EΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 EΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Τίτλος Μεταπτυχιακής Εργασίας: «Η διερεύνηση των λεξικών σχέσεων οµωνυµιών, µετωνυµιών ως διαγνωστικό (Α.Μ. 090) Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μανουηλίδου Χριστίνα (Λέκτορας Γλωσσολογίας) ΠΑΤΡΑ Ιούνιος 2013

2 Ευχαριστίες Πρώτα απ όλα, θέλω να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα της διπλωµατικής εργασίας µου, Λέκτορα κα. Χριστίνα Μανουηλίδου, για την πολύτιµη βοήθεια και υποµονή κατά τη διάρκεια της δουλειάς µου. Επίσης, είµαι ευγνώµων στα υπόλοιπα µέλη της εξεταστικής επιτροπής της διπλωµατικής εργασίας µου και ειδικότερα στον καθηγητή µου κατά την διάρκεια του ΜΠΣ Γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών, Επίκουρο Καθηγητή Γλωσσολογίας κ. Ξυδόπουλο Γεώργιο για την καθοδήγηση µου προς αναζήτηση του υλικού στο «Εθεγ». Οφείλω τις ευχαριστίες µου στους συµµετέχοντες στην πειραµατική διαδικασία, αλλά και στους οικείους τους, που χωρίς την βοηθεια τους δεν θα µπορούσε να διεξαχθεί. Ευχαριστώ όλους όσους συµµετείχαν στην συµπλήρωση των ερωτηµατολογίων και για την πολύτιµη βοήθειά τους στον προγραµµατισµό του πειράµατος. Ευχαριστώ επίσης τους φίλους(ες) για την ηθική υποστήριξή τους και τους συναδέλφους µου για την κατανόησή τους, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων µηνών τους προσπάθειάς µου. Πάνω απ όλα, είµαι ευγνώµων στην οικογένεια µου, για την κατανόηση και υποστήριξή τους. στα παιδιά µου Άκη Γιάννη Αριστοτέλη ΠΑΤΡΑ

3 Περίληψη Είναι γνωστό ότι η άνοια σχετίζεται µε την απώλεια µνήµης, έκπτωση γλωσσικών ικανοτήτων, έλλειψη αυτονοµίας και απώλεια της προσωπικής ταυτότητας του ασθενούς. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να αναδείξει τη σχέση αµφισηµίας- άνοιας και να διερευνηθεί η σκοπιµότητα ύπαρξης ενός µεθοδολογικού εργαλείου για την εκτίµηση και τη διερεύνηση της γλωσσικής έκπτωσης στη άνοια µέσα από την γλωσσική επεξεργασία των λεξικών σχέσεων (µεταφορών οµωνυµίας- µετωνυµιών) και να παρουσιάζει το προφίλ των ασθενών αυτών. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζω γενικά στοιχεία για την νόσο της άνοιας αλλά και στοιχεία για τους κυριότερους τύπους της νόσου όσον αφορά την γλωσσική συµπεριφορά των ασθενών. Στην ενότητα αυτή αναφέρω επίσης βασικά διαγνωστικά εργαλεία που χρησιµοποιούνται ευρέως για τον προσδιορισµό της νόσου, ενώ αναλυτικότερα στοιχεία για τα εργαλεία που χρησιµοποιούνται και τις δοµές που εξετάζουν παρατίθενται στο παράρτηµα. Κλείνοντας την ενότητα καταλήγω στα οφέλη και την αναγκαιότητα ύπαρξης πρώιµης διάγνωσης. Στην δεύτερη ενότητα αναφέροµαι κυρίως στο νοητικό λεξικό και στην δυσκολία πρόσβασης των ασθενών µε πιθανή άνοια σε αυτό. Επιπλέον υπάρχουν στοιχεία για την λεξική κατάκτηση, επιλογή και ανάκτηση των πληροφοριών και φαίνεται η σχέση νοητικού λεξικού αµφισηµίας. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζω το φαινόµενο της αµφισηµίας από την θεωρητική άποψη αρχικά της γλωσσολογίας, πως κατακτώνται οι αµφίσηµες λέξεις και επεξεργάζονται σε σχέση µε την ηλικία και καταλήγω στην νευρική συσχέτιση των λεξικών αµφισηµιών µε συγκεκριµένες εγκεφαλικές περιοχές. Στο τέλος της παρούσας ενότητας παρουσιάζω ευρήµατα/ συµπεράσµατα από πλήθος ερευνών που αφορούν την λεξική αµφισηµία µε διαφορετικές µεθόδους για κάθε τύπο άνοιας. Στην τελευταία ενότητα παρουσιάζω τις βασικές υποθέσεις µου πως η χρήση των λεξικών σχέσεων θα µπορεί να αποτελέσει διαγνωστικό εργαλείο στην ΠΑΤΡΑ

4 άνοια. Επίσης παρουσιάζω την κατασκευή και τα αποτελέσµατα της πειραµατικής διαδικασίας ανάµεσα σε τέσσερα διαφορετικά υποκείµενα (πασχόντων υγειών) διαφορετικής παθολογίας και σοβαρότητας. Ακολουθεί τέλος το παράρτηµα µε στοιχεία που αφορούν την διαφοροδιάγνωση της νόσου βάσει αλγορίθµων µε τα γνωστικά ελλείµµατα όπως παρουσιάζονται από τους φροντιστές των ασθενών αλλά και παθολογικών συµπτωµάτων που παρουσιάζουν, ενώ σε πίνακα υπάρχουν τα γλωσσικά στοιχεία που βοηθούν επίσης στην διαφοροδιάγνωση των κυριότερων τύπων άνοιας και τα αποτελέσµατα της πειραµατικής διαδικασίας. ΠΑΤΡΑ

5 Εισαγωγή Το προσδόκιµο ζωής τις τελευταίες δεκαετίες έχει αυξηθεί σηµαντικά παγκοσµίως. Ο µέσος όρος ζωής έχει αυξηθεί από τα 52 έτη που ήταν το 1960 στα 69 έτη ζωής στα τέλη του , έχοντας επιπτώσεις κοινωνικές, οικονοµικές αλλά κυρίως γιατί αυτή η αύξηση του ορίου ηλικίας τείνει να προκαλέσει ταυτόχρονη αύξηση των ορίων σε οµάδες µε παθολογικά ευρήµατα, όπως την άνοια. Σύµφωνα µε µελέτες έχει βρεθεί ότι σήµερα πάσχουν τουλάχιστον πάνω από 35 εκατοµµύρια άνθρωποι παγκοσµίως από άνοια, οποιουδήποτε τύπου, και ο αριθµός αυτός πρόκειται να αυξηθεί σηµαντικά τα επόµενα χρόνια φτάνοντας τα 66 εκατοµµύρια το 2030 και τα 115 εκατοµµύρια το όπως φαίνεται από το παρακάτω διάγραµµα. ιάγραµµα 1Αριθµός ατόµων µε άνοια σε αναπτυσσόµενες και αναπτυγµένες χώρες (εκατοµµύρια) 3 1 Συγκεκριµένα στην Ελλάδα ο συνολικός πληθυσµός αυξήθηκε από το 2003 ως το 2011 κατά 300 χιλιάδες φτάνοντας τα άτοµα, σύµφωνα µε την τράπεζα δεδοµένων ( 2 World Development Indicators database, World Bank, 1 July 2011( Παράρτηµα Πίνακας 1) 3 Global prevalence of dementia: a Delphi consensus study The Lancet, Volume 366, Issue 9503, Pages Cleusa P Ferri, Martin Prince, Carol Brayne, Henry Brodaty, Laura Fratiglioni, Mary Ganguli, Kathleen Hall, Kazuo Hasegawa, Hugh Hendrie, Yueqin Huang ΠΑΤΡΑ

6 Ακόµα πιο ανησυχητικός είναι ο αριθµός των αδιάγνωστων ατόµων που πάσχουν από άνοια, που υπολογίζεται περίπου άτοµα, οι οποίοι δεν λαµβάνουν κανενός είδους περίθαλψη και φροντίδα. Στην Ελλάδα συγκεκριµένα η συχνότητα της Νόσου Αλτσχάιµερ (ΝΑ) παραµένει άγνωστη, λόγω απουσίας έγκυρων επιδηµιολογικών µελετών. Ωστόσο υπολογίζεται ότι πρέπει να υπάρχουν ασθενείς µε ΝΑ, και µε πρόβλεψη για αριθµό άνω των το 2050, σύµφωνα µε την Εταιρεία ΝΑ και συναφών διαταραχών Αθηνών 4 5. Η διάγνωση της άνοιας έχει επιπτώσεις τόσο στην ζωή του ίδιου του πάσχοντα όσο και στις ζωές των ατόµων που τον φροντίζουν περιλαµβάνοντας ψυχολογικές, οικονοµικές και κοινωνικές αλλαγές ταυτόχρονα. Για αυτό το λόγο τα αποτελέσµατα των ερευνών αναφέρουν την σηµαντικότητα της πρώιµης διάγνωσης της άνοιας που θα είχε ως αποτέλεσµα την ποιοτικότερη διαβίωση τόσο των ασθενών όσο και των φροντιστών τους 6, καθώς δεν υπάρχει ακόµα θεραπεία για να σταµατήσει την εξέλιξη της νόσου, παρά µόνο για τα συµπτώµατα της Ο αριθµός τείνει να αυξηθεί σηµαντικά αφού το εύρος ηλικίας ασθενών µε άνοια έχει αυξηιεί και υπάρχουν µελέτες που αναφέρουν περιπτώσεις ασθενών νεαρής ηλικίας ετών οι οποίοι ήταν θετικοί στο γονιδιακό τύπο της άνοιας (Katherine B. Sims, M.D., Andrew J. Cole, M.D., Janet C. Sherman, Ph.D., Paul A. Caruso, M.D., and Matija Snuderl, M.D.N Engl J Med 2011; 364: ) (Svanberg E.- Spector A.- Stott J International Psychogeriatrics, 23:3, ) 6 ΠΑΤΡΑ

7 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Άνοια Η άνοια είναι ένας γενικός όρος, όρος «οµπρέλα», που χρησιµοποιείται για τον ορισµό της χρόνιας προοδευτικής εκφυλιστικής ασθένειας του εγκεφάλου που πλήττει την νόηση και τη συµπεριφορά σε σηµείο που συνήθεις δραστηριότητες της καθηµερινής ζωής τίθενται σε κίνδυνο (DSM-IV-TR) 7. Σύµφωνα µε την ιεθνής Ταξινόµηση Ασθενειών (ICD-10) η άνοια χαρακτηρίζεται ως το φάσµα της χρόνιας προοδευτικής διαταραχής µε επακόλουθο την ψυχοκοινωνική και επαγγελµατική ανεπάρκεια του ατόµου λόγω της διαταραχής σε ένα από τους ακόλουθους γνωστικούς τοµείς: µνήµη, σκέψη, προσανατολισµό, κατανόηση, υπολογισµό, µάθηση, γλώσσα και κριτική ικανότητα (1992). Υπάρχουν διαφορετικοί τύποι άνοιας που χρήζουν διαφορετικής αντιµετώπισης. Η διαφορική τους διάγνωση βασίζεται σε ένα συνδυασµό γενετικών και πρωτεϊνικών βιοδεικτών 8, νεύρο-ανατοµικών και συµπεριφορικών ευρηµάτων που διαφέρουν κατά τύπο. Σε ορισµένους ασθενείς, ειδικές διαταραχές, όπως έλλειψη βιταµίνης Β12, εγκεφαλικά επεισόδια, νεοπλασµατική εγκεφαλίτιδα, ή ιογενής λοίµωξη ανοσοεπάρκειας, προσδιορίζονται ως υποκειµενικά αιτία της νόσου της άνοιας. Σε άλλους αισθητηριακές ή κινητικές ανωµαλίες δείχνουν ότι η άνοια αποτελεί συστατικό µιας πιο εκτεταµένης νευρολογικής ασθένειας όπως η νόσος του Parkinson, νόσος του Huntigton, ή της σκλήρυνση κατά πλάκας. Στην πλειοψηφία τους οι ασθενείς µπορεί να χαρακτηριστούν ότι πάσχουν από µια "πρωτογενής" άνοια όταν συνυπάρχει έκπτωση της µνήµης µαζί µε ένα από τα ακόλουθα τέσσερα στοιχεία: 7 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV-TR), 1992 Επόµενη έκδοση του διαγνωστικού εγχειριδίου µετά από 18 χρόνια αναµένεται µέσα στο 2013 µε διορθώσεις των DSM-IV και του ICD-10. ( 8 Sam Gandy, M.D., Ph.D. N Engl J Med 2012; 367: ΠΑΤΡΑ

8 Μειωµένη ικανότητα διατήρηση συνοχής στην επικοινωνία και κατανόησης προφορικού και γραπτού λόγου. Μειωµένη ικανότητα να αναγνώρισης ή ταυτοποίησης αντικείµενων µε τις αισθητηριακές του λειτουργίες µειωµένη ικανότητα για κινητικές δραστηριότητες ακόµα και αν διατηρούνται οι κινητικές και αισθητηριακές ικανότητες του ατόµου µε παράλληλη δυσκολία κατανόησης της ζητούµενης δραστηριότητας. Μειωµένη ικανότητα αφηρηµένης σκέψης, λήψης σωστών αποφάσεων και σχεδιασµού- διεξαγωγής πολύπλοκων δραστηριοτήτων. Για να διαγνωστεί κάποιος ότι πάσχει από την νόσο θα πρέπει οι γνωστικές διαταραχές να είναι σοβαρές, να υπάρχουν ως συµπτωµατολογία πάνω από έξι µήνες και να επηρεάζουν σηµαντικά την καθηµερινότητα του. Τύποι άνοιας Γλωσσικά χαρακτηριστικά Με βάση την νόηση, την γλώσσα και τα κλινικά παθολογικά στοιχεία οι πέντε πιο συχνοί τύποι άνοιας είναι οι ακόλουθοι: Άνοια τύπου Νόσου Αλτσχάιµερ/ ΝΑ Αν και η πρώτη διάγνωση της ΝΑ έγινε πριν περίπου λίγα χρόνια, µόλις τα τελευταία χρόνια έχει γίνει συστηµατική έρευνα ως προς τα αίτια, τους παράγοντεςκινδύνους και τις επιπτώσεις που ποικίλουν από άτοµα σε άτοµο. Τα πιο συχνά συµπτώµατα της ΝΑ είναι: η διαταραχή της κατονοµασίας ή διατήρηση των πιο πρόσφατων γεγονότων, µειωµένη ικανότητα λήψης αποφάσεων, αποπροσανατολισµός, σύγχυση, καθώς επίσης προβλήµατα στον γραπτό λόγο 9, στη ροή του λόγου, στην ακουστική κατανόηση, στην άρθρωση- προσωδία και την επανάληψη ( Braaten, 2006). Έρευνες έχουν δείξει ότι οι ασθενείς ΝΑ έχουν 9 Τα ορθογραφικά λάθη των ασθενών σχετίζονται µε την οπτική προσοχή τους και όχι µε την πολυπλοκότητα της λεξικής δοµής ή της συχνότητας της σε σχέση µε τον τυπικό πληθυσµό που µελετήθηκαν. ( Neils et al. 1995) ενώ τα λάθη αγραφίας αυξάνονται µε την επιδείνωση της νόσου. Οι δεξιότητες γραφής αντιπροσωπεύουν την διαδικαστική µνήµη ενώ τα λάθη αγραφίας φανερώνουν τις µεταβολές της µακροπρόθεσµης µνήµης στην άνοια ΝΑ (LaBarge, E., Smith, D. S., Dick, L., & Storandt, M. (1992). Agraphia in Dementia of the Alzheimer Type. Archives of Neurology, 49(11), ΠΑΤΡΑ

9 καλύτερα αποτελέσµατα σε δοκιµασίες µε εικόνες σε σχέση µε λέξεις (Bayles and Tomoeda, 1983, Bayles et al., 1991 and Ober and Shenaut, 1999) και επιπλέον αντιµετωπίζουν δυσκολίες στην κατανόηση οπτικό-χωρικών σχέσεων και επίλυση προβληµάτων. Οι νευροπαθολογικές αλλοιώσεις εντοπίζονται κυρίως στις κρόταφοβρεγµατικές περιοχές, τις γύρω φλοϊκές περιοχές και στον ιππόκαµπο, επηρεάζοντας κυρίως την µάθηση και την µνήµη. Μετωποκροταφική άνοια / front temporal dementia (FTD). Τα συµπτώµατα ξεκινούν µια δεκαετία νωρίτερα από την ΝΑ και είναι ιδιοπαθής ή αγνώστου αιτιολογίας. Υπάρχουν τρεις φαινότυποι της νόσου: Εξελικτική μη ρέουσα αφασία/ Progressive non- fluent aphasia (PNFA) Βασικό στοιχείο είναι ο µη ρέων λόγος µε την συνύπαρξη ενός εκ των στοιχείων: αγραµµατισµός, φωνητική παραφασία και ανοµία, ενώ µπορεί ακόµα να συνυπάρχουν: τραυλισµός, απραξία οµιλίας, δυσκολία επανάληψης, αλεξία, αγραφία, διατήρηση της λεξικής σηµασίας, καθυστερηµένη αλαλία (McKinnon et al., 2008; Peelle & Grossman, 2008; Rogers et al., 2006, Neary et al, 1998). Οι ανατοµικές περιοχές που παρουσιάζουν βλάβες είναι οι : αριστερός κατώτερος οπίσθιος µετωπιαίος φλοιός, πρόσθια νησίδα, τα βασικά γάγγλια, αριστερός κατώτερος και µεσαίος µετωπιαίος λοβός, ραχιαίων, προκινητικών και κινητικών φλοϊκών περιοχών (Ogar, Dronkers, Brambati, Miller, & Gorno-Tempini, 2007). Σημασιολογική άνοια/ Semantic dementia (SD) Χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του τύπου άνοιας είναι η απώλεια της σηµασίας που επηρεάζει τόσο την παραγωγή όσο και την κατανόηση του λόγου. Άλλα συνοδά γλωσσικά χαρακτηριστικά είναι ο «άδειος» συνεχής λόγος των ασθενών, συχνές δηλωτικές εκφράσεις, οι σηµασιολογικές παραφασίες και διαταραχές της αντίληψης που χαρακτηρίζονται από προσωποαγνωσία ή και οπτική αγνωσία, ενώ διατηρούν την ικανότητα επανάληψης µεµονωµένων λέξεων και της δυνατής ανάγνωσης ΠΑΤΡΑ

10 σωστά ορθογραφικών οικείων λέξεων (Lambon Ralph & Patterson, 2008; Lambon Ralph et al., 2001; Neary et al., 1998). Επίσης οι ασθενείς µε σηµασιολογική άνοια δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στην σύνταξη, τον µαθηµατικό υπολογισµό, την πρόσφατη επεισοδιακή µνήµη (δηλαδή, αποµνηµόνευση των τελευταίων γεγονότων, πχ. της προηγούµενης ηµέρας). Παρουσιάζουν σχετικά καλές χωρικές ικανότητες, καλή αντίληψη και φωνολογική επεξεργασία. Οι γλωσσικές δυσκολίες που υποστηρίζουν την διάγνωση της SD αφορούν την ιδιοσυγκρασιακή χρήση των λέξεων, συµπύκνωση του λόγου, σε προχωρηµένο στάδιο εµφανίζουν απώλεια της ενσυναίσθησης, περιορισµό των ανησυχιών, και περιορισµένες προσπάθειες για να συµµετάσχουν σε συζήτηση (Neary et al., 1998).. Οι ανατοµικές περιοχές που παρουσιάζουν αλλοιώσεις/ ατροφία είναι: πρόσθιες, πλάγιες, και κοιλιακές περιοχές των κροταφικών λοβών µε σχετική διατήρηση των έσω περιοχών (Galton et al., 2001; Hodges, Patterson, Oxbury, & Funnell, 1992; Mummery et al., 2000; Neary et al., 1998; Snowden et al., 1989) επηρεάζοντας περισσότερο το αριστερό ηµισφαίριο σε σχέση µε το δεξί. Μετωπιαίος τύπος της Μετωποκροταφικής άνοιας /Frontal variant FTD Αυτός ο τύπος άνοιας διακρίνεται από τους δυο προηγούµενους ως προς τα συµπεριφορικά χαρακτηριστικά του. Οι πάσχοντες αυτού του τύπου εµφανίζουν πολύ νωρίς αλλαγές στην προσωπικότητα τους, την προσοχή και την οργάνωση. Κύριο διαφοροδιαγνωστικό στοιχείο αποτελεί η βαθµιαία επιδείνωση των κοινωνικών δεξιοτήτων τους (χρήση ακατάλληλων σχολίων, αστείων, άγνοια κινδύνου, επίδειξη σεξουαλικότητας) (Neary et al., 1998, 2005).. Υποστηρικτικά διαγνωστικά χαρακτηριστικά αποτελούν η µειωµένη προσωπική υγιεινή, αυξηµένη ακαµψία σκέψης, υπερβολική χρήση στερεοτυπικών εκφράσεων, ηχολαλία, αλλαγές στη διατροφή, καθώς και την εµφάνιση της συµπεριφοράς-χρήσης αντικειµένων (δηλαδή, καταναγκαστική χρήση των εργαλείων που βρίσκονται µέσα στο οπτικό του πεδίο, όπως χτένες, µολύβια). ΠΑΤΡΑ

11 Γενικότερα οι βλάβες αφορούν τις εκτελεστικές λειτουργίες, και χαρακτηρίζονται από µειωµένη προσοχή και εγρήγορση, µειωµένο έλεγχο των αναστολών, µειωµένη ικανότητα ακολουθιών γεγονότων και περιορισµένη µνήµη εργασίας (Rascovsky et al., 2007). Στην παραγωγή αφηγηµατικού λόγου, εµφανίζουν µειωµένη θεµατική συνοχή και ασυνάρτητες αναφορές σε γεγονότα (Ash et al, 2006;. Cooke et al, 2003;. Grossman, 2002). Οι ανατοµικές περιοχές που παρουσιάζουν ατροφία είναι οι κατώτερες πρόσθιες περιοχές του µετωπιαίου λοβού (Liu et al., 2004; Rascovsky et al., 2007). (Neary et al., 1998) Αγγειακή άνοια/ vascular dementia (VaD) Αυτός ο τύπος άνοιας αναφέρεται ως ο δεύτερος πιο συχνός τύπος και σχετίζεται µε αγγειο-εγκεφαλικές βλάβες (Fratiglioni et al., 2000; Traykov et al., 1999), όπως ισχαιµικά ή αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, εγκεφαλική υποξαιµία, ανεύρυσµα, µε ανατοµικές αλλοιώσεις που µπορούν να υπάρχουν διάσπαρτες στον εγκεφαλικό φλοιό. Εξαιτίας της πληθώρας αιτιολογικών παραγόντων σύµφωνα µε τον Π.Ο.Υ.(World Health Organization, 1992) η αγγειακή άνοια διακρίνεται σε: Αγγειακή άνοια οξείας έναρξης. Πολυεµφρακτική άνοια ΠΑΤΡΑ

12 Υποφλοιώδης αγγειακή άνοια Μικτή υποφλοιώδης και φλοιώδη αγγειακή άνοια Άλλης αιτιολογίας Αγγειακή Άνοια Απροσδιόριστος τύπος Αγγειακής Άνοιας Τα κοινά χαρακτηριστικά των πέντε παραπάνω υποκατηγοριών είναι η επιδείνωση των κοινωνικών και εκτελεστικών λειτουργιών σε συνδυασµό µε την ύπαρξη γνωστικών διαταραχών. Συγκεκριµένα η διάγνωση βασίζεται στην διαταραχή της µνήµης 10 όταν συνυπάρχει µια από τις ακόλουθες διαταραχές: αφασία, αγνωσία, διαταραχή εκτελεστικών λειτουργιών. Συνήθως οι ασθενείς µε VaD εµφανίζουν µειωµένη φωνολογική ενηµερότητα, διαταραχή στη γραµµατική πολυπλοκότητα παράγοντας απλές φράσεις, καθώς και διαταραχές στον επιτωνισµό τους µε αποτέλεσµα να παρουσιάζουν εξοµάλυνση του ύψους και του πλάτους της οµιλίας (Jones, Laukka, & Backman, 2006; Looi & Sachdev, 1999; Lukatela, Malloy, Jenkins, & Cohen, 1998; Tierney et al, 2001). Η εξέλιξη της VaD συχνά χαρακτηρίζεται από σταδιακή επιδείνωση. Κατά τη διάρκεια της νόσου, οι ασθενείς µπορεί να παρουσιάσουν περιόδους σταθερότητας που ακολουθείται από µείωση της µνήµης και άλλων γνωστικών λειτουργιών (Chui et al., 2000). Άνοια σωµατίων Lewy/ Lewy body disease dementia (LBD) Αυτός ο τύπος αποτελεί µια σχετικά πρόσφατη κατηγοριοποίηση της άνοιας µε συχνότητα εµφάνισης µισή από την συχνότητα της Αγγειακής Άνοιας, όπως αναφέρουν οι Reilly et al (2010) και µε ποσοστά που ποικίλουν στο σύνολο της νόσου από 15% έως 35%(Geser,Wenning, Poewe, & McKeith, 2005; Zaccai et al., 2005). Η έναρξη αυτού του τύπου της νόσου είναι περίπου ίδιος µε την ΝΑ (50-85 χρονών) και η διάγνωση σύµφωνα µε τον McKeith (2006) βασίζεται σε τρία βασικά χαρακτηριστικά: 10 Παρουσιάζονται διαταραχές στην µνήµη εργασίας, στη διαδικαστική µνήµη (π.χ., πώς να δέσει ένα παπούτσι ) και την επεισοδιακή µνήµης (ανάκτηση πληροφοριών) (Bowler et al., 1997; Looi & Sachdev, 1999; Reed, Eberling, Mungas,Weiner, & Jagust, 2000) (Bowler et al, 1997?. Looi & Sachdev, 1999? Reed, Eberling, Mungas, Weiner, και Jagust, 2000). ΠΑΤΡΑ

13 τις γνωστικές δυσλειτουργίες, τις οπτικές παραισθήσεις και τις κινητικές διαταραχές. Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά αυτού του τύπου είναι οι µυθοπλασίες που κατασκευάζονται από τους ασθενείς, η µη συνοχή του λόγου και η παρουσία εµµονών στις συνοµιλιακές συνδιαλέξεις τους. Επίσης οι ασθενείς εµφανίζουν δυσκολία κατονοµασίας κοινών αντικειµένων και µειωµένο ρυθµό οµιλίας (Doubleday et al., 2002; Galasko et al., 1996; Gibb et al., 1989). Στην εξέλιξή της η νόσος εµφανίζει παρκινσονισµό, σοβαρές διαταραχές της µνήµης και οπτικοχωρικές διαταραχές, η σοβαρότητα των οποίων υποδεικνύει το βαθµό γνωστικής έκπτωσης που στο τελικό στάδιο οδηγεί στην πλήρη εξάρτηση του πάσχοντα (Ferman et al., 2006; Hamilton et al., 2008) Άνοια τύπου Parkinson / Parkinson s disease dementia (PDD) Η άνοια τύπο PD έχει ως µέσο όριο ηλικίας έναρξης τα 60 έτη, µε ποσοστό 10% να αφορά µικρότερες ηλικίες κάτω των 45 ετών (Korchounov, Schipper, Preobrazhenskaya, Kessler,&Yakhno, 2004; Rao, Hofmann,&Shakil, 2006) και µε έναρξη τουλάχιστον 2 έως 10 χρόνια µετά την εµφάνιση της νόσου Πάρκινσον. Ένα µεγάλο ποσοστό ατόµων µε την Νόσο Πάρκινσον εµφανίζουν άνοια ως εξέλιξη της αρχικής νόσου (περίπου 40-70% (Daniel Press, 2004)) Κύρια διαγνωστικά κριτήρια αυτού τύπου άνοιας αποτελεί η συνύπαρξη διαταραχών τουλάχιστον σε δυο από τους ακόλουθους τοµείς: προσοχή, εκτελεστικές λειτουργίες, οπτικό-χωρική επεξεργασία, και την λεκτική ανάκληση (Emre et al., 2007). Μαζί µε τα παραπάνω στοιχεία συνυπάρχουν συνήθως συµπεριφορικά συµπτώµατα όπως κατάθλιψη, ψευδαισθήσεις, παραισθήσεις ή υπερβολική υπνηλία. Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά συνίστανται στην διαταραχή ροής οµιλίας λόγω της βραδυκινησίας (υποτονική δυσαρθρία), δυσκολία στην κατανόηση προτάσεων 11, 11 Έρευνες αναφέρουν ότι υπάρχουν δυο οδοί πρόσβασης στις σηµασιολογικές αναπαραστάσεις και λόγω έλλειψης ντοπαµίνης υπάρχει δυσκολία στην επεξεργασία και χρονική καθυστέρηση µέχρις ότου ανασταλεί η ενεργοποίηση της αρχικής αυτόµατης διαδικασίας και ενεργοποιηθεί ο δεύτερος µηχανισµός. Wendy L. ΠΑΤΡΑ

14 στις συνοµιλιακές συνδιαλλαγές (Grossman et al., 2002; Henry & Crawford, 2004; Hochstadt et al., 2006) στην κατανόηση µεταφορών και την αντίληψη προσωδιακών αλλαγών (Monetta & Pell, 2007; Pell & Leonard, 2003, 2005). Συνοψίζοντας τα παραπάνω χαρακτηριστικά φαίνεται ότι η γλώσσα επηρεάζεται περισσότερο στην νόσο της άνοιας όπως αναφέρεται στους Hoffman et al (2010). Στα πρώτα στάδια της νόσου ο φωνολογικός και συντακτικός τοµέας και η άρθρωση φαίνεται ότι µένουν ανηπηρέαστες (Caramelli, Mansur, & Nitrini, 1998; Cohn, Wilcox, & Lerer, 1991), ενώ η φωνολογία βρίσκεται επηρεασµένη στο µέσο στάδιο (Hailstone, Ridgway, Bartlett, Goll, Crutch, Warren,2012; Croot, Hodges, Xuereb, & Patterson, 2000). Ωστόσο ο σηµασιολογικός τοµέας είναι αυτός που από τα πρώτα στάδια της νόσου παρουσιάζεται διαταραγµένος και επιδεινώνεται µε την εξέλιξη της νόσου, δυσχεραίνοντας την λειτουργικότητα του πάσχοντα. ιαγνωστική αξιολόγηση της άνοιας Στην κλινική πράξη για την διάγνωση της νόσου χρησιµοποιούνται δυο σταθµισµένα συστήµατα: το DSM-IV (υπό έκδοση το DSM-V) και το ICD-10, τα οποία και τα δυο ορίζουν την άνοια ως σύνδροµο και παραθέτουν κριτήρια διάγνωσης των διαφορετικών τύπων άνοιας πχ. ΝΑ, αγγειακή άνοια κ.α. Βέβαια για κάποιους τύπους άνοιας όπως άνοια λόγω Parkinson, σωµατίων Lewis ή µετωποκροταφική (FTD), ή για λιγότερους συχνούς τύπους έχουν αναπτυχθεί πιο εξειδικευµένα διαγνωστικά συστήµατα, όπως για την διάγνωση της ΝΑ (NINCDS- ADRDA ) και για την αγγειακή άνοια (NINDS-AIREN ). Τα διαγνωστικά εργαλεία διακρίνονται στα: α) screening tests που εφαρµόζονται στην κλινική πρακτική (π.χ. Mini Mental) β) τα νευροψυχολογικά τεστ γ) οι κλίµακες συµπεριφορικών και ψυχιατρικών συµπτωµάτων και Arnott, David A. Copland, Helen J. Chenery, Bruce E. Murdoch, Peter A. Silburn, and Anthony J. Angwin, The Influence of Dopamine on Automatic and Controlled Semantic Activation in Parkinson's Disease, Parkinson's Disease, vol. 2011, Article ID , 9 pages, 2011 ΠΑΤΡΑ

15 δ) οι κλινικές κλίµακες άνοιας που αφορούν παρατηρήσεις ή συµπτώµατα των ασθενών από τρίτους 12. Όπως αναφέρουν οι Reilly et al (2010) από τα συµπεριφορικά ευρήµατα των διαφορετικών τύπων άνοιας αυτά που αποτελούν τους πιο αξιόπιστους δείκτες για την διαφοροδιάγνωση της άνοιας είναι η οµιλία και τα γλωσσικά στοιχεία (Cycyk & Wright, 2008; Garrard, Maloney, Hodges, & Patterson, 2005; Grossman, D Esposito et al., 1996; Neary et al., 1998), τα οποία όµως στις διαγνωστικές αξιολογήσεις που πραγµατοποιούνται δεν εξετάζονται επαρκώς 13. Η διάγνωση εξακολουθεί να βασίζεται κυρίως στο ιατρικό ιστορικό, στην φυσική εξέταση του ασθενούς, τις εργαστηριακές εξετάσεις και τις αναφερόµενες αλλαγές στις γνωστικές και εκτελεστικές λειτουργίες του πάσχοντα από τους οικείους του. Μπορεί να πάρει µήνες ή ακόµα και χρόνια για να επαληθευτούν καταστάσεις όπως η άνοια τύπου Alzheimer 14. Ακόµα όµως και γίνει η διάγνωση της άνοιας λόγω της αλληλοκάλυψης των συµπτωµάτων δύσκολα µπορεί να καθοριστεί ο τύπος της άνοιας, αποδίδοντας έτσι τον γενικό όρο «άνοια» στον πάσχοντα, οι οποίοι συνήθως καταλήγουν µέσα σε 3 έως 9 χρόνια µετά την διάγνωση 15. Ωστόσο είναι απαραίτητο να γίνει ιατρική διάγνωση στο αρχικό στάδιο όταν πρωτοεµφανίζονται τα συµπτώµατα για να εξασφαλιστεί ότι γίνεται σωστή διάγνωση και έγκαιρη πρόσβαση σε υπηρεσίες υποστήριξης, πληροφορίες και φάρµακα, αν διατίθενται. 12 Στο παράρτηµα παρατίθενται σχετικές πληροφορίες για τα διαγνωστικά εργαλεία που εφαρµόζονται για την διάγνωση της άνοιας, σελ Στο παράρτηµα παρατίθεται πίνακας γλωσσικών αξιολογήσεων για την διάγνωση της άνοιας. 14 Σε µελέτη ενηλίκων µε γενετικές µεταλλάξεις λόγω του αυτοσωµατικού κυρίαρχου γονιδίου για την νόσο Αλτσχάιµερ, εντοπίστηκαν ανωµαλίες στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό, στους βιοδείκτες καθώς και σε νευρο-απεικονιστικές εξετάσεις που αναπτύσσονταν δεκαετίες πριν την έναρξη της άνοιας. (Bateman R.J., Xiong C., Benzinger T.L.S., et al. N Engl J Med 2012; 367: ). 15 Querfurth H.W. and LaFerla F.M N Engl J Med January 28; 362: ΠΑΤΡΑ

16 Αναγκαιότητα και Οφέλη της πρώιµης διάγνωσης Έρευνα των Tsolaki et al. (2009) που έγινε στην Ελλάδα σχετικά µε την αντίληψη που επικρατεί γύρω από την Ν.Α. αποκάλυψε ότι υπάρχουν δυσκολίες στην έγκαιρη διάγνωση της νόσου και την παροχή κατάλληλης φροντίδας για τους ασθενείς. Όπως αναφέρεται στους παράγοντες που καθυστερούν την διάγνωση είναι η έλλειψη επαρκούς ενηµέρωσης και εµπειρίας για την διάγνωση και θεραπεία της νόσου στα αρχικά της στάδια από τους επαγγελµατίες υγείας. Από την συσχέτιση των παρακάτω διαγραµµάτων, που βασίζονται στο διαγνωστικό τεστ MMSE, επιβεβαιώνεται ότι η γνωστική έκπτωση ξεκινά από το πρώιµο αρχικό στάδιο, ενώ στο τέλος του αρχικού σταδίου παρατηρούνται τα πρώτα συµπτώµατα της απώλειας αυτονοµίας. Σε αυτό όµως το στάδιο, παρά την έναρξη των συµπτωµάτων, η διάγνωση ή η θεραπεία είναι σχεδόν ανύπαρκτες, όπως φαίνεται από το διάγραµµα. Η διάγνωση και τελικά η έναρξη οποιασδήποτε θεραπείας γίνεται στο δεύτερο στάδιο που ήδη τα συµπεριφοριστικά προβλήµατα είναι εµφανή. Άλλωστε τα προβλήµατα αυτά είναι εκείνα που ανησυχούν το οικείο περιβάλλον των ασθενών και βοηθούν στην διάγνωση της νόσου. Η εξελικτική πορεία της νόσου (ΝΑ) φαίνεται από το πρώτο διάγραµµα ενώ στο δεύτερο φαίνεται η εξελικτική πορεία της νόσου εφόσον ο ασθενής λάβει την κατάλληλη θεραπεία. ΠΑΤΡΑ

17 Feldman and Gracon. In Gauthier S (Ed.) Clinical Diagnosis and Management of Alzheimer s Disease. Martin Dunitz, London, 1996, 241. ΠΑΤΡΑ

18 Παθολογοανατοµικές εκφυλίσεις του εγκεφάλου στα στάδια της νόσου ΝΑ και η σύγκριση τους µε υγιή εγκέφαλο. Οι παθολογοανατοµικές αλλοιώσεις από την παραπάνω απεικόνιση φαίνεται ότι ήδη ξεκινούν από το προκλινικό στάδιο, ενώ η σοβαρότητα της κατάστασης είναι µη αναστρέψιµη στο τελευταία στάδιο. Ορισµένοι τύποι άνοιας όµως µπορούν να βελτιωθούν µε φαρµακευτική αγωγή (π.χ. αναστολείς ακέτυλο χολινεστεράσης-να) και αρκετές φαρµακολογικές η άλλες θεραπείες που βρίσκονται σε διάφορα στάδια ανάπτυξης. Η πρόωρη και η ακριβής διάγνωση ίσως σε κάποιες περιπτώσεις να µην µπορεί να επισπεύσει την έναρξη κατάλληλης θεραπείας, αλλά σίγουρα µπορεί να βοηθήσει να αποφευχθούν σοβαρές παρενέργειες από ακατάλληλες θεραπείες (π.χ. µε τη χρήση αντίψυχωτικών φαρµάκων σε DLB/ Άνοια Σωµατίων Lewy). ΠΑΤΡΑ

19 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 Η γλώσσα ως γνωστό αποτελεί το δυναµικό φυσικό σύστηµα επικοινωνίας που βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση µε τον άνθρωπο και µέσω αυτής εκφράζονται ο αλλαγές που βιώνει ο ίδιος. Ως σύστηµα διέπεται από κανόνες και αρχές οργάνωσης που «αντικατοπτρίζονται» και «απελευθερώνονται» στον νοητικό λεξικό. Όµως στην άνοια και σε άλλες νόσους ή καταστάσεις που προκαλούν γνωστικές διαταραχές η πρόσβαση στο νοητικό λεξικό παρουσιάζεται προβληµατική. Νοητικό λεξικό Το νοητικό λεξικό όπως αποκαλύπτει το δεύτερο συστατικό αποτελεί µια αποθήκη λέξεων στον ανθρώπινο εγκέφαλο, παρουσιάζοντας οµοιότητες µε τα γνωστά λεξικά αλλά και σηµαντικές διαφορές που αφορούν την οργάνωση και το περιεχόµενο. Πχ. Τα λεξικά περιέχουν πλήθος λέξεων σε αλφαβητική σειρά και κατά αναλογία θα µπορούσε κάποιος να φανταστεί ότι κάπως έτσι είναι και το νοητικό λεξικό. Μελέτες που αφορούν τα γλωσσικά λάθη δείχνουν ότι τα λάθη αυτά σχετίζονται κυρίως µε την ερµηνεία των λέξεων και όχι την φώνηση ή την άρθρωση τους. Συνήθως στον προφορικό λόγο γίνονται λάθη που λιγότερο θεωρούνται «γλωσσικά ολισθήµατα» (πήρα τα αντίδωρο / πήρα το αντίδοτο) και θα µπορούσαν να ερµηνευτούν ως λανθασµένη επιλογή από την αποθηκεµένη λίστα λέξεων ή λάθη φωνητικής οµοιότητας. ΠΑΤΡΑ

20 Εικόνα 1 desert voices.pblogs.gr Το νοητικό λεξικό φέρει απεριόριστες πληροφορίες για το κάθε λεξικό στοιχείο του, που ξεπερνούν τις αναφερόµενες των κοινών λεξικών, δικαιολογώντας έτσι την παραγωγικότητα της γλώσσας, τις διαλεκτικές διαφορές ανάµεσα στους οµιλητές, ή την επιλογή του γλωσσικού ύφους που θα χρησιµοποιήσει κάποιος κατά περίσταση. Αυτές είναι µόνο ενδεικτικά κάποιες από τις πληροφορίες που δίνει το νοητικό λεξικό και το καθιστούν µοναδικό και ταυτόχρονα πολύπλοκο. Εικόνα 2 (Aitchison. 2012,p. 19 Words in the Mind) ΠΑΤΡΑ

21 Οι µελέτες µε αµφίσηµες λέξεις εξετάζουν την έννοια(notion) που από άνθρωπο σε άνθρωπο µπορεί να είναι διαφορετική και πέρα από τις βασικές πληροφορίες που,µπορεί να µεταφέρει η ίδια η λέξη (πχ. µεταφορικές λέξεις), η οποία δεν µπορεί να καταγραφεί σε κανένα άλλο λεξικό. Κατά τα παραδοσιακά µοντέλα Λεξικά Απαρίθµησης Εννοιών (Sense Enumeration Lexicons, SEL) οι λέξεις φαίνονται ότι επιλέγουν διαισθητικά τις σηµασίες τους από ένα σύντοµο κατάλογο εναλλακτικών σηµασιών που βρίσκονται στο νοητικό λεξικό (Clark & Gerrig, 1983) και επιλέγεται τελικά η σωστή σηµασία. ηλαδή η αναπαράσταση των οµώνυµων και των πολύσηµων σε αυτά τα µοντέλα γίνεται µε τον ίδιο τρόπο και κάθε αµφίσηµη λέξη αποθηκεύεται χωριστά στο νοητικό λεξικό (Kempson, 1977; Weinreich, 1966). Αυτό δηµιουργεί σύγχυση και πρόβληµα αφού θα έπρεπε στο νοητικό λεξικό να καταγράφονται συνεχώς νέες σηµασίες ανάλογα µε το περικείµενο για κάθε λέξηµα και αποδεικνύεται ότι αντιτίθεται στους µηχανισµούς περί περιορισµού της µνήµης και οικονοµίας της γλώσσας. Λεξική κατάκτηση Όπως έχει αναφερθεί ήδη ο όγκος των πληροφοριών που είναι αποθηκεµένος στο νοητικό λεξικό είναι µεγάλος. Ωστόσο η πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες και η επιλογή γίνεται γρήγορα, αποδεικνύοντας ότι υπάρχει οργάνωση. Έτσι κάποιες έννοιες παρουσιάζονται να είναι πιο κεντρικές (βασικές) από κάποιες άλλες και να οµαδοποιούνται βάσει χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων τους, δίχως όµως απαραίτητα να παρουσιάζουν και οµοιότητες (π.χ. βιβλιοθήκη σκαµνί) 16. Πριν τα µέσα του 70 η κυρίαρχη ιδέα για την ανάλυση της γλώσσας κατά τους ψυχολόγους ήταν τα σχήµατα (concepts) και οι ερµηνείες (word meanings) που 16 Πρόκειται για διαφορετικά λήµµατα που δεν έχουν οµοιότητες όµως αποτελούν µερώνυµα της γενικής κατηγορίας «έπιπλα». Κριτήριο της µερωνυµίας είναι «τα τµήµατα του Αντικειµένου περιλαµβάνουν τα XYZ» (Cruse, 1986) και θεωρείται µια από τις σηµαντικότερες σχέσεις µεταξύ των ουσιαστικών. Αντίθετα τα επίθετα βασίζουν την ερµηνεία τους στα ουσιαστικά που προσδιορίζουν και είναι λιγότερα ανεξάρτητα από τα ουσιαστικά, τα οποία διακρίνονται σε αυτά που αποδίδουν µια ιδιότητα (προσδιοριστικά/ ascriptive, πχ ελαφρύς, ψιλός) και σε αυτά που αφορούν/σχετίζονται µε το ουσιαστικό (pertainmys/ συσχετιστικά, πχ. µαθηµατικός, µουσικός). (Gross and Miller,1990,WordNet) ΠΑΤΡΑ

22 βασιζόταν πάνω σε βασικά και απαραίτητα χαρακτηριστικά. Στην δεκαετία του 80 οι γλωσσολόγοι επεκτείνανε την ιδέα της λεξικής σηµασίας µε όρους πρωτοτυπικών χαρακτηριστικών (prototype), περιγράφοντας όχι µόνο την χρήση των κοινών ουσιαστικών αλλά επιπλέον την χρήση λέξεων όπως προθέσεων (Brugman,1983; Lakoff,1987) ρηµάτων (Coleman & Kay,1981) και επιθέτων (Dirven & Taylor, 1988) και να περιγράψουν περισσότερες πολύπλοκες οµοιότητες µεταξύ των χρήσεων των λέξεων, περιλαµβάνοντας σχέσεις όπως οι µετωνυµίες και οι µεταφορές (Lakoff,1987; Taylor,1989; Numberg,1979). Τα πρωτοτυπικά αυτά χαρακτηριστικά αναπαριστούν απλά µοντέλα που δηµιουργεί ο άνθρωπος προκειµένου να εξηγήσει και να κατανοήσει οτιδήποτε τον περιβάλει, δηµιουργώντας ένα µίγµα διαφορετικών παρατηρήσεων, πολιτισµικών πεποιθήσεων και προσωπικών ερµηνειών. Η θεωρία των πρωτοτυπικών χαρακτηριστικών εφαρµόστηκε αρχικά στις πολύσηµες λέξεις αποδεικνύοντας πως επεκτείνοντας αυτά τα χαρακτηριστικά µπορούµε να κατηγοριοποιήσουµε τις λέξεις σε περισσότερες από µια κατηγορίες και να αποδοθούν ερµηνείες σε αυτές που δεν θα ήταν εµφανείς. Η δυσκολία όµως σε αυτή την περίπτωση είναι να βρεθεί ποια θα είναι η βασική ερµηνεία ή ποια ερµηνεία τελικά θα χρησιµοποιηθεί. Έτσι λόγω της αλληλοκάλυψης των εννοιών που έχουν οι πολύσηµες και γενικότερα οι αµφίσηµες λέξεις η θεωρία των πρωτοτυπικών παρουσιάζεται ανεπαρκής για να εξηγήσει την πολυπλοκότητα του φαινοµένου και να δώσει µια απάντηση στο ερώτηµα πως επιλέγεται ποια ερµηνεία θα δοθεί στην λέξη όταν αυτή ανήκει σε περισσότερες από µια διαφορετικές κατηγορίες (πχ µεταφορικές λέξεις). Με αυτό τον τρόπο δηµιουργούνται δίκτυα που στο νοητικό λεξικό συνδέονται µεταξύ τους. Μελέτες που πραγµατοποιήθηκαν για τον τρόπο που συνδέονται µεταξύ τους τα σηµασιολογικά δίκτυα, σύµφωνα µε την Aitchison(2012: ) κατέληξαν στα ακόλουθα συµπεράσµατα: Επιλέγουµε µια λέξη από το σηµασιολογικό πεδίο στο οποίο ανήκει µια αρχική λέξη. ΠΑΤΡΑ

23 Συνήθως επιλέγουµε µια λέξη ως συµπληρωµατικό συστατικό ενός ζεύγους ( αλάτι- πιπέρι, άντρας-γυναίκα), αν γίνεται, διαφορετικά επιλέγουµε την αντίθετη 17 της (συµπληρωµατικά αντίθετα) (χοντρός-αδύνατος, γλυκόςπικρός). Συνήθως οι ενήλικες επιλέγουν λέξεις που ανήκουν στην ίδια γραµµατική κατηγορία, πχ. τα ουσιαστικά προκαλούν την επιλογή άλλων ουσιαστικών, τα επιρρήµατα την επιλογή επιρρηµάτων, τα ρήµατα την επιλογή ρηµάτων κτλ. Από τις σηµασιολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται µεταξύ των λέξεων σύµφωνα µε την Aitchison (2012: ) τα ουσιαστικά, τα επίθετα και τα ρήµατα παρουσιάζουν διαφορετική οργάνωση µέσα στην ίδια τους την κατηγορία καθιστώντας τα έτσι σηµαντικές λεξικές κατηγορίες στο νοητικό λεξικό. Ο ακριβής αριθµός όµως των λεξικών κατηγοριών που υπάρχουν τελικά µέσα στο νοητικό λεξικό δεν µπορεί να προσδιοριστεί αλλά άλλη µια διάκριση είναι αυτή µεταξύ των λέξεων περιεχοµένου και των λειτουργικών λέξεων. Γενετικά λεξικά και αµφισηµία Το νοητικό λεξικό εµπεριέχει τον µηχανισµό που επιτρέπει στον άνθρωπο να χρησιµοποιεί την ερµηνεία µιας λέξης µε δηµιουργικό τρόπο, επεκτείνοντας την αρχική ερµηνεία σε νεότερες. Έτσι η µεταφορά γίνεται εύκολα κατανοητή γιατί βασίζεται στην αναφορά της πρωταρχικής χρήσης της λέξης και ταιριάζει µε τα νέα πρωτοτυπικά χαρακτηριστικά. Για τους πιο πάνω λόγους αντιπροτάθηκαν τα γενετικά λεξικά που οι πολλαπλές σηµασίες των λέξεων παράγονται από µια βασική έννοια (πχ. µετωνυµίες) (Copestake & Briscoe, 1995; Pustejovsky, 1995, όπως αναφέρονται στην Klepousniotou,2002) και υπόκεινται σε λεξικούς κανόνες που καθορίζουν την 17 Η αντίθεση κατά τον Cruse (2004: ), όπως αναφέρεται στην Λαζανά (2012) ορίζεται βάσει τριών πρωτοτυπικών χαρακτηριστικών: α) της δυαδικότητας, περιέχει µόνο δυο µέλη, β) της εγγενούς δυαδικότητας, της εγγενούς αντίθεσης των δυο µελών και γ) της προφανής εγγενής δυαδικότητας των µελών, δηλαδή διαθέτουν προφανή θέση στον άξονα αναφοράς τους και αποτελεί τµήµα της σηµασίας τους (Ξυδόπουλος, 2011, ). ΠΑΤΡΑ

24 αποθήκευση και την διαχείριση τους. Σε αυτά τα λεξικά στην περίπτωση των οµώνυµων λέξεων η αποθήκευση των διαφορετικών σηµασιών γίνεται ξεχωριστά, ενώ στις πολύσηµες µόνο η βασική έννοια της λέξης αποθηκεύεται στο νοητικό λεξικό και οι άλλες δηµιουργούνται κατά απαίτηση του εκάστοτε περικειµένου µε βάση τους λεξικούς κανόνες. Λεξική επιλογή Η λεξική επιλογή και η φωνολογική κωδικοποίηση είναι δυο διαφορετικές διεργασίες και πολύπλοκες. Με την σειρά τους συνίστανται στην επιλογή της ερµηνείας, στην επιλογή του λήµµατος και εν συνεχεία την εύρεση του κατάλληλου ήχου για να ενδύσει την προηγούµενη επιλογή. Η λεξική επιλογή αποτελεί µια σηµασιολογική καθοδηγούµενη αναζήτηση του κατάλληλου τεµαχίου από µια τεράστια λεξική αποθήκη. Με την σειρά της η φωνολογική κωδικοποίηση είναι το αποτέλεσµα της δηµιουργίας ενός εκτελεστικού προγράµµατος φωνητικού τεµαχίου στο περικείµενο. Η διεπίδραση µεταξύ των δυο υποσυστηµάτων (λεξικής επιλογής & φωνολογικής κωδικοποίησης) εξηγείται από τα συνδετικά µοντέλα της λεξικής πρόσβασης. Οι Levelt et al(1991a) θεωρούν ότι όλα τα συνδετικά µοντέλα θα µπορούσαν να προβλέψουν ότι τα ενεργοποιηµένα εναλλακτικά σηµασιολογικά τεµάχια µε το στόχο θα µπορούσαν κατά την λεξική πρόσβαση να πάνε πίσω σε κάποιο βαθµό στη φωνολογική ενεργοποίηση. Επίσης τα µοντέλα που επιτρέπουν την προς τα πίσω διάδοση της ενεργοποίησης προβλέπουν ότι υπάρχει µια καθυστερηµένη ανάκαµψη της σηµασιολογικής ενεργοποίησης, η οποία ακολουθείται από την φωνολογική ενεργοποίηση. Συµφώνα µε τα µοντέλα ενεργοποίησης (activation models) στο νοητικό λεξικό υπάρχει µια φωνολογική- γραφηµική αναπαράσταση αλλά διαφορετικές σηµασιολογικές αναπαραστάσεις της λέξης (Mc Clelland, 1987). Η λεξική επιλογή οδηγεί σε γραµµατική κωδικοποίηση. Τα λήµµατα ανακτώνται (ενεργοποιούνται και επιλέγονται) όταν οι σηµασιολογικές συνθήκες τους «συναντιούνται» σε ένα µήνυµα. ΠΑΤΡΑ

25 Ωστόσο τα µοντέλα ανίχνευσης (search models)(forster, 1976) και τo µοντέλο κοόρτης (cohort model)(marslen-wilson, 1987) θεωρούν ότι υπάρχουν ξεχωριστές καταχωρήσεις για κάθε µια σηµασία αµφίσηµης λέξης. Αναλυτικότερα στο µοντέλο Κοόρτης αρχικά ενεργοποιούνται οι υποψήφιες λέξεις αυτόνοµα χωρίς απαραίτητα να ολοκληρωθεί η παραγωγή της λέξης βάσει φωνολογικών, µορφολογικών, συντακτικών και σηµασιολογικών ερεθισµάτων. Ακολουθεί ο συναγωνισµός ανάµεσα τους µέχρι να βρεθεί το «σηµείο µοναδικότητας της λέξης», και η τελική επιλογή της λέξης µπορεί να βασίζεται και στα συµφραζόµενα εκτός από την κοόρτη. Η λεξική επιλογή προϋποθέτει τρεις βασικούς παράγοντες: Α) πολλές λέξεις θα πρέπει να ενεργοποιούνται κατά τον σχεδιασµό του λόγου, ακόµα και λέξεις λανθασµένες.. Β) το λήµµα διαφοροποιείται (ερµηνεία και λεξική τάξη) από τον φωνητικό τύπο ( ήχο), τα λάθη όµως µπορούν να σχετίζονται και µε τα δυο και Γ) οι γενικά χαρακτηριστικά µπορεί να είναι σωστά όµως τα πιο διακριτά µπορεί να είναι λανθασµένα. Ανάκτηση λέξεων και λεξική αναγνώριση Υπάρχουν δυο µοντέλα που αναφέρονται στην διαδικασία ανάκτησης (retrieval) των λέξεων, όσον αφορά την λεκτική παραγωγή: το stepping- stone µοντέλο, στο οποίο η ερµηνεία της λέξης επιλέγεται προτού ακόµα ολοκληρωθεί η φωνητική επιτέλεση ολόκληρης της λέξης, µε πολλά προβλήµατα όµως λόγω των πολλών σταδίων που βρίσκονται σε αλληλοσύνδεση το µοντέλο διαδραστικής ενεργοποίησης στο οποίο η ροή µπορεί να κυµαίνεται µεταξύ συγκεκριµένων σηµείων και να διεγείρονται και άλλα σηµεία γύρω τους. Τα συσχετιζόµενα σηµεία και οι συνδέσεις διεγείρονται ακόµα περισσότερο ενώ τα µη συσχετιζόµενα «υποχωρούν» ώσπου µια και µοναδική λέξη παρουσιάζει µεγαλύτερη ενεργοποίηση από όλες τις υπόλοιπες ενεργοποιηµένες. ΠΑΤΡΑ

26 Οµοίως µε την λεκτική παραγωγή και το προαναφερόµενο µοντέλο, συµβαίνει και κατά την λεξική αναγνώριση. Συγκεκριµένα υπάρχουν δυο µοντέλα: Σειριακό µοντέλο και της Παράλληλης επεξεργασίας. Ωστόσο όλες οι θεωρίες που αφορούν την αναγνώριση των λέξεων συµφωνούν σε ένα σηµείο: οι πιο συχνές λέξεις είναι αυτές που µπορούν να βρεθούν πιο εύκολα στο νοητικό λεξικό. Σύµφωνα µε ψυχογλωσσικές µελέτες κάποιες συχνές λέξεις είναι απλές λέξεις που έχουν κατακτηθεί στην παιδική ηλικία και έχουν αποτυπωθεί στην µνήµη. Η υπόθεση της διπλής αποθήκευσης (double storage) προσπαθεί να ερµηνεύσει πως η αναγνώριση των λέξεων γίνεται πολύ γρηγορότερα στις δοκιµασίες λεξικής απόφασης, όταν εµφανίζονται µε άλλες υψηλής συχνότητας, σε αντίθεση µε τις µεσαίας ή χαµηλής συχνότητας εµφάνισης. Υποστηρίζεται στην Aitchison (2012,252) ότι η ερµηνεία για την διαφορά στον χρόνο πρόσβασης των ίδιων λέξεων οφείλεται στο ότι οι ακροατές πρέπει να ανακαλέσουν από ένα µικρό σύνολο λέξεων. ΠΑΤΡΑ

27 Ε.Η Μ ΕΡΜΗΝΕΙΑ/INTERPRETATION ΑΡ.Η Μ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ/ INTEGRATION INTEGRATIONAL PHRASING/ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΦΡΑΣΗΣ ΤΟΝΙΣΜΟΣ/ ACCENTATION ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΞΙΚΟ- ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ & ΕΚΧΩΡΗΣΗ ΘΕΜΑΤΙΚΩΝ ΡΟΛΩΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΤΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ- ΠΡΟΣΩ ΙΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ & ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΦΡΑΣΤΙΚΗΣ ΟΜΗΣ ΑΚΟΥΣΤΙΚΟΣ ΦΩΝΗΤΙΚΟΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΤΗΣ Οι όρος «λεξικό» όπως αναφέρθηκε αρχικά χρησιµοποιείται συµβατικά για να περιγράψει τον ρόλο που έχει η λέξη σε διαφορετικές γνωστικές επεξεργασίες και χρησιµοποιείται διαφορετικά από τους τοµείς της γλωσσολογίας. Στον τοµέα της σύνταξης χρησιµοποιείται ως αποθήκη γραµµατικής γνώσης (Bresnan, 2001 Jackendoff, 2002), οι µορφολόγοι ως το πεδίο επαφής µεταξύ του ήχου και της σηµασίας (Ullman et al., 2005) ενώ στην υπολογιστική γλωσσολογία χρησιµοποιείται ως την βάση δεδοµένων που στοιχεία συνθέτουν µια λέξη η οποία αυτή µε την σειρά της συνδέεται µε διάφορες ιδιότητες όπως την λεξική σηµασία, την γραµµατική κατηγορία, την ορθογραφική αναπαράσταση (Pustejovsky, 1996). ΠΑΤΡΑ

28 Αν και αυτές οι προσεγγίσεις διαφέρουν µεταξύ τους όλες καταλήγουν ότι η λέξη αποτελεί το σηµείο σύνδεσης µεταξύ του λεξικού τύπου ή ήχου και άλλων γνώσεων. ΠΑΤΡΑ

29 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Θεωρητική προσέγγιση της αμφισημίας Αμφισημία Η αµφισηµία είναι αρκετά συχνή στην καθηµερινή χρήση της γλώσσας. Αν και συµβάλλει στον γλωσσικό πλούτο και αποδεικνύει την ευελιξία της ανθρώπινης γλώσσας, δηµιουργεί δυσκολίες στην επεξεργασία της και µπορεί να δυσχεραίνει την επικοινωνία. Ο όρος αµφισηµία είναι από µόνος του αµφίσηµος(gleason,1965 όπως αναφέρουν οι D.MacKay et.al. 1967). Είναι κάθε ερέθισµα που µπορεί να έχει δυο διακριτές διαφορετικές αναπαραστάσεις (MacKay & Bever, 1967). Παρουσιάζονται τρία επίπεδα αµφισηµίας όπως διατυπώθηκαν από τους µετασχηµατιστικούς γλωσσολόγους και αντιστοιχούν στα τρία επίπεδα της γλώσσας : λεξικό, επίπεδο επιφανειακής δοµής και επίπεδο βαθειάς δοµής. Λεξική αµφισηµία: µια πρόταση είναι αµφίσηµη σε επίπεδο λέξης, αν µια λέξη ή µια σειρά όρων έχει δυο διαφορετικές ερµηνείες, χωρίς να διαφέρουν σε γραµµατικό επίπεδο. Π.χ. The soldiers like the port. (1) Η λέξη port είναι αµφίσηµη, µπορεί να ερµηνευτεί ως κρασί ή ως λιµάνι. Η Άννα αγόρασε ρόκα. Η λέξη ρόκα µπορεί να ερµηνευτεί ως τη ράβδο που χρησιµοποιείται για να γνέσουν το µαλλί στο χέρι ή ως το είδος χόρτου που τρώγεται ωµό στη σαλάτα. Αµφισηµία επιφανειακής δοµής: αναφέρεται στην πιθανότητα ύπαρξης διαφορετικών σχέσεων µεταξύ δυο οµάδων γειτονικών λέξεων. Π.χ. The small boys and girls are frighten easily (Τα µικρά αγόρια και κορίτσια φοβούνται εύκολα) Αν την λέξη «µικρά»την οµαδοποιήσουµε µε την λέξη αγόρια, αποτελέσει δηλαδή τον επιθετικό της προσδιορισµό, τότε η αρχική σχέση «µικρά αγόρια και κορίτσια» µεταβάλλεται σε: «µικρά αγόρια» και κορίτσια. ΠΑΤΡΑ

30 Αµφισηµία στην βαθειά δοµή: σχετίζεται µε αλλαγή στη λογική σχέση που υπάρχει ανάµεσα στις λέξεις. Όπως στα παραδείγµατα The mayor will ask the police to forbid drinking. (2) The mayor will ask the police to cease drinking. (3) Στην πρόταση (2) δεν είναι ολοφάνερο αν το απαρέµφατο αναφέρεται στους αστυνοµικούς, δηλαδή αν οι αστυνοµικοί είναι υποκείµενα που συµµετέχουν στην δραστηριότητα (ποτό) ή αναφέρεται σε αυτούς ως την αρχή- εξουσία που θα εφαρµόσουν την απαγόρευση σε άλλους. Οι αµφισηµίες παρουσιάζουν ορισµένες βασικές ιδιότητες ως προς τον χρόνο αντίληψη τους. Συγκεκριµένα: οι λεξικές αµφισηµίες είναι µικρότερες από αυτές που υπάρχουν σε φράσεις και ο χρόνος αντίληψης τους αυξάνεται µόνο όταν αφορούν την βαθειά συντακτική δοµή. όταν σε µια έκφραση περιέχονται περισσότερες αµφισηµίες τότε, οµοίως µε τα παραπάνω, ο χρόνος αντίληψης τους αυξάνεται ακόµα και αν το υποκείµενο προσέξει µόνο µια από τις υπάρχουσες αµφισηµίες. ο χρόνος αντίληψης της πρώτης ερµηνείας που αποδίδεται σε µια λεξική ή µιας επιφανειακής δοµής αµφισηµίας είναι µεγαλύτερος είτε αυτή η ερµηνεία είναι η πιθανή είτε όχι. Βασικές αρχές και περιορισµοί στην επεξεργασία των αµφισηµιών Σύµφωνα µε τον Altmann (1998) η αµφισηµία αποτελεί ένα τµήµα που κληρονοµείται κατά την κατάκτηση της γλώσσας. Οι πιθανές ερµηνείες µιας αµφισηµίας κρατούνται στην µνήµη εργασίας, µε τον ίδιο βαθµό πρόσβασης µέχρι την επεξεργασία απόφασης. Κατά την επεξεργασία τους οι βασικές αρχές των Minimal attachment (ελάχιστη σύνδεση) 18 και Late closure (καθυστερηµένο 18 Αποτελεί µια στρατηγική δηµιουργίας της απλούστερης δυνατής συντακτικής δοµής, µε τους λιγότερους δυνατούς φραστικούς κόµβους. ΠΑΤΡΑ

31 κλείσιµο) 19 (Lyn Frazier, 1987), χρησιµοποιούνται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η εξοικονόµηση της µνήµης. Περιορισµοί στην επεξεργασία των αµφισηµιών είναι : Ποίκιλες πηγές πληροφοριών αλληλεπιδρούν και η κάθε µια εµποδίζει την ερµηνεία της άλλης µε ένα συγκεκριµένο τρόπο Συχνότητα εµφάνισης µιας δοµής-ερµηνείας στη γλώσσα. Το περιβάλλον της λέξης και η αληθοφάνεια του ρόλου που επιτελεί το υποκείµενο είτε ως αποδέκτης είτε ως δράστης. Επιπλέον υπάρχουν τρία στοιχεία για την αντίληψη λέξεων που υπόκεινται στους παραπάνω περιορισµούς, όπως : Πολλαπλές ερµηνείες µιας αµφίσηµης λέξης, οι οποίες είναι ενεργοποιηµένες. Η συχνότητα εµφάνισης της κάθε ερµηνείας στη γλώσσα, η οποία είναι αυτή που καθορίζει τον βαθµό ενεργοποίησης των εναλλακτικών. Το λεκτικό περιβάλλον, το οποίο µπορεί να αυξήσει την ενεργοποίηση µιας άλλης εναλλακτικής ερµηνείας, λιγότερο συχνής. Είναι προφανές ότι υπάρχει µια στενή σχέση αντιστρόφως ανάλογη µεταξύ των τοπικών περιορισµών (συχνότητα, αληθοφάνεια, κ.α.) και περιβαλλοντικών παραγόντων της πρότασης, Π.χ. Όσο πιο ισχυρός είναι ένας περιορισµός (συχνότητα εµφάνισης ενός ορίσµατος), τόσο ασθενής είναι επίδραση των υπολοίπων πάνω στην πρόταση. Όλοι οι περιορισµοί βρίσκονται σε µια διεργασία, της Interactive activation (Αλληλεπιδρώσας ενεργοποίησης) 20 και ταυτόχρονα µιας προσέγγισης διασύνδεσης µε γνωστικά µοντέλα. Επιπλέον το περιβάλλον δηµιουργεί προσδοκίες για το που, πως, µε ποιες διαδοχικές προτάσεις θα βρεθούν οι πληροφορίες που αναµένονται και είναι απαραίτητες για την επεξεργασία. Η αρχή αυτή ισχύει για όσο διάστηµα χρειάζεται το γνωστικό σύστηµα και είναι «ανοικτό» στα πιθανά ενδεχόµενα µεταξύ των 19 Έχει ως αποτέλεσµα οι νέες λέξεις ή φράσεις να επεξεργάζονται όσο χρειάζεται ώστε να µπορέσουν να συνδεθούν στην παρούσα δοµή. 20 Σχηµατική αναπαράσταση του Μοντέλου Interactive activation (J. Aitchiison, Words in the mind, 245 ) στο Παράρτηµα ΠΑΤΡΑ

32 σχετικών όρων που δέχεται & του περιβάλλοντος. Π.χ. ένα µεταβατικό ρήµα που αναµένει το όρισµα του. Κατάκτηση των αµφισηµιών Η κατάκτηση των ερµηνειών ξεκινάει από την παιδική ηλικία περιλαµβάνοντας τρεις διαδικασίες: α) της απόδοσης ονόµατος (labelling), η οποία θεωρείται ότι σχετίζεται µε την έκρηξη του λεξιλογίου που γίνεται περίπου στο 1 ο -2 ο έτος της παιδικής ηλικίας. Β) η οµαδοποίηση (packaging) των αντικειµένων µε ένα τίτλο/ όνοµα (label) 21. Γ) Η δόµηση των δικτύων (network- building) στο νοητικό λεξικό είναι µια διεργασία που γίνεται βαθµιαία και συνεχώς. Αρχικά οι λέξεις µαθαίνονται µέσα σε ένα περιορισµένο περιβάλλον και δηµιουργούνται τα πρώτα δίκτυα συµφραζοµένων στα οποία εισέρχονται οι λέξεις Ψυχογλωσσικές µελέτες για την κατάκτηση της αµφισηµίας και το νοητικό λεξικό Ως προς την κατάκτηση των µεταφορών και των µετωνυµιών οι Rundblad et al (2010) σε µελέτη τους ανάµεσα σε παιδιά 5 ετών έως 37 ετών ενήλικες κατέληξαν ότι και οι δυο κατηγορίες αναπτύσσονται σταθερά κατά την ενηλικίωση, µε καλύτερη απόδοση των µετωνυµιών σε σχέση µε τις µεταφορές. Όπως αναφέρουν στην συζήτηση των αποτελεσµάτων τους η θεωρία CMT, καθώς και οι παραδοσιακές προσεγγίσεις συγκλίνουν στην άποψη ότι οι µετωνυµίες είναι γνωστικά πιο βασικές από τις µεταφορές (Lakoff, 1987; Peirsman & Geeraerts, 2006). Η απόδοση τους στις δυο αυτές κατηγορίες συνδεόταν µε το λεξικό και αυξάνονταν όσο αυξάνονταν η λεκτική νοητική ηλικία τους (Verbal Mental Age). Συγκεκριµένα η κατανόηση των µετωνυµιών βελτιωνόταν µε αυξανόµενο ρυθµό έναντι των µεταφορών όσο αυξανόταν τόσο η χρονολογική ηλικία (CA) όσο και η νοητική (MA). ηλαδή η κατανόηση των µετωνυµιών προηγείται των µεταφορών. 21 Σε αυτή την διαδικασία παρατηρούνται δυο είδη λαθών: α) της υπερεπέκτασης ( εξαιτίας λανθασµένης ανάλυσης που βασίζεται κυρίως στα πρωτοτυπικά χαρακτηριστικά) και της β) υποεπέκτασης. ΠΑΤΡΑ

33 Τα προηγούµενα αποτελέσµατα είναι σύµφωνα µε τα αντίστοιχα των Klepousniotou-Baum (2007) ότι οι µετωνυµίες υφίστανται επεξεργασία γρηγορότερα από τις µεταφορές, καθώς και µε την «µεγαλύτερη γνωστική απόσταση» (greater cognitive distance) µεταξύ των εννοιών στις µεταφορές (Pauwels, 1999, pp. 256). Αν και η ανάπτυξη και των δυο κατηγοριών λέξεων φαίνεται να συµπίπτει χρονολογικά, ωστόσο ο διαφορετικός ρυθµός εξέλιξης τους φαίνεται να οφείλεται στις διαφορετικές γνωστικές (Lakoff, 1987; Lakoff & Johnson, 1980), νευρολογικές (Kircher, Leube, Erb, Grodd, & Rapp, 2007) και περιβαλλοντικές απαιτήσεις των µετωνυµιών και των µεταφορών. Επεξεργασία αµφίσηµων λέξεων σε σχέση µε την ηλικία H κατανόηση των λεξικών τύπων σχετίζεται µε πολλαπλές διακριτές ερµηνείες οι οποίες επιβάλουν διαφορετικό φορτίο επεξεργασίας για κάθε µια από αυτές, το οποίο είναι ανάλογο µε την κατανόηση των αµφίσηµων λέξεων. Συµπεριφοριστικές (π.χ. Rodd, Gaskell & Marslen - Wilson, 2002 ) ηλεκτροφυσιολογικές (π.χ Hagoort & Brown, 1994) και αιµοδυναµικές (π.χ. Gennari, MacDonald, Postle, & Seidenberg, 2007) µετρήσεις, κατά τους Federmeier et al(2012), αποδεικνύουν ότι το κόστος επεξεργασίας των λεξικών αµφισηµιών δεν είναι πάντοτε το ίδιο. Η επεξεργασία των λεξικών αµφισηµιών εµπλέκει ποικίλους µηχανισµούς µε διαφορετικά λειτουργικά και νευρολογικά χαρακτηριστικά, ενώ η φύση και η ισχύς των πληροφοριών του περικειµένου ανάµεσα στους παράγοντες φαίνονται να επιτρέπουν µε βάση σηµαντικότητας τελικά ποιος µηχανισµός θα προσλαµβάνεται Σειρά µελετών ERP έχει αποδείξει ότι οι νεότεροι ενήλικοι ανταποκρίνονται σε οµόγραφες (ουσιαστικά/ρήµατα) σε περικείµενα χωρίς σηµασιολογική βοήθεια παρουσιάζοντας αρνητική δραστηριότητα στις πρόσθιες εγκεφαλικές περιοχές (Federmeier, Segal, Lombrozo, & Kutas, 2000; Lee & Federmeier, 2006, 2009). Όταν είναι διαθέσιµες οι πληροφορίες αποσαφήνισης τότε αυτή η δραστηριότητα δεν παρουσιάζεται και η επεξεργασία των αµφίσηµων λέξεων γίνεται ποιοτικά όπως των µη αµφίσηµων αν και η ενεργοποίηση των σχετιζόµενων ερµηνειών σε περικείµενα παρουσιάζει µεγαλύτερο πλάτος N400. ΠΑΤΡΑ

34 Οι νευρικοί πόροι που χρησιµοποιούν οι νεότεροι ενήλικες για να επεξεργαστούν δύσκολες αµφισηµίες είναι λιγότερο διαθέσιµοι καθώς ανατοµικά και λειτουργικά ο εγκέφαλος και οι γνωστικές λειτουργίες αλλάζουν µε τον χρόνο 23. Η επίδραση της ηλικίας στην επίλυση των αµφισηµιών έχει µελετηθεί µε την χρήση των προκλητών δυναµικών (event-related potential (ERP))και έχει βρεθεί ότι όταν οι ηλικιωµένοι επιλύουν σηµασιολογικές αµφισηµίες, ανταποκρίνονται όµοια µε τους νεότερους, αποδεικνύοντας έτσι ότι η ηλικία σχετίζεται µε την επίλυση αµφισηµιών µε σηµασιολογικούς περιορισµούς (Lee & Federmeier, 2011). Ωστόσο αυτές οι δυο ηλικιακές οµάδες παρουσιάζουν ανοµοιογενείς διαφορές όταν απουσιάζει η σηµασιολογική βοήθεια, γεγονός που οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η ικανότητα χρήσης πόρων για την επεξεργασία αµφισηµιών µειώνεται µε την πάροδο της ηλικίας. Συγκεκριµένα οι κυρίαρχες ερµηνείες οµόγραφων ενεργοποιούνται γρηγορότερα σε σχέση µε τις µη οµόγραφες και µένουν για περισσότερο χρόνο ενεργές (Simpson & Burgess, 1985), και για αυτό το λόγο είναι δυσκολότερο να επαναλυθούν όταν το περικείµενο ενισχύει την δευτερεύουσα ερµηνεία (Duffy, Kambe, & Rayner, 2001; Paul, Kellas, Martin, & Clark, 1992; Rayner, Pacht, & Duffy, 1994; Tabossi, 1988; Tabossi & Zardon, 1993). Κατά την επεξεργασία λεξικής αµφισηµίας όταν απουσιάζουν οι σηµασιολογικές πληροφορίες παρουσιάζεται µια συνεχής µετωπιαία αρνητικότητα σε οµάδες υγειών ηλικιωµένων (Federmeier et al., 2000; Hagoort & Brown, 1994; Lee & Federmeier, 2006, 2009, 2011; Nieuwland et al., 2007; Nieuwland & Van Berkum, 2006; van Berkum et al., 2003). Γενικότερα τα άτοµα µε µικρό εύρος µνήµη εργασίας δυσκολεύονται να απορρίψουν γρήγορα την ενεργοποίηση άσχετων εννοιών βάση των συµφραζοµένων που συνδέονται µε την κυρίαρχη χρήση µιας αµφίσηµης λέξης (Federmeier et al. 2011). Αντίθετα τα άτοµα µε µεγαλύτερο εύρος µνήµης εργασίας, µπορούν ευκολότερα να απορρίψουν τις σηµασίες που δεν έχουν επιλεγεί από το 23 Ωστόσο υπάρχει σύγχυση ανάµεσα σε µελέτες: α) νέων και ηλικιωµένων ατόµων για τις οµοιότητες που παρουσιάζουν στην επίλυση αµφισηµιών µε την χρήση λεξικών και σηµασιολογικών περιορισµών (Balota & Duchek, 1991; Hopkins, Kellas, & Paul, 1995; Swaab, Brown, & Hagoort, 1998), και β) άλλων µελετών που προτείνουν ότι οι ηλικιωµένοι παρουσιάζουν δυσκολία στην χρήση τέτοιων πληροφοριών (Dagerman, MacDonald, & Harm, 2006). ΠΑΤΡΑ

35 πλαίσιο, ακόµη και αν οι συχνότητες των εννοιών είναι υψηλές. Καταλήγοντας συµπεραίνουµε ότι: α) οι νευρικοί πόροι που χρησιµοποιούνται κοινώς από νεαρά άτοµα για την απόρριψη εννοιών, χωρίς να παρέχεται σηµασιολογική βοήθεια γίνονται λιγότερο διαθέσιµοι και αποτελεσµατικοί µε την πάροδο της ηλικίας και β) η επεξεργασία και επιλογή-απόρριψη των εννοιών δυσχεραίνεται όταν οι γλωσσικές πληροφορίες που θα χρησιµοποιηθούν για την αποσαφήνιση των αµφίσηµων λέξεων παρέχονται µετά από αυτές. Λεξική αµφισηµία Η λεξική αµφισηµία ειδικότερα ορίζεται όταν µια λέξη µπορεί να γίνει κατανοητή µε περισσότερους από έναν τρόπο σε ένα συγκεκριµένο περικείµενο. Είναι ιδιοσυγκρασιακή σε µεµονωµένα µορφήµατα και είναι συχνά το αποτέλεσµα της οµοφωνίας, οµογραφίας, οµωνυµίας ή πολυσηµίας (Cruz-Ferreira, 2011). Κατά τους θεωρητικούς γλωσσολόγους υπάρχουν δυο τύποι λεξικής αµφισηµίας ως προς το σηµαίνον: A: Οµωνυµία. Αφορά δυο ή περισσότερες λέξεις έχουν τον ίδια τυπικά χαρακτηριστικά, φωνολογικά ή γραφηµικά (Cruse, 2004:107) αλλά διαφορετικές σηµασίες (διαφορετικό σηµαίνον). ιακρίνονται σε απόλυτα οµώνυµες (οµόηχες και οµόγραφες, ταυτόχρονα) ή µερικώς οµώνυµες (είτε οµόηχες είτε οµόγραφες). Πρόκειται για τυχαία λεξήµατα που φέρουν δυο διακριτές και µη συνδεόµενες µεταξύ τους έννοιες, ενώ το περικείµενο είναι εκείνο που τελικά βοηθάει στην ανάλυση των συγκεκριµένων αµφισηµιών και την σηµασίας κάθε φορά (Weinreich,1964). επιλογή της κατάλληλης B: Πολυσηµία. Οι πολύσηµες λέξεις είναι µεµονωµένα λεξήµατα που φέρουν πολλαπλές σηµασίες. Οι λεξικές έννοιες που σχετίζονται µε την βασική έννοια της λέξης υπάρχουν σε διαφορετικά περικείµενα (Weinreich, 1964). ΠΑΤΡΑ

36 Η βασική σηµασία τους είναι η ίδια σε όλα τα περιβάλλοντα και οι διαφοροποιήσεις στις έννοιες,αναφέρονται ως συµπληρωµατικές πολύσηµες (complementary polysemies) (Weinreich,1964). Η κυριολεκτική 24 και µεταφορική 25 σηµασία συνυπάρχουν στη σηµασιολογική δοµή µιας πολύσηµης λέξης π.χ. πικρά λόγια πικρή αλήθεια Το θέµα της πολυσηµίας έχει µελετήσει διεξοδικά ο Pustejovsky(1995) προτείνοντας ένα νέο λεξικό µοντέλο και εµπλέκοντας διαφορετικούς τοµείς. Αναγάγει τον ρόλο της λέξης σε πρωταρχικό, εξηγώντας την ανάγκη προσδιορισµού της: δοµής των ορισµάτων (argument structure) ενός ρήµατος δοµής των γεγονότων (event structure) ή καταστάσεων που περιγράφει το ρήµα εγγενούς δοµής (inheritance structure) µιας λέξης, ερµηνείες που «µεταφέρει» η λέξη από µια γενικότερη κατηγορία στην οποία ανήκει. δοµής ιδιοτήτων (qualia structure) της λέξης που περιλαµβάνει διαφορετικές πτυχές των ερµηνειών, δηλαδή την υποκειµενική αίσθηση του ατόµου που σχετίζεται µε την συνείδηση (consciousness) (αντίληψη διαβάθµισης χρωµάτων, πόνου, χαράς). Με την σειρά τους οι πολύσηµες διακρίνονται κατά τους θεωρητικούς γλωσσολόγους σε µεταφορές και πολυωνυµίες (Apresjan, 1974): στις µεταφορικές πολύσηµες, στις οποίες υπάρχει µια σχέση αναλογίας µεταξύ των εννοιών (sense) της κυριολεκτικής και της δευτερεύουσας σηµασίας τους. στις µετωνυµίες, στις οποίες υπάρχει µια σχέση «γειτνίασης» ή σύνδεσης 24 Η κυριολεκτική σηµασία είναι συνάρτηση δυο παραγόντων: α) της σήµανσης, η οποία αναφέρεται στο περιεχόµενο της έννοιας δηλαδή στο σηµαινόµενο και β) της δήλωσης, δηλαδή το αφηρηµένο στοιχείο που πραγµατώνεται µέσω της αναφοράς σε µια τάξη πραγµάτων (έκταση). 25 Θεωρείται µια από τις ισχυρότερες πηγές σηµασιολογικής µεταβολής, εξέλιξης και ανανέωσης του λεξιλογίου και η λεξική µονάδα χρησιµοποιείται σε αναφορά µε ένα καινούριο αντικείµενο, γεγονός, ιδιότητα ( Μότσιου, Β.1994). ΠΑΤΡΑ

37 των εννοιών που χρησιµοποιούνται περισσότερο, δίχως όµως να είναι «τυχαίες» οι διαφορετικές έννοιες αλλά είναι συστηµατικές (Apresjan,1974). Τόσο η αρχική όσο και η δευτερεύουσα σηµασία είναι ισοδύναµες, πχ. ο λαγός (ζώο- φαγητό) Πολυσηµία Οµωνυµία Λέξη Ερµηνεία 1 Λέξη1 Ερµηνεία 1 λεξικός Ερµηνεία 2 Λέξη2 Ερµηνεία 2 τύπος Πολυσηµία vs Οµωνυµία Μέσα από την παρατήρηση των οµώνυµων και των πολύσηµων λέξεων φαίνονται ότι κάποιες µεταφορικές πολύσηµες είναι περισσότερο κοντά στις οµώνυµες, από την άλλη δε κάποιες µετωνυµικές πολύσηµες φαίνονται να βρίσκονται πιο µακριά από τις οµώνυµες και θεωρούνται ως «φτωχές πολύσηµες» (Apresjan,1974). Ως κριτήρια διάκρισης ανάµεσα σε αυτές τις δυο κατηγορίες σύµφωνα µε τον Lyons(1977) είναι δυο. Το πρώτο κριτήριο είναι η κοινή ετυµολογική παραγωγή τους, η οποία όµως δεν µπορεί πάντοτε να είναι καθοριστική. Το δεύτερο κριτήριο διάκρισης είναι η σχετικότητα/συνάφεια µε την σηµασία της λέξης. Φαίνεται ότι όταν υπάρχει συνάφεια ως προς την σηµασία αφορά τις πολύσηµες λέξεις και όταν δεν υπάρχει συνάφεια αφορά τις οµώνυµες, δίχως όµως αυτό να ισχύει πάντοτε ανάµεσα στους φυσικούς οµιλητές. Έτσι δεν υπάρχει µια ευκρινής διχοτοµική διάκριση ανάµεσα σε αυτές τις δυο κατηγορίες αλλά σχηµατίζεται ένα συνεχές, µε κάποιες µεταφορικές πολύσηµες λέξεις να βρίσκονται πιο κοντά µε τις οµώνυµες ενώ κάποιες µετωνυµικές πολύσηµες να βρίσκονται στο άλλο άκρο του συνεχούς (Apresjan, 1974). οµώνυµες µεταφορές µετωνυµίες ΠΑΤΡΑ

38 26 26 Κατηγοριοποίηση όπως αναφέρεται στον Ξυδόπουλος (2008). ΠΑΤΡΑ

39 Επεξεργασία λεξικών αµφισηµιών Όσον αφορά την επεξεργασία αµφίσηµων λέξεων όπως αναφέρεται στην Κlepousniotou (2002), o Simpson (1984,1994) προτείνει ότι η επεξεργασία τους θα µπορούσε να εξηγηθεί καλύτερα από ένα υβριδικό µοντέλο, στο οποίο όλες οι ερµηνείες είναι ενεργές αλλά ο βαθµός ενεργοποίησης της σηµασίας εξαρτάται από την συχνότητα συνάφειας της σηµασίας µε το περικείµενο. Ειδικότερα υπάρχει διαφορετική επεξεργασία στο νοητικό λεξικό ανάλογα µε το είδος της αµφίσηµης λέξης, πχ. παρατηρήθηκε γρηγορότερος χρόνος αντίδρασης και µεγαλύτερη επίδραση του priming για τις µετωνυµίες σε σχέση µε τις οµώνυµες, δείχνοντας διαφορετική επεξεργασία αναγνώρισης των αµφίσηµων λέξεων ανάλογα µε τον τύπο της αµφισηµίας. Επιπλέον καταλήγει υποστηρίζοντας ότι από µελέτες για τις αµφίσηµες λέξεις οι δοκιµασίες λεξικής απόφασης µε υψηλή ή χαµηλή συχνότητα σε αυτές έχουν τα ίδια αποτελέσµατα µε τις πολύσηµες, άρα η συχνότητα δεν φαίνεται να επηρεάζει την πολυσηµία και τα αποτελέσµατα αντιτίθενται στο µοντέλο SEL, ενώ φαίνεται να συγκλίνουν προς τα γενετικά/generative λεξικά. ηλαδή οι µετωνυµίες έχοντας µια αναπαράσταση στο νοητικό λεξικό έχουν µόνο µια σηµασιολογική µονάδα, και δεν τίθεται για αυτές θέµα επανάλυσης τους αφού δεν υπάρχουν ενεργοποιηµένες ανταγωνιστικές ερµηνείες. Εποµένως η ανταπόκριση στις µετωνυµίες είναι γρηγορότερη. Αντίθετα στις οµώνυµες όλες οι έννοιες αποθηκεύονται χωριστά στο νοητικό λεξικό και το περικείµενο βοηθά για την τελική απόφαση της σηµασίας αλλά δεν εµπλέκεται στην on-line δηµιουργία των εννοιών. Έτσι σε αυτή την περίπτωση κατά την Klepousniotou (2002) όλες οι ερµηνείες της οµώνυµης λέξης ενεργοποιούνται και ανταγωνίζονται µεταξύ τους, απαιτώντας περισσότερο χρόνο ώσπου να γίνει η ανάκτηση και η κατανόηση τους. Επιπλέον παρατήρησε την ίδια τάση να υπάρχει στις µεταφορικές αµφίσηµες λέξεις, όπως στις µετωνυµίες και να ενεργοποιούνται γρηγορότερα από τις οµώνυµες. Καταλήγει η ίδια µε βάση τα παραπάνω συµφωνώντας µε το συνεχές του Apresjan (1974), που στο ένα άκρο του υπάρχουν οι µετωνυµίες ΠΑΤΡΑ

40 και στο άλλο οι οµώνυµες, ενώ οι µεταφορές βρίσκονται κάπου στο µέσο του συνεχούς. Μεταφορές Κάποιες µεταφορές θεωρούνται ότι τελικά η χρήση τους δεν είναι τόσο κατάλληλη διότι δεν καταλύουν όλες τις συνθήκες που την καθιστούν πρωτοτυπική µεταφορά. Κατά την Aitchison (2012:184) οι άνθρωποι γνωρίζουν κατά ένα τρόπο ποια µεταφορά είναι κατάλληλη, που ίσως να δικαιολογείται από την επαφή τους µε την ποίηση στη σχολική περίοδο είτε από την αναγνώριση τους ως ακροατές. Στην πρωτοτυπική µεταφορά τα στοιχεία που συγκρίνονται τις περισσότερες φορές παρουσιάζουν διαφορές καθώς προέρχονται από διαφορετικά σηµασιολογικά πεδία, ενώ οι οµοιότητες µεταξύ τους αφορούν προφανή χαρακτηριστικά. Οι σηµασιολογικές διαφορές είναι αυτές που δεικνύουν στον ακροατή τον τρόπο µε τον οποίο θα πρέπει να αντιστοιχήσουν τα χαρακτηριστικά για να ερµηνεύσουν την µεταφορά. Οι υπολογισµοί που γίνονται δεν διαφέρουν από αυτούς που απαιτούνται για την κυριολεκτική ερµηνεία της λέξης. Ωστόσο απαιτείται µεγαλύτερη νοητική επεξεργασία όπως έχει αποδειχτεί από ψυχογλωσσολογικές µελέτες και νευρογλωσσολογικές και εγκεφαλικές βλάβες περιορίζουν την ικανότητα του ανθρώπου να αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά φαινόµενα εκτεταµένης χρήσης. Πολλές φορές όµως τα πράγµατα δεν είναι τόσο απλά και τα στοιχεία παρουσιάζουν περισσότερα από ένα κύρια κοινά χαρακτηριστικά. Στην πραγµατικότητα πολλές φορές οι οµιλητές εξηγούν οι ίδιοι τις µεταφορές. Άλλοτε πάλι το ίδιο το περικείµενο είναι εκείνο που περιορίζει τις πιθανές λύσεις και οδηγεί τον ακροατή στην πιο πιθανή λύση. Σε κάποιες περιπτώσεις δεν είναι εύκολο να καταλήξουµε στην ερµηνεία µιας µεταφοράς, όπως συµβαίνει στην ποίηση που ο ποιητής σκόπιµα επιλέγει µεταφορές που αναφέρονται σε περισσότερα επίπεδα ερµηνείας. Σε πολλές µεταφορές παρατηρείται να γίνεται η σύγκριση σε περισσότερες από δυο λέξεις και απαιτείται η ενεργοποίηση ολόκληρου του σχήµατος ή της κατάστασης. Γενικότερα οι µεταφορές : ΠΑΤΡΑ

41 Αποδίδουν νέα ερµηνεία και «βαθύτερη» κατανόηση των αντικειµένων Μπορούν να έχουν «αισθητική» αξία Ένα αντικείµενο µπορεί οποιαδήποτε στιγµή να ερµηνευτεί ως µεταφορά, ξεπερνώντας την κυριολεκτική ερµηνεία και δηµιουργώντας µια ειδική ερµηνεία. Η δηµιουργία και η ερµηνεία των µεταφορών απαιτούν καλή γνώση της γλώσσας, παραγωγικότητα του λεξικού, φαντασία, aesthetic ευαισθησία και δηµιουργική αντίληψη (Moravcsik, 2001). Μετωνυµία Η µετωνυµία αναφέρεται σε µια καταχώρηση η οποία περιγράφεται λειτουργικά από µια άλλη σχετική καταχώρηση, αποτελώντας το «γλωσσικό όχηµα» ανάµεσα στις δυο αυτές καταχωρήσεις, πχ. ιαβάζει Ηρόδοτο, εννοώντας ότι ιαβάζει το έργο του Ηροδότου Το φαινόµενο της µετωνυµίας γενικότερα χρησιµοποιείται για την οικονοµία γλωσσικών εκφράσεων στις οποίες υπάρχει µια «σιωπηρή» σχέση σύνδεσης/εξαναγκασµού που οδηγεί σε σαφή ερµηνεία (Hobbs J. 2001), εµπεριέχοντας συντακτικούς, σηµασιολογικούς και πραγµατολογικούς περιορισµούς. Νευρική συσχέτιση αµφισηµιών Όπως ήδη έχει αναφερθεί η γλώσσα αποτελεί την έκφραση των σκέψεων µέσα από τις λέξεις. Η νευρολογική βάση της γλώσσας ελέγχεται από το αριστερό ηµισφαίριο του εγκεφάλου και εντοπίζεται κυρίως στις περιοχές γύρω από την περιοχή Sylvian, την κάτω µετωπιαία και κροταφοβρεγµατική περιοχή, γνωστές ως περιοχές Broca και Wernicke. ΠΑΤΡΑ

42 Οι δυο αυτές περιοχές δεν είναι οι µοναδικές που ενεργοποιούνται κατά την γλωσσική επεξεργασία αλλά υπάρχουν και άλλες ανατοµικές περιοχές που ενεργοποιούνται ανάλογα µε το γλωσσικό ερέθισµα, δηµιουργώντας ένα πολύπλοκο νευρωνικό δίκτυο µέσω των συνάψεων. Έρευνες επίσης αποδεικνύουν ότι υπάρχει ξεχωριστή νευρολογική συσχέτιση µεταξύ κάθε κατηγορίας λεξικής αµφισηµίας και µε περιοχή ή περιοχές του εγκεφάλου. Οι Mason & Just, 2007; Rodd et al., 2005; Ζempleni et al., 2007 θεώρησαν ότι ΠΑΤΡΑ

43 το νευρικό σύστηµα αποτελεί βασικό στοιχείο για την επεξεργασία αµφίσηµων λέξεων. Μετέπειτα η µελέτη των Zempleni et al., 2007 έδειξε αυξηµένη ενεργοποίηση κατά την διάρκεια της επεξεργασίας σε κάποιες περιοχές (Chan et al., 2004; Copland et al., 2003), ενώ σε κάποιες άλλες δεν υπήρχε αντίστοιχη ενεργοποίηση. Η πρώτη νευροαπεικονιστική µελέτη ήταν αυτή των Chan et al., 2004, τα αποτελέσµατα της οποίας έδειξαν ενεργοποίηση στην µέση αµφο πρόσθια έλικα, ανώτερη πρόσθια έλικα και την πρόσθια εγκάρσια. Οι µη αµφίσηµες λέξεις προκαλούσαν αυξηµένη ενεργοποίηση στην κατώτερη αµφο πρόσθια έλικα (που απουσίαζε στις αµφίσηµες), στη µέση κροταφική και ανώτερη κροταφική. Αργότερα η µελέτη των Rodd et al(2005) επιβεβαίωσε την ενεργοποίηση της πρόσθιας κατώτερης έλικας που προκαλείται από την παρουσία αµφίσηµων λέξεων σε προτασιακά περιβάλλοντα ακόµα σε στην απουσία φανερής απόφασης ή επιλογής. Η έρευνα των Chan et al., (2004) και µετέπειτα των Mason & Just, (2007) επιβεβαιώνουν ότι οι αµφίσηµες λέξεις που επεξεργάζονται σε προτασιακά περικείµενα ενεργοποιούν την περιοχή IFG και η παρουσία ή απουσία των µη αµφίσηµων περικειµένων παίζει καθοριστικό ρόλο στην ενεργοποίηση της παραπάνω περιοχής. Εποµένως σε ασθενείς µε άνοια αναµένεται να υπάρχουν δυσκολίες λόγω της νευρολογικής εκφύλισης της περιοχής καθώς και άλλων περιοχών που µέσω των συνάψεων συνδέονται µε αυτή. Ειδικότερα η µελέτη των Shibata et al (2007) 27 αποδεικνύει ότι υπάρχουν 27 Οι Shibata et al (2007) δηλώνουν ότι η περιοχή MeFC (µέση µετωπιαία) έχει έναν κρίσιµο ρόλο στην νόηση, στην αυτογνωσία, στην αναγνώριση προσώπων, την παρατηρητική ενέργεια, (Amodio and Frith, 2006; Frith and Frith, 1999; Frith, 2001; Gallagher and Frith, 2003). Πολλές νευροαπεικονιστικές µελέτες εµπλέκουν την προηγούµενη περιοχή µε την κατανόηση ιστοριών, συνδέοντας την γλωσσική επεξεργασία τους µε την πραγµατολογία, ενώ άλλες δείχνουν να εµπλέκεται σε ανώτερες γλωσσικές επεξεργασίες, πχ. κρίσεις/ αποφάσεις αληθείας(plausibility judgment )(Bottini et al., 1994), λογικού συλλογισµού (reasoning) (Goel et al.,1997), επεξεργασία συναφών αποφάσεων (coherence judgment ) (Ferstl and Cramon, 2002), επεξεργασία αυτοαναφορών (self- referential processing ) (Gusnard et al., 2001). Τα αποτελέσµατα της έρευνας τους συµφωνούν µε αυτά των Jung-Beeman (2005) που προτείνουν ότι ο ρόλος της MeFC είναι η ανίχνευση, διατήρηση, δηµιουργία συναφών γλωσσικών αναπαραστάσεων, χωρίς όµως να διευκρινίζεται αν η έναρξη της επεξεργασίας των ΠΑΤΡΑ

44 διαφορετικές διαδικασίες επεξεργασίας µεταξύ κυριολεκτικής και µεταφορικής ερµηνείας που σχετίζονται µε τις νευροανατοµικές θέσεις. Φαίνεται από την µελέτη ότι η επεξεργασία των κυριολεκτικών σηµασιών γίνεται στις περιοχές των: άνω άµφο βρεγµατικών λοβών ( bilateral superior parietal lobules) / (BA 7), εξί. προκινητική περιοχή precuneus, την Αρ. περιοχή (BA 6) και άµφο περιοχές (BA 9/45) καθώς και πρόσθιο cingulate/ εγκάρσιο φλοιό (BA 32) και το θάλαµο. Αντίθετα στις µεταφορικές προτάσεις φαίνεται ότι υπάρχει ενεργοποίηση των περιοχών: εξί. (BA 8), Αρ. (BA 10), µέσω άµφο µετωπιαίο φλοιό : BA 46), εξί. περιοχή (BA 46/13), Αρ. προκεντρική (BA 44), Αρ. insula/νησίδα, πρόσθιο (BA 24/32) και το θάλαµο. µεταφορών σχετίζεται µε µια σηµασιολογική απόκλιση ή αν αυτές οι δυο διεργασίες συµβαίνουν παράλληλα. ΠΑΤΡΑ

45 Όσον αφορά τις µεταφορικές αµφίσηµες λέξεις η µεταγενέστερη µελέτη των Shibata et al (2007) έδειξε ότι οι συµµετέχοντες στο πείραµα τους έδειξαν µεγαλύτερη ενεργοποίηση στην αριστερή µέση µετωπιαία περιοχή (MeFC, (BA) 9/10) τον αριστερό ανώτερο µετωπιαίο λοβό (left superior frontal cortex )(SFC: BA 9), και το αριστερό κατώτερο πρόσθιο φλοιό (IFC: BA 45). Η ενεργοποίηση αυτών των περιοχών φανερώνει τους ειδικούς νευρολογικούς µηχανισµούς της σηµασιολογικής και πραγµατολογικής επεξεργασίας των αµφίσηµων λέξεων και ειδικότερα την σχέση της αριστερής IFC περιοχής µε την σηµασιολογία και ότι η ενεργοποίηση της MeFC δηλώνει την διαδικασία ανάλυσης της µεταφοράς για την ανάκτηση σηµασιολογικής συνάφειας. ΠΑΤΡΑ

46 Μελέτες συσχέτισης λεξικής αµφισηµίας και άνοιας Ειδικότερα οι µελέτες των Klepousniotou-Baum, 2005a;2005b που έγιναν σε ασθενείς µε βλάβη Αρ ή. ηµισφαιρίου συσχέτισαν την περιοχή της εγκεφαλικής βλάβης µε την κατανόηση µεταφορικών και οµώνυµων προτάσεων. Τα αποτελέσµατα τους έδειξαν ότι οι ασθενείς µε βλάβη Αρ.ηµισφαιρίου είχαν τα ίδια αποτελέσµατα µε το πληθυσµό ελέγχου, ενώ οι πάσχοντες από βλάβη δεξιού ηµισφαιρίου είχαν χειρότερα αποτελέσµατα στις µεταφορικές, ενώ στις µετωνυµίες και στις οµώνυµες οι διαφορές δεν ήταν σηµαντικές. Σύµφωνα και µε τα πραγµατολογικά µοντέλα επεξεργασίας (Grice, 1975; Searle, 1979) οι µεταφορές απαιτούν περισσότερα στάδια και µεγαλύτερης διαρκείας επεξεργασίας σε σχέση µε την κυριολεκτική ερµηνεία, ώστε να αποκτήσουν σηµασιολογική αναπαράσταση. Τα αποτελέσµατα της συγκεκριµένης έρευνας επιβεβαιώνουν ότι υπάρχουν διαφορετικές διαδικασίες επεξεργασίας µεταξύ κυριολεκτικής και µεταφορικής ερµηνείας. Σηµαντικά όµως είναι και τα αποτελέσµατα της έρευνας των Patterson et al (2009) που πολλοί ασθενείς µε σηµασιολογική άνοια, µε περιορισµένη όµως ατροφία πρόσθιων άµφο κροταφικών λοβών, παρουσίασαν δυσκολίες στην επεξεργασία αµφίσηµων στερεοτυπικών εκφράσεων εµπλέκοντας εξωγλωσσικά στοιχεία. Τα αποτελέσµατα της ερευνάς τους επιβεβαιώνουν παλαιότερες οι οποίες παρουσίαζαν ασθενείς µε ΝΑ να αδυνατούν να επεξεργαστούν αµφίσηµες προτάσεις ακόµα και αν επρόκειτο για τις ευκολότερες ιδιωµατικές και δίνονταν µε τον ευκολότερο τρόπο (Papagno et al., 2003). Αυτό αποδεικνύει ότι το πρόβληµα δεν έγκειται µόνο στις διαταραχές της επεξεργασίας ή της σηµασιολογίας αλλά σε συνδυασµό αυτών των δυο, αφού απαιτούνται τόσο οι σηµασιολογικές πηγές όσο και τα εξωγλωσσικά στοιχεία για την επίλυση τους. Στην ερευνά τους αυτή προτείνουν ότι η κυριολεκτική σηµασία παραµένει ενεργή και δεν µπορεί να ανασταλεί ακόµα και όταν αυτή η ενεργοποίηση ελαχιστοποιείται ενώ η πρόταση υφίσταται επεξεργασία. ΠΑΤΡΑ

47 Η συγκριτική µελέτη των Vuong & Martin (2011)ασθενών µε βλάβη στο LIFG και τυπικών ατόµων απέδειξε ότι οι ασθενείς είχαν προβλήµατα ελέγχου προσοχής σε σχέση µε τους υγιείς, ωστόσο όλοι τους µπορούσαν να επιλύσουν µια λεξική αµφισηµία σε πολωµένες προτάσεις. Βασική διαφορά ήταν ότι οι ασθενείς χρειάζονταν περισσότερο χρόνο για την επίλυση των λεξικών αµφισηµιών ως προς την δευτερεύουσα σηµασία τους. Όπως αναφέρουν σε πολλές µελέτες ασθενών µε LIFG υπήρξε µεγάλη επίδραση σε µια τουλάχιστον ή παραπάνω διεργασίες ελέγχου προσοχής (Barde, Schwartz, & Thompson- Schill, 2006; Novick, Kan, Trueswell, & Thompson-Schill, 2009; Thompson-Schill et al., 2002) και ο βασικός ρόλος της LIFG στον έλεγχο της προσοχής για την επανάλυση στην µνήµη εργασίας επιβεβαιώνονται από εγκεφαλικές απεικονίσεις. Προηγούµενες γλωσσολογικές µελέτες αµφισηµίας σε υγιείς και ασθενείς µε άνοια. Από έρευνες για την επεξεργασία των λεξικών αµφισηµιών προκύπτουν τα εξής συµπεράσµατα όσον αφορά την διάκριση οµώνυµων-πολύσηµων σε τυπικό πληθυσµό και σε άτοµα µε άνοια : Σε τυπικό πληθυσμό οι έρευνες καταλήγουν στα ακόλουθα: 1. Η περιοχή LIFG διαδραµατίζει βασικό ρόλο στην επανάλυση των αµφισηµιών κατά την κατανόηση προτάσεων (Vuong et.al. 2011) 2. Οι οµώνυµες απαιτούν µεγαλύτερο χρόνο αντίδρασης RΤ (Klepousniotou,2002) 3. Οι µετωνυµίες απαιτούν µικρότερο χρόνο απόκρισης RT 4. Στις µετωνυµίες δεν υπάρχει διαφορά µεταξύ κυρίαρχου και δευτερεύοντος στόχου (ρ=<0.8) δείχνοντας ότι υπάρχει µειωµένη επίδραση priming στο Ν400 στην ίδια έκταση και στα δυο ηµισφαίρια, σε τυπικό νέο πληθυσµό (µ.ο. ηλικίας 24,4) ( Klepousniotou et.al.2012) ΠΑΤΡΑ

48 5. Οι λέξεις µε πολλαπλές ερµηνείες έχουν γρηγορότερη πρόσβαση από λέξεις µε λιγότερες έννοιες Rodd (2002) ; Beretta (2005) στην κυρίαρχη σηµασία ( το συστατικό Μ350 είναι αντίστοιχο του Ν400 (Beretta, Fiorentino & Poeppel, 2005; Pylkkanen, Llinas & Murphy,2006)) 6. οι πολύσηµες δείχνουν νωρίτερα ενεργοποίηση στο ε.ηµ για τους σχετιζόµενους στόχους(brownell, 1988; Klepousniotou & Baum, 2005b). (ένδειξη διαφοροδιάγνωσης για την Β Η). 7. Οι µεταφορές έχουν µικρά ISIs και παρουσιάζουν διευκόλυνση στο Αρ.Ηµ και για τις δυο σηµασίες (κυριολεκτική δευτερεύουσα) 8. Ωστόσο η έρευνα των Anaki, Faust & Kravetz, (1998) δείχνει ότι οι µεταφορές παρουσιάζουν µεγάλα ISIs, δηλαδή διευκολύνεται µόνο η κυριολεκτική σηµασία στο Αρ.ΗΜ. αλλά η µεταφορική παραµένει στο ε.ηµ. 9. Στις µεταφορές η επίδραση priming φαίνεται να είναι µειωµένη στο Ν400 στο ε. Ηµ., φανερώνοντας έτσι ένα διαφορετικό σύνολο νευρικών παραγωγών που ενεργοποιούν τις αναπαραστάσεις των µεταφορών γενικότερα και ίσως εµπλέκονται πλευρικές νευρικές παραγωγές που µπορούν να επιβεβαιωθούν µόνο µε νευροαπεικονιστικές µεθόδους (MEG, fmri). (Klepousniotou et.al.2012) 10. Οι οµώνυµες παρουσιάζουν γρηγορότερη κορύφωση στο Μ350 µε τους σχετιζόµενους στόχους στο Αρ. Ηµ. Pylkkanen (2006), άρα γρηγορότερη σηµασιολογική αναγνώριση. 11. Στις οµώνυµες οι περισσότερο κοντινές και σχετιζόµενες ενεργοποιούνται στο Αρ.Ηµ. ενώ στο ε.ηµ. οι περισσότερο απόµακρες σχετιζόµενες λέξεις(semantic coding hypothesis, Beeman s, 1998). 12. Επίσης στις οµώνυµες και οι δυο ερµηνείες ενεργοποιούνται στο Αρ. Ηµ. άµεσα ενώ στο ε.ηµ µόνο η κυριολεκτική. 13. Όταν οι οµώνυµες παρουσιάζουν µεγάλα ISIs, τότε η κυριολεκτική ενεργοποιείται στο Αρ. ηµ. & οι δυο όµως ερµηνείες ενεργοποιούνται στο ε.ηµ. (Burgess &Simpson,1988; Chiarello, Maxfield & Kahan, 1995) ΠΑΤΡΑ

49 14. Οι οµώνυµες µε µικρά ISIs ενεργοποιούν το σύνολο των αναπαραστάσεων που αφορούν τις κυρίαρχες ερµηνείες αλλά µόνο µια «βασική» των δευτερευουσών ερµηνειών τους. Αυτός ο όρος «βασική» φαίνεται ότι αφορά ένα υποσύνολο νευρικών παραγωγών (κυρίως στο επικρατέστερο Αρ. Ηµι.) αποσπώντας έτσι µια µεγαλύτερη επίδραση priming Ν400 στο Αρ. Ηµ. για τις κυρίαρχες ερµηνείες. (Klepousniotou et.al.2012). 15. Τα µη αριθµητικά ουσιαστικά σε σχέση µε τα αριθµητικά ουσιαστικά παρουσιάζουν γρηγορότερη αναγνώριση (Taler et.al 2006) Από αποτελέσµατα ερευνών σε παθολογικούς πληθυσµούς προκύπτουν τα ακόλουθα: Ασθενείς με μέτρια γνωστική διαταραχή (MCI): 1.1. απαιτούν περισσότερο χρόνο ανταπόκρισης στα ερεθίσµατα σε σχέση µε τους υγιείς σε όλους τους τύπους αµφισηµιών (Tayler et al. 2009). είχνουν µεγαλύτερο χρόνο ανταπόκρισης για τις δευτερεύουσες ερµηνείες των µεταφορικών σε σχέση µε τις οµώνυµες και οι οµώνυµες µε τις µετωνυµικές σε σχέση µε τους υγιείς Στις µετωνυµίες χρησιµοποιούν τις σηµασιολογικές πληροφορίες ως στρατηγική σε ελεγχόµενες δραστηριότητες (π.χ. δραστηριότητες µέτρησης χρόνου αντίδρασης) αλλά δεν έχουν αυτοµατοποιηµένη µείωση στην νευρική επεξεργασία σε σχέση µε τους υγιείς 1.3. ιατηρούν τις σηµασιολογικές αναπαραστάσεις που σχετίζονται µε τις κυρίαρχες ερµηνείες των µετωνυµικών λέξεων, ενώ η σηµασιολογική γνώση είναι µειωµένη ή απροσπέλαστη για επεξεργασία. οι ασθενείς µε MCI χρειάζονται περισσότερο χρόνο για τις δευτερεύουσες σηµασίες των µεταφορικών, ακολουθούν οι οµώνυµες και τέλος στις µετωνυµίες ενώ οι κυρίαρχες δεν διαφέρουν από τους υγιείς. Ασθενείς με ΝΑ.: 1.4. Χάνουν πρώτα την σηµασιολογική τους γνώση και σε δεύτερο χρόνο την γενική γνώση ( Martin and Fedio 1983), άρα χάνουν τις αναπαραστάσεις των δευτερευόντων σηµασιών αρχικά Σε έρευνα εξετάζοντας τον ενικό και τον πληθυντικό αριθµό (dual)διπλών λέξεων αντίστοιχών µε τις µετωνυµίες και mass/ count: ανταποκρίνονταν πιο αργά στην ΠΑΤΡΑ

50 επεξεργασία των προηγούµενων κατηγοριών σε σχέση µε την MCI και αυτοί αργότερα σε σχέση µε τους υγιείς. (Taler, Jarema, 2006) 1.6. Στην ίδια έρευνα έδειξαν µικρότερο χρόνο αντίδρασης RT για τα count σε σχέση µε τα mass, γιατί επεξεργάζονται µε τον ίδιο τρόπο dual και count Παρουσιάζουν πρόβληµα µε την επεξεργασία µεγάλου µήκους προτάσεωναφηγήσεων λόγω της διαταραχής της µνήµης τους (Farag,2010) 1.8. υσκολία να επεξεργαστούν αµφίσηµες προτάσεις ακόµα και αν επρόκειτο για τις ευκολότερες ιδιωµατικές και δίνονταν µε τον ευκολότερο τρόπο (Papagno et al., 2003) χρειάζονται περισσότερο χρόνο από τους MCI και εµφανίζουν πρόβληµα στην επεξεργασία προτάσεων /ιδιωµατικών φράσεων (µεταφορών) µε αυξηµένο το Ν400 τόσο για τις κυρίαρχες όσο και για τις δευτερεύουσες σηµασίες. Ασθενείς με Ν. Παρκινσον: 1.9. Παρουσιάζουν δυσκολία στην κατανόηση πολύπλοκων γραµµατικών προτάσεων (Cohen et al., 1994; Geyer & Grossman, 1994; Grossman et al., 1991, 1992; Kemmerer, 1999; Lieberman et al., 1990, 1992; Natsopoulos et al., 1991, 1993; Ullman et al., 1997) η οποία οδηγεί σε αργή ενεργοποίηση της λεξικο-σηµασιολογικής αντίληψης (Angwin, Chenery te.al, 2006) Σε δοκιµασίες µε υψηλότερες γνωστικές απαιτήσεις, πχ. εµπλοκή της µνήµης εργασίας, έδειξαν φτωχότερη απόδοση στην υψηλού επιπέδου λεξική αντίληψη, όπως επίλυση λεξικής αµφισηµίας, αντίληψη µεταφορών, σε σχέση µε δοκιµασίες απλούστερες (Berg et al.2003; Monetta & Pel,2007l; Murray & Stout, 1999) και επικοινωνιακές διαταραχές (Caballol et al, 2007; Grossman et al,2000; Herny & Crawford, 2004; Hochstadt et al, 2006; Mahieux et al, 1998; Riedel et al, 2008) Η εκτελεστική δυσλειτουργία σχετίζεται µε την περιορισµένη χρήση πόρων που επηρεάζουν την ταχύτητα επεξεργασίας, την γνωστική ευελιξία, και την µνήµη εργασίας (Grossman et al. 2000; Lee et al., 2002; Hochstadt et al., 2006) Οι περιορισµένοι πόροι σχετίζονται µε προµετωπιαίες διαταραχές στη ΝΠαρκινσον µε επίδραση σε δοκιµασίες λεκτικής ροής, κατανόησης προτάσεων και παραγωγή αφηγήσεων (Grossman et al. 2000; Herny & Crawford, 2004; Hochstadt et al., 2006) Παρουσιάζουν µεγαλύτερη δυσκολία κατονοµασίας σε λέξεις δράσης παρά σε αντικείµενα (Cotelli et al,2007), άρα έχουν µεγαλύτερη δυσκολία σε πολύσηµες και οµώνυµες που ανήκουν στην ρηµατική κατηγορία σε σχέση µε την ονοµατική. ΠΑΤΡΑ

51 1.14. Επίσης παρουσιάζουν δυσκολία στην κατανόηση µεταφορών και των αλλαγών προσωδίας (Monetta & Pell, 2007; Pe;; & Leonard, 2003, 2005) Οι ασθενείς PD χρειάζονται µεγαλύτερο χρόνο απόκρισης από τους υγιείς σε αρχικό στάδιο και µικρότερο από τους AD µε µεγαλύτερη δυσκολία στις µεταφορές. Αν και εµφανίζουν µικρή απόκλιση στο στοιχείο Ν400 από το τυπικό πληθυσµό παρουσιάζουν µεγάλο RT Ασθενείς με άνοια Ν. σωματίων Lewy Η έναρξη των κινητικών διαταραχών σε σχέση µε την Ν.Παρκινσον καθυστερεί, χαρακτηριστικό διαφοροδιαγνωστικό χαρακτηριστικό Η αφηγηµατική τους ικανότητα είναι χειρότερη από τους ασθενείς µε Ν Παρκινσον οι οποίοι οι τελευταίοι δεν διαφέρουν σηµαντικά από τους υγιείς Η κατανόηση πολύπλοκων προτάσεων είναι χειρότερη σε σχέση µε τους ασθενείς µε PDD(Gross et al,2012), ιδιαίτερα στις δευτερεύουσες προτάσεις, λόγω του φορτίου επεξεργασίας της µνήµης εργασίας, άρα έχουν µεγαλύτερη δυσκολία στην επεξεργασία και απόφαση µεταξύ δυο σηµασιών µιας λέξης Εµφανίζουν επίσης οπτικοχωρικές διαταραχές, αγνωσία χρωµάτων, παραισθήσεις, διάσπαση οπτικής προσοχής, άρα έχουν µεγαλύτερη δυσκολία σε σχέση µε άλλες οµάδες σε δοκιµασίες «ταίριαξε µε την εικόνα» Σε δοκιµασίες «ταίριαξε την εικόνα» (Match the picture) δεν υπάρχει διαφορά µε τους PDD Η διαφοροδιάγνωση τους µε τους PDD γίνεται µε τον «κανόνα του ενός έτους» (Mc Keith et al, 2005): η διάγνωση της PDD γίνεται όταν οι κινητικές διαταραχές προϋπάρχουν της έναρξης των γνωστικών ελλειµµάτων τουλάχιστον ένα έτος πριν, ενώ DLB διαγιγνώσκεται όταν τα γνωστικά ελλείµµατα προϋπάρχουν ή κάνουν την έναρξη τους µέσα στο πρώτο έτος εµφάνισης των κινητικών διαταραχών Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά της νόσου είναι συνοµιλία µε µη συνοχή, εµµονές κατά την συζήτηση, δυσκολία κατονοµασίας αντικειµένων και µειωµένη λεκτική παραγωγή (Doubleday et al,2002; Galasko et al. 1996; Gibb et al;1989). Οι ασθενείς αυτοί χρειάζονται µεγαλύτερο χρόνο απόκρισης σε σχέση µε την PDD αλλά µε πολλά οπτικά λάθη, και διαφοροδιαγνώσκονται από τους δυο πρώτους τύπους άνοιας (AD,PDD). Επιπλέον διαφοροποιούνται από τους PDD από τον χρόνο έναρξης των κινητικών διαταραχών και την µειωµένη λεκτική παραγωγή. ΠΑΤΡΑ

52 Μετωπιαίο-κροταφική Άνοια Οι ασθενείς PPA & FTD εµφανίζουν πρώτα από την ΝΑ την γλωσσική έκπτωση (Blair t.al. 2007) κατά το WAB(Kertesz, 1982) τουλάχιστον µια δεκαετία νωρίτερα (Hodges, Davies, Xuereb, Kril, & Halliday, 2003; Neary et al., 2005; Rascovsky et al., 2005). Σημασιολογική άνοια (SD) Οι Patterson et al (2009) κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι πολλοί ασθενείς µε σηµασιολογική άνοια µε περιορισµένη ατροφία πρόσθιων άµφο κροταφικών λοβών παρουσίασαν δυσκολίες στην επεξεργασία αµφίσηµων στερεοτυπικών εκφράσεων εµπλέκοντας εξωγλωσσικά στοιχεία Είχαν χαµηλότερη επίδοση στη δοκιµασία αντιπαράθεσης κατονοµασίας (Kramer et al 2003), διατηρούσαν όµως καλή κατονοµασία αλλά κακή µνηµονική ικανότητα στην αναγνώριση εικόνων (Gold et al 2005) Παρουσιάζουν οι ασθενείς µε σηµασιολογική άνοια περισσότερα σηµασιολογικά λάθη από τους ασθενείς µε ΝΑ και κακή αναγνώριση εικόνων. ΠΑΤΡΑ

53 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 ΕΡΕΥΝΑ Η χρήση της αμφισημίας ως διαγνωστικό εργαλείο στην άνοια. Τα πλούσια ερευνητικά δεδοµένα αποδεικνύουν ότι η χρήση της αµφισηµίας στους ασθενείς µε άνοια παρουσιάζει δυσκολίες και αυξάνουν µε την εξέλιξη της νόσου. Όπως ήδη αναφέρθηκε στην πρώτη ενότητα τα οφέλη της πρώιµης διάγνωσης της νόσου είναι σηµαντικά για την πορεία και την διαβίωση των ατόµων αυτών και όπως υποστηρίζεται από τους Taler & Phillips (2007) σκοπός ενός νέου διαγνωστικού εργαλείου θα πρέπει να είναι η ανίχνευση των µικρών διαταραχών γλωσσικών- σηµασιολογικών ικανοτήτων στα αρχικά στάδια της νόσου. Έτσι ενώ από την µια ο τοµέας της λεξικο-σηµασιολογικής επεξεργασίας φαίνεται να µην επηρεάζεται πάντοτε στα αρχικά στάδια της νόσου, στην πραγµατικότητα φαίνεται ότι υπάρχουν αποκλίσεις. Έχοντας ως σηµείο αναφοράς τα παραπάνω, κρίνεται σκόπιµο να υπάρξει ένα µεθοδολογικό εργαλείο και στα ελληνικά για την εκτίµηση και τη διερεύνηση της γλωσσικής έκπτωσης στη άνοια. Στόχος του θα είναι να εξετάζει τους ασθενείς µέσα από την γλωσσική επεξεργασία των αµφισηµιών (µετωνυµιών, οµώνυµων, µεταφορικών λέξεων), να παρουσιάζει το προφίλ των ασθενών αυτών και τα ευρήµατα να µπορούν να επιβεβαιωθούν από το κλινικό προφίλ ασθενών µε το BDAE/ MMSE. Σκοπός του συγκεκριµένου εργαλείου θα είναι α) η έγκαιρη διάγνωση της άνοιας, β) η διαφοροδιάγνωση του τύπου της άνοιας, γ) διαγνωστική ωφέλεια του τεστ από τα αρχικά στάδια της νόσου πριν γίνουν εµφανή τα κλινικά συµπτώµατα της. ΠΑΤΡΑ

54 Θεωρητικές υποθέσεις Ως εργαλείο επιλέχθηκε µια δοκιµασία ακουστικής απόφασης, κατά την οποία τα υποκείµενα ακούν λέξεις και στη συνέχεια καλούνταν να εκτελέσουν ταχεία λεκτική απόφαση ως προς την σηµασιολογική τους συνάφεια. Η δοκιµασία λεξικής απόφασης θα περιλαµβάνει αναγνώριση της αµφίσηµης λέξης µέσω ηχητικού αρχείου, η οποία θα ελέγχει την αυτόµατη επεξεργασία (automatic processing) του συµµετέχοντα. Στην πειραµατική συνθήκη, η κάθε prime λέξη προκαλούσε διευκόλυνση είτε υπέρ της κυρίαρχης ή της δευτερεύουσας σηµασίας της αµφίσηµης λέξης, είτε υπέρ καµίας από τις δύο. Σύµφωνα µε όσα έχουν αναφερθεί υπάρχει ένα συνεχές µεταξύ µετωνυµιών, µεταφορών και οµώνυµων, εξελικτικά αναπτυσσόµενο µε την προηγούµενη σειρά απόδοσης των όρων ανάµεσα στο τυπικό πληθυσµό. Η ιεράρχηση αυτή είναι πολύ σηµαντική διότι βάση αυτής θα σχεδιαστεί η αξιολόγηση της σηµασιολογίας αµφίσηµων λέξεων. Αναµένεται βάσει της προαναφερόµενης τυπικής γλωσσικής ανάπτυξης, στην άνοια οι µετωνυµίες να παρουσιάζονται πιο ισχυρές ως προς τις µεταφορές στο γλωσσικό προφίλ των ασθενών και να είναι οι τελευταίες που θα υποστούν βλάβη στην επεξεργασία τους κατά την εξελικτική πορεία της νόσου. Όπως αναφέρεται και στους Schartz et al (1997) οι γενικές κατηγορίες διατηρούνται καλύτερα σε σχέση µε τις ειδικές. Το πιο πάνω συµπέρασµα συνάδει µε τα αποτελέσµατα της έρευνας των Wiley et al (2010), οι οποίοι συσχέτισαν την επιδείνωση των γλωσσικών διαταραχών µε την νευρολογική εκφύλιση στην εξέλιξη της νόσου. Οι γλωσσικές διαταραχές προκαλούνται από ένα δίκτυο εγκεφαλικών δοµών που εµπλέκονται και δεν αποτελούν αποτέλεσµα της γενικότερης γνωστικής έκπτωσης. Οι σηµασιολογικές διαταραχές που είναι ήδη εµφανείς από τα πρώιµα στάδια της νόσου (Taler et al. 2008) φαίνεται ότι ακολουθούν βαθµιαία επιδείνωση ώστε σε µεταγενέστερο στάδιο ακόµα και η πρόσβαση σε κεντρικές έννοιες να παρουσιάζει δυσκολίες. Στα αρχικά στάδια τα σηµασιολογικά ελλείµµατα ευθύνονται για το γλωσσικό προφίλ των ασθενών, ενώ στην εξέλιξη της νόσου η έκταση των ΠΑΤΡΑ

55 γλωσσικών ελλειµµάτων φαίνεται ότι προκύπτει από ένα συνδυασµό σηµασιολογικής έκπτωσης και φλοϊκών διαδικασιών (Wiley et al (2010)). Οι πολύσηµες λέξεις βασιζόµενη σε προηγούµενες συµπεριφοριστικές µελέτες (Klepousniotou,2002; Klepousniotou & Baum, 2007; Klepousniotou et.al 2008) και µε την υπόθεση της κεντρικής ερµηνείας (core meaning), αναµένουµε να έχουν µειωµένο χρόνο τόσο για τις κυρίαρχες όσο και τις δευτερεύουσες σηµασίες, δείχνοντας ότι είναι σηµασιολογικά αλληλένδετες και ενεργοποιούνται ταυτόχρονα. Καταλήγοντας επιθέτω ότι: στην αρχική φάση της άνοιας οι ασθενείς θα παρουσιάζουν µικρότερο χρόνο αντίδρασης στις µετωνυµίες σε σχέση µε τις δυο άλλες οµάδες, διότι υφίστανται ως λεξήµατα στο νοητικό λεξικό και η πρόσβαση σε αυτές γίνεται αυτόµατα χωρίς ανταγωνισµό αναπαραστάσεων. Οι µεταφορικές υποθέτω θα παρουσιάζουν µεγαλύτερο χρόνο αντίδρασης RTs σε σχέση µε τις οµώνυµες για τις δευτερεύουσες ερµηνείες. Οµοίως οι τελευταίες σε σχέση µε τις µετωνυµίες. Ωστόσο αναµένω οι RTs να είναι γενικότερα µεγαλύτεροι σε σχέση µε την οµάδα ελέγχου. Κατά την εξέλιξη της νόσου υποθέτω ότι οι µεταφορές θα απαιτούν περισσότερο χρόνο στην επεξεργασία τους ( άρα µεγαλύτερο RTs), διότι στο νοητικό λεξικό δεν υπάρχουν ως λεξήµατα µε την µεταφορική ερµηνεία τους η οποία θα πρέπει να εξαχθεί µε βάση τις σηµασιολογικές αναπαραστάσεις και την ήδη γνώση του ατόµου. Σχετικές δυσκολίες θα αφορούν και τις οµώνυµες που οι ερµηνείες στο νοητικό λεξικό αποθηκεύονται µαζί. Ο ανταγωνισµός των αναπαραστάσεων που αφορούν τις άσχετες µεταξύ τους ερµηνείες (Α 1 και Α 2 ) των οµώνυµων λέξεων έχει ως αποτέλεσµα την καθυστέρηση ενεργοποίησης της κατάλληλης ερµηνείας στη τελευταία φάση θεωρώ ότι η βλάβη θα είναι έντονη και στις µετωνυµικές λέξεις, δηλώνοντας έτσι την νευρολογική εκφύλιση του εγκεφάλου, την δυσκολία χρήσης νευρολογικών πόρων και τελικά την δυσκολία πρόσβασης ΠΑΤΡΑ

56 στο νοητικό λεξικό (Klepousniotou, 2007). Θα διατηρείται ωστόσο κατά περιπτώσεις η βασική αναπαράσταση της κυρίαρχης ερµηνείας. Επιλογή υλικού Μέθοδος βασικό στοιχείο της έγκαιρης διάγνωσης θα είναι καταγραφή του χρόνου αντίδρασης στα ηχητικά ερεθίσµατα, που θα αποδεικνύει τη πρόσβαση σε σηµασιολογικές πληροφορίες (δηλαδή στο νοητικό λεξικό) µετά την παρουσίαση της λέξης. Συµµετέχοντες : Επιλέχτηκαν άτοµα άνω των 50 ετών µε ενδείξεις απώλειας µνήµης, γλωσσικής έκπτωσης για διάστηµα άνω των 6 µηνών ή διέθεταν επιβαρυντικούς παράγοντες για την εµφάνιση της ασθένειας, οι οποίοι αποτέλεσαν την οµάδα ασθενών και ήδη είχαν λάβει ιατρική γνωµάτευση ή και αγωγή για άνοια (πιθανή άνοια οποιουδήποτε τύπου). Οµοίως επιλέχτηκαν άτοµα της ίδιας ηλικιακής οµάδας, µε αντιστοιχία φύλλου( ανδρών γυναικών) χωρίς νευρολογικά προβλήµατα, κινητικά ή άλλα αισθητηριακά ελλείµµατα, ψυχιατρικές διαταραχές ή άλλα σύνδροµα (κατάθλιψη, παραλήρηµα). 28 Οι συµµετέχοντες αποτέλεσαν την οµάδα ελέγχου και αξιολογήθηκαν πριν την πειραµατική διαδικασία µε τις κλίµακες αξιολόγησης MMSE και την κλίµακα αξιολόγησης διάθεσης. Stimulus : Ως ερεθίσµατα επιλέγονται αµφίσηµες λέξεις από τρεις κατηγορίες ακολουθώντας την έρευνα των Taler et al (2009), : οµώνυµες, µεταφορικές πολύσηµες και µετωνυµικές πολύσηµες. Κριτήρια επιλογής των ερεθισµάτων είναι: το µήκος, η συχνότητα τους, η µέση συχνότητα, η οικειοποίηση και η εικονοποίηση των λέξεων (Coltheat,1981) και επιλέγονται σύµφωνα µε το subtlex-gr, το islp.gr (Εθνικός Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας). 28 Έρευνες υποστηρίζουν ότι στους κυριότερους παράγοντες κινδύνου εµφάνισης της άνοιας είναι η κατάθλιψη (Panza et al Late-life Depression, mild cognitive impairment and dementia: Possible continuum?. American Journal of Geriatric Psychiatry vol 18 issue 2 pp ; Amy L.Byer Yaffe, Kristine 2011 Depression and risk of developing dementia Nat Rev Neurology 7, ) και θα πρέπει να διαφοραδιαγνώσκετυαι από την άνοια διότι στα αρχικά στάδια της νόσου τα συµπτώµατα είναι κοινά. ΠΑΤΡΑ

57 Επιλέχθηκαν 20 λέξεις υψηλής συχνότητας εµφάνισης τους από κάθε κατηγορία λέξεων και 20 χαµηλής συχνότητας και κατασκευάστηκαν ζεύγη λέξεων µε σηµασιολογικά σχετικά και µη σχετικά ερεθίσµατα. Οι λέξεις που επιλέχθηκαν να συσχετιστούν µε τις αµφίσηµες λέξεις προέρχονται από την βάση κειµένων του Εθεγ και η απόσταση µεταξύ τους δεν ξεπερνά τις τρεις λέξεις. Σύµφωνα µε την Klepousniotou(2001) η συχνότητα των αµφισηµιών δεν µπορεί να κατηγοριοποιηθεί διότι συγκρούεται µε τις ερµηνείες και δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατική συχνότητα της κάθε λεξικής σηµασίας και αυτό συµβαίνει διότι επεξεργάζονται διαφορετικά από ότι λέξεις µε µια µόνο σηµασία (Forster Bednall,1976; Jastrzembski,1981; Millis-Button,1989; Rubenstein et al,1971). Για να ελεγχθεί η συχνότητα των ερµηνειών κατασκευάστηκαν ερωτηµατολόγια για να εκτιµηθούν οι σχετικές συχνότητές των σηµασιών της κάθε λέξης (Twilley et al, 1994). Χρησιµοποιήθηκαν «ισορροπηµένες» αµφίσηµες λέξεις (δηλ. λέξεις, των οποίων οι δύο σηµασίες είχαν παρόµοια σχετική συχνότητα) για να ελαχιστοποιηθούν οι επιδράσεις της σχετικής συχνότητας των δύο σηµασιών, και να αναδειχθεί η ταχύτητα λεξικής πρόσβασης και επιλογής στην επίλυση της αµφισηµίας (πχ. η λέξη «µέλος» δεν εξετάστηκε ως οµώνυµη διότι η ερµηνεία της ως µελωδία ήταν άγνωστη στους περισσότερους οµιλητές και εξετάστηκε ως πολύσηµη επιλέγοντας όµως τις ερµηνείες που είχαν σχετικά όµοια χρήση). Κατασκευή stimulus Για την επιλογή των ερεθισµάτων αναζητήθηκαν ουσιαστικά µόνο στα λεξικά Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998) και στο Λεξικό Νέας Ελληνικής (Μπαπµινιώτης, 2008). Χωρίστηκαν αρχικά σε τρεις οµάδες λέξεων οµώνυµες 29, µεταφορικές και µετωνυµίες και ταξινοµήθηκαν µε βάση την συχνότητα εµφάνισης των ληµµάτων τους σύµφωνα µε τον Εθνικό Θησαυρό για την Ελληνική Γλώσσα (ΕΘΕΓ). Οι ερµηνείες των λέξεων έγινε βάσει των δυο παραπάνω λεξικών. 29 Αρκετές από τις διπλές καταχωρήσεις που υπήρχαν στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής δεν ελήφθησαν υπόψη καθώς υπήρχε ισχυρή διαφωνία µεταξύ των δυο λεξικών πχ. αστυνοµικός 1 αστυνοµικός 2. ΠΑΤΡΑ

58 Στην συνέχεια τα απόλυτα οµώνυµα ουσιαστικά που προέκυψαν παρουσιάστηκαν σε γραπτή µορφή και µε τυχαία σειρά σε 20 άτοµα, από τα οποία ζητήθηκε να βαθµολογήσουν όλες τις σηµασίες παρουσιάζονταν για την κάθε λέξη. Η κλίµακα βαθµολόγησης ήταν αριθµητική (1-6) και αφορούσε την συχνότητα χρήσης της κάθε ερµηνείας της λέξης που δινόταν. 1: πάρα πολύ, 2: πολύ, 3: αρκετά συχνά, 4: σπάνια, 5: ποτέ/καθόλου, 6: άγνωστη ερµηνεία. Συµπληρώθηκαν από άτοµα άνδρες και γυναίκες, υγιείς, ηλικίας χρονών, διαφορετικής κοινωνικό-οικονοµικής κατάστασης και διαφορετικού µορφωτικού επιπέδου ( ηµοτικού έως απόφοιτοι Πανεπιστηµίου). Η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε για τα οµόηχα ουσιαστικά που παρουσιάστηκαν προφορικά σε 20 άτοµα. Η σχετική συχνότητα της σηµασίας τους υπολογίστηκε ως την αναλογία των ατόµων που απάντησαν. Έτσι στην παρούσα εργασία οι οµώνυµες επιλέγονται από την προαναφερόµενη βάση δεδοµένων που οι σχετικές σηµασίες τους δεν είναι λιγότερο βαθµολογηµένες από (1, 2) και η εµφάνιση της δευτερεύουσας σηµασίας δεν είναι λιγότερο βαθµολογηµένη από (3,4). Επίσης από την προηγούµενη βάση δεδοµένων αποκλείονται ερµηνείες που βαθµολογήθηκαν µε (5) και (6). Οµοίως για τις µετωνυµίες και τις µεταφορές αναζητήθηκαν ουσιαστικά, για τα οποία υπήρχαν καταχωρήσεις στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998). Τα ουσιαστικά µε µεταφορική χρήση που προέκυψαν παρουσιάστηκαν σε γραπτή µορφή και µε τυχαία σειρά σε 20 άτοµα, από τα οποία ζητήθηκε να βαθµολογήσουν τις σηµασίες που παρουσιάζονταν για την µεταφορική και κυριολεκτική σηµασία κάθε λέξης. Η επιλογή των µεταφορών πέρα των παραπάνω κριτηρίων πραγµατοποιήθηκε σύµφωνα µε τις σχέσεις που εµφανίζουν : α) χαρακτηριστικά ζώων που αναφέρονται σε ανθρώπινα χαρακτηριστικά ( πχ. Αλεπού- πονηρός), β) φυσικά στοιχεία / φαινόµενα αντικείµενα (ουσιαστικά) που αναφέρονται µεταφορικά σε ανθρώπινες ιδιότητες (πχ. Αστέρι - ). ΠΑΤΡΑ

59 Η επιλογή οµοίως των µετωνυµιών γίνεται βάσει των σχέσεων που παρουσιάζουν και εξετάστηκαν µόνο λέξεις µε σχέση περιέχον- περιεχόµενο 30. ιαδικασία /Procedure: Για την εφαρµογή του τεστ χρησιµοποιήθηκε ηλεκτρονικός υπολογιστής. Το πρόγραµµα κατασκευάστηκε σε βάση δεδοµένων Microsoft Access και το γραφικό περιβάλλον σε Visual Basic 6. Η εγγραφή και η αναπαραγωγή των ήχων ( λέξεων) έγινε µε τη χρήση του VLC player. Η εξαγωγή και ανάλυση των δεδοµένων έγιναν µε το στατιστικό πρόγραµµα SPSS. Για την επιλογή των απαντήσεων το πρόγραµµα περιλαµβάνει χειριστήριο που περιέχει κύκλωµα game pad µε ενεργά τα δυο πλήκτρα µόνο (ναι/όχι). Ο εξεταζόµενος ακούει την λέξη από τα ακουστικά, όσο η οθόνη βρίσκεται σε αναµονή (µπλε φόντο). Στη λήξη της λέξης ο εξεταζόµενος πιέζει το κουµπί αν το ζεύγος λέξεων που ακούστηκε σχετίζεται σηµασιολογικά ή όχι. Κάθε ερέθισµα ακούγεται δυο φορές, µια ως προς την επικρατέστερη σηµασία και µια ως προς την δευτερεύουσα σηµασία του ( σε τυχαία σειρά), ενώ ο χρόνος µεταξύ δυο διαδοχικών ακουστικών ερεθισµάτων σε κάθε ζεύγος δεν ξεπερνά τα 1200msec.. Ως βασικό κριτήριο ανάλυσης και κατηγοριοποίησης των αποτελεσµάτων θέτω τον χρόνο ανταπόκρισης στα ερεθίσµατα των υγιών συµµετεχόντων, µε τους οποίους θα γίνει η σύγκριση των αποτελεσµάτων. Τα stimuli εξετάζονται στο πρώτο µέρος ως προς την συσχέτιση τους µε την κυρίαρχη ερµηνεία και στο β µέρος ως προς την συσχέτιση τους µε την δευτερεύουσα ερµηνεία τους. Και στα δυο µέρη της εξέτασης τα stimuli εξετάζονται ως προς την σηµασιολογική τους συσχέτιση µε λέξεις- στόχους µε κοντινή σηµασιολογική συσχέτιση και µε στόχους µε απόµακρη συσχέτιση. Τα υποκείµενα εξετάζονταν ξεχωριστά, καθισµένα άνετα σε κατάλληλη απόσταση από την οθόνη του υπολογιστή. Κάθε δοκιµή (trial) ξεκινά µε την ακουστική παρουσίαση ενός ζεύγους λέξεων µέσω ακουστικών. Μετά το άκουσµα της τελευταίας λέξης το άτοµο καλείται να εκτελέσει µε τη µεγαλύτερη δυνατή 30 Στο Παράρτηµα σελ. βρίσκονται οι συγκεντρωτικοί πίνακες µε τις συχνότητες εµφάνισης των λέξεων ΠΑΤΡΑ

60 ταχύτητα και ακρίβεια λεκτική απόφαση ως προς το στόχο, δηλαδή να απαντήσει εάν ο στόχος (πρώτο ακουστικό ερέθισµα) σχετιζόταν σηµασιολογικά µε το δεύτερο πατώντας µε το δεξί χέρι το ανάλογο κοµβίο στο χειριστήριο «ΝΑΙ» και µε το αριστερό χέρι το αντίστοιχο «ΟΧΙ», για τα οποία υπήρχε αντίστοιχη ένδειξη πάνω από κάθε κοµβίο για την διευκόλυνση των συµµετεχόντων. Η ακρίβεια των απαντήσεων, καθώς και ο χρόνος αντίδρασης καταγράφονταν από τον υπολογιστή. Εάν το άτοµο δεν ανταποκρίνεται στο στόχο εντός 15 δευτερολέπτων, το ζεύγος δεν επαναλαµβάνεται από τον υπολογιστή και ακούγεται το επόµενο ζεύγος αφήνοντας κενό στο χρόνο του προηγούµενου ζεύγους. Προς εξοικείωση µε τη διαδικασία του πειράµατος κάθε συνεδρία ξεκινούσε µε µία λίστα εξάσκησης, αποτελούµενη από 3 ζεύγη διαφορετικά από τα εξεταζόµενα µέχρι το υποκείµενο να επιτύχει ποσοστό ακρίβειας άνω 80% στη δοκιµασία της λεκτικής απόφασης. Κριτήρια Βαθµολόγησης Πρώιµο στάδιο άνοιας (αρχική φάση νόσου) Κυρίαρχη ερµηνεία Οµώνυµες rt Μεταφορές rt Μετωνυµίες rt Οµάδα ελέγχου Ασθενείς µε άνοια -/+ -/+ - ευτερεύουσα ερµηνεία Οµώνυµες rt Μεταφορ ές rt Μετωνυµίες rt Οµάδα ελέγχου Ασθενείς µε άνοια + -/+ - ΠΑΤΡΑ

61 Στο στάδιο εξέλιξης της νόσου (µεσαία φάση) Κυρίαρχη ερµηνεία Οµώνυµες rt Μεταφορές rt Μετωνυµίες rt Οµάδα ελέγχου Ασθενείς µε άνοια + -/+ - ευτερεύουσα ερµηνεία Οµώνυµες rt Μεταφορές rt Μετωνυµίες rt Οµάδα ελέγχου Ασθενείς µε άνοια Σε προχωρηµένο στάδιο της άνοιας (τελική φάση) 31 Κυρίαρχη ερµηνεία Οµώνυµες rt Μεταφορές rt Μετωνυµίες rt Οµάδα ελέγχου Ασθενείς µε άνοια Θεωρώ ότι είναι πιο δόκιµο να χρησιµοποιήσω τον όρο φάση αντί στάδιο, καθώς βιβλιογραφικά τα στάδια αναφέρονται κυρίως στην άνοια ΝΑ, ενώ για τους υπόλοιπους τύπους της ασθένειας δεν υπάρχει σχετική αναφορά και επίσης δεν υπάρχουν διακριτά όρια µεταξύ των σταδίων ώστε να µπορέσουν να προσδιοριστούν µε σαφήνεια. Για αυτό το λόγο χρησιµοποιώ τον όρο «φάση» θεωρώντας ότι κάθε µια καλύπτει ένα ευρύ φάσµα συµπτωµάτων που αντιστοιχεί σε διαφορετικό βαθµό επιδείνωσης της λειτουργικότητας του ασθενή και επιπλέον γιατί η µετάβαση µεταξύ αυτών των φάσεων συνήθως γίνεται «σιωπηλά». ΠΑΤΡΑ

62 ευτερεύουσα ερµηνεία Οµώνυµες rt Μεταφορές rt Μετωνυµίες rt Οµάδα ελέγχου Ασθενείς µε άνοια Το σύµβολο συµβολίζει τον θεωρητικό τυπικό χρόνο που προέκυψε από την εφαρµογή του πειράµατος στην οµάδα ελέγχου και κατά σύµβαση θα λαµβάνεται ως ο φυσιολογικός χρόνος αντίδρασης στα υπό εξεταζόµενα ερεθίσµατα. Το σύµβολο + συµβολίζει την αύξηση του χρόνου σε σχέση µε τον κατά σύµβαση φυσιολογικό χρόνο αντίδρασης στα ερεθίσµατα. Γενικότερα οι απαντήσεις στις λέξεις με πολλές σημασίες απαιτούν περισσότερο χρόνο σε σχέση με τις λέξεις που έχουν λίγες σημασίες, διότι όπως ανέφερα και στην ενότητα 3, το κόστος επεξεργασίας είναι μειωμένο στην δεύτερη περίπτωση. Δηλαδή οι γνωστικοί πόροι που απαιτούνται να ενεργοποιηθούν είναι λιγότεροι για να γίνει η επιλογή της κατάλληλης ερμηνείας, που στην περίπτωση της άνοιας επιβεβαιώνεται από τις παθολογοανατομικές εκφυλίσεις του εγκεφάλου. Ως δοκιμασία «ευαίσθητη» προς τις σημασιολογικές διαταραχές η επανάλυση της λεξικής αμφισημίας θα πρέπει να ανιχνεύει τις μικρές αποκλίσεις μεταξύ των πασχόντων. ΠΑΤΡΑ

63 Αποτελέσµατα πειραµατικής έρευνας. Από την εφαρµογή της πειραµατικής εφαρµογής σε υγιή άτοµα προέκυψαν τα ακόλουθα συµπεράσµατα: Υποκείµενο 1 ο : Θ.Μ. Ηλικία 70 ετών Φύλο: γυναίκα Μορφωτικό επίπεδο: Εξατάξιο ηµοτικό Σχολείο Κοινωνικό επίπεδο: Περιορισµένη κοινωνική δράση στο ευρύτερο γνωστό περιβάλλον της (συγγενείς-φίλοι, γειτονία). Ερµηνεία/ Οµώνυµες Μετωνυµίες Μεταφορές (φυσικά Χρόνος msec (περιέχον- (Ζώα αντί φαινόµενα αντί περιεχόµενο) ανθρώπινης κατάστασης) ιδιότητας) Κυρίαρχη 0,650983, 0, , , δευτερεύουσα 0, ,5352 0, , ουδέτερη 0, ,191 1,0672 0, ,5 2 κύρια ερµηνεία msec 1,5 1 0,5 0 Οµώνυµες (Ζώα αντί ανθρώπινης ιδιότητας) δευτερεύουσα ερµηνεία σηµασιολογικά άσχετο ερέθισµα µε το στόχο ΘΜ ΠΑΤΡΑ

64 Υποκείµενο 2 ο ΚΑ Ηλικία 72 Φύλο: άρρεν Μορφωτικό επίπεδο: Εξατάξιο Σχολείο & Τεχνική Σχολή ιοίκησης- ηµόσιος ιοικητικός υπάλληλος Κοινωνικό επίπεδο: έντονη κοινωνική ζωή- ενεργή συµµετοχή στα κοινά Ερµηνεία/ Χρόνος msec Οµώνυµες Μετωνυµίες (περιέχον- Μεταφορές (Ζώα (φυσικά αντί φαινόµενα αντί περιεχόµενο) ανθρώπινης κατάστασης) ιδιότητας) Κυρίαρχη 1, , , , δευτερεύουσα 1,2961 0, , , ουδέτερη 0, , ,0672 1, msec 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Οµώνυµες (περιέχονπεριεχόµενο) (Ζώα αντί ανθρώπινης ιδιότητας) Μεταφορές κύρια ερµηνεία ευτερελυουσα ερµηνεία Σηµασιολογικά άσχετο ερέθισµα µε το στόχο Μετωνυµίες ΚΑ Οι συµµετέχοντες κατάλαβαν άµεσα την διαδικασία του πειράµατος, χρησιµοποιώντας δυο παραδείγµατα µια φορά πριν την έναρξη κάθε υποδοκιµασίας. Απαντούσαν γρήγορα, σιωπηρά και ήταν σε θέση να αντιληφθούν άµεσα τα λάθη τους δικαιολογώντας τα ως λάθος χειρισµό ή ότι δεν µπερδεύτηκαν. ΠΑΤΡΑ

65 Από την εφαρµογή της πειραµατικής εφαρµογής σε πάσχοντες από άνοια προέκυψαν τα ακόλουθα Πληροφορίες- Ιστορικό: Υποκείµενο 3 ο : Α.Ρ Ηλικία : 84 Φύλο: άρρεν Μορφωτικό επίπεδο: Ιδιωτικό ηµοτικό Σχολείο & Σχολή (τεχνική) Κοινωνικό επίπεδο: έντονη επαγγελµατική δραστηριότητα (επιχειρήσεις- εµπόριο) συχνά ταξίδια στο εξωτερικό. Πρώτη διάγνωση της νόσου: Προ διετίας έγινε η πρώτη διάγνωση µετά από πλήθος συγκοπτικών περιστατικών που παρουσίασε ο ασθενής (4 επεισόδια σε µια ηµέρα). Στο νοσοκοµείο για πρώτη φορά διαγνώστηκαν από την εξέταση της αξονικής τοµογραφίας πολλές µικρές εγκεφαλικές βλάβες που µπορούσαν να δικαιολογήσουν τις αναφερόµενες συµπεριφορικές αλλαγές από τους οικείους του, για τις οποίες µέχρι τότε δεν είχαν ζητήσει βοήθεια, δεν τους είχαν ανησυχήσει και δεν τις είχαν συσχετίσει µε κάποια ενδεχόµενη δυσλειτουργία. Η διάγνωση είναι πιθανή άνοια (µη αναφερόµενου τύπου) και χωρίς να υπάρχει έγγραφη διάγνωση ή άλλο πιστοποιητικό, ενώ έχει εξετασθεί και από νεύροψυχολόγο ο οποίος έχει επιβεβαιώσει την νόσο. Ο ασθενής βρίσκεται µόνο υπό φαρµακευτική αγωγή για άνοια και παρακολουθείται από νευρολόγο. Ο ασθενής είναι λειτουργικός σε απλές καθηµερινές δραστηριότητες εντός του σπιτιού του. εν βγαίνει ποτέ εκτός σπιτιού µόνος του, παρά µόνο µε την σύζυγο του, ωστόσο διατηρεί καλή αίσθηση του χιούµορ, καλή τοποχρονική διαύγεια (ωστόσο αναφέροντα περιστατικά που δεν αναγνωρίζει τα παιδιά του, το σπίτι του ή γιατί/πως πρέπει να κάνει µπάνιο αλλά όχι µεγάλης συχνότητας). ιατηρεί ένα καλό βασικό επικοινωνιακό επίπεδο, ενώ όταν το επικοινωνιακό περιβάλλον γίνεται περισσότερο απαιτητικό (πχ. γρήγορη-αιφνίδια αλλαγή θέµατος συζήτησης, ξαφνική αναδροµή σε παρελθοντικές πληροφορίες) τότε παρουσιάζει δυσκολίες ΠΑΤΡΑ

66 στην ανάκτηση των κατάλληλων πληροφοριών ή λέξεων και δυσκολεύεται να παρακολουθήσει ή να συµµετάσχει στην συζήτηση και αποµακρύνεται. εν αναφέρονται περαιτέρω αλλαγές στην συµπεριφορά του την τελευταία διετία από τους οικείους του ή γεγονότα που να τους έχουν ανησυχήσει περισσότερο. Για την κατανόηση της διαδικασίας του πειράµατος χρειάστηκαν να προβληθούν κάρτες µε εικόνες και να χρησιµοποιηθούν µέσα σε προτασιακό περικείµενο για να ακολουθήσει η παρουσίαση της πειραµατικής διαδικασίας στον υπολογιστή. Η ίδια προσπάθεια επαναλήφθηκε για κάθε ξεχωριστή υπό-οµάδα που εξετάστηκε (προτάσεις- κάρτες µε εικόνες- λέξεις µόνο). Άνοια: Πιθανή αγγειακή άνοια (βάσει των ανατοµικών αλλοιώσεων, των συµπτωµάτων, της έναρξης και της πορείας της νόσου). Η επίδοση του στην πειραµατική διαδικασία συνοπτικά παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα: Ερµηνεία/ Χρόνος msec Οµώνυµες Μετωνυµίες (περιέχον- Μεταφορές (Ζώα (φυσικά αντί φαινόµενα αντί περιεχόµενο) ανθρώπινης κατάστασης) ιδιότητας) Κυρίαρχη 6, , , , δευτερεύουσα 8, , , , ουδέτερη 6, , ,4925 8, Έκανε σχεδόν σε όλα τα ζεύγη λέξεων ερωτήσεις ή επαναλάµβανε τις λέξεις για να βοηθηθεί για το αν υπάρχει συσχέτιση µεταξύ τους ή όχι, ξεκινώντας από τα αντιληπτικά χαρακτηριστικά της αρχικής λέξης, της πραγµατικές λειτουργίες που επιτελεί (κινητικές κυρίες, πχ. τρώει, κινείται) ή την σηµασιολογική κατηγορία στην οποία ανήκει. Σε πολλά ζεύγη οριακά πρόλαβε να δώσει απάντηση γιατί η διαδικασία ανάκτησης των πληροφοριών ξεπερνούσε τον αρχικό χρόνο προσµονής της απάντησης (15 δευτερόλεπτα). Η δυνατή επανάληψη από τον ίδιο γίνεται ως διαδικασία διευκόλυνσης για την επιλογή της σωστής απόφασης ΠΑΤΡΑ

67 Υποκείµενο 4ο: ΝΜ Ηλικία : 78 Φύλο: γυναίκα Μορφωτικό επίπεδο: ευτέρα τάξη ηµοτικού Σχολείου. Κοινωνικό επίπεδο: έντονη κοινωνική δράση (συµµετοχή ως µέλος σε συλλόγους). Πρώτη διάγνωσης της νόσου: Πριν ένα χρόνο έγινε η διάγνωση για πιθανή έναρξη άνοιας από νευρολόγο ως τυχαίο εύρηµα κατά την επίσκεψη της στο νοσοκοµείο για τον τακτικό της ογκολογικό έλεγχο. Επιβεβαιώθηκαν από τους συνοδούς µικρές αλλαγές στην συµπεριφορά που τις δικαιολογούσαν ως αντίδραση της στην νόσο (καρκίνο). Χαρακτηριστικά περιστατικά όπως περιγράφονται από τους οικείους της είναι ότι πχ. έφευγε από το σπίτι ξαφνικά δίχως προφανή λόγο και περιπλανιόταν στην πόλη ή ήταν υπαίτια πολλών µικρών ατυχηµάτων όπως να πάρει φωτιά η πρέσα που σιδέρωνε γιατί χρειάστηκε να διακόψει ξεχνώντας τι έκανε και προχώρησε σε µια νέα δραστηριότητα, να δει τηλεόραση στο σαλόνι. Βρίσκεται το τελευταίο έτος υπό φαρµακευτική αγωγή ωστόσο η διάγνωση της βασίζεται µόνο σε συµπεριφορικές αλλαγές ενώ τα αποτελέσµατα της αξονικής τοµογραφίας δεν επιβεβαιώνουν τις υπόθεσης της νόσου Άνοια: Πιθανή έναρξη άνοιας Η επίδοση της στην πειραµατική διαδικασία συνοπτικά παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα: Ερµηνεία/ Οµώνυµες Μετωνυµίες Μεταφορές (φυσικά Χρόνος msec (περιέχον- (Ζώα αντί φαινόµενα αντί περιεχόµενο) ανθρώπινης κατάστασης) ιδιότητας) Κυρίαρχη 0, , , , δευτερεύουσα 0, , , , ουδέτερη 1, , , , ΠΑΤΡΑ

68 Συζήτηση αποτελεσµάτων Συνοψίζοντας τα αποτελέσµατα από τον αντρικό πληθυσµό προκύπτουν τα ακόλουθα Κυρίαρχη ερµηνεία Οµώνυµες RT Μεταφορές R T Μετωνυµίες R T Οµάδα ελέγχου 1, ,897803(ζ) 0,671656(φ) - 0, Ασθενείς µε άνοια 6, ,062661(ζ) 4,880699(φ) + 2, ευτερεύουσα ερµηνεία Οµώνυµες RT Μεταφορές RT Μετωνυµίες RT Οµάδα ελέγχου 1,2961-0,731498(ζ) 1,187094(φ) - 0, Ασθενής µε άνοια (πιθανή) 8,90289 ως φαίνεται ο ΑΡ ( ασθενής µε πιθανή άνοια) χρειάζεται περισσότερο χρόνο για τις οµώνυµες αµφίσηµες λέξεις γιατί όπως έχω αναφέρει νωρίτερα µένουν για περισσότερο χρόνο ενεργές (Simpson & Burgess, 1985), και για αυτό το λόγο είναι δυσκολότερο να επαναλυθούν (Duffy, Kambe, & Rayner, 2001; Paul, Kellas, Martin, & Clark, 1992; Rayner, Pacht, & Duffy, 1994; Tabossi, 1988; Tabossi & Zardon, 1993). Οι ήδη γνωστές εγκεφαλικές εστίες βλάβης µπορούν να εξηγήσουν τον περιορισµό της µνήµης εργασίας του µε συνέπεια να δυσκολεύεται να απορρίψει γρήγορα την ενεργοποίηση άσχετων εννοιών που συνδέονται µε την κυρίαρχη χρήση της αµφίσηµης λέξης (Federmeier et al. 2011). + 7, , ,38572 Σύµφωνα µε τις αρχικές µου υποθέσεις θεωρώ ότι παρά την πρόσφατη διάγνωση της νόσου, την φαρµακευτική αγωγή και το συµπεριφορικό του προφίλ ο ΑΡ βρίσκεται στην δεύτερη φάση εξέλιξης της νόσου: α) οι µεταφορές απαιτούν περισσότερο χρόνο στην επεξεργασία τους (µεγαλύτερο RTs), διότι στο νοητικό + Όπ ΠΑΤΡΑ

69 λεξικό δεν υπάρχουν ως λεξήµατα µε την µεταφορική ερµηνεία τους η οποία θα πρέπει να εξαχθεί µε βάση τις σηµασιολογικές αναπαραστάσεις και την ήδη γνώση του ατόµου, για αυτό το λόγο µιλάει δυνατά, κάνει ερωτήσεις στον εαυτό του, β) στις οµώνυµες υπάρχει καθυστέρηση ενεργοποίησης της κατάλληλης ερµηνείας. Ο αυξηµένος χρόνος που παρουσιάζει στις µετωνυµικές λέξεις, δηλώνει την δυσκολία πρόσβασης στο νοητικό λεξικό (Klepousniotou, 2007), και για αυτό θεωρώ ότι βρίσκεται σε πρώιµο στάδιο της τρίτης φάση εξέλιξης. Συγκρίνοντας την συµπεριφορά των γυναικών ως προς την απόκρισής τους στα αµφίσηµα ερεθίσµατα προκύπτουν ότι: Κυρίαρχη ερµηνεία Οµώνυµες RT Μεταφορές R T Μετωνυµίες R T Οµάδα ελέγχου 0, , , , Ασθενής µε πιθανή άνοια 0, , , , ευτερεύουσα ερµηνεία Οµώνυµες RT Μεταφορές RT Μετωνυµίες RT Οµάδα ελέγχου 0, ,623545(ζ) 0, (φ) Ασθενείς µε άνοια 0, ,812238(ζ) 1,627755(φ) - 0, /+ 0, Από τον πίνακα φανερώνεται ότι οι αποκλίσεις στον γυναικείο πληθυσµό δεν είναι σηµαντικές όσο ανάµεσα στον αντρικό πληθυσµό, γεγονός που επιβεβαιώνει τις αρχικές υποθέσεις και υποστηρίζεται από τη προϋπάρχουσα βιβλιογραφία, ότι η επιδείνωση της νόσου σχετίζεται άµεσα µε τον χρόνο λεξικής απόφασης απαιτούν περισσότερο χρόνο ΠΑΤΡΑ

70 ανταπόκρισης στα ερεθίσµατα σε σχέση µε τους υγιείς σε όλους τους τύπους αµφισηµιών (Tayler et al. 2009). Η ΝΜ δείχνει να χρειάζεται µεγαλύτερο χρόνο ανταπόκρισης για τις δευτερεύουσες ερµηνείες των µεταφορικών σε σχέση µε τις οµώνυµες και οι οµώνυµες µε τις µετωνυµικές σε σχέση µε τους υγιείς. Στις µετωνυµίες χρησιµοποιεί τις σηµασιολογικές πληροφορίες ως στρατηγική σε ελεγχόµενες δραστηριότητες αλλά δεν προκύπτει σηµαντική µείωση στην νευρική επεξεργασία σε σχέση µε την ΘΜ. ιατηρεί τις σηµασιολογικές αναπαραστάσεις που σχετίζονται µε τις κυρίαρχες ερµηνείες των µετωνυµικών λέξεων, ενώ η σηµασιολογική γνώση φαίνεται να είναι µειωµένη από τα λάθη τα οποία κάνει. Σύµφωνα µε τις αρχικές υποθέσεις µου θεωρώ ότι η ΝΜ βρίσκεται στην αρχική φάση της άνοιας παρουσιάζοντας: α) µικρότερο χρόνο αντίδρασης στις µετωνυµίες σε σχέση µε τις δυο άλλες οµάδες, διατηρώντας την αυτόµατη πρόσβαση στο νοητικό λεξικό χωρίς ανταγωνισµό αναπαραστάσεων, β) οι µεταφορικές παρουσιάζουν µεγαλύτερο χρόνο αντίδρασης RTs σε σχέση µε τις οµώνυµες. Οµοίως οι τελευταίες σε σχέση µε τις µετωνυµίες. Οι επιδόσεις της ΝΜ ακολουθούν τα συµπέρασµα προηγούµενων ψυχογλωσσικών µελετών που αφορούν ασθενείς µε MCI. Xχρειάζεται περισσότερο χρόνο για τις δευτερεύουσες σηµασίες των µεταφορικών, ακολουθούν οι οµώνυµες και τέλος στις µετωνυµίες ενώ οι κυρίαρχες δεν διαφέρουν από τους υγιείς. Πίνακας αποτελεσµάτων υγιών συµµετεχόντων και συµµετεχόντων µε πιθανή άνοια: Κυρίαρχη ερµηνεία Οµώνυµες RT Μεταφορές R T Μετωνυµίες R T Οµάδα ελέγχου 0, ,744921(ζ) 0, (φ) 0, Άτοµα µε πιθανή άνοια 3, , (ζ) 2, (φ) + 1, ΠΑΤΡΑ

71 ευτερεύουσα ερµηνεία Οµώνυµες RT Μεταφορές RT Μετωνυµίες RT Οµάδα ελέγχου 1, ,677522(ζ) 1,02058 (φ) 0, Άτοµα µε πιθανή άνοια 4, , (ζ) 4, (φ) + 1, Από τα παραπάνω αποτελέσµατα φαίνεται ότι οι πάσχοντες από πιθανή άνοια έχουν χειρότερη απόδοση από τους υγιείς σαφέστατα στις οµώνυµες µε µεγαλύτερο χρόνο αντίδρασης RΤ (Klepousniotou,2002), ενώ οι µετωνυµίες παρουσιάζουν την µικρότερη απόκλιση στο χρόνο απόκρισης RT και αυτές µε τις σειρά υφίστανται επεξεργασία γρηγορότερα από τις µεταφορές (Klepousniotou- Baum, 2007) Από τα λάθη που έκαναν όλοι οι συµµετέχοντες στα λήµµατα /πουφ/ και /κλιπ/ που µπήκαν στο λεξιλόγιο πρόσφατα θεωρώ ότι φανερώνουν τις διαφορετικές γνωστικές, νευρολογικές δυνατότητες τους που σχετίζονται τελικά µε την δόµηση των δικτύων (network- building) στο νοητικό λεξικό. Ενώ όλοι µπόρεσαν να αναγνωρίσουν σωστά τις πιο πάνω λέξεις, εκτός από τον ΑΡ που µόνο ως επιφώνηµα το αναγνώριζε (φανερώνοντας την δυσκολία και την ακαµψία του συστήµατος του σε νέες εισόδους), οι υπόλοιποι έµαθαν τις λέξεις µέσα σε ένα περιορισµένο περιβάλλον αρχικά, δηµιουργώντας ταυτόχρονα δίκτυα γενικεύοντας το πλαίσιο στο οποίο αναφέρονται οι λέξεις ( πχ. πουφ σχετίζεται µε το κάλυµµα). Τα πειραµατικά δεδοµένα ήταν περιορισµένα αλλά θεωρώ ότι ήταν ενδεικτικά για να µπορέσω να δείξω την ανάγκη της έγκαιρης διάγνωσης µε ένα γλωσσολογικό εργαλείο, την απόκλιση της συµπεριφοράς που µπορεί κάποιος να έχει µε την πραγµατικότητα που συµβαίνει µέσα του και εκφράζεται µε γλωσσικές διεργασίες και ότι ένα γλωσσικό ανιχνευτικό εργαλείο µπορεί να είναι αρκετά ευαίσθητο ώστε να ανιχνεύει ακόµα και τις µικρές αποκλίσεις. ΠΑΤΡΑ

72 Συμπεράσματα - Επίλογος Το θέµα της άνοιας είναι ένα διεπιστηµονικό ζήτηµα που βασίζεται πάνω σε θεωρητικό πλαίσιο πολλών επιστηµονικών πεδίων. Η γλώσσα ως εγκεφαλική λειτουργία αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστηµα που απαιτεί µια ολιστική προσέγγιση για να κατανοήσουµε τη λειτουργία της, εµπεριέχοντας έννοιες όπως η κατάκτηση, αντίληψη, συναισθήµατα, ενέργειες κ.α.. Στην πραγµατικότητα µέσω αυτής κατανοούµε τις εγκεφαλικές δυνατότητες και λειτουργίες, πως δηλαδή τα ανατοµικά τµήµατα του εγκεφάλου λειτουργούν, πως µεταδίδονται ερεθίσµατα από και προς τον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος µπορεί να µελετηθεί από διαφορετικά επίπεδα, όπως από την άποψη των πρωτεϊνών και των γονιδίων που είναι υπεύθυνα για το κύτταρο και τα νεύρα (π.χ. Dickson, D., & Weller, R. O. (Eds.). (2011). Neurodegeneration: the molecular pathology of dementia and movement disorders; Bateman, A., & Bennett, H. P. (2009). The granulin gene family: from cancer to dementia. κ.α). ΠΑΤΡΑ

73 Ωστόσο η γλώσσα παραµένει η ανώτερη γνωστική λειτουργία και το σύστηµα επικοινωνίας. Ως βασικό συµπτώµατα του συνδρόµου της άνοιας οι γλωσσικές διαταραχές γίνονται εµφανείς πολύ αργά ενώ νωρίτερα έχουν γίνει πολλές εκφυλιστικές αλλαγές σε όλα τα πιο κάτω επίπεδα, ώστε να εξωτερικευτούν µε την γλώσσα. Η ύπαρξη ενός καλού διεπιστηµονικού πλαισίου είναι το «κλειδί» που θα βοηθήσει µε την χρήση του γλωσσικού τοµέα όχι µόνο ως παράµετρο.. ΠΑΤΡΑ

74 Παράρτημα Πίνακας 1 Συνολικός αριθµός ατόµων άνω των 60 εκτιµώµενων µε άνοια το 2010, µε πιθανή άνοια και µε αναλογική αύξηση µεταξύ 2010, 2030 και ΠΑΤΡΑ

75 Πίνακας 2 Εκτιµώµενα ποσοστά τύπων άνοιας στις ΗΠΑ. ΠΑΤΡΑ

76 ΠΑΤΡΑ