ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 145

Transcript

1 ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 145

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 145 ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 Νίκης 20, Αθήνα Τηλ.: , , FAX: info@eepf.gr - Ιστοθέση: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Νίκος Πέτρου Αντιπρόεδρος: Λεωνίδας Κόλλας Γεν. Γραμματέας: Γιώργος Πολίτης Αναπλ. Γεν. Γραμματέας: Αλέξια Νικηφοράκη Ταμίας: Σπύρος Μησιακούλης Έφορος Εκδηλώσεων: Ντόναλντ Μάθιους Μέλη: Σμαράγδα Αδαμαντιάδου, Κυριάκος Γεωργίου, Σταμάτης Σκαμπαρδώνης, Φοίβος Τσαραβόπουλος Αναπληρωματικό μέλος: Γιώργος Χατζηαντωνίου Επίτιμος πρόεδρος: Γιώργος Σφήκας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Νίκος Πέτρου, Λεωνίδας Κόλλας, Ντόναλντ Μάθιους, Γιώργος Πολίτης, Μαρία Ρουσσομουστακάκη. Εκδότης - Υπεύθυνος ύλης Νίκος Πέτρου, Νίκης 20, Αθήνα Τα ενυπόγραφα άρθρα αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι αναγκαστικά της Εταιρίας. Επιμέλεια έκδοσης: Νίκος Πέτρου Σελιδοποίηση - επιμέλεια εκτύπωσης Άρης Βιδάλης Τυπογραφείο: ΜΠΑΞΑΣ Α.Ε. Τιμή Τεύχους 4 ΕΥΡΩ Στα μέλη διανέμεται δωρεάν. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Νίκης 20, Αθήνα Aιγιαλός και παραλίες Ν. Πέτρου 3 Τα ιδιαίτερα δάση της Ροδόπης... Ι. Τσιριπίδης Κ. Βιδάκης 6 Δάση κεφαλληνιακής ελάτης...m. Ξανθάκης, Π. Μινέτος 12 Τα δάση μαύρης πεύκης Π. Κακούρος 14 Άρκευθοι δένδρα και δάση αρκεύθων... Γ. Φωτιάδης, M. Βραχνάκης, Π. Κακούρος 16 Δράσεις για την προστασία του οικοτόπου προτεραιόττηας 9563* στην Οίτη...Γ. Καρέτσος 19 Δάση οξιάς... Ι. Τσιριπίδης 22 Δάση βελανιδιάς στην Ελλάδα... Α. Παντέρα 25 Οικολογία και διαχείριση των δρυοδασών μας...γ. Σπύρογλου 28 Πρωτοβουλία βελανιδιών για την Τζιά... M. Mayer 31 O ρόλος των καταφυγίων στη διατήρηση της βιοποικιλότητας υπό συνθήκες κλιματικής αλλαγής... Π. Τρίγκας 35 Η γύρη ως εργαλείο ανάγνωσης της ιστορίας του δάσους και του ανθρώπου... Σ. Παναγιωτίδης 37 Εκεί, ψηλά στον Υμηττό...Λ. Σταύρακας 39 Flora Graeca Sibthorpiana...Γ. Σφήκας 44 Το ταξίδι είναι ζωή!...ε.ο.ε. 47 Δεύτερη πανελλαδική απογραφή πελεκάνων..ε.ο.ε. 48 Βιβλιοπωλείο της ΕΕΠΦ «ForOpenForests»... Χ. Γεωργιάδης 50 «Γαλάζιες Σηµαίες»... Λ. Κόλλας 52 The Green Key... Σ. Χατζησκάκης 53 «Πράσινες Γωνιές» «Νέοι Δηµοσιογράφοι»...Χ. Θεοδωρίκα 55 «Μαθαίνω για τα Δάση»... Σ. Καινούριου, Δ. Γκότζος 54 «Φύση χωρίς σκουπίδια»...μ. Ρουσσομουστακάκη 58 «Οικολογικά Σχολεία»...Α. Ντίνου 59 Στη Βραυρώνα με την Ορνιθολογική... Σ. Γουριώτης 61 Πρόγραμμα Εκδρομών - Ομιλιών Εγγραφές µελών - Δωρεές Εξώφυλλο: Ρόμπολο στις πλαγιές του Ολύμπου. Φωτ.: Άρης Βιδάλης. Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης έχει ως αποστολή της να ενημερώνει και να ευαι σθητο ποιεί, τόσο τους Έλληνες, όσο και αυτούς που αγαπούν την Ελλάδα, για την φυσική κλη ρονομιά της χώρας μας και να δραστηριοποιείται για την προστασία της. Kωδικός ISSN X

3 Aιγιαλός και παραλίες... Επίκαιρο θέμα για καλοκαιρινό τεύχος, ο λόγος όμως της αναφοράς μου, το σχετικό νομοσχέδιο του Υπουργείου Οικονομικών, είναι αρνητικός. Στις 17 Απριλίου άνοιξε για δημόσια διαβούλευση το σχέδιο νόμου «Οριοθέτηση, διαχείριση και προστασία αιγιαλού και παραλίας» που προτίθεται να αντικαταστήσει τον ισχύοντα σήμερα νόμο 2971/2001 και τις τροποποιήσεις του, ο οποίος χαρακτηρίζεται στην εισαγωγή του σχεδίου «ιδιαίτερα γραφειοκρατικός και αναποτελεσματικός». Το σχέδιο αυτό ξεσήκωσε εκτεταμένες αντιδράσεις από επιστημονικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς φορείς, που οργάνωσαν ημερίδες και εκδηλώσεις, έβγαλαν ψηφίσματα, ανήρτησαν σχόλια στη διαβούλευση (πάνω από 900, αριθμός ρεκόρ για το opengov) αλλά και σε ιστοσελίδες και blogs, και συγκέντρωσαν εκατοντάδες χιλιάδες υπογραφές για απόσυρσή του. Συνοπτικά, οι αντιρρήσεις επικεντρώνονται στα εξής σημεία: Οριοθέτηση αιγιαλού: Αν και σήμερα είναι οριοθετημένο λιγότερο από το 10% του αιγιαλού της χώρας, το επιστημονικό υπόβαθρο της προτεινόμενης διαδικασίας αμφισβητείται έντονα. Το Υπουργείο προτίθεται να χρησιμοποιήσει ορθοφωτοχάρτες της Κτηματολόγιο Α.Ε., βάσει των οποίων έγινε χάραξη της «Προκαταρκτικής Οριογραμμής Αιγιαλού» σε όλη τη χώρα. Στην πράξη, αυτή θα είναι η οριστική οριογραμμή, αφού τεκμαίρεται η συναίνεση των κατά τόπους κτηματικών υπηρεσιών. Όμως στους ορθοφωτοχάρτες, εκτός από το φυσικό όριο βλάστησης, είναι αδύνατον να αναγνωριστούν ή να υπολογιστούν, λόγω εγγενών αδυναμιών της μεθόδου, πολλά άλλα στοιχεία που προέβλεπε μέχρι σήμερα η διαδικασία. Έτσι, δεν συνυπολογίζονται πλέον καθοριστικά κριτήρια όπως η βαθυμετρία και μορφολογία του βυθού, η γεωμορφολογία και το υλικό της ακτής, καθώς και τυχόν χωροταξικές ρυθμίσεις και χρήσεις γης αλλά και ειδικοί όροι περιβαλλοντικής προστασίας που επηρεάζουν την παράκτια ζώνη. Επίσης δεν παρέχεται κανένα απολύτως κριτήριο για τον καθορισμό του παλαιού αιγιαλού, αντίθετα με τα σήμερα ισχύοντα. Τέτοιες ασάφειες και περιπλοκές στο θεσμικό πλαίσιο υποσκάπτουν την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και την υγιή επιχειρηματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, η διαδικασία οριοθέτησης του αιγιαλού, νέου ή παλαιού, αντιβαίνει τη νομολογία του ΣτΕ που τονίζει ότι ο αιγιαλός δεν δημιουργείται με σχετική πράξη της Πολιτείας, αλλά αποτελεί «φυσικό φαινόμενο» για τον καθορισμό του οποίου πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πολλαπλά κριτήρια. Παράλληλα, το νομοσχέδιο επιχειρεί να φέρει, για πρώτη φορά στο ελληνικό δίκαιο, περιοριστική απαρίθμηση των λιμνών και των ποταμών με όχθη που προστατεύεται σύμφωνα με τις διατάξεις του. Ο σχετικός κατάλογος έχει διαμορφωθεί αυθαίρετα, χωρίς αιτιολογική μελέτη, με διαφορετικά κριτήρια για φυσικές και τεχνητές λίμνες, ενώ δεν υπάρχει πρόβλεψη για τις βαλτώδεις ή περιοδικά πλημμυρισμένες εκτάσεις. Οριοθέτηση παραλίας: Η χάραξη της ζώνης παραλίας γίνεται δυνητική, κατά την κρίση Επιτροπής (ενώ σήμερα είναι υποχρεωτική) για έργα που απέχουν 50 μέτρα (σήμερα 100 μέτρα) από τον αιγιαλό, ενώ για τουριστικά, βιομηχανικά και «ιδιωτικά εν γένει» (!) έργα προβλέπεται «τεκμαρτή» παραλία μόλις 10 μέτρων. Η πρόβλεψη ότι η παραλία δεν μπορεί να εισχωρεί σε «νομίμως διαμορφωμένη γραμμή δόμησης» παραλείπεται, και αναφέρεται απλώς η «διαμορφωμένη» (νόμιμα ή παράνομα) γραμμή. Σε περιπτώσεις ρυμοτομικής γραμμής που εισχωρεί σε παραλία (συνήθως παράνομα αν εξαιρεθούν κάποια παλαιά ρυμοτομικά καθεστώτα), ως «ζώνη παραλίας» θεωρείται ο δρόμος (!). Ο διαχωρισμός των διαδικασιών καθορισμού αιγιαλού και παραλίας και η ανυπαρξία χρονικής πρόβλεψης για τον καθορισμό της δεύτερης επιτρέπουν σε ιδιοκτήτες ακινήτων πέραν του αιγιαλού να ανεγείρουν κατασκευές που θα δυσχεράνουν το μεταγενέστερο καθορισμό παραλίας εξαιτίας του μεγάλου κόστους των αναγκαίων απαλλοτριώσεων. Επιπλέον προβλέπεται ότι ο ιδιοκτήτης «δύναται» (!) να αφήσει σε κοινή χρήση το τμήμα του ακινήτου που βρίσκεται μέσα στην παραλία: έτσι, η χρήση του κοινού αγαθού της παραλίας θα εξαρτάται από τη διάθεση των ιδιοκτητών των (ενδεχομένως αυθαίρετων) κατασκευών. 3

4 4 Στην ισχύουσα νομοθεσία, ακίνητα νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (π.χ. της Εκκλησίας) σε ζώνη παραλίας περιέρχονται χωρίς αντάλλαγμα στο κράτος. Στην προτεινόμενη νομοθεσία παραχωρούνται χωρίς αντάλλαγμα μόνο αν έχουν καταλήξει στο ΝΠΔΔ από δωρεάν παραχώρηση του κράτους. Επίσης, διευκολύνεται η δόμηση σε μικρά οικόπεδα που εισέρχονται στη ζώνη παραλίας και θεωρούνται, κατά παρέκκλιση, άρτια αν το εμβαδό του απομένοντος υπερβαίνει το 80% του απαιτούμενου από τον νόμο. Η διάταξη, μάλιστα, έχει αναδρομική ισχύ. Η παρόχθια ζώνη περιορίζεται σε εύρος 30 μέτρων, αυθαίρετα και χωρίς επιστημονική αιτιολογία ή οικολογικά κριτήρια, ενώ στην πραγματικότητα εξαρτάται από τα γεωμορφολογικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά κάθε υγροτόπου και δεν μπορεί να προκαθορίζεται ποσοτικά. Επίσης, η διαχείριση της παρόχθιας ζώνης (όπου αυτή αναγνωρίζεται) ανατίθεται στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης όταν υπάρχουν παρακείμενα αγροτικά ακίνητα, και όχι στο ΥΠΕΚΑ που θα έπρεπε, αφού σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για προστατευόμενες περιοχές. Ο κατακερματισμός της διαχείρισης και προστασίας του φυσικού χώρου και η επακόλουθη ασάφεια στο εκάστοτε ισχύον θεσμικό πλαίσιο είναι ένα από τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα στην Ελλάδα και συντηρεί την ασυδοσία και τις παρανομίες. Νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων. Η νομιμοποίηση αυθαιρέτων σε αιγιαλό και παραλία δεν επιτρέπεται σήμερα, μάλιστα αυτά εξαιρέθηκαν από τους δύο νόμους για τη νομιμοποίηση αυθαιρέτων (ν. 4014/11 και 4178/13). Με το νέο νόμο κάθε αυθαίρετο που χρησιμοποιείται για επιχειρηματικούς σκοπούς (μικρό ή μεγάλο) μπορεί να νομιμοποιηθεί με απόφαση του γενικού γραμματέα της Αποκεντρωμένης Διοίκησης και την καταβολή προστίμου. Επίσης προβλέπεται δυνατότητα «ενσωμάτωσης» παράνομων κατασκευών σε υπό εκτέλεση έργα και νομιμοποίηση «αποκλίσεων». Ακόμα, για θέσεις που ήδη υπάρχει οριστικός καθορισμός αιγιαλού, προβλέπεται η διαγραφή και επαναχάραξή του ώστε να είναι δυνατή η νομιμοποίηση αυθαιρεσιών. Η νομιμοποίηση μόνο με «περιβαλλοντική έκθεση» και με συνοπτική (!) γνωμοδότηση της αρμόδιας Περιφερειακής υπηρεσίας είναι αντίθετη στην ευρωπαϊκή νομοθεσία (οδηγίες 2011/92/ΕΕ, 92/43/ΕΟΚ), τουλάχιστον για όσα έργα υπάγονται στην τελευταία. Το ίδιο ισχύει και για την παροχή πενταετούς προθεσμίας για την έγκριση περιβαλλοντικών όρων για αυθαίρετες κατασκευές, κάτι που καθιστά διακοσμητικές τις ρυθμίσεις του νομοσχεδίου για επιβολή διοικητικών κυρώσεων και κατεδάφιση. Νομιμοποίηση δεν αποκλείεται και σε προστατευόμενες περιοχές (μάλιστα, για κάθε περίπτωση η προθεσμία υπαγωγής είναι νέα), με αποτέλεσμα οι παράκτιοι υγρότοποι, περιοχές του δικτύου Natura 2000, αλλά και πολλοί τόποι του Εθνικού Συστήματος Προστατευόμενων Περιοχών να απειλούνται από την αυθαίρετη δόμηση. Παραχώρηση της χρήσης αιγιαλού και παραλίας: Το νομοσχέδιο επιδεινώνει πολλές από τις ισχύουσες ρυθμίσεις που ορίζουν σαφώς ότι η παραχώρηση της χρήσης αιγιαλού και παραλίας δεν θα πρέπει να παραβιάζει τον προορισμό τους ως κοινόχρηστο αγαθό και δεν θα πρέπει να επιφέρει αλλοίωση στη φυσική μορφολογία και τα βιοτικά στοιχεία, ότι δεν θα πρέπει να εμποδίζεται η ελεύθερη και απρόσκοπτη πρόσβαση των πολιτών και ότι απαγορεύεται η παραχώρηση της αποκλειστικής χρήσης αιγιαλού και παραλίας. Αντ αυτών, αναφέρεται ότι με την πράξη παραχώρησης (δηλαδή κατά περίπτωση) «τίθενται οι αναγκαίοι όροι για τη διασφάλιση της απόλαυσης εκ μέρους του κοινού, με τήρηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης μεταξύ των προσώπων στα οποία κατανέμεται η χρήση». Σύμφωνα με το σχέδιο νόμου, οι όροι θα εξειδικεύονται αργότερα, με απόφαση υπουργού. Με τη νέα νομοθεσία απαλείφεται το ανώτατο όριο παραχωρούμενης έκτασης (σήμερα 500 τ.μ.) και η διατήρηση ελευθέρων ζωνών (σήμερα 100 μέτρα) ανάμεσα σε παραχωρήσεις, ενώ δεν λαμβάνεται υπόψη το εύρος της παραλίας. Επιτρέπονται δραστηριότητες που προϋποθέτουν μόνιμες, πακτωμένες κατασκευές (π.χ. γήπεδα αθλοπαιδιών), οι οποίες μπορεί να παραμείνουν και μετά την εγκατάλειψη της δραστηριότητας. Το αντάλλαγμα χρήσης υπολογίζεται σύμφωνα με συντελεστή βαρύτητας περιβαλλοντικών επιπτώσεων που καθορίζει, με απροσδιόριστα κριτήρια και αμφίβολη τεχνογνωσία, ο Υπουργός Οικονομικών. Σήμερα επιτρέπεται να γίνονται έργα για βιομηχανικούς, λιμενικούς, εμπορικούς και συγκοινωνιακούς σκοπούς, ενώ αναφέρονται ασαφώς και «άλλου είδους σκοποί». Στο νομοσχέδιο η ασάφεια επεκτείνεται σε όλους ανεξαιρέτως τους επιχειρηματικούς σκοπούς, που εγκρίνονται από τον γενικό γραμματέα της Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Δίνεται, επίσης, για πρώτη φορά, δυνατότητα παραχώρησης θαλάσσιας ζώνης και υδάτινου στοιχείου λιμνών και ποταμών για «πάρκα αναψυχής» μέχρι τ.μ., αλλά και νησίδων, υφάλων και σκοπέλων, για τουριστικούς και εν γένει επιχειρηματικούς σκοπούς. Μάλιστα μπορεί να γίνεται και απευθείας παραχώρηση, αν ζητηθεί από ΝΠΔΔ.

5 Παραλίες στην Κάρυστο (φωτ. Άρης Βιδάλης) Τέλος, επιτρέπεται η επιχωμάτωση του θαλάσσιου χώρου για την εξυπηρέτηση τουριστικών επενδύσεων που κρίνονται «στρατηγικές» ή έχουν εγκριθεί ως Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Στρατηγικών Επενδύσεων (ΕΣΧΑΣΕ) και Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Δημοσίων Ακινήτων (ΕΣΧΑΔΑ), κατά 5 τετραγωνικά ανά κλίνη, δίχως να λαμβάνονται υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν το συγκεκριμένο είδος επεμβάσεων. Επιπλέον, δεν καθορίζονται τα κριτήρια βάσει των οποίων θα υπολογίζεται το είδος, η έκταση και οι επιτρεπόμενες δραστηριότητες στις περιοχές αυτές, ενώ ο υπολογισμός της έκτασης επιχωμάτωσης με βάση τον αριθμό κλινών της τουριστικής μονάδας είναι ελλιπής και μεροληπτικός. Στο εισαγωγικό σημείωμα του Υπουργού προτάσσεται ως στόχος του νέου νόμου «... η απελευθέρωση των τεράστιων δυνατοτήτων οικονομικής ανάπτυξης της παράκτιας ζώνης... και η απλούστευση των διαδικασιών διαχείρισης και αξιοποίησης των παράκτιων, παραλίμνιων και παραποτάμιων κοινοχρήστων εκτάσεων... οι οποίες καθυστερούν για χρόνια κάθε επένδυση που απαιτεί την κατασκευή έργου...» Όντως, φαίνεται ότι ο νέος νόμος έχει κυρίως εισπρακτικό χαρακτήρα και διευκολύνει τη νομιμοποίηση αυθαιρεσιών και την απρόσκοπτη χωροθέτηση χρήσεων που δεν είναι συμβατές με τις ανάγκες προστασίας της παράκτιας ζώνης και με τον κοινόχρηστο χαρακτήρα των παραλιών. Δεν συνυπολογίζει τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης, ούτε νέα, διεθνώς καθιερωμένα, επιστημονικά και τεχνικά δεδομένα και αγνοεί πλήρως τις επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής και την αναμενόμενη άνοδο της στάθμης της θάλασσας, αλλά και τις ανθρωπογενείς πιέσεις στον παράκτιο χώρο. Επίσης, αγνοεί την οικολογική σημασία της παρόχθιας και της παράκτιας ζώνης, τις νέες γνώσεις για απειλούμενα είδη και οικοτόπους και τις σύγχρονες επιταγές για ολοκληρωμένη διαχείριση και συγκρούεται σε πολλά σημεία με την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία. Μπροστά στην έντονη και γενικευμένη αυτή κατακραυγή, και εν όψει των εκλογών του Μαΐου, μετά από παρέμβαση του πρωθυπουργού το Υπουργείο Οικονομικών «πάγωσε» το νομοσχέδιο ώστε η αρμόδια Γενική Γραμματεία Δημόσιας Περιουσίας να το αναμορφώσει και να το βελτιώσει. Στο τέλος Ιουνίου η τελική μορφή του νομοσχεδίου δεν έχει γίνει ακόμα γνωστή. Πηγές του Υπουργείου αναφέρουν ότι έχουν ληφθεί υπόψη τα σχόλια που κατατέθηκαν στη διαβούλευση αλλά και από πλήθος άλλες πλευρές, δημοσιεύματα, όμως, αναφέρουν ότι οι βασικές ρυθμίσεις (νομιμοποίηση αυθαιρέτων, επιχειρηματική εκμετάλλευση παραλιών και ειδικές χρήσεις-επιχωματώσεις) παραμένουν αμετάβλητες και οι όποιες αλλαγές είναι αδιάφορες και παραπλανητικές. Παράλληλα η κυβέρνηση τονίζει ότι το νομοσχέδιο αποτελεί μνημονιακή υποχρέωση που θα πρέπει να εφαρμοστεί άμεσα, λέγεται μάλιστα ότι θα προωθηθεί για ψήφιση στο θερινό τμήμα της Βουλής. Σε κάθε περίπτωση, ο νόμος αυτός επιτείνει τη ραγδαία υποβάθμιση της νομοθεσίας προστασίας του φυσικού χώρου και των φυσικών πόρων, στο όνομα μιας ασαφούς, μακροπρόθεσμα μη βιώσιμης και οικονομικά αμφισβητήσιμης «ανάπτυξης». Νίκος Πέτρου 5

6 Τα ιδιαίτερα δάση της Ροδόπης κείμενο: Ιωάννης Τσιριπίδης και Κώστας Βιδάκης φωτογραφίες: Κώστας Βιδάκης * Ο Ιωάννης Τσιριπίδης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας του Α.Π.Θ. και ο Κώστας Βιδάκης είναι μέλος του Ειδικού Τεχνικού Προσωπικού του Τμήματος Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Το ελληνικό τμήμα της οροσειράς της Ροδόπης, της δεύτερης μεγαλύτερης σε μήκος οροσειράς της χώρας μας μετά την Πίνδο, χαρακτηρίζεται από δάση με υψηλή ποικιλότητα τύπων βλάστησης και φυτικών ειδών, πολλά από τα οποία είναι βόρειας προέλευσης που φτάνουν εδώ στα νοτιότερα όρια της εξάπλωσής τους. Ορισμένα από τα είδη που απαντώνται στην περιοχή και οι τύποι βλάστησης που αυτά σχηματίζουν, με την αποκλειστική παρουσία τους ή τη συμμετοχή τους, είναι σπάνια ή και μοναδικά για την ευρύτερη περιοχή της Ελλάδας και της Μεσογείου. Η παρουσία τους οφείλεται στη γεωγραφική θέση της οροσειράς (γεωγραφικό πλάτος και απόσταση από τη θάλασσα) και στη γεωλογική της ιστορία, σε συνδυασμό με τη μεταναστευτική ιστορία των φυτικών ειδών, κυρίως, κατά τις παγετώδεις περιόδους. Επιπλέον, σημαντικό ρόλο στη σημερινή εικόνα της βλάστησης στη Ροδόπη έχει διαδραματίσει και η ιστορία των ανθρώπων που κατοικούσαν στην περιοχή, μια ιστορία που επέδρασε στο φυσικό περιβάλλον μέσω των διαφορετικών μορφών χρήσης 6

7 Οξιές (Fagus sylvatica) στην οροσειρά Ροδόπης της γης από τον άνθρωπο ή ακόμη και της εγκατάλειψης της περιοχής από αυτόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα δάση της ερυθρελάτης (Picea abies subsp. abies) και της σημύδας (Betula pendula). Δάση ερυθρελάτης Τα δάση της ερυθρελάτης βρίσκονται στο βορειότερο άκρο του ελληνικού τμήματος της Ροδόπης κοντά σε ένα βιογεωγραφικό, όπως λέγεται, όριο το οποίο σηματοδοτεί τη μετάβαση από το Μεσογειακό προς ένα περισσότερο ηπειρωτικό κλίμα. Στην Ελλάδα εμφανίζονται μόνο στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου Οροσειράς Ροδόπης, περιοχή που αποτελεί το νοτιότερο όριο εξάπλωσης του είδους στην Ευρώπη. Επιβλητικοί κολοσσοί των τριάντα και πλέον μέτρων με τα κρεμαστά, σαν κουρτίνες, κλαδιά τους σχηματίζουν μέσα στη μονίμως υγρή ατμόσφαιρα πυκνά και σκοτεινά αμιγή δάση στην περιοχή της Ελατιάς Δράμας που είναι γνωστή και ως «Καρά ντερέ» δηλαδή «σκοτεινό ρέμα», από το όνομα ομώνυμου ρέματος της περιοχής, ενώ μικτές συστάδες ερυθρελάτης με άλλα είδη συναντώνται στα Δάση Φρακτού και Σημύδας. Δάση σημύδας Η σημύδα έχει, όπως και η ερυθρελάτη, εκτεταμένη εξάπλωση στην Ευρασία και απαντάται στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη μέχρι και την κεντρική Ασία, ενώ στη Μεσογειακή ζώνη έχει σποραδική εμφάνιση. Στην Ελλάδα εμφανίζεται σε όρη στο 7

8 Eρυθρελάτη (Picea abies subsp. abies) βόρειο τμήμα της, αλλά μόνο στην οροσειρά της Ροδόπης (και συγκεκριμένα στην περιοχή Καλύβια Καργιώτη) σχημάτιζε εκτεταμένες συστάδες, οι οποίες σήμερα έχουν συρρικνωθεί. Χαρακτηριστικά του είδους είναι το άσπρο χρώμα του κορμού του, που ξεχωρίζει από κάθε άλλο δασικό είδος της Ελλάδας, και η κρεμοκλαδής εμφάνισή του. Η παρουσία των δασών σημύδας στην περιοχή οφείλεται στο συνδυασμό δύο παραγόντων: του ηπειρωτικού κλίματος και των μορφών διαχείρισης της περιοχής πριν 100 και πλέον έτη. Η σημύδα είναι πρόσκοπο είδος, μπορεί δηλαδή να εγκαθίσταται σε γυμνές από δασική βλάστηση περιοχές. Την ικανότητά του αυτή οφείλει σε τρία χαρακτηριστικά που έχουν σχέση με τη βιολογία του. Πρώτον, μπορεί να αναπτυχθεί σε μεγάλο εύρος οικολογικών συνθηκών, αλλά είναι και λιτοδίαιτο είδος και μπορεί να επιβιώσει σε περιοχές με μεγάλη διάρκεια ξηρής περιόδου, με εμφάνιση παγετών και με φτωχό σε θρεπτικά στοιχεία και αβαθές έδαφος. Δεύτερον, είναι είδος που αγαπάει το φως (δεν μπορεί να αναπτυχθεί μέσα σε δασικό περιβάλλον λόγω της σκίασης από άλλα δέντρα) και έχει πολύ ελαφριά σπέρματα, εφοδιασμένα με πτερύγια, διαμόρφωση που τα καθιστά ικανά να διασπείρονται σε μεγάλες αποστάσεις. Το τρίτο χαρακτηριστικό της σημύδας είναι η μειωμένη ανταγωνιστική της ικανότητα, καθώς, εάν βρεθεί σε γειτνίαση με άλλα δενδρώδη (δασικά) είδη, χάνει στις περισσότερες περιπτώσεις στον αγώνα για την εξασφάλιση των απαραίτητων για την επιβίωση πόρων (π.χ. φως, νερό, θρεπτικά στοιχεία). Συμπερασματικά, η σημύδα μπορεί να αναπτυχθεί σε περιοχές που δεν είναι εγκατεστημένα άλλα δενδρώδη είδη, γιατί δεν μπορεί να κερδίσει τον ανταγωνισμό με αυτά, και μπορεί να αντέξει τις σχετικά δυσμενείς συνθήκες που υπάρχουν, συνήθως, σε γυμνές θέσεις. Η σημύδα, επιπλέον, ευνοείται από διαταραχές, δηλαδή από περιστατικά που προκαλούν την καταστροφή της φυτικής βιομάζας (π.χ. πυρκαγιά, άνεμος, βόσκηση ζώων, εκχέρσωση εκτάσεων, υλοτομίες). Οι διαταραχές αυτές μπορούν να οδηγήσουν στη θανάτωση ειδών που είναι ανταγωνιστικότερα από τη σημύδα και να δημιουργήσουν τις γυμνές εκτάσεις, στις οποίες εύκολα αναπτύσσεται. Η σημερινή εκτεταμένη εξάπλωση της σημύδας στη Ροδόπη οφείλεται στο γεγονός ότι πριν από το 2 ο παγκόσμιο πόλεμο υπήρχε έντονη νομαδική κτηνοτροφία. Η βόσκηση των ζώων αλλά και η συνήθεια των Σαρακτσάνων κτηνοτρόφων να βάζουν φωτιά στα λιβάδια κάθε φθινόπωρο με σκοπό 8

9 Eρυθρελάτη (Picea abies subsp. abies) τη βελτίωσή τους είναι οι βασικοί παράγοντες που συντέλεσαν στο να διατηρηθούν μεγάλης έκτασης λιβαδικές εκτάσεις στη Ροδόπη κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Η ραγδαία μείωση των διαταραχών, λόγω του περιορισμού της κτηνοτροφίας και της εγκατάλειψης των ορεινών χωριών μετά το 1945, οδήγησε στη δάσωση πολλών γυμνών από ξυλώδη είδη εκτάσεων. Οι λιβαδικές αυτές εκτάσεις καλύφθηκαν αρχικά με πρόσκοπα είδη όπως η σημύδα, τα οποία βελτιώνουν τις οικολογικές συνθήκες της περιοχής (π.χ. εμπλουτίζουν το έδαφος με θρεπτικά στοιχεία και δημιουργούν ένα υπόσκιο περιβάλλον βελτιώνοντας τις συνθήκες υγρασίας). Το δάσος αυτό έχει, συνήθως, διάρκεια ζωής λίγες δεκαετίες. Μέσω της βελτίωσης των συνθηκών που επιφέρουν τα πρόσκοπα είδη προετοιμάζουν το έδαφος για να έρθουν και να εγκατασταθούν στην περιοχή άλλα ανταγωνιστικότερα είδη. Όταν τα νέα είδη φτάσουν και εγκατασταθούν στην περιοχή, τότε, τις περισσότερες φορές, μέσα σε λίγες δεκαετίες οδηγούν τα πρόσκοπα είδη σε σταδιακή εξαφάνιση. Είναι πλέον εμφανές στη Ροδόπη ότι η εποχή της μέγιστης εξάπλωσης της σημύδας έχει παρέλθει και ότι το είδος, μετά από 60 και πλέον χρόνια από το πέρας των μεγάλης έντασης και έκτασης διαταραχών, κερδίζει πλέον ελάχιστα νέα εδάφη, ενώ χάνει σταδιακά σημαντικό ποσοστό της έκτασης που είχε λόγω της αντικατάστασής της από απόδισκο δρυ, οξιά και δασική πεύκη. Δάση δασικής πεύκης Στην περιοχή εμφανίζονται και εκτενή δάση δασικής πεύκης (Pinus sylvestris), ενός ψυχρόβιου κωνοφόρου η εξάπλωση του οποίου ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με αυτή της ερυθρελάτης. Εμφανίζεται στη νότια Ευρώπη σε απομονωμένους, και πιθανώς υπολειμματικούς, πληθυσμούς (πληθυσμούς που απέμειναν στα νότια καταφύγια του είδους κατά τις παγετώδεις περιόδους). Στην Ελλάδα σχηματίζει φυσικά δάση σε τρεις περιοχές, στη Ροδόπη, στον Βόρα και στα Πιέρια όρη. Η ιστορία της εγκατάστασής της μοιάζει σημαντικά με αυτή της σημύδας, καθώς είναι και αυτή πρόσκοπο είδος, το οποίο εξαπλώθηκε στη Μεσογειακή περιοχή λόγω διαφορετικών αιτιών από ότι στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Στις βορειότερες χώρες αντικαθιστά τα πλατύφυλλα είδη λόγω της μεγαλύτερής του ανθεκτικότητας σε παγετούς και στη μικρή διάρκεια της βλαστητικής περιόδου. Στη Μεσογειακή ζώνη εξαπλώθηκε ως αποτέλεσμα της οικολογικής διαδοχής μετά από διαταραχές. Στη Ροδόπη αντικαθιστά τη σημύδα ή εγκαθίστα- 9

10 Νεαρές ερυθρελάτες στον υπόροφο δέντρων δασικής πεύκης ται σε γυμνές εκτάσεις γρήγορα μετά την επέκταση σε αυτές ειδών προδασικών κοινωνιών, θαμνωδών συνήθως ειδών. Όπως και στην περίπτωση της σημύδας, σε περιοχές που είναι κατάλληλες για την ανάπτυξη πλατυφύλλων ειδών (και αυτό ισχύει για το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της ελληνικής Ροδόπης), η δασική πεύκη αργά ή γρήγορα θα αντικατασταθεί από αυτά. Το κύριο πλατύφυλλο είδος που προκαλεί ανταγωνιστικό αποκλεισμό της δασικής πεύκης είναι η οξιά (Fagus sylvatica). Επιπλέον, στις περιοχές που εξαπλώνεται η ερυθρελάτη, και αυτή αντικαθιστά τη δασική πεύκη. Ήδη, η έκταση των δασών δασικής πεύκης στη Ροδόπη έχει περιοριστεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, λόγω της φυσικής οικολογικής διαδοχής. Αυτό έχει επιπτώσεις και στα φυτικά είδη που προτιμούν να εμφανίζονται στα δάση της. Η χλωρίδα των δασών αυτών εξαρτάται κυρίως από τις συνθήκες υγρασίας και συνήθως αντικατοπτρίζει το στάδιο διαδοχής και την κοινωνία φυτών που τελικά πρόκειται να αντικαταστήσει τα δάση δασικής πεύκης. Έτσι, στις υγρότερες περιοχές και σε εδάφη σχετικά γονιμότερα, συχνότερα είναι τα είδη που σχετίζονται με τα δάση οξιάς. Σε περιοχές με μεγαλύτερο υψόμετρο, στην Ελατιά και το Φρακτό, η χλωριδική σύνθεση πλησιάζει περισσότερο αυτή των δασών ερυθρελάτης. Τέλος, σε ξηρότερες περιοχές επικρατούν είδη των δασών δρυός. Σε αυτές τις περιοχές μάλιστα εμφανίζονται συχνότερα αμιγή δάση δασικής πεύκης, τα οποία εκτιμάται ότι θα μείνουν ως οι τελευταίοι θύλακες αυτού του τύπου βλάστησης στην περιοχή. Η οικολογική διαδοχή σε αυτές τις περιοχές συμβαίνει αργά, ή και εξαιρετικά αργά, και θεωρούμε ότι τα δάση δασικής πεύκης μπορούν να παραμείνουν σε αυτές τις θέσεις για αρκετές ακόμα δεκαετίες. Παρθένο Δάσος Κεντρικής Ροδόπης Ένα από τα γνωστότερα δάση της περιοχής είναι το «Παρθένο Δάσος Κεντρικής Ροδόπης» έκτασης στρεμμάτων. Το μοναδικό Παρθένο Δάσος στην Ελλάδα, βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της Π.Ε. Δράμας, στο δασικό συγκρότημα του «Δάσους Φρακτού». Χαρακτηρίστηκε ως «παρθένο» το 1979 και αμέσως μετά, το 1980, κηρύχθηκε «Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης», λόγω της μεγάλης φυτογεωγραφικής, οικολογικής και ιστορικής του αξίας. Από τότε μέχρι σήμερα βρίσκεται σε καθεστώς απόλυτης προστασίας, αφού δεν επιτρέπεται καμιά ανθρώπινη δραστηριότητα παρά μόνο η επιστημονική έρευνα. Είναι παρθένο, γιατί η εξέλιξή του ακολούθησε τους κανόνες της φύσης και δε διαταράχθηκε από τον άνθρωπο εδώ και τουλάχιστον 500 χρόνια. Το Παρθένο Δάσος είναι ένα μικτό δάσος οξιάς, ελάτης και ερυθρελάτης που έχει φτάσει στο τελικό στάδιο της φυτοκοινωνιολογικής του εξέλιξης χωρίς να έχει υποστεί καμιά απολύτως ανθρώπινη παρέμβαση. Η δομή αλλά και η μίξη του το δι- 10

11 Σημύδα (Betula pendula). αφοροποιούν από τα κοινά δάση. Βασικό σημείο αυτής της διαφοροποίησης είναι η συνύπαρξη διαφορετικών ειδών πλατύφυλλων και κωνοφόρων από μικρές ηλικίες με χαμηλό ύψος έως και γερασμένα ή ξερά δέντρα μεγάλου ύψους. Η πυκνή βλάστηση κάνει συχνά αδύνατη την ορατότητα, αλλά και το δάσος είναι συχνά αδιάβατο λόγω των πεσμένων δέντρων. Το Παρθένο Δάσος μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ζωντανό φυσικό εργαστήρι με ανυπολόγιστη επιστημονική σημασία, το οποίο διατηρεί την οικολογική του ισορροπία και για αυτό θα έχει όλο και μεγαλύτερη αξία ιδιαίτερα όσο αυξάνεται η ανάγκη της έρευνας του περιβάλλοντος. Φωτιά στο Παρθένο Δάσος 11

12 Μιχαήλ Ξανθάκης & Παναγιώτης Μινέτος Ελατοδάσος στο Καλλίδρομο (φωτ. Γ. Πολίτης) Δάση κεφαλληνιακής ελάτης * Ο Μιχαήλ Ξανθάκης είναι Δρ. Δασολόγος και ο Παναγιώτης Μινέτος είναι Δασοπόνος. Η Κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica) είναι ελληνικό ενδημικό είδος, κάτι που φαίνεται και στο αγγλικό της όνομα: Greek Fir. Συγκεκριμένα, απαντά στην Κεφαλονιά, στην Εύβοια, στην ηπειρωτική Ελλάδα από την Πελοπόννησο μέχρι και στον Όλυμπο και στο όρος Άθως, σε περιοχές με υψόμετρο από μέτρα. Έλαβε το επιστημονικό της όνομα από την Κεφαλονιά, καθώς βρέθηκε και περιγράφηκε για πρώτη φορά εκεί από τον Άγγλο J.W. Loydon το Ένας από τους σημαντικότερους λόγους που το όρος Αίνος της Κεφαλονιάς κηρύχτηκε ως Εθνικός Δρυμός, το 1962, ήταν πως το νησί είναι το «locus classicus» (ο αρχικός τόπος περιγραφής) του είδους. Εκτός από την Κεφαλληνιακή ελάτη, στην Ελλάδα απαντάται και η υβριδογενής ελάτη (Abies borisii-regis) και, σε λιγοστά σημεία στα βορειοανατολικά σύνορα, η λευκή ελάτη (Abies alba). Η υβριδογενής ελάτη δημιουργήθηκε όταν, κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο (που έληξε πριν περίπου χρόνια), η λευκή ελάτη που εξαπλώνονταν στην κεντρική Ευρώπη κατέβηκε προς το νότο και συναντήθηκε με την κεφαλληνιακή ελάτη δημιουργώντας το υβρίδιο. Με την υποχώρηση της λευκής ελάτης ξανά προς το βορά, δημιουργήθηκε ζωτικός χώρος για την εξάπλωση της υβριδογενούς ελάτης. Σήμερα θεωρείται ότι σχηματίζει δάση κυρίως στην κεντρική και βόρεια Ελλάδα και σταδιακά συνεχίζει να υβριδίζει με την Κεφαλληνιακή ελάτη. Τα έλατα έχουν ως χαρακτηριστικό τους τους όρθιους κώνους. Τα σπέρματα ωριμάζουν στους κώνους το Σεπτέμβριο και διασπείρονται τον Οκτώβριο. Τα δάση ελάτης παρουσιάζουν το φαινόμενο της πληροκαρπίας, δηλαδή της παραγωγής μεγάλου αριθμού σπερμάτων, κάθε 3-4 έτη. Έτσι, σχεδόν κάθε άνοιξη, παρατηρούνται στο έδαφος πολυάριθμα νεαρά έλατα, ύψους μόλις λίγων εκατοστών που βλάστησαν με το πέρας του χει- 12

13 μώνα. Από αυτά τα περισσότερα δεν θα επιβιώσουν, εξαιτίας είτε φυσικών είτε ανθρωπογενών αιτιών. Όσα από αυτά καταφέρουν να επιβιώσουν θα χρειαστούν έως και 50 έτη μέχρι να ωριμάσουν για να παράγουν τα δικά τους σπέρματα. Υπό ιδανικές συνθήκες η ηλικία τους μπορεί να φθάσει μέχρι και τα 500 έτη. Η Κεφαλληνιακή ελάτη σχηματίζει δάση σε αβαθή, ξηρά εδάφη, ιδίως σε ασβεστολιθικά πετρώματα, καθώς οι ρίζες της εισχωρούν βαθιά στο έδαφος μέσα στις ρωγμές των πετρωμάτων από τις οποίες αντλούν τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες. Πολλές φορές εμφανίζεται σε προσωρινή μίξη με τη μαύρη πεύκη (Pinus nigra) κάτω από την κομοστέγη της οποίας αναγεννιέται με μεγάλη ευκολία. Αντίθετα η υβριδογενής ελάτη, ενώ σχηματίζει εκτεταμένα δάση στην κεντρική Ελλάδα, στη βόρεια Ελλάδα εμφανίζεται σε μικρές συδενδρίες ή βρίσκεται σε μίξη με την οξιά σε καλά και γόνιμα εδάφη. Τα δάση ελάτης έχουν μεγάλη οικολογική, αισθητική, και οικονομική αξία. Αποτελούν σημαντικό ενδιαίτημα για πολλά φυτά και ζώα, ενώ, ειδικά στη νότια Ελλάδα, καλύπτουν μεγάλες εκτάσεις σε ορεινές περιοχές προστατεύοντας τα εδάφη από τη διάβρωση και την απόπλυση. Λόγω της κλιματικής αλλαγής τα δάση της Κεφαλληνιακής ελάτης εκτιμάται ότι αντιμετωπίζουν αρκετά προβλήματα και κινδύνους όπως: η αυξημένη θνησιμότητα ατόμων λόγω βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων, η μικρή ποικιλότητα χλωρίδας, μονάδων βλάστησης και οικολογικών συνθηκών, η επιδείνωση σε οριακό σημείο των απαραίτητων για την ανάπτυξη της ελάτης οικολογικών συνθηκών, η υψηλή ένταση διαταραχών και ο αυξημένος κίνδυνος διαταραχών από πυρκαγιές και ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι αλλαγές που αναμένεται να επιφέρει η κλιματική αλλαγή σε αυτά τα δασικά οικοσυστήματα είναι ποικίλες και εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, όπως είναι το μικροκλίμα, το γεωγραφικό πλάτος, η φυσιογραφία της περιοχής, αλλά και η ένταση διαταραχών και οι χρήσεις γης στην περιοχή, κ.ά. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται νεκρώσεις ελάτων σχεδόν σε όλη την χώρα, ενώ ένας από τους σημαντικότερους κινδύνους που απειλεί τα δάση Κεφαλληνιακής ελάτης είναι οι δασικές πυρκαγιές. Από την επιστημονική κοινότητα έχουν προταθεί αρκετοί τρόποι (διαχειριστικά μέτρα) για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, οι οποίοι έχουν εξειδικευτεί για συγκεκριμένες περιοχές. Συστάδες Κεφαλληνιακής ελάτης στην Οίτη (φωτ. Γ. Πολίτης) 13

14 Μαυρόπευκα στη Θάσο (φωτ. Κώστας Βιδάκης) Τα δάση μαύρης πεύκης (Pinus nigra Arn.) Η μαύρη πεύκη στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο Τα δάση μαύρης πεύκης (Pinus nigra Arnold) είναι στην Ελλάδα σχετικά κοινά. Εμφανίζονται από την Πελοπόννησο έως τη Ροδόπη και από την Πίνδο έως τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου Λέσβο και Σάμο. H μαύρη πεύκη παρουσιάζει ευρεία αλλά ασυνεχή εξάπλωση από τη Βόρεια Αφρική, σε ορεινές περιοχές της νότιας Ευρώπης και τη Μικρά Ασία (δείτε στο χάρτη), χαρακτηρίζεται από μεγάλη ενδοειδική ποικιλότητα και είναι προσαρμοσμένη σε ποικίλα εδάφη και τοπογραφικές συνθήκες. Σύμφωνα με τον Ντάφη (προσ. επικοινωνία) στη χώρα μας μπορούν να διακριθούν τρεις κύριοι πληθυσμοί: εκείνος της Πελοποννήσου, της Εύβοιας και της Στερεάς Ελλάδας, ο πληθυσμός της Πίνδου και ο πληθυσμός του Κάτω Ολύμπου, του Ολύμπου, των Πιερίων, του Βερμίου και της Ροδόπης. Εκτός από αυτούς υπάρχουν μεμονωμένοι μικροί πληθυσμοί στη Σιθωνία, στο Άγιο Όρος, στη Θάσο, στη Λέσβο και στη Σάμο. * Ο Πέτρος Κακούρος είναι Δρ. Δασολόγος στο Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων. Πέτρος Κακούρος Τα δάση της μαύρης πεύκης εμφανίζονται συνήθως ομήλικα, προερχόμενα από πυρκαγιές ή μετά από εγκατάσταση σε εγκαταλειμμένους ορεινούς αγρούς και λιβάδια και δημιουργούν μια μεγάλη ποικιλία φυτοκοινωνικών ενώσεων. Στην Ελλάδα, τα δάση μαύρης πεύκης απαντούν σε υπόστρωμα που στην πλειονότητα των περιπτώσεων είναι υπερβασικό οφιολιθικό, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις είναι ασβεστόλιθος, γνεύσιος και σχιστόλιθος (σπάνια γρανίτης). Τα βρίσκουμε συνήθως σε ορεινές περιοχές με υψόμετρα από μέτρα, με έντονο ανάγλυφο. Η μαύρη πεύκη μπορεί να δημιουργήσει πολύξυλες, παραγωγικές συστάδες ακόμη και σε υποβαθμισμένα εδάφη, αλλά ταυτόχρονα είναι και πολύτιμο είδος για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την προστασία των εδαφών. Τα δάση της φιλοξενούν μεγάλο αριθμό σημαντικών ειδών της πανίδας, όπως αρπακτικά πουλιά και αρκούδες, αλλά και πληθώρα φυτικών ειδών, ιδιαίτερα στη Νότια Ελλάδα (Ταΰγετος, Πάρνωνας) όπου, λόγω των ιδιαίτερα δυσμενών συνθηκών αύξησης, η κόμη των δέντρων διασπάται πιο γρήγορα επιτρέποντας την ανάπτυξη πλούσιου υπόροφου από θάμνους και ποώδη είδη. 14

15 Η σημασία της μαύρης πεύκης στην αποκατάσταση των δασών και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής Η μαύρη πεύκη είναι πρόσκοπο δασικό είδος, εγκαθίσταται δηλαδή πολύ εύκολα σε εδάφη γυμνά και φτωχά, δημιουργώντας τον πρώτο κρίκο μιας, συχνά μακράς, αλυσίδας διαδοχικών δασικών τύπων που μπορεί να φτάσει στα δάση ελάτης ή οξιάς και σε μια μεγάλη ποικιλία μεικτών δασών μεγάλης βιολογικής και οικονομικής σημασίας. Η ιδιότητά της αυτή και η σχετικά μεγάλη αντοχή της στην ξηρασία, την καθιστά πολύτιμη για την προστασία των ορεινών εδαφών. Αυτά, σε συνδυασμό με την ευκολία τεχνητής αναπαραγωγής της μαύρης πεύκης, έχουν οδηγήσει στη χρήση της για την ίδρυση πληθώρας τεχνητών δασών για την προστασία οικισμών και σημαντικών υποδομών. Τα γνωρίσματα αυτά προσδίδουν αντοχή στο είδος απέναντι στην κλιματική αλλαγή εφόσον υπάρξει κατάλληλη προσαρμογή της διαχείρισης των δασών της, αλλά και σπουδαίο ρόλο στον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι προσαρμογές επιβάλλουν την μετατόπιση του βάρους της διαχείρισης από την παραγωγή ξύλου στη διατήρηση των δασών και της γενετικής και ευρύτερης βιοποικιλότητάς τους. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τα πλέον ευάλωτα δάση μαύρης πεύκης, όπως αυτά που αναπτύσσονται σε οριακά περιβάλλοντα όπου αναμένεται ένταση της ξηρασίας και περισσότερες πυρκαγιές. Αξίζει εδώ να επισημανθεί ότι τα γηραιά δέντρα της μαύρης πεύκης είναι λιγότερο ευάλωτα σε πυρκαγιές, καθώς αναπτύσσουν ανθεκτικό ξηρόφλοιο σε αντίθεση με τα νεαρά. Αν δε έχουν πέσει ή κοπεί και τα πολύ χαμηλά κλαδιά, μειώνονται αρκετά οι πιθανότητες μια έρπουσα πυρκαγιά να εξελιχθεί σε επικόρυφη. Η αποτροπή επικόρυφης πυρκαγιάς είναι κρίσιμη για τη διατήρηση του δάσους, καθώς η μαύρη πεύκη δεν συγκρατεί κώνους και σπέρματα σε λήθαργο, όπως η χαλέπιος και η τραχεία, και σε περίπτωση επικόρυφης πυρκαγιάς οι κώνοι και τα σπέρματα καταστρέφονται, οπότε δεν υπάρχει φυσική αναγέννηση. Αντίθετα, μετά από έρπουσα πυρκαγιά, με ή χωρίς τη βοήθεια του ανθρώπου, εμφανίζεται πλούσια φυσική αναγέννηση. Η διατήρηση περισσότερων δέντρων μεγάλης ηλικίας εξυπηρετεί επιπρόσθετα και τη διατήρηση πληθώρας ενδιαιτημάτων για άλλους οργανισμούς. Τα δάση μαύρης πεύκης μπορούν να παίξουν σημαντικό άμεσο και έμμεσο ρόλο στον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή. Άμεσα συμβάλλουν με τη δέσμευση άνθρακα στο ξύλο και το δασικό έδαφος. Αυτό συμβαίνει στα δάση που θα διατηρούνται αλλά και σε νέα που θα εγκαθίστανται φυσικά ή με τη βοήθεια του ανθρώπου για την υποκατάσταση άλλων δασικών τύπων που ενδεχομένως θα υποχωρούν. Έμμεσα συμβάλλουν Εξάπλωση της μαύρης πεύκης σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα για τους Δασικούς Γενετικούς Πόρους. με τον περιορισμό εμφάνισης ακραίων τιμών θερμοκρασίας, με την προστασία των δασικών εδαφών από τη διάβρωση, κ.ά. Μια ακόμα έμμεση συμβολή είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας, αφού κάτω από τη σκιά της μαύρης πεύκης θα μπορεί να επιβιώνουν άλλα είδη, λιγότερο ανθεκτικά στις πιο ξηρές συνθήκες, όπως π.χ. η ελάτη. Τα δάση μαύρης πεύκης, αποτελούν τύπο οικοτόπου προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ένωση, κάτι που σημαίνει ότι η Ελλάδα έχει αυξημένη ευθύνη για τη διατήρησή τους. Ωστόσο, η τεράστια οικολογική και οικονομική τους σημασία επιβάλλει την προστασία και διατήρησή τους ανεξάρτητα από τις νομικές μας υποχρεώσεις. Για περισσότερο διάβασμα Arianoutsou, M., A. Christopoulou, D. Kazanis, T. Tountas, E. Ganou, I. Bazos and Y. Kokkoris Effects of fire on high altitude coniferous forests of Greece. In: Viegas, D. X. (ed.), VI International Conference on Forest Fire Research, Coimbra, Spain. 12 p. Fernandes, P.M., J.A. Vega, E. Jimenez and E. Rigolot Fire resistance of European pines. Forest Ecology and Management 256: Isajev, V., B. Fady, H. Semerci and V. Andonovski EUFORGEN Technical Guidelines for genetic conservation and use for European black pine (Pinus nigra). International Plant Genetic Resources Institute, Rome. 6 p. Mayor, G.A., S. Bautista and T. Gimeno Logging of Burned Pines and Rill Erosion in Mediterranean Drylands. Assessing capabilities of soil and water resources in drylands: The role of information retrieval and dissemination technologies. International Arid Lands Consortium. 5 p. Moreira, F., M. Arianoutsou, P. Corona and J. de Las Heras (eds.) 2012a. Post-Fire Management and Restoration of Southern European Forests. Springer, Dordrecht. Zaghi, D Management of Natura 2000 habitats *(Sub)-Mediterranean pine forests with endemic black pines. European Commission, Brussels. 27 p. Κακούρος, Π. και Β. Χρυσοπολίτου Νέες προσεγγίσεις στην αποκατάσταση δασών μαύρης πεύκης. Στο: Νέες προσεγγίσεις στην αποκατάσταση δασών μαύρης πεύκης. Φορέας Διαχείρισης Όρους Πάρνωνα και Υγροτόπου Μουστού, Σπάρτη. 160 σελ. 15

16 Άρκευθοι στις Πρέσπες (φωτ. Νίκος Πέτρου) Άρκευθοι δένδρα και δάση αρκεύθων Γ. Φωτιάδης, M. Βραχνάκης, Π. Κακούρος * (φωτ. Κώστας Βιδάκης) Στην Ελλάδα απαντώνται 8 είδη και 4 υποείδη αρκεύθων (ανήκουν στο γένος Juniperus). Σχεδόν σε όλη την Ελλάδα είναι γνωστά ως «κέδρα». Έτσι στην απλή λαϊκή γλώσσα γνωστά είναι τα δάση «κέδρων» στη Γαύδο, στον Πάρνωνα, στην Πρέσπα. Στην πραγματικότητα όμως o κέδρος (επιστημονική ονομασία Cedrus) απαντάται σε άλλες περιοχές του κόσμου. Στην Ελλάδα ως αυτοφυή απαντώνται μόνο άρκευθοι. Τις περισσότερες φορές οι άρκευθοι εμφανίζονται σε μορφή θάμνων που αναπτύσσονται αραιά σε λιβάδια ή μέσα σε δάση. Απαντώνται συνήθως σε περιοχές όπου δύσκολα φύονται άλλα υψηλά ξυλώδη είδη, όπως σε βραχώδεις ή αμμώδεις θέσεις. Λίγα είναι τα είδη και τα άτομα που έχουν τη μορφή δένδρων, ενώ ακόμα πιο δύσκολα σχηματίζουν, έστω και μικρής έκτασης, δάση στον ευρωπαϊκό χώρο. Για τη δημιουργία δασών αρκεύθου απαιτούνται πολλά χρόνια, καθώς αυξάνουν πολύ αργά. Τα δάση που σχηματίζουν είναι συνήθως αραιά επειδή είναι, επιπλέον, φωτόφιλα είδη: αυτό έχει ως αποτέλεσμα στα δάση αυτά να απαντώνται πολλά * Ο Γ. Φωτιάδης είναι Δρ Δασολόγος στο Τμήμα Δασοπονίας & ΔΦΠ, Τ.Ε.Ι. Στερεάς Ελλάδας και ο Μ. Βραχνάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Δασοπονίας & ΔΦΠ, Τ.Ε.Ι. Θεσσαλίας. (Π. Κακούρος, βλέπε σελ. 14) είδη φυτών, τόσο είδη που εμφανίζονται σε ανοιχτά περιβάλλοντα και τους αρέσει η έντονη ηλιακή ακτινοβολία, όσο και είδη που έχουν προσαρμοστεί σε πιο σκιασμένα περιβάλλοντα και συνήθως απαντώνται σε θαμνώνες και δάση. Η εμφάνιση, μάλιστα, των αρκεύθων σε ακραία περιβάλλοντα, όπου δύσκολα προσαρμόζονται κοινά είδη φυτών, έχει ως αποτέλεσμα να βρίσκονται πολλές φορές μαζί με είδη φυτών που είναι σπάνια, ενδημικά κ.λπ. Από τους πιο γνωστούς σχηματισμούς δενδρωδών αρκεύθων είναι αυτοί που απαντώνται σε παραθαλάσσιες περιοχές, σε παράκτιες αμμοθίνες κυρίως στη νότια Ελλάδα, που σχηματίζονται από τη φοινικική και τη μακρόκαρπη άρκευθο (Juniperus phoenicea και J. macrocarpa, αντίστοιχα). Τα ίδια είδη αρκεύθων σχηματίζουν και θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων με άλλους ξυλώδεις θάμνους, όπως το σχίνο (Pistacia lentiscus). Οι σχηματισμοί των δύο αυτών ειδών αρκεύθου είναι ιδιαίτερα σημαντικοί για τη σταθεροποίηση των αμμοθινών και γι αυτό αποτελούν τύπο οικοτόπου προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ένωση με την ονομασία «Λόχμες των παραλιών με αρκεύθους». Τις τελευταίες δεκαετίες αυτός ο τύπος οικοτόπου δέχεται ισχυρή πίεση από ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως από την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του τουρισμού, τις πυρκαγιές, 16

17 την έλλειψη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, τη βόσκηση και την απόθεση απορριμμάτων. Πρόσφατα, ολοκληρώθηκε το έργο Life-Junicoast (www. junicoast.gr) που υλοποιήθηκε από το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Κρήτης και την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Κρήτης με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη μακροχρόνια διατήρηση του τύπου οικοτόπου. Οι σχηματισμοί όμως αυτοί δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως δάση, καθώς οι δενδρώδεις άρκευθοι είναι πάρα πολύ αραιές και συνήθως έχουν θαμνώδη μορφή λόγω των κλιματικών και εδαφικών συνθηκών (ισχυροί άνεμοι, αλατούχα εδάφη κ.λπ.). Από τα πιο ενδιαφέροντα δάση αρκεύθου είναι αυτά της δρυπώδους αρκεύθου (J. drupacea) που απαντάται στον Πάρνωνα. Το είδος έχει μια πολύ ιδιαίτερη εξάπλωση, καθώς απαντάται στη Μέση Ανατολή (Συρία, Λίβανο, Ισραήλ, ΝΑ Τουρκία) και κατόπιν εμφανίζεται σε πολύ μεγάλη απόσταση, απομονωμένο στον Πάρνωνα και με λίγα άτομα στον Ταΰγετο. Η οριακή εξάπλωσή του, το καθιστά οικολογικά ευάλωτο σε διάφορους παράγοντες, όπως είναι η πυρκαγιά. Τα δάση αυτά, μαζί με τα δάση της υψηλής και της δυσοσμοτάτης αρκεύθου (J. excelsa και J. foetidissima, αντίστοιχα) αποτελούν επίσης τύπο οικοτόπου προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ένωση με την ονομασία «Ενδημικά δάση της Μεσογείου με αρκεύθους». H υψηλή και η δυσοσμοτάτη άρκευθος έχουν σχετικά ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα, αλλά σπάνια σχηματίζουν συστάδες ή δάση. Συνήθως απαντώνται μεμονωμένα, διάσπαρτα δέντρα μέσα σε λιβάδια. Οι περιπτώσεις στις οποίες σχηματίζουν αμιγείς ή μεικτές (όπως π.χ. με δρυς, γαύρους, οστρυές κ.ά.) συστάδες, είναι στην κοιλάδα του Νέστου, στη Θάσο, στο Άσκιο και σε λιγοστά άλλα μέρη. Τα πιο εκτεταμένα δάση υψηλής και δυσοσμοτάτης αρκεύθου είναι αυτά στις Πρέσπες, με την εντυπωσιακή συστάδα του υπεραιωνόβιου δάσους του Αγίου Γεωργίου των Ψαράδων. Το δάσος του Αγίου Γεωργίου αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό δάσος αρκεύθου στην Ελλάδα, ίσως και στην Ευρώπη, καθώς είναι μάλλον το μοναδικό που έχει δασικό χαρακτήρα, δηλαδή έχει «ενδοδασογενές» περιβάλλον. Οι άρκευθοι εδώ έχουν ύψος μέτρων και η ηλικία τους ξεπερνάει πιθανότατα τα 500 έτη. Σε αυτό εμφανίζονται πολλά φυτικά είδη. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε έκταση μόλις 50 x 50 εκ. (δηλ. το ¼ του τετραγωνικού μέτρου) βρέθηκαν μέχρι και 18 διαφορετικά είδη φυτών! Μεταξύ αυτών, εμφανίζονται και πολλά σπάνια και ενδημικά είδη. Τα προβλήματα των δασών αρκεύθου είναι η δραστική αλλαγή των χρήσεων γης, κυρίως για Φοινικική άρκευθος στους Παξούς την ανάπτυξη υποδομών μαζικού τουρισμού, και η ποδοπάτηση του ριζικού τους συστήματος στις παράκτιες περιοχές, η εγκατάλειψη της βόσκησης στις ορεινές περιοχές και οι πυρκαγιές, που αποτελούν κίνδυνο σε όλη τη χώρα. Οι επιπτώσεις από τον τουρισμό και τις πυρκαγιές είναι λίγο-πολύ γνωστές, γι αυτό αξίζει να σταθούμε λίγο στις επιπτώσεις από την εγκατάλειψη της βόσκησης. Η βόσκηση κατά το παρελθόν ήταν πολύ έντονη, και δεν επέτρεπε την εξάπλωση των αρκεύθων, αλλά, τουλάχιστον, επέτρεπε τη διατήρησή τους σε αραιές συστάδες. Σήμερα η έλλειψη κανονικής βόσκησης, κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα, οδηγεί στην πύκνωση των δασών αυτών, με την εισβολή πλατύφυλλων, όπως τα διάφορα είδη δρυός. Επειδή όμως τα πλατύφυλλα είναι πιο ταχυαυξή από τις αρκεύθους, μεγαλώνουν σε ύψος πιο γρήγο- Υψηλή άρκευθος στις Πρέσπες 17

18 Νανώδεις και κοινές άρκευθοι στο Γυφτόκαστρο Ξάνθης ρα, «σκεπάζοντας» τις αρκεύθους, οι οποίες λόγω της έλλειψης φωτός δεν μεγαλώνουν και δεν αναγεννώνται. Στην περίπτωση αυτή έχουμε ένα παράδειγμα μίας μόνιμης οικολογικής διαταραχής, όπως είναι η βόσκηση, που αναστέλλει τη διαδοχή της βλάστησης επιτυγχάνοντας κάτι θετικό, την διατήρηση των σπάνιων δασών αρκεύθου. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού, στον Εθνικό Δρυμό Πρεσπών, βρίσκεται σε εξέλιξη το έργο Life-Nature JunEx. Το έργο συντονίζεται από την Εταιρία Προστασίας Πρεσπών και υλοποιείται σε συνεργασία με το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας/Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υργοτόπων και με τη στήριξη της Διεύθυνσης Δασών Φλώρινας, του Δήμου Πρεσπών και του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών. Χρηματοδοτείται από τη Γενική Διεύθυνση Περιβάλλον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και έχει σαν κύριους σκοπούς τον έλεγχο των πλατυφύλλων με συνδυασμό υλοτομιών και ελεγχόμενης βόσκησης και τον εμπλουτισμό της φυσικής αναγέννησης με φυτεύσεις. Γιατί όμως να μην αφήσουμε τη φύση, να εξελιχθεί μόνη της; Η απάντηση είναι «για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας». Η έκταση στην οποία επιδιώκεται η ανάσχεση της διαδοχής είναι πολύ μικρή σε σχέση με την έκταση των δρυοδασών που απαντούν στις Πρέσπες. Έτσι ενώ για τα δρυοδάση οι επιπτώσεις θα είναι αμελητέες, για τη διατήρηση των μοναδικών αυτών δασών αρκεύθων με την τεράστια φυτοποικιλότητα η ανάσχεση της διαδοχής είναι τεράστιας σημασίας. Εξάλλου τα πλατύφυλλα δεν θα χαθούν, αφού σκοπός είναι μόνο να περιοριστεί η δυναμική τους, ώστε να επιτραπεί η αναγέννηση και διατήρηση των δασών αρκεύθου. Επιπρόσθετα η ήπια διαταραχή που επανεισάγεται «μιμείται» μια από τις φυσικές διαταραχές που έχει εκλείψει από την περιοχή, τη βόσκηση των άγριων οπληφόρων. Οι υλοτομίες από την άλλη αποκαθιστούν σε κάποιο βαθμό την απώλεια βιομάζας από τις φυσικές πυρκαγιές, αν και το καθεστώς διαταραχής από τις πυρκαγιές διερευνάται. Βιβλιογραφία BARBERO M. & QUEZEL P Les groupements forestiers de Grece centro-meridionale. Ecologia Mediterranea 2: 1-86, Marseille. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ Π Χλωριδική και Φυτοκοινωνιολογική Έρευνα του Όρους Κυλλήνη. Οικολογική Προσέγγιση. Διδ. διατριβή, Παν/μιο Πατρών, Τμήμα Βιολογίας. Πάτρα. ΜΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Μαθήματα Δασοκομικής, Τρίτο μέρος. Ειδική Εφηρμοσμένη Δασοκομική. Θεσσαλονίκη. Κοινή άρκευθος Οξύκεδρος άρκευθος Υψηλή άρκευθος Φοινικική αρκεύθος 18

19 Εκτίμηση υψών και διαμέτρων από την ερευνητική ομάδα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων Δράσεις για την προστασία του οικοτόπου προτεραιότητας 9563* στην Οίτη κείμενο και φωτογραφίες του Γιώργου Καρέτσου* Στο πλαίσιο του προγράμματος «Διατήρηση Δασών και Δασικών Ανοιγμάτων Προτεραιότητας στον Εθνικό Δρυμό Οίτης και στο Όρος Καλλίδρομο της Στερεάς Ελλάδας» έχουν προγραμματιστεί διάφορες δράσεις προστασίας και διατήρησης του οικοτόπου προτεραιότητας Ενδημικά Μεσογειακά δάση με Juniperus foetidissima (9563*) στην Οίτη. Πρώτο μας μέλημα είναι η χαρτογράφηση των πληθυσμών της δυσοσμοτάτης αρκεύθου ή μαλόκεδρου (Juniperus foetidissima). Στην πρώτη χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων της Οίτης στο πλαίσιο του προγράμματος Natura 2000, είχε καταγραφεί μόνον μία χαρτογραφημένη μονάδα. Ήταν βέβαια γνωστό ότι οι σχηματισμοί του είδους αυτού έχουν διάσπαρτη εμφάνιση και σε άλλες θέσεις, μέσα στα * Ο Γεώργιος Καρέτσος είναι Δρ. Δασολόγος ερευνητής στο Εργαστήριο Δασικής Οικολογίας και Υδρολογίας του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων & Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων του ΕΘΙΑΓΕ - ΕΛΓΟ.Δήμητρα. δάση της ελάτης και εμφανιζόταν περισσότερο συμπαγείς στα δασοόρια της ελάτης, σε ασβεστολιθικά υποστρώματα. Για τις ανάγκες του προγράμματος, έπρεπε να χαρτογραφηθούν και οι υπόλοιποι πληθυσμοί, ανεξάρτητα της κυριαρχίας των ελατώνων, ώστε να σχηματίσουμε σαφέστερη εικόνα της δυναμικής του είδους. Κατά την αναζήτηση των πληθυσμών, εντοπίστηκαν επτά νεώτερες θέσεις, γνωστές κατά περίπτωση από παρατηρήσεις δικές μας και υπαλλήλων του Δασαρχείου ή του Φορέα Διαχείρισης, αλλά χωρίς σαφή γνώση των ορίων τους. Οι θέσεις αυτές είναι οι εξής: Τσούκα, Φακίτσα (στις κορυφές των στέψεων του φαραγγιού του Γοργοποτάμου), Ματάκια, Τράπεζα (με δύο υποπληθυσμούς), Ψηλαϊνός-Ακονόραχη, Κεραμόραχη-Ζαπαντόλακα και Στενοβούνια. Εξ αρχής διαπιστώθηκε ότι η διασπορά του είδους ήταν μεγαλύτερη από την αρχικά χαρτογραφημένη και σχετικά συμπαγή μονάδα 19

20 Γηραιό άτομο Juniperus foetidissima στη θέση Κεραμόραχη της Οίτης Εφαρμογή τρυπάνης Pressler για την εκτίμηση της ηλικίας ατόμου Juniperus foetidissima (Φακίτσα) καθώς και στις νεώτερες θέσεις. Ως ένα βαθμό επαληθεύτηκε η αρχική μας εκτίμηση ότι το είδος καταλαμβάνει τις πλέον άγονες θέσεις των νοτίων κυρίως εκθέσεων των κορυφών μεσαίων και μεγάλων υψομέτρων, ασβεστολιθικού υποβάθρου. Οι συστάδες του Ξηροβουνίου, της Φακίτσας, Κεραμόραχης και οι προσφάτως εντοπισμένες στην Τσούκα (νότια στέψη φαραγγιού Γοργοποτάμου) σχηματίζονται αποκλειστικά σε υπόβαθρο ασβεστολίθου με ελάχιστο έδαφος ή στις καλύτερες περιπτώσεις σε έδαφος τύπου ρεντζίνας, και με μεγάλο ποσοστό επιφανειακών βράχων, περίπου 80% και πλέον. Επίσης μεμονωμένα εντυπωσιακά άτομα ύψους 15 μέτρων, αλλά και συνδενδρίες καθώς και μικρές συστάδες του εν λόγω είδους, συναντήσαμε στις θέσεις Τράπεζα, Κεραμόραχη, Ζαπαντόλακα, Ψηλαϊνός, Ακονόραχη, και πάλι σε ασβεστόλιθο και σε έδαφος τύπου ρεντζίνας, πλην ορισμένων εξαιρέσεων σε λιβάδια (Ζαπαντόλακα, Τσούκα), όπου μενονωμένα άτομα αναπτύσσονται με εντυπωσιακές μορφές και διαστάσεις κυρίως σε αποθέσεις με βαθιά γενικώς εδάφη. Από δυναμική άποψη, τα «δάση» του μαλόκεδρου θα πρέπει να θεωρηθούν ως υποβαθμισμένη σειρά των ελατοδασών, εφόσον η ελάτη συμμετέχει με σημαντική παρουσία στη σύνθεσή τους. Την άποψη αυτή υποστηρίζουν άλλωστε και οι Barbero & Quezel (1976) και ο Δημόπουλος (1993). Ο τελευταίος μάλιστα επιχειρεί να συνδέσει τις εμφανίσεις των σχηματισμών αυτών με το γεωλογικό υπόβαθρο, συνήθως πλακοπαγείς ασβεστολίθους. Ως εκ τούτου, θεωρεί τις φυτοκοινωνίες αυτές ως «ψευδο-κλιμακικές», που ευνοήθηκαν επιπρόσθετα από τις ανθρώπινες επεμβάσεις. Η άποψη αυτή είναι αληθής, διότι αντίστοιχα και στην Οίτη έχουμε εντοπίσει τα πιο ακμαία άτομα των συμπαγών συστάδων μαλόκεδρου σε πλακοπαγή ασβεστόλιθο, αλλά αυτό αποτελεί εξαίρεση. Οι πλέον συμπαγείς και εκτεταμένοι σχηματισμοί στην Οίτη εμφανίζονται στις εξάρσεις και στα αντερείσματα των πλέον φτωχών και ξηρών ασβεστολιθικών κλιτύων, νοτίων γενικώς εκθέσεων. Επιπλέον, πρέπει να λεχθεί, ότι οι συστάδες αυτές περισσότερο δέχθηκαν τις καταστροφικές ανθρώπινες επεμβάσεις, κυρίως για την εξασφάλιση του πολύτιμου ξύλου τους, το οποίο είναι ασαπές και χρησιμοποιείτο στην κατασκευή αγροτικών σκευών και στην οικοδομική. Περισσότερο βέβαιη και γενικευμένη φαίνεται η άποψη του Μουλόπουλου (1965), ο οποίος θεωρεί το μαλόκεδρο ως «λίαν λιτοδίαιτο» είδος, που αναπτύσσεται επί ξηρών βραχωδών ασβεστολιθικών ορέων. Βέβαιο όμως είναι ότι, πέρα από τις γενικευμένες διαπιστώσεις που σχετίζονται με τις μικροκλιματικές συνθήκες και το γεωλογικό υπόβαθρο, η διερεύνηση των σχηματισμών αυτών δεν 20