Προϊσταμένου της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών Χαραλαμπάκης Α Δόλος αμέλεια: ένα πρόβλημα πέρα από το ποινικό δίκαιο ΠοινΧρ 1995, σελ. 1190, ο οποίος υπογραμμίζει στην αιτιολογία της παραγγελίας για κίνηση της δίωξης με ανθρωποκτόνο δόλο, ότι αυτή επικαλέστηκε τον έντονα αντικανονικό χαρακτήρα της συμπεριφοράς του οδηγού, προκειμένου να πείσει για την υψηλή πιθανολόγηση του ενδεχομένου θανάτωσης και άρα την αποδοχή του ενδεχομένου επέλευσης του θανάτου από το δράστη. Επίσης, εντύπωση προκαλεί, ότι η παραγγελία, συγκαταλέγει στις ενδείξεις, ότι ο κατηγορούμενος αντιλαμβανόταν το ενδεχόμενο του βλαπτικού αποτελέσματος, το γεγονός ότι παρελθοντικά είχε συμμετάσχει σε ένα θανατηφόρο ατύχημα. Βλ. Μυλωνόπουλου Χ. Ενδεχόμενος δόλος και fuzzy logic Μια προσπάθεια διαθετικής ανάλυσης ΠοινΛόγος2003 σελ.45 επ και Χαραλαμπάκης Α.Η υπαιτιότητα ως «εργαλείο» αντεγκληματικής πολιτικής ΠοινΧρ 2004 σελ. 682 επ. και Βλ. και Τσιρίδης Π. Ο ενδεχόμενος δόλος θεωρία και πρακτική ΠοινΧρ 2002 σελ. 961 επ. Παπαγεωργίου Γονατάς Σ. Ο ενδεχόμενος δόλος: Δογματικές ιδιαιτερότητες και κοινωνικές παράμετροι ΠοινΧρ 2003 σελ. 163 επ.. Βλ. και Καϊάφα Γκμπάντι Μ. Εμβάθυνση στην ποινική νομολογία ό.π. σελ.104 και Μυλωνόπουλου Χ. Εφαρμογές Ποινικού Δικαίου Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 1997 σελ. 55 επ. 12 Βλ. Χαραλαμπάκη Α. Η υπαιτιότητα ως «εργαλείο» αντεγκληματικής πολιτικής ΠοινΧρ 2004 σελ Και Τσιρίδης Π. ό.π. σελ. 961 επ. 12

13 διώξεις για ανθρωποκτονία από πρόθεση με ενδεχόμενο δόλο σε διάφορες περιπτώσεις πολύνεκρων ατυχημάτων είτε κατάρρευσης κτηρίων, είτε τροχαίων είτε ναυτικών ατυχημάτων. Εκείνο που ήθελε η νομολογία να αποφύγει, ήταν να χαρακτηριστούν οι κρινόμενες πράξεις ως πλημμελήματα, κατ άρθρον 302 Π.Κ., ώστε αφενός να μπορούν να επιβληθούν ποινές οι οποίες να ανταποκρίνονται στην απαξία του αποτελέσματος και να ικανοποιηθεί το κοινό αίσθημα, αφετέρου να είναι εφικτή η επιβολή προσωρινής κράτησης, πιθανότατα και πάλι με στόχο την εκτόνωση του κοινού αισθήματος. Άλλος ένας παράγοντας πίεσης, από τις συνέπειες του χαρακτηρισμού της πράξης ως πλημμέλημα ή ως κακούργημα, ήταν η παραγραφή αυτής. Έτσι, η αναταραχή στην κοινή γνώμη, η οποία τροφοδοτούνταν σε μεγάλο βαθμό από τα ΜΜΕ 13, εξαιτίας του αποτελέσματος που επέφερε η εγκληματική πράξη, έπρεπε να κατευναστεί με κάποιο τρόπο. Στην περίπτωση της κατάρρευσης κτηρίων, για παράδειγμα, εάν η κατασκευή τους είχε γίνει πριν πολλά χρόνια, ελλόχευε ο κίνδυνος της παραγραφής 14, εάν η δίωξη κινούνταν για πλημμέλημα, με το άρθρο 302 Π.Κ.. Στις περιπτώσεις των πολύνεκρων ατυχημάτων, η κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ ασκούσαν πιέσεις για επιβολή προσωρινής κράτησης 15, στο πλαίσιο βέβαια μιας ανταποδοτικής φιλοσοφίας που δε συνάδει με τους σκοπούς που αναγνωρίζει το ποινικό δίκαιο για την προσωρινή κράτηση, μέτρο που πάντως με την τότε νομοθεσία δεν μπορούσε να εφαρμοστεί σε βάρος δράστη πλημμελήματος. Τέλος, σε επίπεδο συρροής, εάν η ποινική δίωξη ασκούνταν για ανθρωποκτονία από αμέλεια, το μέγιστο όριο ποινής που μπορούσε να επιβληθεί ήταν τα 5 έτη, ποινή που πράγματι δεν αντιστοιχούσε στην απαξία του αποτελέσματος της πράξης Βλ. Βαθιώτης Κ Δόλος Θεμελίωση και αποκλεισμός του στο ποινικό δίκαιο Σάκκουλας 2003 σελ. 6 επ. Βλ και Ανδρουλάκης Ν. Η ποινική δογματική και η απήχησή της στην πράξη 50 χρόνια μετά. Ένα παράδειγμα ΠοινΧρ 2002 σελ. 290 επ. Βλ. και Τσιρίδης Π. ό.π. σελ Βλ. και Παρασκευόπουλος Ν Ενδεχόμενος δόλος, ενσυνείδητη αμέλεια και κατ ιδέαν συρροή: το ελληνικό ποινικό δίκαιο προβληματίζεται σοβαρά ΠοινΔικ 2005 σελ Βλ. και Χαραλαμπάκης Α Ο ενδεχόμενος δόλος «πρόσφορο» μέσο αντεγκληματικής πολιτικής; Σε Τιμητικός Τόμος Ν Ανδρουλάκη 2003 σελ. 801 επ., ο οποίος στη σελ.811 συγκαταλέγει στους παράγοντες που οδήγησαν στο εν λόγω φαινόμενο και τους ιδιοτελείς σκοπούς των εμπλεκομένων προσώπων. Βλ και Χαραλαμπάκης Α.Η υπαιτιότητα ως εργαλείο αντεγκληματικής πολιτικής ΠοινΧρ 2004 σελ.681 επ. και Καϊάφα Γκμπάντι Μ. Εμβάθυνση στην Ποινική Νομολογία σελ Βλ. Τσιρίδης Π. ό.π. 961 επ. 15 Βλ. Τσιρίδης Π. ό.π. σελ Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. Επικίνδυνη οδήγηση και παράλειψη τοποθέτησης προειδοποιητικών πινακίδων στους δρόμους. Γιατί αγνοείται το άρθρο 290 Π.Κ.; σε Υπερ 1998 σελ επ.. και Μυλωνόπουλος Χ. Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος I Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλας 2007 σελ. 271 Ο Μυλωνόπουλος, πρότεινε, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι εν λόγω περιπτώσεις την εισαγωγή της έννοιας της βαριάς αμέλειας στο ποινικό δίκαιο. 13

14 Θα πρέπει στο σημείο αυτό να παρατηρηθεί, ότι το πρόβλημα που δημιουργήθηκε δεν οφειλόταν σε ελλείψεις του νομικού μας οπλοστασίου, αλλά στον προσανατολισμό της νομολογίας στα εγκλήματα βλάβης 17. Έτσι, η επικίνδυνη οδήγηση, όπως και η επικίνδυνη διενέργεια αεροπορικών ή θαλάσσιων ταξιδιών, ήταν συνυφασμένη με τα εγκλήματα βλάβης της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας σε επίπεδο αντικειμενικής υπόστασης 18. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργούνταν δύο πολύ σοβαρά προβλήματα: α) Το αποτέλεσμα, για το οποίο τιμωρούνταν ο κατηγορούμενος, ήταν αποκλειστικά η βλάβη των μεμονωμένων εννόμων αγαθών και αγνοούνταν πλήρως η διακινδύνευση του αορίστου αριθμού αγαθών 19. Έτσι, έμενε ακάλυπτη η απαξία της επικίνδυνης συμπεριφοράς. β) Σε επίπεδο υποκειμενικής υπόστασης, η νομολογία, αφού είχε οριοθετήσει την πράξη στη βλάβη μεμονωμένων μονάδων αγαθών, στη συνέχεια εγκλωβιζόταν στο δίπολο, αν αυτή η βλάβη έγινε με δόλο ή με αμέλεια, χωρίς πια να έχει την επιλογή να καταφύγει στο δόλο διακινδύνευσης, αφού σε επίπεδο αντικειμενικής υπόστασης η διακινδύνευση είχε αγνοηθεί. Κατά τον τρόπο αυτό, εκείνο το έλλειμμα στην αξιολόγηση της αντικειμενικής υπόστασης και το άδικο που δεν αποδόθηκε στις διαστάσεις που έπρεπε στο δράστη, εξανάγκαζε ουσιαστικά τη νομολογία να αναζητήσει τρόπο να αποκαταστήσει τα πράγματα, ιδίως δε να διασφαλίσει τον κακουργηματικό χαρακτήρα της δίωξης. Έτσι, η νομολογία, σε αναζήτηση διορθωτικών κινήσεων 20, στράφηκε στη διόγκωση του υποκειμενικού σκέλους του εγκλήματος, προσδίδοντας σε αυτό «δανεικό» κακουργηματικό χαρακτήρα 21, φιλοξενούμενο στο χώρο του ενδεχόμενου δόλου και συνάμα στερώντας από την ενσυνείδητη αμέλεια αυτή την ύλη, με παράπλευρη όμως απώλεια την παραμόρφωση της έννοιας του ενδεχόμενου δόλου. Η πρακτική αυτή της ελληνικής νομολογίας, να προσανατολίζεται στα εγκλήματα βλάβης και μάλιστα κατά κανόνα με μια διεύρυνση της έννοιας του δόλου σε βάρος 17 Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. Η τροποποίηση του άρθρου 94 παρ.2 Π.Κ. ενόψει της ανάγκης αντιμετώπισης πολύνεκρων ατυχημάτων (Ν. 3346/2005) σε Εμβάθυνση στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο Νομική Βιβλιοθήκη 2006 σελ 204 επ. Πολύ εύστοχος ο χαρακτηρισμός του Μανωλεδάκη περί «κακοποίησης του ποινικού δόγματος»μανωλεδάκη Ι. Η αδιαφορία δεν είναι δόλος ΠοινΔικ 2004 σελ. 188 επ. Ευλόγως δε, η στροφή αυτή έχει χαρακτηριστεί ως «νομολογιακή έκρηξη του ενδεχόμενου δόλου» Βλ. Μυλωνόπουλος Χ. ό.π. σελ Την τάση αυτή αποδοκιμάζει και η Καϊάφα Βλ. Καϊάφα Γκμπάντι Μ.. ό.π. σελ.122 επ. 18 Βλ. παραπεμπτικό βούλευμα για το δυστύχημα των Τεμπών ΣυμβΕφΛαρ 179/2004 ΠοινΔικ 2004, Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε.. ό.π σελ.1142 επ. 20 Δεν είναι σύμφωνος με αυτή την πρωτοβουλία ο Παρασκευόπουλος βλ. Παρασκευόπουλος Ν Ενδεχόμενος δόλος, ενσυνείδητη αμέλεια και κατ ιδέαν συρροή: το ελληνικό ποινικό δίκαιο προβληματίζεται σοβαρά ΠοινΔικ 2005 σελ. 317 επ. 21 Χωρίς τελικά αυτό να είναι αναγκαίο, αφού μπορούσε να κινήσει τη δίωξη με βάση τα εγκλήματα περί διατάραξης της ασφάλειας των συγκοινωνιών, όπως θα δούμε στη συνέχεια. 14

15 του κατηγορουμένου, η οποία κατέληγε να αλλοιώνει το αληθές του νόημα, προκειμένου στις παρυφές του να καταφύγουν όλες οι πολύκροτες υποθέσεις που συγκινούσαν την κοινή γνώμη, δέχθηκε συστηματική και εμπεριστατωμένη κριτική από την ελληνική θεωρία 22, η οποία εξέφρασε την αντίθεσή της σε όλους τους τόνους. Στο σημείο αυτό, χρήσιμο είναι να εξετάσουμε τις βασικές θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί στην επιστήμη για το περιεχόμενο της έννοιας της αποδοχής, στον ενδεχόμενο δόλο. ii. Οι θεωρίες για τη διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια «Άρθρο 27 Π.Κ. : Δόλος. 1. Με δόλο (με πρόθεση) πράττει όποιος θέλει την παραγωγή των περιστατικών που κατά το νόμο απαρτίζουν την έννοια κάποιας αξιόποινης πράξης επίσης όποιος 22 Χαραλαμπάκης Α Δόλος αμέλεια: ένα πρόβλημα πέρα από το ποινικό δίκαιο ΠοινΧρ 1995, σελ επ. ο οποίος χαρακτηρίζει το φαινόμενο ως αλλοίωση του ποινικού δόγματος. Χαραλαμπάκη Α. Το ποινικό δίκαιο «υπηρέτης» μιας πρόσκαιρης σκοπιμότητας ; Υπερ 1998 σελ. 3 επ., όπου γίνεται λόγος για βάναυση ανατροπή του ποινικού δόγματος Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. Επικίνδυνη οδήγηση και παράλειψη τοποθέτησης προειδοποιητικών πινακίδων στους δρόμους. Γιατί αγνοείται το άρθρ. 290 π.κ.; Υπερ 1998 σελ.1142 επ. και Εμβάθυνση στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο Νομική Βιβλιοθήκη 2006 σελ 465 επ. Χαραλαμπάκη Α. Ο ενδεχόμενος δόλος «πρόσφορο» μέσο αντεγκληματικής πολιτικής Τιμητικός Τόμος Ανδρουλάκη σελ. 801 επ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. Παρατηρήσεις στο ΣυμβΕφ Αιγ 72/2002 Βούλευμα ΠοινΔικ 2002 σελ επ. 353 Ανδρουλάκης Ν. Η ποινική δογματική και η απήχησή της στην πράξη 50 χρόνια μετά. Ένα παράδειγμα ΠοινΧρ 2002 σελ. 290 επ. Τσιρίδη Π. Ο ενδεχόμενος δόλος Θεωρία και Πρακτική ΠοινΧρ 2002 σελ. 961 επ Τσιρίδη Π. Θέμα: Ο ιός του ενδεχόμενου δόλου ΠοινΔικ 2002 σελ. 782 επ. Βαθιώτη Κ. Ο «κολοβός» ενδεχόμενος δόλος στην ελληνική νομολογία ΠοινΧρ 2003 σελ. 174 επ. Παπαγεωργίου Γονατά Σ. Ο ενδεχόμενος δόλος: Δογματικές ιδιαιτερότητες και κοινωνικές παράμετροι ΠοινΧρ 2003 σελ. 163 επ.παπαγεωργίου Γονατά Σ. Υπάρχει τρίτη μορφή υπαιτιότητας; ΠοινΧρ2003 σελ επ.χαραλαμπάκη Α. Η υπαιτιότητα ως «εργαλείο» αντεγκληματικής πολιτικής ΠοινΧρ 2004 σελ. 681 επ. Μανωλεδάκης Ι. Η αδιαφορία δεν είναι δόλος σε Δόλος και αμέλεια στο Ποινικό Δίκαιο Εταιρεία Νομικών Βορείου Ελλάδος Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005 σελ. 9 επ και σε ΠοινΔικ 2004 σελ. 188 επ.παρασκευόπουλος Ν Ενδεχόμενος δόλος, ενσυνείδητη αμέλεια και κατ ιδέαν συρροή: το ελληνικό ποινικό δίκαιο προβληματίζεται σοβαρά ΠοινΔικ 2005 σελ. 317, Δημήτραινα Γ. Η λειτουργία των εγκλημάτων διακινδύνευσης και «εκ του αποτελέσματος» στην ορθή διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια σε Ενδεχόμενος δόλος Ενσυνείδητη αμέλεια Τρίτη μορφή υπαιτιότητας Πρακτικά Διημερίδας στο Δικηγορικό Σύλλογο Ρόδου 3-4 Ιουνίου 2005 Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλα Αθήνα 2006 σελ. 88 επ. Ηρειώτη Ι. Η διατάραξη της ασφάλειας των συγκοινωνιών σε ΝοΒ 2008 σελ. 1764, Βαθιώτη Κ. Το φινάλε της υπόθεσης ΕΞΠΡΕΣ ΣΑΜΙΝΑ: Ένα πραγματικό και νομικό ναυάγιο ΠοινΔικ 2009 σελ. 550 επ. Ανδρουλάκη Ν. «Να πληρώσουν οι υπεύθυνοι όσο ψηλά κι αν βρίσκονται» Οι ανύπαρκτες 453 «εκθέσεις» (άρθρο 306 παρ.1α Π.Κ. ) επιβατών από τους «έχοντες δικαίωμα υπογραφής» για την πλοιοκτήτρια εταιρεία και η «διατάραξη της ασφάλειας της υδάτινης συγκοινωνίας» (Παρατηρήσεις στην υπ αρίθμ. 1530/2008 απόφαση του Αρείου Πάγου) ΠοινΧρ 2009 σελ. 481 επ. Βλ. Καϊάφα Γκμπάντι Μ. Εμβάθυνση στην ποινική νομολογία Β Έκδοση Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2009 σελ. 104 επ. Ανδρουλάκη Ι. Από το «Ηράκλειον» στο «Εξπρες Σάμινα» και επέκεινα: Η ποινική αξιολόγηση των ναυτικών ατυχημάτων Ε.Ν.Δ.2011 Τ. 39 σελ. Αλλά και από το δικαστικό χώρο Σατλάνη Χ. Αποκωδικοποίηση των εννοιών του ενδεχόμενου δόλου και της ενσυνείδητης αμέλειας κυρίως με παραδείγματα ΠοινΔικ 2005 σελ επ. ιδίως σελ και 1043 και για ευθεία αναφορά στο φαινόμενο, βλ. 28/2006 Πλημ Χίου σε ΠοινΔ/νη 2007 σελ. 543 επ. Μπρακουμάτσου Π. Εγκλήματα Διακινδύνευσης Εγκλήματα κοινού κινδύνου Διατάραξη της ασφάλειας των συγκοινωνιών και της υδάτινης συγκοινωνίας ΠοινΔικ 2008 σελ. 760 επ και κυρίως σελ 768. Παπαδάκη Ρ.Ε. Τα κριτήρια διάκρισης του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια στα θαλάσσια ατυχήματα σε Ενδεχόμενος δόλος ενσυνείδητη αμέλεια Τρίτη μορφή υπαιτιότητας Πρακτικά Διημερίδας στο Δικηγορικό Σύλλογο Ρόδου 3-4 Ιουνίου 2005 Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλας 2006 σελ. 78 επ.και ΕγκΕισΠρωτΘες2138/2003 σε ΠοινΔικ 2003 σελ. 524 επ με σχολιασμό του Μανωλεδάκη. 15

16 γνωρίζει ότι από την πράξη του ενδέχεται να παραχθούν αυτά τα περιστατικά και το αποδέχεται. 2. Όπου ο νόμος απαιτεί να έχει τελεστεί η πράξη εν γνώσει ορισμένου περιστατικού, δεν αρκεί ο ενδεχόμενος δολος. Και όπου ο νόμος απαιτεί η πράξη να έχει τελεστεί με σκοπό την πρόκληση ορισμένου αποτελέσματος απαιτείται ο δράστης να έχει επιδιώξει να προκαλέσει αυτό το αποτέλεσμα.» «Άρθρο 28 Π.Κ. Αμέλεια: Από αμέλεια πράττει όποιος από έλλειψη της προσοχής την οποία όφειλε κατά τις περιστάσεις και μπορούσε να καταβάλει είτε δεν πρόβλεψε το αξιόποινο αποτέλεσμα που προκάλεσε η πράξη του, είτε το πρόβλεψε ως δυνατό, πίστεψε όμως ότι δε θα επερχόταν.» Ο ενδεχόμενος δόλος, ο οποίος προβλέπεται στο άρθρο 27 παρ.1 εδ. β Π.Κ., όπως όλες οι μορφές δόλου, αποτελείται από 2 αυτοτελή και ισότιμα στοιχεία, το γνωστικό και το βουλητικό 23. Το γνωστικό στοιχείο είναι κοινό στον ενδεχόμενο δόλο και την ενσυνείδητη αμέλεια 24. Πρόκειται για τη γνώση του ενδεχομένου να επέλθει ένα εγκληματικό αποτέλεσμα από μια ανθρώπινη συμπεριφορά (κατά το γράμμα του νόμου, «όποιος γνωρίζει ότι από την πράξη του ενδέχεται να παραχθούν αυτά τα περιστατικά»). Εκείνο που οριοθετεί τις δύο μορφές υπαιτιότητας είναι το βουλητικό στοιχείο. Στο μεν ενδεχόμενο δόλο ο δράστης αποδέχεται το αποτέλεσμα της πράξης του, στη δε ενσυνείδητη αμέλεια πιστεύει ότι αυτό δε θα επέλθει 25. Ανάμεσα στις δύο αυτές έννοιες, υπάρχουν ενδιάθετες καταστάσεις όπως η ελπίδα αποφυγής του αποτελέσματος, ή η αδιαφορία ως προς την επέλευση αυτού, οι οποίες εμφανίζουν ιδιαίτερη δυσκολία στην υπαγωγή, καθώς αποτελούν ενδιάθετες καταστάσεις που δεν προβλέπονται από το γράμμα του νόμου, ούτε στο άρθρο 27, ούτε στο άρθρο 28 του 23 Το γράμμα του νόμου εμφανίζει το γνωστικό και το βουλητικό στοιχείο του δόλου ως ισότιμα μεταξύ τους και σε αυτό συμφωνεί και η θεωρία. Βλ. ό.π. Χαραλαμπάκης σελ Ωστόσο, ως προς τον ενδεχόμενο δόλο, η θεωρία όταν κλήθηκε να αντιμετωπίσει πολύ σοβαρές υποθέσεις, όπου υπήρχε αποδεικτική δυσχέρεια ως προς το βουλητικό στοιχείο του δόλου, υπό την πίεση του σοβαρού εγκληματικού αποτελέσματος το οποίο δυναμίτιζε την ατμόσφαιρα της κοινής γνώμης, συχνά κατέφευγε στην κάλυψη αυτής της αποδεικτικής δυσχέρειας δίνοντας προτεραιότητα στο γνωσιολογικό στοιχείο. Αυτή η πρακτική σημασία του γνωσιολογικού στοιχείου έχει υποστηριχθεί και στη θεωρία, βλ. Παπαγεωργίου Γονατά Σ. Ο ενδεχόμενος δόλος: Δογματικές ιδιαιτερότητες και κοινωνικές παράμετροι ΠοινΧρ 2003 σελ. 167., όπου όμως με απόλυτη σαφήνεια διευκρινίζεται ότι πρόκειται για πρακτική αξιοποίηση και όχι για υποκατάσταση ή για υπεροχή. Εκείνο, όμως, που τελικά ενδιαφέρει, είναι στην πράξη να διερευνάται και να αναζητάται αυτοτελώς και επί της ουσίας το βουλητικό στοιχείο του δόλου και να μην παραμένει η αυτοτέλειά του γράμμα κενό. 24 Βλ. Ανδρουλάκης Ν. Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος Θεωρία για το έγκλημα Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλας 2000 σελ. 267 και Ανδρουλάκη Ν. Πως διακρίνεται ο ενδεχόμενος δόλος από την ενσυνείδητη αμέλεια; ΠοινΧρ ΜΑ σελ. 7επ. 25 Θα μπορούσαμε πάντως να παρατηρήσουμε, ότι ενώ το στοιχείο της αποδοχής δηλώνει πράγματι την ψυχική στάση του δράστη απέναντι στο αποτέλεσμα, δηλαδή τη βούλησή του, η πίστη του αν θα επέλθει αυτό ή όχι δείχνει περισσότερα για την πρόβλεψη του δράστη και λιγότερα για τη βούλησή του. 16

17 Ποινικού μας Κώδικα. Το ερώτημα σε ποιο χώρο θα πρέπει να ενταχθούν οι έννοιες αυτές, δεν μπορεί να απαντηθεί ανεξάρτητα από τη γενικότερη στάση που δηλώνουν ο δόλος και η αμέλεια σε όλες τους τις εκφάνσεις και τις διαβαθμίσεις, απέναντι στο έννομο αγαθό. Έτσι, γίνεται γενικότερα δεκτό, ότι ο δράστης που πράττει με δόλο διάκειται εχθρικά προς το έννομο αγαθό 26, ενώ στην περίπτωση της αμέλειας η στάση του δράστη είναι κατ αρχήν φιλική απέναντι στο αγαθό, αφού χαρακτηριστικό στοιχείο της αμέλειας είναι η αφροντιστία. Στην προσπάθειά μας αυτή, να ερμηνεύσουμε ενδιάθετες καταστάσεις που δεν ορίζονται ρητά από το γράμμα του νόμου, πυξίδα αποτελεί το περιεχόμενο της έννοιας της ενοχής 27, αφού η υποκειμενική υπαιτιότητα, δηλαδή η βουλητική στάση του δράστη προς την πράξη του, αποτελεί ένα στοιχείο που συναπαρτίζει την ουσία της ενοχής 28. Ειδικότερα, για το περιεχόμενο της έννοιας της ενοχής διαχρονικά έχουν εκφρασθεί απόψεις, οι οποίες θα μπορούσαν να διακριθούν σε περιγραφικές- ψυχολογικές 29, κανονιστικές 30 και συνθετικές 31, με κριτήριο το αν η ενοχή αποτελεί το δεκτικό περιγραφής αντικείμενο μιας κρίσης, αν αποτελεί την κρίση καθαυτή ή αν αποτελεί μια κρίση αναπόσπαστα δεμένη με το αντικείμενό της. Σε ένα φιλελεύθερο σύστημα ποινικού δικαίου, ωστόσο, είναι αδιανόητη η ενασχόληση του ποινικού μηχανισμού με το φρόνημα του ανθρώπου, αν αυτό δε θίγει τα αγαθά τα οποία εκ των προτέρων η έννομη τάξη έχει επιλέξει να προστατεύσει. Έτσι, ήδη εκ του αρ. 7 Συντάγματος 32, ρητά ορίζεται ότι το έγκλημα είναι πράξη, η οποία μάλιστα προβλέπεται σε νόμο που ισχύει πριν από την τέλεσή της. Από την άλλη πλευρά, η πράξη από μόνη της, αν δεν 26 Έτσι ο Δημήτραινας θεωρεί ότι στην περίπτωση του δόλου ο δράστης θέλει την προσβολή του αγαθού. Βλ. Δημήτραινα Γ. Η λειτουργία των εγκλημάτων διακινδύνευσης και «εκ του αποτελέσματος» στην ορθή διάκριση του ενδεχόμενου δόλου από την ενσυνείδητη αμέλεια σε Ενδεχόμενος δόλος Ενσυνείδητη αμέλεια Τρίτη μορφή υπαιτιότητας Πρακτικά Διημερίδας στο Δικηγορικό Σύλλογο Ρόδου 3-4 Ιουνίου 2005 Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλα Αθήνα 2006 σελ. 88 επ. 27 Ως ενοχή θεωρούμε ότι είναι το αντικείμενο της κρίσης, μιας μομφής προς το δράστη και αφορά την ψυχική του στάση. Ο καταλογισμός, είναι μία αξιολόγηση, ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση υπάρχει ενοχή... Βλ. Παρασκευόπουλου Ν. Τα θεμέλια του Ποινικολυ Δικαίου Γενικό Μέρος Το έγκλημα Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2008 σελ 222 επ. 28 Βλ. Μανωλεδάκης Ι Ποινικό Δίκαιο Επιτομή Γενικού Μέρους άρθρα 1-49 Π.Κ. ζ έκδοση πλήρως αναθεωρημένη με επιμέλεια των Μ. Καϊάφα Γκμπάντι/Ε. Συμεωνίδου Καστανίδου Εκδόσεις Σάκκουλα 2005 σελ. 684 επ. 29 Έτσι, κατά τις περιγραφικές θεωρίες η ενοχή ταυτίζεται με τον ψυχικό σύνδεσμο που ενώνει το δράστη με την πράξη, ταυτίζεται δηλαδή με την υπαιτιότητα, αφήνοντας χωρίς ερμηνεία λόγους άρσης καταλογισμού όπως αυτός του 32 Π.Κ.. Βλ. Παρασκευόπουλου Ν. Τα θεμέλια του Ποινικολυ Δικαίου Γενικό Μέρος Το έγκλημα Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2008 σελ. 216 επ. 30 Εδώ η έμφαση δίνεται στην κρίση καθαυτήν, καθώς η κρίση περί της ενοχής ενέχει απόδοση μομφής στον ψυχικό κόσμο του δράστη. Βλ. Παρασκευόπουλου Ν. ό.π. σελ. 217 επ. 31 Κατά τις θεωρίες αυτές, ο καταλογισμός αποτελεί μια αξιολόγηση με εμπειρικό ψυχολογικό υπόβαθρο. Βλ. Παρασκευόπουλου Ν. ό.π. σελ. 218 επ. 32 Για τη συνταγματική κατοχύρωση της αρχής της ενοχής βλ. Παρασκευόπουλου Ν. ό.π. σελ. 225 επ. 17

18 συνδέεται με τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, δεν μπορεί επίσης να αποτελεί αντικείμενο ποινικού κολασμού. Διότι στην περίπτωση αυτή, ο άνθρωπος τιμωρείται για ένα αποτέλεσμα που επέφερε χωρίς να το θέλει, άρα τιμωρείται σαν να μην είναι υποκείμενο δικαίου, επειδή ελεύθερα και συνειδητά επέλεξε να προσβάλει ένα αγαθό, αλλά αποτελεί αντικείμενο τυφλού κολασμού, μεταχείριση που δεν αρμόζει σε άνθρωπο, όπως αξιώνει το αρ. 2 Συντάγματος. Έτσι, είναι εμφανής η αλληλοεξάρτηση των δύο συνιστώσων, της πράξης και της υποκειμενικής στάσης προς αυτή από το υποκείμενο τέλεσής της. Ως ενοχή, λοιπόν, μπορούμε να θεωρήσουμε το έμπρακτα εκδηλωμένο αντικοινωνικό φρόνημα του δράστη 33, με άλλα λόγια την εχθρική διάθεση προς τα έννομα αγαθά, η οποία εκδηλώνεται με μια άδικη πράξη. Κατ άλλη άποψη, η ενοχή έχει περιγραφεί ως η συνείδηση επιλογής του αδίκου, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο την ψυχική στάση του δράστη προς την πράξη του, αλλά και μια αξιολογική δυνατότητα επιλογής, ανάμεσα στην προσβολή και το σεβασμό του εννόμου αγαθού 34. Κατά την πρώτη άποψη, η ουσία του καταλογισμού εντοπίζεται στη δυναμική έκφραση της αντικοινωνικής ψυχικής στάσης, ενώ κατά τη δεύτερη άποψη εντοπίζεται στην αποδοκιμασία της συνειδητής επιλογής του αδίκου 35. Σε κάθε περίπτωση, η σύνδεση της εχθρικής προς τα αγαθά στάσης του υποκειμένου με την έμπρακτη - προσβλήτική για τα αγαθά - εκδήλωση αυτής είναι εκείνη που νομιμοποιεί την κατασταλτική παρέμβαση στη συμπεριφορά του δράστη, άλλως ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ποινικοποίηση του φρονήματος. Η διάγνωση, τέλος, αυτής της εχθρικής στάσης προς τα έννομα αγαθά είναι αναγκαίος όρος για την αναγνώριση του αντικοινωνικού φρονήματος, το οποίο είναι και το ζητούμενο κατά τη διερεύνηση της υποκειμενικής ευθύνης. Για τον προσδιορισμό του ειδικότερου περιεχομένου του ενδεχόμενου δόλου, έχουν εκφρασθεί πολλές θεωρίες, οι οποίες κατηγοριοποιούμενες σε ομάδες, ανάλογα με το στοιχείο στο οποίο δίνουν έμφαση, αναλύονται ως εξής: α. Βουλητικές θεωρίες Θερμός υποστηρικτής των βουλητικών θεωριών αλλά όχι και του ενδεχόμενου δόλου, υπήρξε ο Anselm Von Feuerbach, ο οποίος θεωρούσε ότι σε δόλο τελεί μόνο 33 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν. ό.π. σελ. 220 επ. 34 Βλ. Μανωλεδάκης Ι Ποινικό Δίκαιο Επιτομή Γενικού Μέρους άρθρα 1-49 Π.Κ. ζ έκδοση πλήρως αναθεωρημένη με επιμέλεια των Μ. Καϊάφα Γκμπάντι/Ε. Συμεωνίδου Καστανίδου Εκδόσεις Σάκκουλα 2005 σελ. 684 επ. 35 Βλ. Παρασκευόπουλος Ν. ό.π. σελ. 221 επ. και Μανωλεδάκης Ι Ποινικό Δίκαιο ό.π. σελ. 688 επ. 18

19 εκείνος που επιδιώκει - σκοπεύει ένα εγκληματικό γεγονός. 36 Ο Feuerbach υποστήριξε κυρίως τη θεωρία της επιδοκιμασίας 37, κατά την οποία απαραίτητο εννοιολογικό στοιχείο του ενδεχόμενου δόλου αποτελεί η ψυχολογική συμπεριφορά του δράστη, ο οποίος επιδοκιμάζει το εγκληματικό αποτέλεσμα. Η θεωρία αυτή υιοθετείται ακόμη σε μεγάλο βαθμό από το Γερμανικό ακυρωτικό. Στη Γερμανία, ειδικότερα, με αφορμή την υπόθεση του δερμάτινου ιμάντα 38, υιοθετήθηκε η έννοια της «επιδοκιμασίας με νομική έννοια 39». Στην περίπτωση εκείνη, οι Α και Β αποφασίζουν να ληστέψουν τον Γ. Ο Α αρχικά είχε προτείνει να χρησιμοποιήσουν ένα δερμάτινο λουρί για να σφίξουν με αυτό το λαιμό του Γ και να τον δέσουν αλλά απορρίφθηκε λόγω της επικινδυνότητάς του να επιφέρει θάνατο, οπότε τελικά επέλεξαν τη χρήση ενός σάκκου με άμμο. Ωστόσο, ο σάκκος δεν ακινητοποίησε τον Γ, οπότε ο Β, που για περίπτωση που χρειαστεί είχε πάρει μαζί του και το λουρί, τράβηξε αυτό από τη μια πλευρά του Γ, ο Α το τράβηξε από την άλλη πλευρά με αποτέλεσμα τελικά ο Γ να πεθάνει από ασφυξία. Έτσι, κατά τη θεωρία αυτή, ενδεχόμενος δόλος υπάρχει όταν ο δράστης συμβιβάζεται με την επέλευση του αποτελέσματος, προκειμένου να μην παραιτηθεί από το σκοπό που αυτός επιδιώκει, ακόμη κι αν το αποτέλεσμα, του είναι ανεπιθύμητο. 40 Αντίθετα, ενσυνείδητη αμέλεια υπάρχει, όταν ο δράστης πιστεύει ότι δε θα επέλθει το βλαπτικό αποτέλεσμα. Με άλλα λόγια, ο δράστης συγκατατίθεται στο εγκληματικό αποτέλεσμα, ή ακόμη και το επιδοκιμάζει, έστω κι αν δεν το επιθυμεί 41. Ο δράστης χάριν του επιδιωκόμενου σκοπού συμβιβάζεται εν ανάγκη με το ενδεχόμενο να επιφέρει το ανεπιθύμητο αποτέλεσμα, εφόσον δεν του είναι δυνατόν, με άλλο τρόπο, να επιτύχει τον επιδιωκόμενο σκοπό του. 36 Παπαγεωργίου - Γονατάς Σ. Ανθρωποκτονία με πρόθεση Από τη θεωρία στην Πράξη Ενδεχόμενος Δόλος Βρασμός ψυχικής ορμής Απόπειρα και υπαναχώρηση Έμμεση αυτουργία Ειδεχθείς ανθρωποκτονίες Νομική Βιβλιοθήκη σελ Βλ. ό.π. Παπαγεωργίου - Γονατάς σελ. 22. Και Ι. Μανωλεδάκη Ποινικό Δίκαιο Άρθρα Π.Κ. Επιτομή Γενικού μέρους Ζ έκδοση Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005 σελ Βλ. και Βαθιώτης Κ Δόλος Θεμελίωση και αποκλεισμός του στο ποινικό δίκαιο Σάκκουλας 2003 σελ Βλ. Μυλωνόπουλου Χ. Εφαρμογές Ποινικού Δικαίου Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 1997 σελ. 55 επ. Χαραλαμπάκης Α Δόλος αμέλεια: ένα πρόβλημα πέρα από το ποινικό δίκαιο ΠοινΧρ 1995, σελ Βλ. ό.π. Παπαγεωργίου - Γονατάς σελ. 23 και Μυλωνόπουλου Χ. Εφαρμογές Ποινικού Δικαίου Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή σελ. 57. Βαθιώτης Κ Δόλος Θεμελίωση και αποκλεισμός του στο ποινικό δίκαιο Σάκκουλας 2003 σελ Βλ. ό.π. Μυλωνόπουλος Χ. σελ Βλ. Ανδρουλάκης Ν. Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος Θεωρία για το έγκλημα Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλας 2000 σελ. 269 Βλ. και ό.π. Χαραλαμπάκη Α. Δόλος αμέλεια: ένα πρόβλημα πέρα από το ποινικό δίκαιο ΠοινΧρ ΜΕ σελ Σημειώνει πάντως η Καϊάφα, ότι είναι σημαντικό το γεγονός ότι με τη θεωρία αυτή ο δόλος πρέπει να καλύπτει το εγκληματικό αποτέλεσμα και δεν αρκεί η απόφαση δράσης Βλ. Καϊάφα Γκμπάντι Μ. ό.π. σελ

20 Κωδικοποίηση της θεωρίας της επιδοκιμασίας προσφέρει ο Α τύπος Φρανκ 42, σύμφωνα με τον οποίο ενδεχόμενος δόλος υπάρχει, όταν ο δράστης θα έπραττε όπως έπραξε, ακόμα κι αν προέβλεπε ως βέβαιη την πραγμάτωση του αποτελέσματος. Αν δεν έπραττε, υπάρχει αμέλεια. Η θεωρία αυτή, παρά τις όποιες αδυναμίες, οι οποίες αναλύονται παρακάτω, θα πρέπει να σημειωθεί, ότι αναφέρεται και στα δύο σκέλη του δόλου, καθώς δεν αρκείται στο γνωστικό, αλλά επιχειρεί να δώσει ένα σαφές περιεχόμενο και στο βουλητικό σκέλος 43. Στη νομολογία, η θεωρία αυτή συναντάται συχνά, υπό το περιεχόμενο ότι, ενδεχόμενο δόλος υπάρχει όταν «το αποδέχεται 44, με την έννοια ότι το επιδοκιμάζει, ή πάντως συμβιβάζεται με αυτό, έστω και αν δεν επιθυμεί την επέλευση τούτου, προκειμένου να επιτύχει κάποιον άλλο σκοπό του (Α.Π 1887 και 2125/2002)». Η διάζευξη της επιδοκιμασίας με το συμβιβασμό αξιολογείται θετικά 45, με την έννοια ότι και οι δυο περιπτώσεις είναι εναρμονισμένες προς το γράμμα του νόμου. Επίσης, θα πρέπει να σημειωθεί, ότι μια τέτοια θεώρηση περιορίζει την έννοια του ενδεχόμενου δόλου υπέρ της ενσυνείδητης αμέλειας 46, αφού θα πρέπει ο δράστης να επιδοκιμάζει το αποτέλεσμα και όχι απλά να το αποδέχεται. Στον ελληνικό χώρο, κατά τη νομοπαρασκευαστική διαδικασία του ποινικού μας κώδικα, ο Χωραφάς 47 εξέφρασε την άποψη, ότι υπάρχει ένα κοινό ψυχολογικό στοιχείο ανάμεσα σε όλες τις μορφές του δόλου και αυτό είναι η οικειοποίηση από το δράστη του εγκληματικού αποτελέσματος 48. Έτσι, ο Χωραφάς υιοθέτησε τη θεωρία της επιδοκιμασίας. Και επειδή αντιλαμβανόταν, ότι ο όρος οικειοποίηση στην πράξη ίσως δεν ήταν εύχρηστος, στο άρθρο 27 π.κ. έγινε λόγος για επιδίωξη και αποδοχή. 42 Βλ. ό.π. Παπαγεωργίου - Γονατάς σελ. 23. Και ό.π. Ανδρουλάκης Ν σελ. 269.Σύμφωνος ο Τσιρίδης ό.π. Τσιρίδης Π. σελ Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. Πρόκληση ναυαγίου και διατάραξη ασφάλειας συγκοινωνιών (άρθρ. 291 Π.Κ.) σε ΠοινΔικ 2002 σελ επ. 43 Βλ. ό.π. Παπαγεωργίου - Γονατάς σελ ΑΠ 500/2003 σε ΠοινΔ/νη 2003 σελ. 759 επ. 45 Βλ.. Καϊάφα Γκμπάντι Μ. ό.π. σελ.109, η οποία επισημαίνει ότι ένα αποτέλεσμα, το αποδέχομαι σίγουρα όταν το επιδοκιμάζω, αλλά ακόμη κι όταν συμβιβάζομαι με αυτό. Συμβιβάζομαι, σημαίνει ότι δέχομαι ένα αποτέλεσμα ως αναγκαίο κακό, ακόμη κι αν αυτό μου είναι ανεπιθύμητο. 46 Βλ. ό.π. Ανδρουλάκης Ν. σελ Σαφώς, είναι προτιμότερο η ερμηνεία μίας έννοιας του ποινικού δικαίου να περιορίζεται υπέρ του κατηγορουμένου, παρά να διευρύνεται σε βάρος του, αλλά σε κάθε περίπτωση, στόχος είναι να δοθεί ένα περιεχόμενο το οποίο να αντιστοιχεί στην οριοθέτησή της από το γράμμα του νόμου. 47 Χωραφά Ν. Ποινικόν Δίκαιον Τόμος Πρώτος Αφοί Σάκκουλα 1978 σελ. 254 επ. και Χαραλαμπάκη Α Δόλος αμέλεια: ένα πρόβλημα πέρα από το ποινικό δίκαιο ΠοινΧρ 1995, σελ και Τσιρίδης Π. ό.π. σελ Βλ. Χωραφά Ν.. ό.π. σελ. 254 επ.,. ό.π. Παπαγεωργίου - Γονατάς σελ. 28. και ό.π. Χαραλαμπάκης Α. σελ επ. Κατά το Χωραφά, η θεωρία της βουλήσεως προσδιορίζει ότι δόλος γενικά, υπάρχει, όταν ο δράστης θέλει το αποτέλεσμα. Είναι η βούληση πραγμάτωσης της αντικειμενικής υπόστασης ενός εγκλήματος. Κατά τον ενδεχόμενο δόλο, ειδικότερα, ο δράστης επιδοκιμάζει το ενδεχόμενο αποτέλεσμα της δράσης του. 20

21 Μειονεκτήματα Μια πρώτη παρατήρηση ως προς το περιεχόμενο της θεωρίας της επιδοκιμασίας, είναι ότι πρόκειται για μια στενή θεωρία, κατά την οποία περιορίζεται η έννοια της αποδοχής, καθώς κάποιος μπορεί να αποδέχεται κάτι, ως αναγκαίο κακό, χωρίς να το επιδοκιμάζει 49. Η αποδοχή, σαν έννοια είναι ευρύτερη από την επιδοκιμασία. Η επιδοκιμασία υπερβαίνει το γλωσσικό νόημα της λέξης, καθώς επιδοκιμάζω σημαίνει εγκρίνω, επικροτώ 50 και σε κάθε περίπτωση δηλώνει μια θετική στάση απέναντι στο αποτέλεσμα. Έτσι, η θεωρία αυτή δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο δράστης αποφασίζει να προσβάλει ένα έννομο αγαθό, αλλά αυτό σαν αποτέλεσμα δεν το επιδοκιμάζει 51. Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει η επισήμανση του Παρασκευόπουλου, ότι η επιδοκιμασία είναι μια στάση αξιολόγησης, συνεπώς έχει σχέση με την κριτική τοποθέτηση έναντι σε μια πράξη, ενώ η επιθυμία είναι βούληση 52. Η δε επιδοκιμασία με τη νομική έννοια, κατά την ανάλυση της, προκειμένου να υπερκεράσει τον περιορισμό του όρου «επιδοκιμασία», αναφέρεται τελικά σε συμβιβασμό. Καταλήγει μάλιστα, αυτή, να κάνει λόγο για αποτέλεσμα που είναι ίσως ανεπιθύμητο στο δράστη, μία συναισθηματική στάση δηλαδή, η οποία δεν ανταποκρίνεται καθόλου στο γλωσσικό νόημα της επιδοκιμασίας στην καθομιλουμένη 53. Έτσι, όμως, η επιδοκιμασία με νομική έννοια, φαίνεται να έχει περιεχόμενο που βρίσκεται σε αντίφαση με την ονομασία της, καθώς, όπως προαναφέραμε, επιδοκιμασία σημαίνει εγκρίνω. Πως είναι δυνατόν να επικροτώ ένα αποτέλεσμα που μου είναι ανεπιθύμητο; Παραπέρα, ο Γονατάς 54, επισημαίνει ότι η αδυναμία να εισχωρήσουμε στον ψυχικό κόσμο του δράστη, αποτελεί ένα βασικό μειονέκτημα των βουλητικών θεωριών. Μπορούμε να αντιληφθούμε το βουλητικό στοιχείο του δράστη, μόνο ως προς τη διακινδύνευση του αγαθού. Ως προς το αποτέλεσμα βλάβη του αγαθού, είναι 49 Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου Ε. Παρατηρήσεις στο ΣυμβΕφ Αιγ 72/2002 Βούλευμα ΠοινΔικ 2002 σελ επ και Μανωλεδάκη Ι. Ποινικό Δίκαιο Επιτομή Γενικού Μέρους άρθρα 1-49 Π.Κ. Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005 σελ. 221 επ. Βλ και. ό.π. Παπαγεωργίου - Γονατάς σελ. 30 Το βούλομαι έχει συναισθηματική φύση, ενώ όταν αποδέχομαι, μπορεί κάτι να μου είναι δυσάρεστο. 50 Βλ. Μυλωνόπουλος Χ. ό.π. σελ Βλ. Μυλωνόπουλος Χ. ό.π. σελ Βλ. Παρασκευόπουλος Ν Ενδεχόμενος δόλος, ενσυνείδητη αμέλεια και κατ ιδέαν συρροή: το ελληνικό ποινικό δίκαιο προβληματίζεται σοβαρά ΠοινΔικ 2005 σελ Ο ίδιος επισημαίνει, ότι τα φρονηματικά μεγέθη έχουν σημασία για το ποινικό δίκαιο, εφόσον εκδηλώνονται έμπρακτα. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν μπορούμε να μη δεχτούμε, ότι η επιδοκιμασία λογικά, εμπεριέχει και αποδοχή. Δηλαδή, αποδοχή χωρίς επιδοκιμασία, σίγουρα νοείται. Επιδοκιμασία όμως, χωρίς αποδοχή, νοείται; 53 Βλ. Μυλωνόπουλος Χ. ό.π. σελ. 57. Βλ. και ό.π. Χαραλαμπάκης Α Δόλος αμέλεια: ένα πρόβλημα πέρα από το ποινικό δίκαιο ΠοινΧρ 1995, σελ επ 54 Βλ. Παπαγεωργίου - Γονατάς ό.π. σελ

22 απαραίτητα τα στοιχεία ενδείκτες, τα οποία βοηθούν τον κρίνοντα να σχηματίσει μια κρίση. Όταν ο δράστης υιοθετεί μια επικίνδυνη συμπεριφορά και εμμένει σε αυτή, ένας παρατηρητής λογικά συμπεραίνει ότι εκείνος αποδέχεται την διακινδύνευση κάποιων αγαθών, χωρίς να διαπιστώνει in concreto κάποια αποδοχή. Έτσι, ενώ κατά τις βουλητικές θεωρίες, η βούληση αποδοχή του κινδύνου πρέπει να διαπιστώνεται ευθέως, η βούληση αποδοχή του αποτελέσματος, φαίνεται ότι συνάγεται από περιστατικά, από τα οποία μπορεί να προκύψει ότι ο δράστης αποδέχθηκε το αποτέλεσμα. Τέλος, ο Μυλωνόπουλος σημειώνει, ότι η θεωρία της επιδοκιμασίας για τον ενδεχόμενο δόλο διολισθαίνει ως κριτήριο προς τη συνείδηση του αδίκου, υπενθυμίζοντας τη θέση του Χωραφά, ότι στο δόλο ο δράστης επιδοκιμάζει, αυτό που η έννομη τάξη αποδοκιμάζει 55. β. Γνωστικές θεωρίες (θεωρίες της παραστάσεως) Σε γενικές γραμμές, οι θεωρίες αυτές πρεσβεύουν, ότι ο ενδεχόμενος δόλος προϋποθέτει μια συγκεκριμένη παράσταση του δράστη για τον κίνδυνο πραγμάτωσης της αντικειμενικής υπόστασης χωρίς να απαιτείται πλήρωση του βουλητικού στοιχείου 56. Η διάκριση γίνεται στο γνωστικό στοιχείο, περιθωριοποιουμένου έτσι του βουλητικού, αφού σε γενικές γραμμές από τη γνώση συνάγεται και η αποδοχή του αποτελέσματος. Διάφορες θεωρίες Κατά τη θεωρία της δυνατότητας 57, για να έχουμε ενδεχόμενο δόλο αρκεί η παράσταση του δράστη περί της δυνατότητας επέλευσης ενός εγκληματικού αποτελέσματος. Έτσι, όταν ο δράστεις ενεργεί ενώ γνωρίζει τη δυνατότητα πραγμάτωσης του αποτελέσματος, ενεργεί με ενδεχόμενο δόλο, ενώ όταν δε γνωρίζει 55. Η θεωρία αυτή αποδίδει στην αποδοχή ένα έντονο συναισθηματικό υπόβαθρο, όπως σημειώνεται Χαραλαμπάκη Ποινικός Κώδικας Ι ό.π. σελ Βαθιώτης Κ Δόλος Θεμελίωση και αποκλεισμός του στο ποινικό δίκαιο Σάκκουλας 2003 σελ. 73 επ. 57 Βλ. Παπαγεωργίου - Γονατάς ό.π. σελ. 21. Ο δράστης θεωρεί δυνατή την επέλευση του αποτελέσματος και παρ όλα αυτά συνεχίζει και σε Χαραλαμπάκη Α. Η υπαιτιότητα ως «εργαλείο» αντεγκληματικής πολιτικής ό.π. σελ. 686 και Βαθιώτης Κ Δόλος σελ. 74 επ. 22