Μακροοικονοµικές και Κλαδικές Επιπτώσεις ενός Ενεργειακού Φόρου στην Ελλάδα.

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Μακροοικονοµικές και Κλαδικές Επιπτώσεις ενός Ενεργειακού Φόρου στην Ελλάδα. ΜΑΡΙΑ ΠΕΜΠΕΤΖΟΓΛΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ, MPhil Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Θεσσαλονίκη, εκέµβριος 2003

2 Στη µητέρα µου, για την υποµονή και επιµονή της

3 Πρόσεξε τον κορµό του δένδρου: έγινε από ένα µικρό κλαδάκι. Ο πύργος µε τα εφτά πατώµατα ξεκίνησε µε µια φτυαριά. Ένα ταξίδι χιλιοµέτρων άρχισε από ένα βήµα. ΛΑΟ ΤΣΕ N

4 Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της διδακτορικής µου διατριβής, θεωρώ υποχρέωσή µου να εκφράσω θερµότατες ευχαριστίες προς όλους εκείνους που µε υποστήριξαν κατά τη διάρκεια της ερευνητικής µου προσπάθειας και συνέβαλαν στην περάτωση της παρούσας διατριβής. Πρωτίστως, οφείλω να ευχαριστήσω τα µέλη της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής της παρούσας διατριβής, την Καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας κα. Στέλλα Καραγιάννη, τον Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας κ. Στέλιο Κατρανίδη και τον Επίκουρο Καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών κ. Ανδρέα Παπανδρέου, καθώς η ουσιαστική επιστηµονική καθοδήγησή τους και οι πολύτιµες συµβουλές τους συνετέλεσαν καθοριστικά στη βελτίωση της ποιότητας της διατριβής. Θερµές ευχαριστίες οφείλω και στους κ.κ. Θεοφάνη Μπένο Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς, Πέτρο Λίβα Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Πειραιώς, Γιώργο Σταµάτη Καθηγητή του Παντείου Πανεπιστηµίου και Κωνσταντίνο-Κλαύδιο Τσούρο Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, µέλη της επταµελούς εξεταστικής επιτροπής, για την ευµενή κρίση τους και τις πολύτιµες υποδείξεις τους. Νιώθω χρέος µου να ευχαριστήσω τον κ. ηµήτρη Λάλα, Πρόεδρο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, ο οποίος πρώτος έστρεψε το ενδιαφέρον µου στην εξέταση των επιπτώσεων της ενεργειακής φορολογίας και µε παρακίνησε στην επιλογή του συγκεκριµένου θέµατος. Ιδιαίτερες ευχαριστίες και βαθιά ευγνωµοσύνη οφείλω στον κ. Κωνσταντίνο-Κλαύδιο Τσούρο για την ανάπτυξη του απαραίτητου software. Ευχαριστίες ανήκουν ακόµη στο φίλο µου Θάνο Τσαδήρα που µε καθοδήγησε στα πρώτα ερευνητικά µου βήµατα και συνέβαλε σηµαντικά στο τεχνικό µέρος της εργασίας, καθώς και στους συναδέλφους µου, υποψήφιους διδάκτορες του τµήµατος Οικονοµικών Επιστηµών, για τη συµπαράστασή τους. Ευχαριστώ τέλος την οικογένειά µου για την κατανόηση και την υποµονή που επέδειξε κατά την περίοδο της εκπόνησης και συγγραφής της διδακτορικής µου διατριβής. Θα τους είµαι για πάντα ευγνώµων. Θεσσαλονίκη, εκέµβριος 2003 Μαρία Πεµπετζόγλου

5 Περιεχόµενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ...1 ΑBSTRACT...2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ Το φαινόµενο του θερµοκηπίου Τα Αέρια του Θερµοκηπίου Συνέπειες του Φαινοµένου της Κλιµατικής Αλλαγής ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΤΖΕΝΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΜΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΙ ΦΟΡΟΙ : ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΦΟΡΟΙ ΕΚΠΟΜΠΩΝ EΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΦΟΡΟΣ ΕΝΑΝΤΙ ΦΟΡΟΥ ΆΝΘΡΑΚΑ Ορισµοί Ενεργειακός φόρος Φόρος άνθρακα Σύγκριση των αποτελεσµάτων των δύο φόρων Ενεργειακός φόρος ή φόρος άνθρακα; ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΦΟΡΟΥ ΆΝΘΡΑΚΑ Η ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΦΟΡΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ Φορολογική βάση Φορολογικοί συντελεστές Το σηµείο επιβολής των ενεργειακών φόρων και οι διοικητικοί µηχανισµοί που απαιτούνται Υποκατάσταση και Ελαστικότητες ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΦΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΕ Η ΜΟΝΟΜΕΡΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΦΟΡΩΝ ΣΕ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Οι Ενεργειακοί Φόροι στη ανία Οι Ενεργειακοί Φόροι στη Σουηδία Οι Ενεργειακοί Φόροι στη Φιλανδία Οι ενεργειακοί φόροι στη Νορβηγία Οι ενεργειακοί φόροι στην Ολλανδία Οι ενεργειακοί φόροι σε άλλες χώρες ΦΟΡΟΙ ΣΤΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΙ ΦΟΡΟΙ: Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ...62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ. ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ Οι επιπτώσεις πάνω στην ανταγωνιστικότητα Οι επιπτώσεις πάνω στην κατανοµή του εισοδήµατος Το µέγεθος της «εκροής άνθρακα» Οι επιπτώσεις πάνω στο περιβάλλον Οι περιορισµοί του µηχανισµού των τιµών Οι κίνδυνοι υπερφορολόγησης ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΑΡΝΗΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ Ανακύκλωση των εσόδων Η εφαρµογή εξαιρέσεων Ο σχεδιασµός του φόρου...81

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑ ΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΛΟΓΩ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΥΠΟΙ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΩΝ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ Τα στατικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας Τα δυναµικά υποδείγµατα γενικής ισορροπίας Μειονεκτήµατα των υποδειγµάτων γενικής ισορροπίας ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΑ Τα συνολικά µακροοικονοµικά υποδείγµατα Τα κλαδικά µακροοικονοµικά υποδείγµατα Μειονεκτήµατα των µακροοικονοµικών υποδειγµάτων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΕΙΣΡΟΩΝ-ΕΚΡΟΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΙΣΡΟΩΝ-ΕΚΡΟΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΙΣΡΟΩΝ-ΕΚΡΟΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΦΟΡΟΥ ΣΕΝΑΡΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα...190

7 Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις Σενάριο Aκαθάριστη αξία παραγωγής Φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση Εισαγωγές Εξαγωγές Τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Μεταβολές στα αποθέµατα Ενεργειακές χρήσεις ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ακαθάριστη αξία παραγωγής Συνολική φορολογία Συνολικές ενδιάµεσες εγχώριες εισροές Συνολική ενδιάµεση ανάλωση...231

8 6.5.5 Συνολικές εισαγωγές Συνολικές εξαγωγές Συνολική τελική κατανάλωση Συνολική τελική ζήτηση Συνολικές ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου Συνολικές µεταβολές στα αποθέµατα Συνολική ενεργειακή χρήση Σύγκριση αποτελεσµάτων όλων των σεναρίων Συνολικά µεγέθη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ...282

9 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.1: Κατανοµή των υποχρεώσεων των κρατών-µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη µείωση των εκποµπών έξι αερίων στην περίοδο σε σχέση µε το σ. 18 Πίνακας 2.1: Φορολογικοί συντελεστές CO 2 για διαφορετικές κατηγορίες ενεργειακής χρήσης στη ανία σε...σ. 48 Πίνακας 2.2: Συντελεστές ενεργειακής φορολογίας και φορολογίας άνθρακα στη Σουηδία σ. 51 Πίνακας 2.3: Φόροι CO 2 στη Νορβηγία (1997)...σ. 54 Πίνακας 2.4: Έµµεσοι φόροι στα ενεργειακά προϊόντα στην Ελλάδα ( ανά 1 λίτρο ή 1 Χιλιόγραµµο)...σ. 58 Πίνακας 2.5: Έµµεσοι φόροι στα καύσιµα κίνησης στην Ελλάδα ( ανά 1 λίτρο ή ανά 1 Χιλιόγραµµο)...σ. 59 Πίνακας 2.6: ιαφοροποίηση τιµών µεταξύ οχηµάτων παλαιάς τεχνολογίας και καταλυτικών οχηµάτων, µε και χωρίς την παροχή επιστροφής χρηµάτων καταστροφής (scrapping refund).σ. 61 Πίνακας 5.1: Αντιστοιχία της στατιστικής ταξινόµησης των κλάδων των Πινάκων Εισροών-Εκροών οικονοµικής δραστηριότητας προς τους κλάδους της NACE......σ. 122 Πίνακας 5.2: Πίνακας Εισροών-Εκροών της ελληνικής οικονοµίας για το έτος σ. 123 Πίνακας 5.3: Οι µεταβλητές του Υποδείγµατος Εισροών-Εκροών...σ Πίνακας 5.4: ιαδικασία υπολογισµού των µεταβλητών του Υποδείγµατος....σ. 137 Πίνακας 6.1: Συνολικές µεταβολές....σ. 235 ΛΙΣΤΑ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ιάγραµµα 1.1: Σχηµατική παράσταση της διαδικασίας που οδηγεί στο φαινόµενο του θερµοκηπίου...σ. 9 ιάγραµµα 1.2: Εκτιµήσεις συγκεντρώσεων των σηµαντικότερων αερίων του θερµοκηπίου...σ. 10 ιάγραµµα 1.3: Ατµοσφαιρικές συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα...σ. 11 ιάγραµµα 1.4: Εξέλιξη των παγκόσµιων εκποµπών µεθανίου κατά τα τελευταία 20 έτη..σ. 12 ιάγραµµα 1.5: Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου στην Ελλάδα (1997)...σ. 13 ιάγραµµα 2.1: Μακροοικονοµικές και κλαδικές επιπτώσεις της ενεργειακής φορολογίας ή φορολογίας άνθρακα. σ. 37 ιάγραµµα 5.1: ιαγραµµατική παρουσίαση υποδείγµατος Εισροών-Εκροών... σ. 132 ιάγραµµα 5.2: Οι δύο τρόποι προσδιορισµού της Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής....σ. 133

10 Συντοµογραφίες ΑΕΠ...Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΠΕ...Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας ΑΠΠ...Ακαθάριστο Περιφερειακό Προϊόν ΕΕ...Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΣΣ...Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών ηµοκρατιών ΕΤΕΠΣ...Ειδικό Ταµείο ΥΠΕΧΩ Ε ΗΠΑ...Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής κ.ε...κυβικά Εκατοστά ΚΕΠ...Καθαρό Εγχώριο Προϊόν ΜΟΠΕΚ...Μεξικό και χώρες του ΟΠΕΚ ΟΝΕ...Οικονοµική και Νοµισµατική Ένωση ΟΟΣΑ...Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΠΕΚ...Οργανισµός Πετρελαιοεξαγωγών Κρατών ΦΠΑ...Φόρος Προστιθέµενης Αξίας ΧΚΑΕ...Χώρες Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης AGGG... Συµβουλευτική Οµάδα Aερίων του Θερµοκηπίου BTU...Βρετανικές Θερµικές Μονάδες CH 4...Μεθάνιο CIF...Κόστος-Ασφάλεια-Ναύλος cm.....εκατοστόµετρα CO...Μονοξείδιο του Άνθρακα CO 2... ιοξείδιο του Άνθρακα COP... Σύνοδος Συµβαλλοµένων Μερών DGE... υναµικά Υποδείγµατα Γενικής Ισορροπίας DRI...Data Resources Incorporated

11 EGEM...Εnvironmental Global Economic Model GDMEEM.Goto s Dynamic Macro Energy Equilibrium Model GEM...Global Econometric Model GJ....Γιγατζάουλ ΗFCs....Φθοριωµένοι Υδρογονάνθρακες ΙPCC... ιακυβερνητική Επιτροπή Κλιµατικής Αλλαγής Kg...Χιλιόγραµµο KWh...Κιλοβατώρα LPG... Υγροποιηµένο Αέριο Πετρελαίου MACRO-A...Συνολικά Μακροοικονοµικά Υποδείγµατα MACRO-S...Κλαδικά Μακροοικονοµικά Υποδείγµατα mm...χιλιοστόµετρα Μton Μεγάτονοι Mwh... Μεγαβατώρα ΝΚR...Κορώνα Νορβηγίας NMVOC...Μη Μεθανιούχες Οργανικές Πτητικές Ενώσεις Ν 2 Ο...Υποξείδιο του Αζώτου ΝΟ x...οξείδιο του Αζώτου PFCs...Υπερφθοράνθρακες RICE..Regional Integrated model of Climate and the Economy SF 6...Εξαφθοριούχο Θείο SGE... Στατικά Υποδείγµατα Γενικής Ισορροπίας TJ..Tερατζάουλ UNFCCC. Σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών για την Κλιµατική Μεταβολή

12 Απόδοση Όρων Berlin Mandate... ιάγγελµα του Βερολίνου Bonn Agreements Συµφωνίες της Βόννης Bubble...Φούσκα Εκποµπών Buenos Aires Plan of Action... Πρόγραµµα ράσης του Μπουένος Άιρες Βurden Sharing....Πολιτική Μερισµού των Βαρών Βurden Sharing Agreement....Συµφωνία Μερισµού των Βαρών Calibration... ιαβάθµιση Carbon Leakage...Εκροή Άνθρακα Carbon tax... Φόρος Άνθρακα Clean Development Mechanism...Mηχανισµός Καθαρής Ανάπτυξης Command-and-Control...Μέτρα ιαταγών και Ελέγχου Cost effectiveness...αποτελεσµατικότητα Κόστους CO 2 tax... Φόρος ιοξειδίου του Άνθρακα Diesel.....Βενζίνη τύπου ντίζελ Direct Energy Requirement.... Άµεση Ενεργειακή Απαίτηση Double Dividend ιπλό Μέρισµα-Πλεονέκτηµα Energy tax......ενεργειακός Φόρος Εxcise Τaxes...Έµµεσοι Ενεργειακοί Φόροι Free Riders... Eλεύθεροι Καβαλάρηδες Global Cooling...Παγκόσµια Ψυχρότητα Global Warming...Παγκόσµια Θερµότητα Ιndirect Energy Requirement... Έµµεση Ενεργειακή Απαίτηση Ιnternational Emissions Trading... ιαπραγµάτευση ικαιωµάτων Εκποµπών Joint Implementation...Aπό Κοινού Εφαρµογή Προγραµµάτων Κyoto Protocol....Πρωτόκολλο του Κιότο Marrakesh Accords... Συµφωνίες του Μαρακές

13 Price Shock...Κλονισµός των τιµών Process Analysis... ιαδικασία Ανάλυσης Proxy Variables...Αντιπροσωπευτικές Μεταβλητές Revenue Recycling...Aνακύκλωση Εσόδων Sales or Registration taxes... Φόροι Πώλησης ή Εγγραφής Scrapping Refund...Επιστροφή Χρηµάτων Καταστροφής Software...Υπολογιστικό Πρόγραµµα Τοtal Energy Requirement....Συνολική Ενεργειακή Απαίτηση Triple Dividend Τριπλό Μέρισµα-Πλεονέκτηµα Version...Εκδοχή Volume......Όγκος (παραγωγής)

14 Περίληψη Το πρόβληµα της κλιµατικής αλλαγής απασχόλησε τους οικονοµολόγους του περιβάλλοντος σε µεγάλο βαθµό κατά την τελευταία δεκαετία περίπου. Ανάµεσα στα διάφορα οικονοµικά και νοµικά εργαλεία που προτάθηκαν για την αντιµετώπιση ή το µετριασµό του φαινοµένου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιβολή της ενεργειακής φορολογίας. Οι ενεργειακοί φόροι θεωρούνται ως ένα οικονοµικά αποτελεσµατικό εργαλείο για τη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Παρόλα αυτά, ελάχιστες είναι οι χώρες που προχώρησαν στην εφαρµογή τους, λόγω των πιθανών αρνητικών επιπτώσεων που µπορεί να προκύψουν από την επιβολή τους. Στην παρούσα διατριβή εξετάζονται οι µακροοικονοµικές και κλαδικές επιπτώσεις που απορρέουν από την επιβολή ενός ενεργειακού φόρου στην Ελλάδα. Για το σκοπό αυτό, αναπτύσσεται ένα υπόδειγµα εισροών-εκροών της ελληνικής οικονοµίας, η δοµή του οποίου βασίζεται στους περιβαλλοντικούς πίνακες εισροών-εκροών της ελληνικής οικονοµίας. Στο υπόδειγµα εξετάζεται η επιβολή ενός ενεργειακού φόρου κάτω από οκτώ διαφορετικά σενάρια, των οποίων η διαφοροποίηση έγκειται είτε στο διαφορετικό ύψος του ενεργειακού φόρου, είτε στην κατά περίπτωση εξαίρεση κλάδων ή ενεργειακών εισροών από την ενεργειακή φορολογία. Τα εµπειρικά αποτελέσµατα δείχνουν ότι οι επιπτώσεις πάνω στις αξίες των οικονοµικών µεταβλητών είναι ως επί τω πλείστων θετικές. Ορισµένα από τα εµπειρικά αποτελέσµατα συνοψίζονται στα εξής: Αποδεικνύεται ότι, το επίπεδο των τιµών αυξάνεται, ενώ η επιβολή ενός προοδευτικού φόρου προκαλεί µεγαλύτερες µεταβολές στις οικονοµικές µεταβλητές, σε σύγκριση µε την περίπτωση επιβολής ενός σταθερού φόρου. Ακόµη, η εφαρµογή εξαιρέσεων από την ενεργειακή φορολογία διαφόρων ήπιων µορφών ενέργειας προκαλεί ελάχιστες µεταβολές στις µεταβλητές. Τέλος, η εξαίρεση των κλάδων µε υψηλή ενεργειακή κατανάλωση από την επιβολή του ενεργειακού φόρου προκαλεί µικρότερο σοκ στην ελληνική οικονοµία σε σχέση µε την περίπτωση εξαίρεσης των κλάδων µε χαµηλή ενεργειακή κατανάλωση ή στην περίπτωση που ο ενεργειακός φόρος είναι κοινός για όλους τους κλάδους.

15 Αbstract The problem of climate change has occupied environmental economists to a large extent over the last decade. Among various economic and legal instruments that have been proposed for dealing with or mitigating the phenomenon, the imposition of energy taxation is of particular interest. Energy taxes are considered as a cost-effective instrument for reducing greenhouse gas emissions. Nonetheless, there are only few countries that proceeded to their implementation, due to the possible negative effects that may arise from their imposition. In this dissertation, the macroeconomic and sectoral effects, accruing from the imposition of an energy tax in Greece, are examined. For this purpose, an input-output model of the Greek economy has been developed, whose structure is based on the environmental input-output tables of the Greek economy. In the model, the imposition of an energy tax is being examined under eight different scenarios, whose differentiation is due to either the different depending on the case - level of the energy tax or the exemption of branches or energy inputs from energy taxation. The empirical results show that the effects on the economic variables are mostly positive. Some of the empirical results are summarized in the following: It has been proved that, the level of prices rises, while the imposition of a progressive tax generates greater variations in the economic variables, compared to the case of a constant tax imposition. In addition, the implementation of energy taxation exemptions in various mild forms of energy induces minimal changes in variables. At last, the exemption of branches with high-energy consumption from the imposition of an energy tax causes a smaller shock for the Greek economy related to the case of the low-energy consumption branches exemption or the case of a common energy tax imposition in all branches.

16 Κεφάλαιο 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή 1.1 Εισαγωγή Η εξέταση των οικονοµικών επιπτώσεων από τις διάφορες πολιτικές αντιµετώπισης της κλιµατικής αλλαγής αποτελούν το αντικείµενο των Οικονοµολόγων του Περιβάλλοντος εδώ και µία δεκαετία περίπου. Οι έρευνες επικεντρώθηκαν τόσο στην εφαρµογή των παραδοσιακών πολιτικών επιβολής και ελέγχου, όσο και στην εφαρµογή των περισσότερο αποτελεσµατικών και καινοτόµων οικονοµικών εργαλείων. Tα τελευταία χρόνια παρατηρείται µία µεταστροφή στην εφαρµογή των περιβαλλοντικών πολιτικών πιο συγκεκριµένα, οι παραδοσιακές πολιτικές αντιµετώπισης των περιβαλλοντικών προβληµάτων παραγκωνίζονται, καθώς το ενδιαφέρον στρέφεται γύρω από την εφαρµογή των οικονοµικών εργαλείων. Μάλιστα, οι περισσότεροι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η χρήση οικονοµικών εργαλείων αποτελεί συχνά έναν αποτελεσµατικότερο τρόπο επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων και παρέχει στις επιχειρήσεις µεγαλύτερη ελευθερία λήψης αποφάσεων σχετικά µε τον τρόπο παραγωγής των αγαθών και υπηρεσιών. Συνεπώς, µε την επιβολή των ενεργειακών φόρων επιτυγχάνεται ο στόχος µείωσης των εκποµπών µε χαµηλότερο κόστος και επιπλέον οι ενεργειακοί φόροι παρέχουν ένα διαρκές κίνητρο εξεύρεσης νέων, λιγότερο ρυπογόνων τεχνολογιών. Αντίθετα, µε τις πολιτικές επιβολής και ελέγχου είτε επιβάλλεται η χρήση συγκεκριµένων τεχνολογιών ή θεσπίζονται επιµέρους ρυθµίσεις µε τις οποίες θα πρέπει να συµµορφωθούν οι επιχειρήσεις, ενώ δεν παρέχεται κανένα επιπλέον κίνητρο στους ρυπαντές για τον περιορισµό των εκποµπών πέρα από τα επιβεβληµένα επίπεδα. Ενώ, όµως, οι ενεργειακοί φόροι θεωρούνται από τα πλέον αποτελεσµατικά και δραστικά οικονοµικά εργαλεία, κατά καιρούς εκφράστηκαν φόβοι σχετικά µε τις επιπτώσεις τους πάνω στην ανταγωνιστικότητα, στην κατανοµή του εισοδήµατος, στο µέγεθος της «εκροής άνθρακα», στην κατάσταση του περιβάλλοντος, στους περιορισµούς των µηχανισµών τιµών καθώς και σχετικά µε τους κινδύνους υπερφορολόγησης. Για την αντιµετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων 3

17 Κεφάλαιο 1 από την ενεργειακή φορολογία προτάθηκαν διάφορα µέτρα, όπως η ανακύκλωση των εσόδων, η εφαρµογή εξαιρέσεων και ο σχεδιασµός του φόρου. Οι µακροοικονοµικές και κλαδικές επιπτώσεις που απορρέουν από την επιβολή των ενεργειακών φόρων εξετάστηκαν από ένα σηµαντικό αριθµό υποδειγµάτων. Η πλειοψηφία των υποδειγµάτων στόχευε στον προσδιορισµό των ποσοτικών µεταβολών πάνω στο γενικό επίπεδο παραγωγής, στο επίπεδο παραγωγής των επιµέρους κλάδων, καθώς και στον προσδιορισµό των επιπτώσεων του ενεργειακού φόρου πάνω σε µεταβλητές που σχετίζονται µε το διεθνές εµπόριο και την ανταγωνιστικότητα. Καθώς τα υποδείγµατα διαφοροποιούνται µεταξύ τους - κυρίως όσον αφορά τη θεωρητική τους διάρθρωση, τις βασικές υποθέσεις που τα διέπουν και τη συµπεριφορά των διαφόρων παραµέτρων τα αποτελέσµατα στα οποία καταλήγουν παρουσιάζουν επίσης διαφοροποιήσεις - κυρίως όσον αφορά το µέγεθος µεταβολής των µεταβλητών τους. Συνήθως η επιβολή ενός ενεργειακού φόρου οδηγεί σε µείωση του συνολικού παραγόµενου προϊόντος της οικονοµίας της χώρας που επιβάλλεται, αύξηση στο γενικό επίπεδο τιµών και βελτίωση στους όρους εµπορίου. Ακόµη, οι εµπειρικές έρευνες έδειξαν ότι οι ενεργειακοί φόροι δεν είχαν σηµαντικές επιδράσεις πάνω στην ανταγωνιστικότητα, ενώ οι µεγαλύτερες απώλειες εµφανίζονται στους κλάδους έντασης ενέργειας χαρτιού και πολτού, χάλυβα, παραγωγής ενέργειας και ηλεκτρισµού. Πολλά από τα προαναφερθέντα υποδείγµατα, που αναπτύχθηκαν για τη µελέτη των µακροοικονοµικών και κλαδικών επιπτώσεων ενός ενεργειακού φόρου, θεωρούνται παγκόσµια, µε την έννοια ότι χωρίζουν τον κόσµο σε µεγάλες οµάδες χωρών µε παρόµοια χαρακτηριστικά και εξετάζουν τις επιπτώσεις που υφίσταται η κάθε οµάδα χωρών ξεχωριστά συνεπώς, δεν µπορούµε να καταλήξουµε σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα για την περίπτωση της Ελλάδας. Τα υπόλοιπα υποδείγµατα προσδιορίζουν τις οικονοµικές επιπτώσεις ενός ενεργειακού φόρου σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο δηλαδή σε µία χώρα ή σε κάποιο γεωγραφικό διαµέρισµα µιας χώρας αλλά για την περίπτωση της Ελλάδας δεν έχει πραγµατοποιηθεί καµία αντίστοιχη έρευνα. Ακόµη, οι περισσότεροι ερευνητές χρησιµοποίησαν στην εµπειρική τους ανάλυση στοιχεία από τους πίνακες εισροών-εκροών, κανένα όµως υπόδειγµα δεν αναπτύχθηκε αποκλειστικά µε βάση τη δοµή των περιβαλλοντικών πινάκων εισροών-εκροών. Συνήθως, τα υποδείγµατα, που αναπτύχθηκαν για να εξετάσουν τις επιπτώσεις ενός ενεργειακού φόρου, εξετάζουν τις µεταβολές στο µέγεθος της παραγωγής και δεν εστιάζονται καθόλου στον 4

18 Κεφάλαιο 1 προσδιορισµό του «κόστους παραγωγής» είτε ολόκληρης της οικονοµίας είτε κάθε τοµέα ξεχωριστά. Στόχος της παρούσας διατριβής είναι η εξέταση των µακροοικονοµικών και κλαδικών επιπτώσεων που απορρέουν από την επιβολή ενός οικονοµικού εργαλείου, του ενεργειακού φόρου, στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριµένα, αναπτύσσεται ένα υπόδειγµα, η δοµή του οποίου βασίζεται στους περιβαλλοντικούς πίνακες εισροών-εκροών της ελληνικής οικονοµίας, που εξετάζει τις επιπτώσεις από την επιβολή ενός ενεργειακού φόρου πάνω στις αξίες διαφόρων µεταβλητών, όπως το επίπεδο της ακαθάριστης αξίας παραγωγής, το επίπεδο της φορολογίας, τη χρήση των εγχώριων ενδιάµεσων εισροών, τη συνολική ενδιάµεση ανάλωση, την τελική κατανάλωση και τη συνολική τελική ζήτηση και τις συνιστώσες της καθώς και το επίπεδο των εισαγωγών και εξαγωγών. Στην εµπειρική ανάλυση υιοθετούνται οκτώ σενάρια τα κύρια στοιχεία διαφοροποίησής τους αφορούν το ύψος του ενεργειακού φόρου και τη διαχρονική του εξέλιξη καθώς και την εφαρµογή εξαιρέσεων κάποιων οικονοµικών κλάδων ή κάποιων ενεργειακών προϊόντων από την επιβολή του ενεργειακού φόρου. Ο ενεργειακός φόρος επιβάλλεται σύµφωνα µε τις ενεργειακές χρήσεις κάθε έτους και τίθεται αρχικά στο ύψος των 1000δρχ/ΤJ ανά έτος και παραµένει σταθερός σε αυτό το επίπεδο για τα τέσσερα πρώτα σενάρια, ενώ για τα τέσσερα τελευταία τίθεται αρχικά στο ύψος των 1140 δρχ./tj και αυξάνεται κατά 380 δρχ./τj κάθε έτος. Το ύψος του ενεργειακού φόρου καθώς και η εξέλιξή του τίθεται σύµφωνα µε τις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά µε την επιβολή ενεργειακού φόρου το Η παρούσα έρευνα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς οι οικονοµικές επιπτώσεις από τη µονοµερή επιβολή ενός ενεργειακού φόρου στην Ελλάδα δεν έχουν εξεταστεί. Επίσης, ακόµη και σε ορισµένες έρευνες που ασχολήθηκαν µε τον προσδιορισµό των οικονοµικών επιπτώσεων από την επιβολή ενός ενεργειακού φόρου σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είτε µονοµερώς είτε πολυµερώς, η περίπτωση της Ελλάδας δε συµπεριλαµβάνονταν. Η παρούσα διατριβή διαφοροποιείται από άλλες έρευνες και ως προς τη µέθοδο εµπειρικής ανάλυσης η ανάπτυξη ενός υποδείγµατος εισροών-εκροών - που βασίζεται αποκλειστικά στη λειτουργία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των περιβαλλοντικών πινάκων εισροών-εκροών - 5

19 Κεφάλαιο 1 για την εξέταση περιβαλλοντικών προβληµάτων αποτελεί µία µέθοδο που δεν παρουσιάζεται συχνά στη βιβλιογραφία, παρόλο που στα περισσότερα υποδείγµατα χρησιµοποιούνται στοιχεία από τους πίνακες εισροών-εκροών. Στην Ελλάδα, µάλιστα, όπου οι περιβαλλοντικοί πίνακες εισροών-εκροών αποτελούν µία σχετικά νέα πηγή στοιχείων, η χρήση των στοιχείων των συγκεκριµένων πινάκων ήταν µέχρι πρότινος αδύνατη. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της συγκεκριµένης έρευνας είναι το γεγονός ότι, καθώς το συγκεκριµένο υπόδειγµα εισροών-εκροών αναπτύχθηκε µε βάση τη δοµή των περιβαλλοντικών πινάκων εισροών-εκροών της ελληνικής οικονοµίας, όλα τα αποτελέσµατα τα οποία εξάγονται αφορούν αποκλειστικά τις µεταβλητές που προσδιορίζονται από στους συγκεκριµένους πίνακες, όπως η ακαθάριστη αξία παραγωγής, η τελική και ενδιάµεση κατανάλωση, οι εισαγωγές και οι εξαγωγές κτλ. Ειδικότερα, ο όρος εξέταση των διαφόρων µεταβλητών αναφέρεται στον προσδιορισµό της µεταβολής της αξίας των διαφόρων µεταβλητών και όχι στον προσδιορισµό της µεταβολής του µεγέθους όγκου - τους (volume). Επιπλέον, στη συγκεκριµένη διατριβή εξετάζονται και οι επιπτώσεις πάνω στο «κόστος παραγωγής» και ολόκληρης της οικονοµίας και των επιµέρους κλάδων οικονοµικής δραστηριότητας. Το σε τιµές υπολογισµένο ακαθάριστο προϊόν της οικονοµίας αποτελεί ένα δείκτη για την τιµή του προϊόντος της οικονοµίας ή κάθε κλάδου, και κατ επέκτασιν ένα δείκτη για το «κόστος παραγωγής» της οικονοµίας ή κάθε τοµέα, στο οποίο «κόστος» περιλαµβάνεται και το «σύνηθες» κέρδος. Στα πλαίσια, λοιπόν, του συγκεκριµένου υποδείγµατος µελετάται η µεταβολή των τιµών του προϊόντος ή των προϊόντων των διαφόρων τοµέων που οφείλεται στην επιβολή ενός ενεργειακού φόρου, καθώς το ύψος της υλικής παραγωγής (πραγµατικό ακαθάριστο προϊόν της οικονοµίας) παραµένει αµετάβλητο. Ο προσδιορισµός της µεταβολής του επιπέδου των τιµών είναι εξέχουσας οικονοµικής σηµασίας καθώς η µεταβολή των τιµών έχει σηµαντικές επιπτώσεις πάνω στο µέγεθος του πληθωρισµού της οικονοµίας και ταυτόχρονα προσδιορίζει τη θέση µιας οικονοµίας στο διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον, µέσα από τις µεταβολές στους όρους εµπορίου, στο µέγεθος των εισαγωγών και εξαγωγών κ.ο.κ. Τέλος, στην παρούσα έρευνα, αναπτύσσονται και εξετάζονται οκτώ διαφορετικά σενάρια, η διαφοροποίηση των οποίων έγκειται στο ύψος και στην εξέλιξη του ενεργειακού φόρου, αλλά 6

20 Κεφάλαιο 1 ταυτόχρονα και στην επιβολή εξαιρέσεων από τον ενεργειακό φόρο είτε κλάδων οικονοµικής δραστηριότητας, είτε συγκεκριµένων ενεργειακών προϊόντων. Θα παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η εξέταση των επιπτώσεων από την επιβολή ενός ενεργειακού φόρου πάνω σε περιβαλλοντικές µεταβλητές, όπως στις εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου, αλλά για το σκοπό αυτό κρίνεται απαραίτητη η υιοθέτηση µιας οιωνεί συνάρτησης «παραγωγής» των ρύπων από τις µορφές ενέργειας, οι οποίες θα είναι αλληλοϋποκαθιστώµενες. υστυχώς, όµως, η έλλειψη στατιστικών στοιχείων καθώς και η ανυπαρξίας µίας συνάρτησης µεταξύ των µορφών ενέργειας και ρύπων, δεν επιτρέπει την εξέταση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που απορρέουν από την επιβολή ενός ενεργειακού φόρου, τουλάχιστον µε το συγκεκριµένο υπόδειγµα. Όσον αφορά τα αναµενόµενα αποτελέσµατα της έρευνας, είναι γεγονός ότι δεν θα µπορούσε να γίνει µία εκ των προτέρων πρόβλεψη, καθώς το υπόδειγµα που αναπτύσσουµε παρουσιάζει σηµαντικές διαφορές ως προς τη µεθοδολογία, τις υποθέσεις και τα σενάρια πολιτικής σε σύγκριση µε τα άλλα υποδείγµατα που αναπτύχθηκαν για τη µελέτη των επιπτώσεων ενός ενεργειακού φόρου και τα αποτελέσµατα στα οποία θα καταλήξουµε να διαφοροποιούνται σηµαντικά. Στο παρόν κεφάλαιο, αρχικά παρουσιάζουµε κάποιες εννοιολογικές αποσαφηνίσεις που αφορούν το φυσικό φαινόµενο του θερµοκηπίου και τη διαφοροποίησή του από το φαινόµενο της κλιµατικής µεταβολής, τα αέρια του θερµοκηπίου και τη διαχρονική εξέλιξη των εκποµπών τους καθώς και τις συνέπειες που αναµένεται να εµφανιστούν λόγω του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής. Το συγκεκριµένο τµήµα του κεφαλαίου συστήνεται να µελετηθεί από όσους θεωρούν ότι δεν κατέχουν τις βασικές θεωρητικές γνώσεις σχετικά µε το φαινόµενο του θερµοκηπίου και της κλιµατικής αλλαγής. Στην συνέχεια µελετούµε την ιστορική εξέλιξη του προβλήµατος της κλιµατικής αλλαγής τόσο στην επιστηµονική όσο και στην πολιτική ατζέντα καθώς και τις βασικές αρχές που διέπουν τις συµφωνίες που επιτεύχθηκαν για την αντιµετώπιση της απειλής αλλαγής του κλίµατος σε παγκόσµιο επίπεδο. Τέλος, παρουσιάζεται η δοµή της διδακτορικής διατριβής. 7

21 Κεφάλαιο Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις Το φαινόµενο του θερµοκηπίου Το φαινόµενο της κλιµατικής αλλαγής θεωρείται σήµερα ως ένα από τα σηµαντικότερα παγκόσµια προβλήµατα που καλείται η ανθρωπότητα να αντιµετωπίσει. Σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος, η έννοια κλιµατική αλλαγή αναφέρεται σε «οποιαδήποτε διαχρονική µεταβολή του κλίµατος, είτε αυτή οφείλεται σε φυσική µεταβλητότητα, είτε αυτή εµφανίζεται σαν αποτέλεσµα ανθρώπινης δραστηριότητας». Από την άλλη µεριά, η Σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών για την Κλιµατική Αλλαγή (United Nations Framework Convention on Climate Change-UNFCCC) ορίζει την κλιµατική αλλαγή ως «τη µεταβολή του κλίµατος που αποδίδεται άµεσα ή έµµεσα στην ανθρώπινη δραστηριότητα και µεταβάλλει τη σύνθεση της παγκόσµιας ατµόσφαιρας και η οποία εµφανίζεται παράλληλα µε τη φυσική κλιµατική µεταβλητότητα που παρατηρείται σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους» (ΕΕΑ, 2002). Στην καθηµερινή ζωή, πολλοί λανθασµένα - ταυτίζουν το φαινόµενο της κλιµατικής αλλαγής µε το φαινόµενο του θερµοκηπίου. Το φαινόµενο της κλιµατικής αλλαγής προέρχεται από την υπερβολική εµφάνιση ενός φυσικού φαινοµένου, του φαινοµένου του θερµοκηπίου, η οποία οφείλεται στις ανθρωπογενείς εκποµπές ρύπων. Το φαινόµενο του θερµοκηπίου αποτελεί ένα γεωφυσικό φαινόµενο ουσιώδες και απαραίτητο για την ύπαρξη, τη διατήρηση και την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη. Στην πραγµατικότητα, χωρίς το φαινόµενο του θερµοκηπίου η Γη θα ήταν ένας παγωµένος ακατοίκητος βράχος στο διάστηµα µε µέση θερµοκρασία -18ºC αντί για +15ºC που είναι σήµερα (Cline, 1992, σελ. 15). Επιστηµονικά, το φαινόµενο του θερµοκηπίου τεκµηριώνεται ως εξής: Έχει εξακριβωθεί ότι ορισµένα αέρια της ατµόσφαιρας (γνωστά ως αέρια του θερµοκηπίου) επιτρέπουν τη διέλευση της ηλιακής ακτινοβολίας προς τη Γη, ενώ αντίθετα απορροφούν και επανεκπέµπουν προς το έδαφος ένα µέρος της υπέρυθρης ακτινοβολίας που εκπέµπεται από την επιφάνειά της 1. Αυτή η παγίδευση της υπέρυθρης ακτινοβολίας η οποία ειδάλλως θα απελευθερωνόταν στο διάστηµα από τα συγκεκριµένα αέρια ονοµάζεται «φαινόµενο του θερµοκηπίου». 1 Η ύπαρξη σύννεφων, υδρατµών και αερίων του θερµοκηπίου επιτρέπει µόνο τη µισή περίπου ηλιακή ακτινοβολία να φτάσει στην επιφάνεια της γης, αλλά παγιδεύει το 80%-90% της ακτινοβολίας στην ατµόσφαιρα της γης. 8

22 Κεφάλαιο 1 ιάγραµµα 1.1: Σχηµατική παράσταση της διαδικασίας που οδηγεί στο φαινόµενο του θερµοκηπίου. Εξερχόµενη υπέρυθρη ακτινοβολία Εισερχόµενη ηλιακή ακτινοβολία Απορρόφηση & επανεκποµπή της υπέρυθρης ακτινοβολίας Στο διάγραµµα 1.1 επιχειρείται µία εικονική αναπαράσταση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Παρατηρούµε ότι, το ηλιακό φως διαπερνά την ατµόσφαιρα ανεπηρέαστο ουσιαστικά και θερµαίνει την επιφάνεια της γης. Στην ατµόσφαιρα της Γης υπάρχουν κάποια αέρια (το διοξείδιο του άνθρακα και ο ατµός του νερού είναι τα δύο σηµαντικότερα), τα οποία απορροφούν την υπέρυθρη ακτινοβολία µε πολύ µεγαλύτερη ευκολία από ότι την ορατή. Έτσι, η θερµή επιφάνεια εκπέµπει υπέρυθρη ακτινοβολία πίσω στο διάστηµα, αλλά από αυτήν ένα µεγάλο ποσοστό απορροφάται από τα αέρια του θερµοκηπίου και διασκορπίζεται προς όλες τις κατευθύνσεις κάποιο µάλιστα ποσοστό της γυρίζει στη Γη και την επαναθερµαίνει 2 (Gribbin, 2002, σελ. 58). Χωρίς αυτό το µηχανισµό, η µέση θερµοκρασία της Γης θα ήταν περίπου κατά 35ºC χαµηλότερη. Κατά συνέπεια, το εν λόγω φαινόµενο στις φυσικές του τουλάχιστον διαστάσεις - δεν είναι επιβλαβές. Αντίθετα, έχει ζωτική σηµασία για τη διατήρηση της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη στους 15ºC περίπου (Μάργαρης και Ζερεφός, 2002, σελ. 68). 2 Είναι γεγονός ότι το ατµοσφαιρικό φαινόµενο του θερµοκηπίου έχει πολύ λίγα κοινά στοιχεία µε τον τρόπο µε τον οποίο θερµαίνονται τα θερµοκήπια, καθώς τα θερµοκήπια αφήνουν το φως να διαπερνά το γυαλί και να θερµαίνεται το έδαφος, αλλά δεν επιτρέπουν στο θερµό αέρα να βγει έξω και να συµπαρασύρει µαζί του και θερµότητα. 9

23 Κεφάλαιο 1 Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, οι ατµοσφαιρικές συγκεντρώσεις των ανθρωπογενών αερίων του θερµοκηπίου 3 αυξήθηκαν, γεγονός που οδήγησε σε σηµαντική αύξηση των παγκοσµίων µέσων θερµοκρασιών (ΕΕΑ, 1999, σελ. 1). Oι εκτιµηµένες συγκεντρώσεις των σηµαντικότερων αερίων του θερµοκηπίου και η διαχρονική τους εξέλιξη παρουσιάζονται στο διάγραµµα 1.2. Πράγµατι, οι επιστήµονες (Barker et al., 1995, p. 2) ισχυρίζονται ότι τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα στην ατµόσφαιρα έχουν αυξηθεί κατά 25% περίπου σε σχέση µε τα επίπεδα της προβιοµηχανικής περιόδου, ενώ η συγκέντρωση του µεθανίου έχει τουλάχιστον διπλασιαστεί µέσα στην ίδια χρονική περίοδο. Η αύξηση αυτή οδηγεί στην αύξηση της δυνατότητας της ατµόσφαιρας να παγιδεύει την υπέρυθρη ακτινοβολία της Γης και, κατά συνέπεια, στην ενίσχυση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. ιάγραµµα 1.2: Εκτιµήσεις συγκεντρώσεων των σηµαντικότερων αερίων του θερµοκηπίου Συγκέντρωση (µέρη ανά δις) CO2 CH4 Nox CFCs έτος Πηγή: Nordhaus, William (1993), Economic Approaches to Greenhouse Warming In Global Warming Economic Policy Responses (ed. Dornbusch, R. And Poterba, J.), London: The MIT Press, p Ανθρωπογενή αέρια του θερµοκηπίου θεωρούνται το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), το µεθάνιο (CH 4 ), το οξείδιο του αζώτου (ΝΟ x ) και οι αλογονούχες ενώσεις, όπως χλωροφθοράνθρακες (CFCs), φθοριωµένοι υδρογονάνθρακες (HFCs), υπερφθοράνθρακες (PFCs) και εξαφθοριούχο θείο (SF 6 ). Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε παράγραφο

24 Κεφάλαιο Τα Αέρια του Θερµοκηπίου Τα κυριότερα αέρια της ατµόσφαιρας που ευθύνονται για την ενίσχυση του φαινοµένου του θερµοκηπίου παρουσιάζονται παρακάτω: i) ιοξείδιο του άνθρακα: Η συνεισφορά του διοξειδίου του άνθρακα στο φαινόµενο του θερµοκηπίου είναι καταλυτική και ευθύνεται για το 80,4% των συνολικών εκποµπών στην Ελλάδα (Pempetzoglou et al., 2000, σελ. 905). Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΥΠΕΧΩ Ε και Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, 2000, σελ. 32), στην Ελλάδα, το 91% περίπου των συνολικών εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα οφείλεται στην καύση ορυκτών καυσίµων, ενώ το υπόλοιπο 9% περίπου προέρχεται από βιοµηχανικές διεργασίες (παραγωγή τσιµέντου, ασβέστη, αλουµινίου και αµµωνίας) και τη χρήση διαλυτών. Eκτιµάται ότι τα επίπεδά του στην ατµόσφαιρα αυξάνονται κατά 3-4% κάθε δεκαετία ή περίπου 0,4-0,5% κάθε χρόνο και εάν ο ρυθµός αύξησης παραµείνει σταθερός, το 2030 η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα θα έχει διπλασιαστεί, γεγονός που, πιθανόν, θα προκαλέσει αύξηση της θερµοκρασίας κατά 3-5ºC (Μάργαρης και Ζερεφός, 2002, σελ. 70). Στο διάγραµµα 1.3 παρουσιάζεται η εξέλιξη των συγκεντρώσεων του διοξειδίου του άνθρακα την τελευταία χιλιετία. ιάγραµµα 1.3: Ατµοσφαιρικές συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα Πηγή: Holper, Paul (2001), CSIRO Atmospheric Research Information Sheet: The Greenhouse Effect, (Web Site: Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι το διοξείδιο του άνθρακα έχει διάρκεια ζωής στην ατµόσφαιρα 5-7 χρόνια. 11

25 Κεφάλαιο 1 ii) Mεθάνιο: Μετά το διοξείδιο του άνθρακα, το µεθάνιο είναι το δεύτερο σηµαντικότερο αέριο για το σχηµατισµό του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Ο αγροτικός τοµέας, και ειδικότερα οι εντερικές ζυµώσεις των ζώων, η διαχείριση ζωικών απορριµµάτων και οι καλλιέργειες, ευθύνονται για το 61,3% περίπου των συνολικών εκποµπών µεθανίου για το έτος 1998 (ΥΠΕΧΩ Ε και Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, 2000, σελ. 32). Το µεθάνιο έχει διάρκεια ζωής 10 έτη και τα τελευταία 200 χρόνια οι εκποµπές του αυξήθηκαν κατά 150% περίπου (CSIRO, 2000). Στο διάγραµµα 1.4 παρουσιάζεται η εξέλιξη των εκποµπών µεθανίου κατά τα τελευταία 20 έτη. iii) Υποξείδιο του αζώτου: Το υποξείδιο του αζώτου είναι ένα ενεργό αέριο του θερµοκηπίου που παράγεται µε φυσικές διεργασίες από τα διάφορα χερσαία και υδάτινα οικοσυστήµατα. Ο γεωργικός τοµέας αποτελεί τη µεγαλύτερη ανθρωπογενή πηγή εκποµπών υποξειδίου του αζώτου στην Ελλάδα και ευθύνονταν για το 49% των συνολικών εκποµπών το Υποξείδιο του αζώτου παράγεται επίσης από την καύση ορυκτών καυσίµων (39%), ενώ η παραγωγή νιτρικού οξέως ευθύνεται για το 12% των συνολικών εκποµπών (ΥΠΕΧΩ Ε, 1997, σελ. 50). Κάθε χρόνο τα επίπεδά του αυξάνονται κατά 0,25-0,4%, ενώ µπορεί να παραµείνει στην ατµόσφαιρα µέχρι και 170 έτη. Είναι µη-τοξικό αέριο, αλλά η συνεισφορά του στο φαινόµενο του θερµοκηπίου είναι περίπου 4-6% (Μάργαρης και Ζερεφός, 2002, σελ. 72). ιάγραµµα 1.4: Εξέλιξη των παγκόσµιων εκποµπών µεθανίου κατά τα τελευταία 20 έτη. Πηγή: CSIRO (2002), Κey Greenhouse and Ozone Depleting Gases, (Web Site: iv) Οξείδιο του Αζώτου: Το αέριο αυτό δε συγκαταλέγεται στα αέρια του θερµοκηπίου, αλλά συνεισφέρει σηµαντικά στη δηµιουργία του φαινοµένου αυτού λόγω της αντιδράσεώς του µε 12

26 Κεφάλαιο 1 άλλες χηµικές ενώσεις, µε αποτέλεσµα τη µεταβολή συγκέντρωσης των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα. Τα οξείδια του αζώτου παράγονται από την καύση ορυκτών καυσίµων, την καύση βιοµάζας καθώς και από το υποξείδιο του αζώτου στην ατµόσφαιρα. v) Μονοξείδιο του Άνθρακα: Το µονοξείδιο του άνθρακα επίσης δε συγκαταλέγεται στα αέρια του θερµοκηπίου, αλλά συνεισφέρει σηµαντικά στη δηµιουργία του φαινοµένου αυτού λόγω της αντιδράσεώς του µε άλλες χηµικές ενώσεις, µε αποτέλεσµα τη µεταβολή συγκέντρωσης των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα. Το µονοξείδιο του άνθρακα παράγεται από την ατελή καύση καυσίµων που περιέχουν άνθρακα. vi) Μη Μεθανιούχες Πτητικές Οργανικές Ενώσεις: Οι µη µεθανιούχες πτητικές οργανικές ενώσεις εκπέµπονται κυρίως από τα µέσα µεταφορών, τις βιοµηχανικές διεργασίες, την καύση βιοµάζας και τη µη βιοµηχανική χρήση διαλυτών. ε συγκαταλέγονται στα αέρια του θερµοκηπίου, αλλά συνεισφέρουν στη δηµιουργία του φαινοµένου του θερµοκηπίου λόγω της αντιδράσεώς τους µε άλλες χηµικές ενώσεις, µε αποτέλεσµα τη µεταβολή συγκέντρωσης των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα. Στο διάγραµµα 1.5, παρουσιάζεται η συµβολή του κάθε αερίου του θερµοκηπίου στις συνολικές εκποµπές στην Ελλάδα το έτος ιάγραµµα 1.5: Εκποµπές Αερίων του Θερµοκηπίου στην Ελλάδα (1997) 8.2% 8.1% 3.3% 80.4% CO2 CH4 N2O Άλλα Πηγή: Μaria Pempetzoglou, Andreas Papandreou and Stella Karagianni. Climate Change Policy in Greece, presented at the Fifth International Conference on Environmental Pollution, Thessaloniki, Greece, 28 August 1 September 2000, p Τέλος, σύµφωνα µε τους Μάργαρη και Ζερεφό (2002, σελ. 68), εκτός από τα προαναφερθέντα αέρια του θερµοκηπίου, οι υδρατµοί έχουν τη µεγαλύτερη συνεισφορά στο φυσικό φαινόµενο 13

27 Κεφάλαιο 1 του θερµοκηπίου η παρουσία τους όµως στην ατµόσφαιρα επηρεάζεται σε µικρότερο βαθµό από τις ανθρώπινες δραστηριότητες Συνέπειες του Φαινοµένου της Κλιµατικής Αλλαγής Τα τελευταία χρόνια, οι απόψεις των επιστηµόνων σχετικά µε την άνοδο της µέσης θερµοκρασίας του πλανήτη συγκλίνουν. Συγκεκριµένα, υπολογίστηκε ότι από το 1860 έως σήµερα η παγκόσµια θερµοκρασία αυξήθηκε κατά περίπου 0,3-0,6ºC, ενώ κατά την τελευταία εικοσαετία η αύξηση είναι σχεδόν 0,5ºC (Mάργαρης και Ζερεφός, 2002, σελ. 77). Θεωρείται ότι η αύξηση αυτή δεν µπορεί να οφείλεται στη φυσική µεταβλητότητα του κλίµατος, αλλά στα υψηλά επίπεδα αερίων του θερµοκηπίου που οφείλονται στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Είναι πλέον κοινός τόπος στους επιστηµονικούς κύκλους ότι, η Γη έχει εισέλθει σε µία περίοδο κλιµατικής αστάθειας και αναµένεται ότι η κλιµατική αλλαγή θα έχει ευρείες περιβαλλοντικές, οικονοµικές και κοινωνικές επιπτώσεις, τις οποίες θα εξετάσουµε περιληπτικά παρακάτω. Η άνοδος της παγκόσµιας θερµοκρασίας θα προκαλέσει το λιώσιµο των πάγων της Γης και κατά συνέπεια θα οδηγήσει σε αύξηση της στάθµης της θάλασσας. Μάλιστα, κατά τα τελευταία 140 χρόνια, η στάθµη των ωκεανών ανέβηκε κατά 10-25cm, µε ετήσιο ρυθµό ανόδου 2,5mm σε σύγκριση µε το ρυθµό ανόδου στις αρχές του αιώνα της τάξεως του 1,5mm (Μάργαρης και Ζερεφός, 2002, σελ. 84). Οι συνέπειες θα είναι ποικίλες παράκτιοι οικισµοί και παραθαλάσσιες µεγαλουπόλεις θα καταστραφούν και το κόστος µετακίνησης του πληθυσµού στην ενδοχώρα και κατασκευής προστατευτικών έργων θα είναι πολύ υψηλό. Επίσης, θα πληγεί η ναυσιπλοΐα - καθώς σκόπελοι και βραχονησίδες θα καλυφθούν από το νερό ενώ µικρά νησιά που χρησιµοποιούνται ως τουριστικά θέρετρα, στρατιωτικές βάσεις ή επιστηµονικοί σταθµοί θα αντιµετωπίσουν σοβαρά προβλήµατα. Σε αυτά, θα πρέπει να προστεθούν και οι επιπτώσεις σε βιότοπους που βρίσκονται σε παράκτιες περιοχές καθώς και στα υποθαλάσσια οικοσυστήµατα, ευαίσθητα στη θερµοκρασία. Οι συνέπειες πάνω στον αγροτικό τοµέα θα είναι άλλοτε αρνητικές και άλλοτε θετικές. Καθώς οι κλιµατικές ζώνες θα µετατοπιστούν, θα συµπαρασύρουν και τις ζώνες βλάστησης ορισµένα είδη φυτών όµως µπορεί να µην είναι σε θέση να ευδοκιµήσουν αλλού ή οι συγκεκριµένες περιοχές να µην είναι κατάλληλες για καλλιέργεια. Επίσης, η αύξηση της θερµοκρασίας θα 14

28 Κεφάλαιο 1 προκαλέσει ζηµίες στην κτηνοτροφία λόγω της µεγαλύτερης εξάτµισης και της έλλειψης υδάτινων πόρων. Επιπτώσεις θα υποστούν και τα οικοσυστήµατα και η βιοποικιλότητα. Η µετατόπιση των κλιµατικών ζωνών θα οδηγήσει τα διάφορα είδη σε µετανάστευση και γρήγορη προσαρµογή ή διαφορετικά σε αφανισµό. Με αφανισµό απειλούνται και κάποια είδη δασών, λόγω των πυρκαγιών, διαφόρων ασθενειών αλλά και λόγω της ερηµοποίησης. Η κλιµατική αλλαγή θεωρείται ότι µπορεί να έχει κάποιες θετικές επιπτώσεις. Μία ατµόσφαιρα πλουσιότερη σε διοξείδιο του άνθρακα µπορεί να ενισχύσει τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης και να αυξήσει την παραγωγικότητα της γεωργίας και της δασοκοµίας (Barker et al., 1995, σελ. 4). Επίσης, περιοχές που βρίσκονται σε βόρεια γεωγραφικά πλάτη, µε την άνοδο της παγκόσµιας µέσης θερµοκρασίας µπορεί να καταστούν θερµότερα και να ευνοηθεί στις περιοχές αυτές η παραγωγή αγροτικών προϊόντων καθώς και κάποιες οικονοµικές δραστηριότητες όπως ο τουρισµός και οι κατασκευές. Παρόλα αυτά, ο Cline (1992, σελ. 72) υποστηρίζει ότι αναµένεται το οικονοµικό µέγεθος της ζηµίας από την κλιµατική αλλαγή να αυξάνεται σε σύγκριση µε το µέγεθος της θερµότητας περισσότερο από γραµµικά και ότι το κόστος αύξησης της θερµοκρασίας κατά 10ºC µακροπρόθεσµα µπορεί να ξεπερνά κατά περισσότερο από τέσσερις φορές το κόστος από µια αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2,5%. 1.3 Eµφάνιση του Προβλήµατος της Κλιµατικής Αλλαγής στην Πολιτική Ατζέντα και Πολιτικές Αντιµετώπισής του H θεωρία της κλιµατικής αλλαγής που οφείλεται στην αύξηση των εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα από ανθρώπινες δραστηριότητες ήταν γνωστή στον επιστηµονικό κόσµο εδώ και 150 χρόνια τουλάχιστον (Fankhauser, 1995, p. 3). Το 1824, ο Γάλλος επιστήµονας Jean Baptiste Fourier ήταν ο πρώτος που περιέγραψε το φυσικό φαινόµενο του θερµοκηπίου, ο οποίος παραλλήλισε τη συµπεριφορά της ατµόσφαιρας της γης µε ένα γυαλί το οποίο, όπως ένα θερµοκήπιο, παγιδεύει ένα µέρος της ενέργειας του ήλιου και την εµποδίζει να διαφύγει πίσω στο διάστηµα. 15

29 Κεφάλαιο 1 Η πιθανότητα ενός ανθρωπογενούς φαινοµένου του θερµοκηπίου εισήχθει ως ιδέα πριν από 70 περίπου χρόνια, όταν ο Σουηδός επιστήµονας Svante Arrhenius, σε τρία άρθρα που δηµοσίευσε στις αρχές του αιώνα, υπέθεσε ότι η αυξανόµενη καύση άνθρακα µπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των ατµοσφαιρικών συγκεντρώσεων διοξειδίου του άνθρακα και να θερµάνει τη Γη γεγονός που ενδεχοµένως θεωρούνταν επιθυµητό. Το 1965, η Επιστηµονική Συµβουλευτική Επιτροπή του Προέδρου Johnson, σε µία έκθεση περιβαλλοντικών προβληµάτων συµπεριέλαβε και ένα κεφάλαιο σχετικά µε τις ατµοσφαιρικές συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα, οι οποίες παρακολουθούνταν από το 1958 συνεχώς από το αστεροσκοπείο Mauna Loa στη Χαβάη και στο Νότιο Πόλο. Πάντως, γύρω στα 1970, το γενικό ενδιαφέρον στρεφόταν γύρω από το θέµα της παγκόσµιας ψυχρότητας (global cooling) λόγω των βιοµηχανικών και γεωργικών αεροσόλ (σπρέϋ), παρά γύρω από το θέµα της παγκόσµιας θερµότητας (global warming). Το πρώτο Παγκόσµιο Κλιµατικό Συνέδριο έλαβε χώρα στη Γενεύη το 1979, και, ενώ δραστηριοποιήθηκε προς µια προσπάθεια καλύτερης κατανόησης του ζητήµατος της κλιµατικής µεταβολής, η γενική οµολογία του συνεδρίου ήταν επιφυλακτική απέναντι στο θέµα. Η κρίσιµη καµπή πραγµατοποιήθηκε το 1985 σε ένα παγκόσµιο συνέδριο στο Villach της Αυστρίας, όπου το θέµα της κλιµατικής µεταβολής τέθηκε ξεκάθαρα ως ζήτηµα παγκοσµίου ενδιαφέροντος και ιδρύθηκε µία Συµβουλευτική Οµάδα για τα Αέρια του Θερµοκηπίου (ΑGGG-Advisory Group on Greenhouse Gases). Ακολούθησαν και άλλες διαβουλεύσεις το 1988, το Παγκόσµιο Συνέδριο στη Μεταβολή της Ατµόσφαιρας στο Τορόντο, απαίτησε µία µείωση των εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα κατά 20% σε σχέση µε τα επίπεδα του 1988, µε έτος πραγµατοποίησης το Το Νοέµβριο του ιδίου έτους, ιδρύθηκε η ιακυβερνητική Επιτροπή Κλιµατικής Μεταβολής (ΙPCC-Intergovernmental Panel on Climate Change). Το 1990, στα πλαίσια του δευτέρου Παγκοσµίου Συνεδρίου Κλίµατος στη Γενεύη, εκφράστηκε ισχυρή η απαίτηση για ανάληψη δράσης όσον αφορά το θέµα της κλιµατικής αλλαγής και το επιστηµονικό συνέδριο ακολουθήθηκε από µία υπουργική διάσκεψη. Με το δεύτερο Παγκόσµιο Συνέδριο Κλίµατος, το ζήτηµα της κλιµατικής αλλαγής εισήχθει στην πολιτική σφαίρα, καθώς κατόπιν, η απειλή της κλιµατικής αλλαγής ως αποτέλεσµα των αυξηµένων συγκεντρώσεων αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα συζητήθηκε διεξοδικά κατά τη διάρκεια των διασκέψεων του Ρίο, του Κιότο και της Χάγης. Με το Πρωτόκολλο του 16

30 Κεφάλαιο 1 Κιότο, µάλιστα, οι βιοµηχανικές χώρες δεσµεύτηκαν να προχωρήσουν σε σηµαντικές µειώσεις εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Πιο συγκεκριµένα, το 1991 ξεκίνησαν οι διεθνείς διαπραγµατεύσεις για τη δηµιουργία µιας Σύµβασης-Πλαισίου των Ηνωµένων Εθνών για την Κλιµατική Αλλαγή. Τον Ιούνιο του 1992 υπογράφηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο η Σύµβαση-Πλαίσιο για την Κλιµατική Αλλαγή, κύριος στόχος της οποίας είναι η σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα, σε επίπεδα τέτοια ώστε να προληφθούν επικίνδυνες επιπτώσεις στο κλίµα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες (Άρθρο 2). Παρόλα αυτά, η Σύµβαση δεν περιελάµβανε κανένα είδος δέσµευσης απλά, αναγνώριζε ότι οι αναπτυγµένες χώρες πρέπει να αναλάβουν τον πρώτο ρόλο στην αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής και τις καλούσε α) να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια µε σκοπό την επαναφορά των εκποµπών του διοξειδίου του άνθρακα και των άλλων αερίων του θερµοκηπίου µέχρι το τέλος του 2000, στα επίπεδα του 1990, µεµονωµένα ή σε συνεργασία µε άλλες χώρες, β) να υιοθετήσουν πολιτικές και µέτρα για να µετριάσουν τις κλιµατικές αλλαγές και γ) να διασφαλίσουν τη µεταφορά τεχνολογίας και οικονοµικών πόρων προκειµένου να βοηθήσουν τις αναπτυσσόµενες χώρες (ΥΠΕΧΩ Ε/ Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, 2000, σελ. 8). Η Κλιµατική Σύµβαση επικυρώθηκε από 186 χώρες (UNFCCC, 2002, σελ. 7), ανάµεσά τους και η Ελλάδα η οποία την έκανε νόµο του κράτους το 1994 (Ν. 2205/94). Έκτοτε, τα Συµβαλλόµενα Μέρη πραγµατοποιούσαν ετήσιες συναντήσεις τις λεγόµενες Συνόδους των Συµβαλλοµένων Μερών (COP-Conference of the Parties) που στόχευαν στην παρακολούθηση της εφαρµογής της Σύµβασης καθώς και στον καθορισµό ανάληψης δράσης για την καλύτερη αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής. Στην 1 η Σύνοδο των Συµβαλλοµένων Μερών, που έλαβε χώρα στο Βερολίνο το Μάρτιο/Απρίλιο του 1995, υιοθετήθηκε το ιάγγελµα του Βερολίνου (Berlin Mandate), σύµφωνα µε το οποίο οι υπάρχουσες δεσµεύσεις για τον περιορισµό των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου των αναπτυγµένων χωρών θεωρούνταν ανεπαρκείς για την επίτευξη των στόχων της Σύµβασης-Πλαίσιο και θα έπρεπε να επιδιωχθεί η σύνταξη ενός Πρωτοκόλλου για την ενίσχυση των δεσµεύσεων αυτών (Rao, 2000, p. 15). Για το σκοπό αυτό, τα Συµβαλλόµενα Μέρη ξεκίνησαν ένα νέο γύρο συνοµιλιών µε στόχο να καταλήξουν σε πιο ισχυρές και λεπτοµερείς δεσµεύσεις για τις βιοµηχανικές χώρες (UNFCCC, 2002, σελ. 7). Τελικά, το εκέµβριο του 1997, ύστερα από δυόµιση χρόνια έντονων 17

31 Κεφάλαιο 1 διαπραγµατεύσεων, στην 3 η υιοθετήθηκε το Πρωτόκολλο του Κιότο (Kyoto Protocol). Σύνοδο των Συµβαλλοµένων Μερών στο Κιότο της Ιαπωνίας, Το Πρωτόκολλο καθορίζει για πρώτη φορά νοµικά δεσµευτικούς στόχους για τον περιορισµό των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Πιο συγκεκριµένα, το κεντρικό σηµείο του Πρωτοκόλλου είναι οι νοµικά κατοχυρωµένες δεσµεύσεις των αναπτυγµένων κρατών να ελαττώσουν µεµονωµένα ή σε συνεργασία µε άλλες χώρες τις εκποµπές έξι αερίων του θερµοκηπίου (CO 2, CH 4, N 2 O, HFC, PFC και SF 6 ) την περίοδο σε ποσοστό µεγαλύτερο του 5% από τα επίπεδα του Για το σκοπό αυτό, η Ευρωπαϊκή Ένωση εφάρµοσε την πολιτική µερισµού των βαρών µείωσης των εκποµπών αεριών του θερµοκηπίου (burden sharing). Κατά τη διάρκεια των διαπραγµατεύσεων του Κιότο, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεσµεύτηκε να µειώσει τις εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου κατά 8% σε σχέση µε τα επίπεδα του 1990 µεταξύ Ο στόχος αυτός συµφωνήθηκε να επιτευχθεί µέσα από τη δηµιουργία µιας Ευρωπαϊκής «φούσκας εκποµπών» (bubble). Ο πίνακας 1.1 παρουσιάζει τις δεσµεύσεις των κρατών-µελών για τη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Τα όρια αυτά συµφωνήθηκαν από το Συµβούλιο των Υπουργών της Κοινότητας τον Ιούνιο του 1998 και απετέλεσαν τη «συµφωνία µερισµού των βαρών» (burden sharing agreement). Πίνακας 1.1: Κατανοµή των υποχρεώσεων των κρατών-µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη µείωση των εκποµπών έξι αερίων στην περίοδο σε σχέση µε το 1990 Aυστρία -13% Bέλγιο -7% ανία -21.5% Φιλανδία 0% Γαλλία 0% Γερµανία -21.5% Ελλάδα +25% Ιρλανδία +14% Iταλία -6.5% Λουξεµβούργο -28% Ολλανδία -6% Πορτογαλία +28% Ισπανία +15% Σουηδία +5% Ηνωµένο Βασίλειο -12.5% Πηγή: ΥΠΕΧΩ Ε/ Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Απογραφή Εκποµπών. Εκποµπές Αερίων του Θερµοκηπίου και άλλων Αερίων για τα Έτη (Σχέδιο). Aθήνα, Mάρτιος 2000, σελ