ΕΛΕΝΗΣ Ν. ΑΡΕΤΟΥΛΗ. Πτυχιούχου Ψυχολόγου ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΕΚΠΤΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΩΠΟΚΡΟΤΑΦΙΚΗ ΑΝΟΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΕΛΕΝΗΣ Ν. ΑΡΕΤΟΥΛΗ. Πτυχιούχου Ψυχολόγου ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΕΚΠΤΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΩΠΟΚΡΟΤΑΦΙΚΗ ΑΝΟΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΕΛΕΝΗΣ Ν. ΑΡΕΤΟΥΛΗ Πτυχιούχου Ψυχολόγου ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΕΚΠΤΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΩΠΟΚΡΟΤΑΦΙΚΗ ΑΝΟΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2

3 ΕΛΕΝΗΣ Ν. ΑΡΕΤΟΥΛΗ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΕΚΠΤΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΩΠΟΚΡΟΤΑΦΙΚΗ ΑΝΟΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ψυχολογίας, Τομέας Γνωστικής και Πειραματικής Ψυχολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 12 Ιουνίου, 2008 Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή Επίκ. Καθ. Μ. Ε. Κοσμίδου, Επιβλέπουσα Καθηγητής Γ. Κιοσέογλου, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Αν. Καθ. Δ. Καρακώστας-Μανουσάκης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Ν. Τάσκος, Εξεταστής Καθηγήτρια Α. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Εξετάστρια Αν. Καθ. Φ. Καργόπουλος, Εξεταστής Επίκ. Καθ. Δ. Τατά, Εξετάστρια

4 Ελένη Ν. Αρετούλη Α.Π.Θ. Γνωστική έκπτωση και συμπεριφορικές διαταραχές στη μετωποκροταφική άνοια ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (Ν.5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

5 Στους γονείς μου,

6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ολοκληρώνοντας τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο Τμήμα Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά όλους αυτούς που με τίμησαν, συμμετέχοντας ενεργά στη διεξαγωγή της διατριβής μου, αλλά και συνέβαλλαν στην εκπαίδευσή μου και στις ερευνητικές μου προσπάθειες στη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών και συγκεκριμένα: Την Επίκουρη Καθηγήτρια του τμήματος Ψυχολογίας κ. Μαρία-Ελένη Κοσμίδου για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε αναλαμβάνοντας την κύρια εποπτεία της διατριβής μου, για την ουσιαστική καθοδήγησή της, αλλά και για τις συνεχείς δυνατότητες που μου παρείχε για διεύρυνση και αξιοποίηση των επιστημονικών μου ενδιαφερόντων από την αρχή της συνεργασίας μας ως σήμερα. Η υποστήριξή της σε επιστημονικό και προσωπικό επίπεδο σε κάθε μου προσπάθεια υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξή μου. Την ευχαριστώ θερμά. Τον Καθηγητή του τμήματος Ψυχολογίας κ. Γρηγόρη Κιοσέογλου για την επίβλεψη της διατριβής μου, την πολύτιμη συνεισφορά του σε μεθοδολογικά και στατιστικά ζητήματα και για τις γνώσεις που μου προσέφερε στο χώρο της στατιστικής στις κοινωνικές επιστήμες. Ευχαριστώ, επίσης, θερμά τον κ. Κιοσέογλου για την εμπιστοσύνη και την υποστήριξή του. Τον Αναπληρωτή Καθηγητή του τμήματος Ιατρικής κ. Δημήτριο Καρακώστα, που ανέλαβε την επίβλεψη της διατριβής μου σε διατμηματικό επίπεδο, για τη συμβολή του στον αρχικό σχεδιασμό της μελέτης, για τις πολύτιμες παρατηρήσεις του, για το ενδιαφέρον και την προθυμία του να συμβάλλει στη διεξαγωγή της διατριβής μου. Το Λέκτορα του τμήματος Ιατρικής κ. Παναγιώτη Ιωαννίδη, που συμμετείχε ενεργά στη διεξαγωγή της διατριβής μου αναλαμβάνοντας την επιλογή και διάγνωση των ασθενών. Τον ευχαριστώ, επίσης, θερμά για την εκπαίδευση που μου παρείχε στο χώρο των νευρολογικών και κυρίως των νευροεκφυλιστικών διαταραχών, για την ii

7 πολύτιμη συνεργασία του και την υποστήριξή του καθ όλη τη διάρκεια των ετών που τον γνωρίζω. Την Καθηγήτρια κ. Αναστασία Ευκλείδη, για την αξιολόγηση της διατριβής μου, αλλά κυρίως για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, αναθέτοντας μου αρμοδιότητες που μου παρείχαν πολύτιμες εμπειρίες στο χώρο της επιστήμης της ψυχολογίας. Την ευχαριστώ, επίσης, για το ενδιαφέρον της και τη συμπαράστασή της στις κρίσιμες για την εξέλιξή μου επιλογές μου. Τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Φίλιππο Καργόπουλο για τις γνώσεις που μου παρείχε στις μεταπτυχιακές μου σπουδές και για την αξιολόγηση της διδακτορικής μου διατριβής. Τον Καθηγητή Ιατρικής, κ. Νικόλαο Τάσκο, για τη συμμετοχή του στην Επταμελή Εξεταστική Επιτροπή της διδακτορικής μου διατριβής, καθώς και για την πρόσβαση που μου παρείχε στους ασθενείς της Β Πανεπιστημιακής Νευρολογικής Κλινικής. Την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Δέσποινα Τατά που δέχτηκε να συμμετέχει στην αξιολόγηση της διδακτορικής μου διατριβής. Τις συναδέλφους και φίλες μου, Ελένη Λουκοπούλου και Μαρία Γιαννακού, που συντρόφευσαν ευχάριστα τις μεταπτυχιακές μου σπουδές. Τους γονείς μου, Νίκο και Καλλιόπη, που βρίσκονται πάντα δίπλα μου, για την αμέριστη συμπαράσταση και την αγάπη τους. Τον αγαπημένο μου αδερφό, Γιώργο, που μου συμπαραστέκεται σε κάθε μου προσπάθεια από τότε που ήμασταν παιδιά. Τον Παναγιώτη Μανώλη που με στηρίζει και συμμερίζεται με ενθουσιασμό τους στόχους μου και τις επιτεύξεις μου. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους ασθενείς και τις οικογένειές τους που, παρά τις καθημερινές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, συμμετείχαν στο έργο μου. iii

8 Πρόλογος Προλογίζοντας τη διατριβή μου θα ήθελα να παραθέσω πολύ συνοπτικά τους λόγους που με οδήγησαν να αφιερώσω την τετραετή μου προσπάθεια στη μελέτη της μετωποκροταφικής άνοιας και στο ειδικότερο θέμα της διερεύνησης των γνωστικών ελλειμμάτων και των συμπεριφορικών διαταραχών της συγκεκριμένης νόσου. 1. Αποτελεί πλέον αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι το προσδόκιμο επιβίωσης συνεχώς αυξάνεται ανά τον κόσμο. Δεν αποτελεί εξαίρεση η χώρα μας, όπου επιπλέον παρατηρείται το φαινόμενο της υπογεννητικότητας και της γήρανσης του πληθυσμού. 2. Το ποσοστό των ανοϊκών διαταραχών αυξάνει γεωμετρικά μετά τα 60 έτη. Συνεπώς, αναμένονται διαρκώς αυξανόμενα ποσοστά ασθενών που θα διαγνωστούν με εκφυλιστικές διαταραχές. 3. Η μετωποκροταφική άνοια είναι μια νόσος που τείνει να εμφανίζεται νωρίς, στη μέση ενήλικη ζωή. Επιπλέον, καθώς πρόκειται για σχετικά νεότερη διαγνωστική κατηγορία (επίσημα διαγνωστικά κριτήρια δημοσιεύτηκαν το 1998), παγκοσμίως αλλά και στη χώρα μας, παραμείνει κατά πολύ μεγάλα ποσοστά αδιάγνωστη. 4. Τα ιδιαίτερα κλινικά συμπτώματα της νόσου αυτής, που στα αρχικά στάδια είναι περισσότερο συμπεριφορικά και ψυχιατρικά, προκαλούν ιδιαίτερη αναστάτωση στο οικείο περιβάλλον του ασθενούς, το οποίο δεν δύναται λόγω ελλιπούς ενημέρωσης για τη νόσο αυτή να κατανοήσει τις διαστάσεις του προβλήματος καθώς και τη νευρολογική του βάση. 5. Η πρώιμη διάγνωση και η κατανόηση και αντιμετώπιση της νόσου, τόσο από τον ασθενή όσο και από το οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον, συμβάλει καθοριστικά στην διασφάλιση καλύτερης ποιότητας ζωής. 6. Η επαφή μου με ασθενείς με μετωποκροταφική άνοια και τους συγγενείς τους στο Ιατρείο Μνήμης της Β Νευρολογικής Κλινικής που διαμόρφωσε την επιθυμία μου να προσπαθήσω να συμβάλλω στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. iv

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 Μετωποκροταφική άνοια...4 Ιστορικό και επιδημιολογία...4 Κλινική εικόνα, διάγνωση και υπότυποι...6 Αιτιοπαθολογία-Γενετική βάση-κληρονομικότητα...8 Γιατί είναι σημαντική η κατανόηση της νόσου στα πρώιμα στάδια; Νευροανατομικοί συσχετισμοί Συμπεριφορικές διαταραχές στη ΜΑ Κοινωνική Νόηση Ορισμός της κοινωνικής νόησης Δομή της κοινωνικής νόησης και νευροανατομική βάση Μελέτη της κοινωνικής νόησης στις νευροεπιστήμες Αντίληψη συναισθημάτων Θεωρία του Νου Εκτελεστικές Λειτουργίες ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: ΜΕΘΟΔΟΣ...39 Διαδικασία Συμμετέχοντες Εργαλεία Μνημονικές δοκιμασίες Μνημονικό πεδίο-προχωρητική συνθήκη Μνημονικό πεδίο-οπισθοχωρητική συνθήκη Δοκιμασίες εκτελεστικών λειτουργιών Λεκτική Ροή Δοκιμασία Ταξινόμησης Καρτών του Wisconsin... 43

10 Δοκιμασία Λέξεων-Χρωμάτων του Stroop Δοκιμασία Οπτικονοητικής Ιχνηλάτησης Α και Β Δοκιμασία Αντίληψης Συναισθημάτων Συμπεριφορικές μετρήσεις Κλίμακα Αξιολόγησης Μετωπιαίων Συμπεριφορικών Διαταραχών Πειραματικές δοκιμασίες Δοκιμασία Αξιολόγησης Κοινωνικής Νόησης (ΔΑΚΟΙΝ) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...53 Εκτελεστικές λειτουργίες Κοινωνική Νόηση Αντίληψη συναισθημάτων Αντίληψη σύνθετων συναισθημάτων Κοινωνικοί συμπερασμοί-βασικό επίπεδο Κοινωνικοί συμπερασμοί-εμπλουτισμένο επίπεδο Θεωρία του Νου 1 ου επιπέδου Θεωρία του Νου 2ου επιπέδου Συμπεριφορικές διαταραχές Αρνητικά και θετικά συμπτώματα Σχέση Αντίληψης Συναισθημάτων και Θεωρίας του Νου Σχέση Εκτελεστικών Λειτουργιών και Θεωρίας του Νου ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: ΣΥΖΗΤΗΣΗ...88 Πιθανοί περιορισμοί στη γενίκευση των ευρημάτων της παρούσας έρευνας Αντίληψη Συναισθημάτων Θεωρία του Νου Εκτελεστικές λειτουργίες και συμπεριφορικές διαταραχές Αποτελεί η αντίληψη συναισθημάτων το «συναισθηματικό υποπαράγοντα» της Θεωρίας του Νου; Σχέση Θεωρίας του Νου και Εκτελεστικών Λειτουργιών Συμπεράσματα

11 Περίληψη Summary ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ Tα κλινικά διαγνωστικά κριτήρια της Μετωπιαίας Άνοιας Τα κλινικά διαγνωστικά κριτήρια της πρωτοπαθούς προϊούσας αφασίας Τα κλινικά διαγνωστικά κριτήρια της Εννοιολογικής Άνοιας ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε πολλές νόσους που προκύπτουν από βλάβη στο κεντρικό νευρικό σύστημα, κυρίως ψυχιατρικές αλλά και νευρολογικές, οι συμπεριφορικές διαταραχές αποτελούν κύρια συμπτώματα εκδήλωσης της νόσου. Στις περισσότερες από αυτές, όπως σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή, επιληψία, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις κ.ά. έχουν διεξαχθεί νευροψυχολογικές μελέτες, προκειμένου να εξεταστεί πώς τα γνωστικά ελλείμματα συνεισφέρουν στην εκδήλωση των συμπεριφορικών διαταραχών της νόσου (Addington et al., Farrant et al., Couture et al., McDonald & Flanagan, 2004). Ειδικότερα, έχει υποστηριχθεί ότι η διαταραγμένη κοινωνική λειτουργικότητα των ασθενών μπορεί να εξηγηθεί από τα γνωστικά ελλείμματα σε βαθμό που κυμαίνεται από 10% ως και 50% (Addington et al., 2006). Παρόλο που στη μετωποκροταφική άνοια οι συμπεριφορικές διαταραχές ουσιαστικά συνιστούν τα διαγνωστικά κριτήρια της νόσου, δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά οι γνωστικοί παράγοντες που διαμορφώνουν την κλινική εικόνα της νόσου με τις χαρακτηριστικές συμπεριφορικές διαταραχές (Kertesz et al., 2003). Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί λόγω του ότι πρόκειται για πολύ πρόσφατη διαγνωστική κατηγορία (τα διαγνωστικά κριτήρια δημοσιεύθηκαν επίσημα το 1994 για πρώτη φορά), που επιπρόσθετα προκαλεί σημαντική διαγνωστική σύγχυση (Lund & Manchester Groups, Neary et al., Lough et al., 2001). Μετωποκροταφική άνοια Ιστορικό και επιδημιολογία Πρώτος ο Arnold Pick το 1892 περιέγραψε ασθενείς με το κλινικό σύνδρομο που καλείται τώρα μετωποκροταφική άνοια (ΜΚΑ). Από το 1892 ως το 1906 δημοσίευσε έναν αριθμό αξιοσημείωτων περιστατικών. Κάποια από αυτά αφορούσαν σε μια σοβαρή, προοδευτική λεκτική διαταραχή, συνοδευόμενη από ατροφία στον αριστερό κροταφικό λοβό, ενώ μια δεύτερη ομάδα ασθενών 4

13 παρουσίασε ιδιαίτερες συμπεριφορικές διαταραχές συνοδευόμενες από ατροφία στο μετωπιαίο λοβό. Μερικά έτη αργότερα, ο Alois Alzheimer ανακάλυψε ότι οι δύο ομάδες ασθενών είχαν ιδιαίτερα κοινά ιστοπαθολογικά χαρακτηριστικά (τα σωμάτια του Pick), διαφορετικά από εκείνα που υπάρχουν στην νευροεκφυλιστική διαταραχή, που αργότερα πήρε το δικό του όνομα (νόσος Alzheimer). Η ονομασία «νόσος του Pick» αποδόθηκε και στις δύο ομάδες ασθενών που περιέγραψε ο Arnold Pick, που διαχωρίστηκαν κατά αυτό τον τρόπο από τους ασθενείς με νόσο του Alzheimer. Παρόλο που κάποιοι ερευνητές προτιμούν τη χρήση της ονομασίας «νόσος του Pick» (Graham & Hodges, 2005), η σύγχρονη επιστημονική τάση επιβάλλει τη χρήση του όρου μετωποκροταφική άνοια (ΜΚΑ) για τη συγκεκριμένη κλινική ομάδα. Αυτό οφείλεται στην ετερογένεια της παθολογίας των ασθενών, η οποία δεν περιορίζεται μόνο, αλλά ούτε και περιλαμβάνει πάντα, τα χαρακτηριστικά σωμάτια του Pick (Graham & Hodges, 2005). Από τις πρώτες αναφορές του Pick το 1892, πέρασε σχεδόν ένας αιώνας, όταν στα τέλη της δεκαετίας του 1980 άρχισαν ερευνητικές ομάδες να δημοσιεύουν τις πρώτες συστηματικές παρατηρήσεις τους από ασθενείς με άνοια που εμφάνισαν διαταραχές οφειλόμενες στη δυσλειτουργία των μετωπιαίων λοβών (Rosen et al., 2002). Η ΜΚΑ θεωρείται μια νόσος με πρώιμη έναρξη, που εκδηλώνεται συνήθως πριν από την ηλικία των 65 ετών. Η ακριβής συχνότητα εμφάνισής της είναι άγνωστη. Με βάση επιδημιολογικές μελέτες η εμφάνισή της υπολογίζεται στο γενικό πληθυσμό στις ηλικίες από 45 ως 65, σε 7 με 15 περιστατικά ανά άτομα. Η νόσος Alzheimer, που θεωρείται πιο συχνή μετά τα 65 έτη, παρουσιάζει ακόμα και στις ηλικίες 45 ως 65 συχνότητα 35 περίπου περιστατικών ανά άτομα, δηλαδή εμφανίζεται με διπλάσια ως πενταπλάσια συχνότητα από τη ΜΚΑ ακόμα και σε αυτή την ηλικιακή ομάδα (Graham & Hodges, 2005). Η ΜΚΑ αποτελεί την τρίτη σε συχνότητα αιτία εμφάνισης φλοϊκής άνοιας μετά από τη νόσο του Alzheimer και τη νόσο του Lewy Body (Neary et al., 1998) και το 12% των περιπτώσεων με άνοια με έναρξη πριν από την ηλικία των 65 ετών, δηλαδή 5

14 πρόκειται για τη δεύτερη πιο συχνή νευροεκφυλιστική νόσο στο συγκεκριμένο πληθυσμό (Graham & Hodges, 2005). Η ΜΚΑ δεν είναι σίγουρα η βασική αιτία εκφυλισμού στην προγεροντική ηλικία, αλλά σήμερα δεν χαρακτηρίζεται πλέον ως σπάνια (Graham & Hodges, 2005). Οι έρευνες σχετικά με τη συχνότητα εμφάνισης της ΜΚΑ στα δύο φύλα είναι αντιφατικές: ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν την ίδια συχνότητα εκδήλωσης της νόσου σε άνδρες και γυναίκες (Snowden et al., Hodges et al., 2003), ενώ άλλες αναφέρουν μεγαλύτερη συχνότητα στους άνδρες (Diehl & Kurz, Johnson et al., 2005) και κάποιες μεγαλύτερη συχνότητα σε γυναίκες (Stevens et al., Gustafson et al., 2001). Η πορεία της νόσου είναι προοδευτική και οι περισσότεροι ασθενείς καταλήγουν κατά μέσο όρο μια δεκαετία μετά την έναρξη της νόσου, ενώ έχουν αναφερθεί περιστατικά που κατέληξαν σε διάρκεια 2 ετών από την έναρξη της νόσου και άλλα 20 έτη μετά τη διάγνωση (Graham & Hodges, 2005). Τα πρώτα συμπτώματα της ΜΚΑ συνήθως εμφανίζονται την 5η και 6η δεκαετία, με μέσο όρο ηλικία έναρξης τα 60 έτη. Ωστόσο, έχουν καταγραφεί ασθενείς με ηλικία 21 ετών καθώς και πάνω από τα 80 έτη (Kipps et al., 2007). Κλινική εικόνα, διάγνωση και υπότυποι Η ΜΚΑ είναι στην ουσία μια ομάδα κλινικών συνδρόμων με πολλά κοινά κλινικά χαρακτηριστικά που όλα προέρχονται από προοδευτικό εκφυλισμό των πρόσθιων περιοχών των κροταφικών και των μετωπιαίων λοβών. Για τη διάγνωση της νόσου δύο σύνολα κριτηρίων έχουν προταθεί επίσημα: τα κριτήρια που προέκυψαν από τη συνεργασία των Πανεπιστημίων της Lund και του Manchester (Lund and Manchester Groups, 1994) και τα μετέπειτα κριτήρια ομοφωνίας, που δημοσιεύθηκαν το 1998 (Neary et al., 1998). Σύμφωνα με τα κριτήρια ομοφωνίας, τρία κλινικά νευροσυμπεριφορικά σύνδρομα διαχωρίζονται σαφώς μέχρι σήμερα: 1. Η μετωπιαία ή συμπεριφορική άνοια (ΜΑ) 2. Η πρωτοπαθής προϊούσα αφασία (ΠΠΑ) 3. Η εννοιολογική άνοια (ΕΑ) 6

15 Αυτός ο διαχωρισμός είναι ενδεικτικός της κλινικής ετερογένειας της νόσου. Η πιο κοινή κλινική εκδήλωση της ΜΑ είναι η αλλαγή στην προσωπικότητα και στη συμπεριφορά του ασθενούς που προκαλεί σημαντική δυσχέρεια στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις του. Οι συμπεριφορικές διαταραχές περιλαμβάνουν εκδήλωση κοινωνικά ανάρμοστων συμπεριφορών, όπως το να βρίζει ο ασθενής, να κλέβει, να πίνει ή να τρώει υπερβολικές ποσότητες, να εκδηλώνει υπερβολικά αυξημένη σεξουαλική συμπεριφορά, να αστειεύεται προσβάλλοντας τους άλλους και να παραμελεί την προσωπική του υγιεινή. Οι συμπεριφορικές αυτές αλλαγές συχνά συνοδεύονται από απώλεια ενόρασης και επίγνωσης του προβλήματός του: Ο ασθενής δεν κατανοεί ότι η συμπεριφορά του δεν είναι κοινωνικά αποδεκτή και δε φαίνεται να ενδιαφέρεται για τις επιδράσεις που έχει στους άλλους, στο οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον. Οι ασθενείς συχνά επίσης εμφανίζουν στερεοτυπίες, δηλαδή επίμονες και επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, όπως το να σιγοτραγουδούν το ίδιο τραγούδι συνεχώς ή να πηγαίνουν σε συγκεκριμένο μέρος, την ίδια ώρα κάθε μέρα χωρίς σκοπό (Hodges & Miller, 2001). Στη ΜΑ χαρακτηριστικά συμπτώματα αποτελούν ακόμα η άρση αναστολών, οι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, όπως η προτίμηση στα γλυκά και στις λιπαρές τροφές και η απάθεια (Kertesz et. al, Lund & Manchester Groups, Neary et al., Keane et al., Graham & Hodges, 2005) Οι λεκτικοί υπότυποι της ΜΚΑ διακρίνονται σε δύο μορφές: την πρωτοπαθή προϊούσα αφασία και την εννοιολογική άνοια. Στην εννοιολογική άνοια (ΕΑ) ή αλλιώς προοδευτική ρέουσα αφασία, ο λόγος είναι ρέων και γραμματικά σωστός. Οι ασθενείς με εννοιολογική άνοια μπορεί για το λόγο αυτό αρχικά να εμφανιστούν χωρίς γνωστική εξασθένηση, ωστόσο η προσεκτική λήψη ιστορικού και εκτεταμένη νευροψυχολογική εκτίμηση μπορεί να αποκαλύψουν κάποια ήπια ελλείμματα (Hodges & Miller, 2001). Ειδικότερα, με τη νευροψυχολογική εκτίμηση μπορεί να αποκαλυφθούν δυσκολίες στην κατονομασία και στην κατανόηση λιγότερο συνηθισμένων εννοιών που οφείλονται σε μια προοδευτική απώλεια της σημασιολογικής βάσης που υποστηρίζει τη χρήση της γλώσσας. Οι απεικονίσεις του 7

16 εγκεφάλου ασθενών με EA είναι επίσης πολύ χαρακτηριστικές καθώς είναι εμφανής η κροταφική ατροφία κυρίως στον αριστερό κροταφικό λοβό (Neary et al., Hodges et al., 1992). Σε αντίθεση, στην πρωτοπαθή προϊούσα αφασία (ΠΠΑ) ο λόγος είναι κοπιώδης, με συχνά φωνολογικά και γραμματικά λάθη, ενώ η κατανόηση παραμένει ανέπαφη στο επίπεδο των απλών προτάσεων μέχρι τα πολύ προχωρημένα στάδια της νόσου (Hodges & Miller, 2001). Ο πρώτος ασθενής του Pick (1892) ήταν αφασικός. Οι ασθενείς με ΠΠΑ έχουν ιδιαίτερες δυσκολίες στην έκφραση των σκέψεων τους ήδη από τα αρχικά στάδια, οι οποίες είναι ενδεικτικές του εκφυλισμού της πρόσθιας περιοχής της νήσου και της περιοχής του Broca (Nestor et al., 2003). Οι ασθενείς με ΠΠΑ έχουν παρόμοια παθολογία, πορεία, πρόγνωση και τελική έκβαση με αυτούς με τη μετωπιαία μορφή της ΜΚΑ. Ωστόσο, η ικανότητα αυτόνομης διαβίωσης διατηρείται περισσότερα έτη σε αυτούς τους ασθενείς, ενώ οι έντονες συμπεριφορικές διαταραχές εμφανίζονται στα τελευταία στάδια της νόσου (Kertesz et al., Graham & Hodges, 2005). Συμπερασματικά, η ΜΚΑ μπορεί να παρουσιαστεί με δύο βασικούς τρόπους: με αλλαγές στην προσωπικότητα και στη συμπεριφορά ή με γλωσσικές διαταραχές. Τα ακριβή διαγνωστικά κριτήρια των τριών μορφών της ΜΚΑ παρατίθενται στο παράρτημα. Αιτιοπαθολογία-Γενετική βάση-κληρονομικότητα Η ΜΚΑ μπορεί να είναι σποραδική, οικογενής ή κληρονομική. Στην πλειοψηφία (40-75%) των περιπτώσεων η ΜΚΑ είναι σποραδική, που σημαίνει ότι είναι μια διαταραχή που εκδηλώνεται σε κάποιον από άγνωστη (τυχαία) αιτιολογία παρά από κληρονομικούς παράγοντες. Όταν η ΜΚΑ διαγνωσθεί σε έναν ασθενή που δεν έχει οικογενειακό ιστορικό ΜΚΑ ή άνοιας γενικότερα, πρόκειται για μεμονωμένο-σποραδικό περιστατικό, το οποίο δεν αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης της νόσου σε άλλο μέλος της οικογένειας. Περίπου 20-50% των 8

17 ασθενών έχουν θετικό οικογενειακό ιστορικό για ΜΚΑ ή για κάποια νευροεκφυλιστική διαταραχή ή άνοια (π.χ. νόσο Alzheimer, Parkinson). Αυτό μπορεί να αποτελεί ένδειξη της ύπαρξης μιας προδιάθεσης για τέτοιου είδους νευρολογικά νοσήματα στην οικογένεια, δηλαδή ότι τα μέλη της οικογένειας έχουν αυξημένη πιθανότητα να αναπτύξουν μια από αυτές τις διαταραχές. Ο όρος οικογενής περιγράφει αυτή την απροσδιόριστη αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης της νόσου στους συγγενείς. Περίπου 10% των ασθενών με ΜΚΑ έχουν οικογενειακό ιστορικό που υποδηλώνει ότι πρόκειται για κληρονομική νόσο με κυρίαρχο αυτοσωματικό χαρακτήρα κληρονομικότητας. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένα ξεκάθαρο πρότυπο ΜΚΑ, το οποίο κληρονομείται από το γονέα στο παιδί, όπου σχεδόν κάθε νέος ασθενής με ΜΚΑ έχει έναν γονέα με την ίδια διάγνωση και κάθε παιδί ασθενούς με ΜΚΑ έχει 50% πιθανότητα να εμφανίσει τη νόσο. Σε κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις εντοπίζεται μετάλλαξη σε ένα γονίδιο στο χρωμόσωμα 17 που είναι υπεύθυνο για την παραγωγή της πρωτεΐνης Τ (Neary et al., Sikkink et al., 2007). H παθολογία στη ΜΚΑ παρουσιάζει ετερογένεια ως προς τα ιστολογικά ευρήματα. Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχουν ευρήματα θετικά ως προς την πρωτεΐνη Τ (με ή χωρίς σωμάτια του Pick), ενώ σε άλλες περιπτώσεις τα ιστοπαθολογικά ευρήματα είναι αρνητικά ως προς την πρωτεΐνη Τ. Στα ευρήματα επίσης περιλαμβάνονται, σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, έγκλειστα θετικά ως προς την πρωτεΐνη ουμπικουϊτίνη (π.χ. στη νόσο του κινητικού νευρώνα), ενώ, τέλος, υπάρχουν περιστατικά χωρίς ιδιαίτερα ιστοπαθολογικά ευρήματα (π.χ. στην ανοϊκή διαταραχή χωρίς ιδιαίτερη ιστοπαθολογία-dementia lacking distinctive histopathology) (Graham & Hodges, 2005). 9

18 Γιατί είναι σημαντική η κατανόηση της νόσου στα πρώιμα στάδια; Η ΜΚΑ, και κυρίως η ΜΑ, είναι μια συντριπτική νόσος για τους ακόλουθους λόγους: 1. Όπως και η νόσος Alzheimer, η ΜΚΑ είναι μια μη αναστρέψιμη νόσος. 2. Οι ασθενείς με ΜΚΑ είναι μεσήλικα άτομα που ενδεχομένως έχουν παιδιά ή οικογένεια που εξαρτάται σημαντικά και οικονομικά από τους ίδιους. Μπορεί να κατέχουν σημαντική θέση στην κοινωνία, οπότε να υπάρχουν πολύ περισσότερα άτομα εξαρτώμενα από αυτούς. 3. Η ΜΚΑ προσβάλλει και καταστρέφει τους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς. Αυτά είναι τα τμήματα του εγκεφάλου που λειτουργούν ως κέντρα ελέγχου συναισθημάτων και είναι υπεύθυνα για την κρίση και το σχεδιασμό, για τον έλεγχο των παρορμήσεων, της γλώσσας, της μνήμης και της κοινωνικής και σεξουαλικής συμπεριφοράς. Επιπλέον, σύμφωνα με νεότερα δεδομένα, οι μετωπιαίοι και κροταφικοί λοβοί είναι τμήματα του εγκεφάλου υπεύθυνα για την «αίσθηση εαυτού». 4. Οι ασθενείς με γνωστική έκπτωση συνήθως απευθύνονται σε νευρολόγους. Ωστόσο, πολλοί ασθενείς με ΜΑ απευθύνονται αρχικά σε ψυχιάτρους και αποτελούν σημαντική διαγνωστική πρόκληση (Graham & Hodges, 2005). Οι Gregory et al. (2002) τονίζουν ότι οι ασθενείς με ΜΑ, ειδικά στα πρώτα στάδια, μπορεί να προκαλέσουν σημαντική διαγνωστική σύγχυση. Χαρακτηριστική είναι η σημαντική επικάλυψη των συμπεριφορικών συμπτωμάτων, όπως κοινωνική απόσυρση και απομόνωση, απώλεια βούλησης, έλλειψη συναισθηματικής ανταπόκρισης και φτωχός λόγος, που παρουσιάζονται και σε ασθενείς με σχιζοφρένεια και σε ασθενείς με ΜΑ. Η διαφορική διάγνωση γίνεται πραγματικά δύσκολη όταν η έναρξη της σχιζοφρένειας είναι πάνω από την ηλικία των 45 ετών (Zakzanis et al., 2001). Η ΜΑ είναι η νευρολογική εκείνη νόσος που έχει τις περισσότερες πιθανότητες να συναντήσει ένας ψυχίατρος παρά ένας νευρολόγος και για έναν ακόμα λόγο. Παρά τις εμφανείς τεράστιες μεταβολές στην κοινωνική συμπεριφορά 10

19 των ασθενών που διαταράσσουν σοβαρά την προσωπική και επαγγελματική τους ζωή, πολλοί ασθενείς, στα πρώιμα κυρίως στάδια, έχουν φυσιολογικές επιδόσεις σε απλές γνωστικές δοκιμασίες, όπως η Σύντομη Δοκιμασία Νοητικής Κατάστασης (Folstein et al., Graham & Hodges 2005). Για τον παραπάνω λόγο, επειδή, δηλαδή, φαινομενικά δεν έχουν γνωστική έκπτωση, ενώ από την άλλη οι κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις είναι σημαντικά διαταραγμένες, είναι πολύ πιθανό οι ασθενείς αυτοί να αποκτήσουν μια διάγνωση ψυχιατρικής διαταραχής (όπως σχιζοφρένεια, κατάθλιψη ή ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή), ενώ η πιθανότητα μιας υποκείμενης νευροεκφυλιστικής διαταραχής του κεντρικού νευρικού συστήματος αναγνωρίζεται πολύ αργότερα, όταν πλέον εμφανίζονται και συνοδά συμπτώματα, όπως γλωσσική εξασθένηση ή νευρολογικά σημεία. Αυτό δε φαίνεται να ισχύει για την ΠΠΑ και την ΕΑ. Ελάχιστοι από αυτούς τους ασθενείς λαμβάνουν λάθος ψυχιατρική διάγνωση, λόγω της εμφανούς γλωσσικής εξασθένησης που παραπέμπει σε νευρολογική νόσο και οι ασθενείς με κροταφικές μορφές ΜΚΑ είναι λιγότερο πιθανό να αποταθούν σε ψυχιάτρους. Ωστόσο, ενδέχεται κάποιοι ασθενείς αρχικά να εξεταστούν για την ύπαρξη εγκεφαλικού επεισοδίου, ενώ καθώς προχωρά η νόσος, οι διαταραχές στην έκφραση κάνουν ξεκάθαρη τη διάγνωση της νόσου (Chow et al., 2004). Ορισμένοι ερευνητές (Gregory et al., 2002) επιπλέον τονίζουν ότι ακόμα και μια λεπτομερής νευροψυχολογική εκτίμηση ενδέχεται να μην αποκαλύψει γνωστική εξασθένηση στα πρώιμα στάδια της μετωπιαίας μορφής της ΜΚΑ. Αυτό πολλές φορές οφείλεται στο γεγονός ότι είθισται μια νευροψυχολογική εκτίμηση να περιλαμβάνει δοκιμασίες που εξετάζουν τη λειτουργία των πλαγιοραχιαίων μετωπιαίων περιοχών, που θεωρείται ότι δεν προσβάλλονται στα πρώτα στάδια της νόσου. Ελάχιστες δοκιμασίες υπάρχουν που εξετάζουν λειτουργίες των κογχικών και μέσων μετωπιαίων περιοχών, αν και πολύ πρόσφατα έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι δοκιμασίες που περιλαμβάνουν την αξιολόγηση της αντίληψης συναισθημάτων και της Θεωρίας του Νου είναι ικανές να αποκαλύψουν ελλείμματα 11

20 που προκύπτουν από τον εκφυλισμό στις συγκεκριμένες περιοχές (Gregory et al., 2002). Νευροανατομικοί συσχετισμοί Οι εγκεφαλικές περιοχές που προσβάλλονται στα πρώιμα στάδια της ΜΚΑ είναι: Μετωπιαίοι λοβοί 1. μετωπιαίοι πόλοι 2. μετωποκογχικός προμετωπιαίος φλοιός 3. μέσος προμετωπιαίος φλοιός 4. πλαγιοραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός Κροταφικοί λοβοί 1. κροταφικοί πόλοι 2. πρόσθια, μέση και κάτω κροταφική έλικα 3. ατρακτοειδής έλικα Ιππόκαμπος Αμυγδαλή Ένα δίκτυο δομών που είναι σημαντικό για τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις φαίνεται να προσβάλλεται στα πρώιμα στάδια της πορείας της ΜΚΑ (Hodges & Kipps, 2006). Συγκεκριμένες περιοχές των μετωπιαίων λοβών, και κυρίως του προμετωπιαίου φλοιού, κρίνονται ως ιδιαίτερα σημαντικές για τη ρύθμιση του συναισθήματος και της συμπεριφοράς. Ο όρος προμετωπιαίος φλοιός αναφέρεται στο πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου που βρίσκεται πίσω από το μέτωπο και πάνω από τα μάτια. Η βλάβη στον προμετωπιαίο φλοιό σχετίζεται με ένα μεγάλο εύρος συμπεριφορικών αλλαγών, ανάμεσα στις οποίες είναι η έλλειψη αναστολών, η ευερεθιστότητα, η απάθεια, η μειωμένη πρωτοβουλία έναρξης δραστηριοτήτων, η συναισθηματική αστάθεια και η ανεύθυνη συμπεριφορά. Επιπλέον, βλάβη στη συγκεκριμένη περιοχή συνδέεται και με γνωστική εξασθένηση και ειδικότερα με την εξασθένηση της εργαζόμενης μνήμης, της προσοχής, της αφηρημένης σκέψης 12

21 και της γνωστικής ευελιξίας, καθώς επίσης και με εκτελεστικές δυσλειτουργίες (Stout et al., 2003). Στοιχεία που προκύπτουν από μελέτες, που έχουν διεξαχθεί κυρίως σε ασθενείς με εγκεφαλικά τραύματα σε συγκεκριμένες περιοχές του προμετωπιαίου φλοιού, υπογραμμίζουν τη σημαντική συνεισφορά του μετωποκογχικού φλοιού στις ομαλές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Ειδικότερα, η βλάβη που έχει προκληθεί από τραύμα στο μετωποκογχικό φλοιό συνδέεται με γνωστική εξασθένηση στην κοινωνική νόηση και με συμπεριφορικές διαταραχές (Mah et al., 2004). Η γνωστική εξασθένηση στην κοινωνική νόηση που προκύπτει από βλάβη στη συγκεκριμένη περιοχή αποδίδεται σε ελλείμματα σε σύνθετες γνωστικές διεργασίες που περιλαμβάνουν το χειρισμό και τον έλεγχο των σκέψεων και της συμπεριφοράς, αλλά και την αναπαράσταση των νοητικών καταστάσεων των άλλων. Επιπλέον, οι συμπεριφορικές διαταραχές που παρουσιάζονται σε ασθενείς με βλάβη στο μετωποκογχικό φλοιό μπορεί κατά ένα μεγάλο μέρος να οφείλεται στη διάσπαση/διακοπή βασικών διεργασιών που περιλαμβάνουν την αντίληψη κοινωνικών ερεθισμάτων ή συναισθηματικών ενδείξεων στους άλλους (Mah et al., 2004). Στη συνέχεια η λανθασμένη ερμηνεία των ερεθισμάτων αυτών οδηγεί σε ακατάλληλες συμπεριφορικές αντιδράσεις. Οι ασθενείς με βλάβη στο μετωποκογχικό φλοιό παρουσιάζουν δηλαδή έκπτωση στην ικανότητα αντίληψης κοινωνικών ερεθισμάτων ή στην ικανότητα να αντιληφθούν ορθά κοινωνικές ενδείξεις και συναισθήματα στους άλλους και να συνάγουν σωστά συμπεράσματα και ερμηνείες για τη συμπεριφορά των άλλων (Mah et al., 2004). Ορισμένοι ερευνητές εξειδικεύουν ακόμα περισσότερο τη λειτουργία των περιοχών του προμετωπιαίου φλοιού (Hynes et al., Mah et al., 2004). Πιο συγκεκριμένα προτείνουν ότι ο μετωποκογχικός φλοιός εμπλέκεται στο συναισθηματικό παράγοντα της Θεωρίας του Νου, δηλαδή στην αντίληψη των συναισθημάτων, ενώ αποδίδουν την αντίληψη των σκέψεων των άλλων, δηλαδή το γνωστικό παράγοντα της Θεωρίας του Νου στο μέσο προμετωπιαίο φλοιό (Hynes et al. 2006). Αντίστοιχα, ο πλαγιοραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός έχει 13

22 συνδεθεί με την ικανότητα αντίληψης ψευδών δηλώσεων. Η αντίληψη ψευδών δηλώσεων προϋποθέτει ότι ο εξεταζόμενος διαθέτει Θεωρία του Νου. Βλάβες στον πλαγιοραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό επίσης σχετίζονται με ελλείμματα στην κοινωνική νόηση γενικότερα, αλλά κυρίως με έλλειψη επίγνωσης των ελλειμμάτων αυτών (Mah et al., Hynes et al., 2006). Τέλος, και άλλες περιοχές των μετωπιαίων λοβών, όπως οι μετωπιαίοι πόλοι, εμπλέκονται σε παράγοντες της κοινωνικής νόησης. Συγκεκριμένα, ο μετωπιαίος πόλος συμμετέχει στη διαδικασία διεξαγωγής συλλογισμών, δηλαδή στη γνωστική διάσταση της κατανόησης της προοπτικής των άλλων, η οποία προϋποθέτει επεξεργασία επιμέρους στόχων, ενδεχομένως εργαζόμενη μνήμη και κατάλληλο σχεδιασμό (Hynes et al., 2006). Εκτός από τις περιοχές του μετωπιαίου λοβού και η αμυγδαλή καθώς και περιοχές των κροταφικών λοβών ευθύνονται για τη διεξαγωγή ομαλών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Ειδικότερα, η αμυγδαλή είναι κρίσιμη για τον εντοπισμό και τη μάθηση των στοιχείων του περιβάλλοντος που είναι σημαντικά και έχουν συναισθηματική αξία. Επιπλέον, εμπλέκεται στην παραγωγή του συναισθήματος, κυρίως των αρνητικών συναισθημάτων και ειδικά του φόβου, αλλά και στην αντίληψη των συναισθημάτων και στη Θεωρία του Νου (Kipps & Hodges, 2006). Ενώ η συνεισφορά της αμυγδαλής στην επεξεργασία των συναισθημάτων θεωρείται πλέον δεδομένη, ο ρόλος της στην κατανόηση της γνωστικής προοπτικής των άλλων δεν είναι ακόμα σαφής (Frith, 2007). Η βλάβη στην αμυγδαλή έχει σχετιστεί με χαμηλές επιδόσεις σε δοκιμασίες Θεωρίας του Νου. Ωστόσο, δεν είναι ξεκάθαρο αν αυτή η εικόνα οφείλεται στη βλάβη στην αμυγδαλή ή στη δυσλειτουργία του νευρωνικού κυκλώματος που τη συνδέει με προμετωπιαίες περιοχές (Abul-Akel, 2003). Τέλος, περιοχές των κροταφικών λοβών, όπως οι κροταφικοί πόλοι, η ατρακτοειδής έλικα καθώς και περιοχές του κροταφικού φλοιού συνεισφέρουν στην κοινωνική λειτουργικότητα. Ειδικότερα, έχει παρατηρηθεί ενεργοποίηση στη ατρακτοειδή έλικα και στους κροταφικούς πόλους κατά τη διεξαγωγή δοκιμασίας 14

23 αντίληψης κοινωνικών συμπερασμών. Επιπλέον, οι κροταφικοί πόλοι θεωρούνται υπεύθυνοι για τα «κοινωνικά σενάρια», δηλαδή για τις γνώσεις σχετικά με κοινωνικές περιστάσεις: ποιες συγκεκριμένες συμπεριφορές θεωρούνται κατάλληλες για μια συγκεκριμένη περίσταση/ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και πώς τα συναισθήματα και οι πεποιθήσεις επιδρούν στη συμπεριφορά των ανθρώπων σε αυτές τις περιστάσεις (Funnell, 2001). Οι κροταφικοί πόλοι διευκολύνουν την κατανόηση ότι ένα γεγονός, μπορεί να τροποποιείται και να αποκτά διαφορετική σημασία ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο λαμβάνει χώρα. Με λίγα λόγια, μας επιτρέπουν να εφαρμόσουμε γενικές γνώσεις που αφορούν σε κοινωνικές περιστάσεις στη συγκεκριμένη περίσταση που αντιμετωπίζουμε/στην οποία βρισκόμαστε. Επιπλέον, μας πληροφορούν για το είδος των σκέψεων και των συναισθημάτων που είναι πιο πιθανό να δημιουργηθούν σε μια συγκεκριμένη περίσταση με βάση τα συναισθήματα που νιώσαμε ή παρατηρήσαμε σε παρόμοιες περιστάσεις στο παρελθόν, π.χ. το αίσθημα ντροπής ή αμηχανίας (Funnell, Frith, 2007). Συμπεριφορικές διαταραχές στη ΜΑ Οι συναισθηματικές και συμπεριφορικές διαταραχές είναι πολύ κοινές στις νευροεκφυλιστικές νόσους και αποτελούν σημαντικό στρεσσογόνο παράγοντα για τον ασθενή και το συγγενικό του περιβάλλον (Kertesz et al, 2000). Ενώ στους λεκτικούς υπότυπους της ΜΚΑ οι συμπεριφορικές διαταραχές εμφανίζονται κυρίως σε προχωρημένα στάδια της νόσου, στη ΜΑ αποτελούν τα πρώτα, εξέχοντα και πιο σημαντικά συμπτώματα (Neary et al., 1998). Ειδικά όταν υπάρχει κυρίαρχη ατροφία στο δεξί ημισφαίριο, η νόσος συνοδεύεται σχεδόν πάντα από αλλαγές στη συμπεριφορά και στη ρύθμιση της συναισθηματικής κατάστασης. Ουσιαστικά, η κλινική διάγνωση της ΜΑ βασίζεται κατά κύριο λόγο σε αυτή την παρουσία συμπεριφορικών αλλαγών σε παθολογικό βαθμό, που είναι ενδεικτικές της μετωπιαίας δυσλειτουργίας (Kertesz et al., Kertesz et al., Neary et al., Lund & Manchester, 1994). Αυτό γίνεται σαφές από τα διαγνωστικά 15

24 κριτήρια της νόσου (βλέπε παράρτημα). Οι αλλαγές που είναι συνήθως εμφανείς στα πρώιμα στάδια της ΜΑ είναι: 1. Πρώιμη έκπτωση στη διαπροσωπική και κοινωνική αλληλεπίδραση. Αναφέρεται σε παραβιάσεις διαπροσωπικών κανόνων συμπεριφοράς, που δεν είναι σύμφωνες με την προνοσηρή συμπεριφορά του ασθενούς. Αυτό περιλαμβάνει ακατάλληλους τρόπους συμπεριφοράς, απώλεια κοινωνικών δεξιοτήτων και ευπρέπειας, παραβίαση του διαπροσωπικού χώρου, όπως επίσης και ενεργή αντικοινωνική, λεκτική, σωματική και σεξουαλική συμπεριφορά (π.χ. εγκληματικές ενέργειες, σεξουαλική έκθεση, αδιακρισία και προσβλητική συμπεριφορά προς τους άλλους). Η λέξη «πρώιμη» για αυτό και άλλα χαρακτηριστικά δηλώνει ότι οι διαταραχές είναι εμφανείς στην αρχική εμφάνιση του ασθενούς. 2. Απάθεια και αδιαφορία. Χαρακτηριστική είναι η έλλειψη κινητοποίησης του ασθενούς να ξεκινήσει νέες δραστηριότητες και να ολοκληρώσει τις τρέχουσες. Η συμμετοχή του ασθενούς στις οικιακές ασχολίες μειώνεται σταδιακά και εξαλείφεται. 3. Πρώιμη συναισθηματική επιπέδωση. Αναφέρεται σε μια απώλεια της συναισθηματικής ζεστασιάς, της ικανότητας ενσυναίσθησης και συμπόνιας, καθώς και στην έλλειψη ανταπόκρισης του ασθενούς σε περιστάσεις χαράς ή λύπης. Ο ασθενής χάνει το ενδιαφέρον του να μιλήσει με άλλους ανθρώπους και γίνεται ολοένα και λιγότερο τρυφερός, και εκφραστικός ως προς τα συναισθήματά του. 4. Πρώιμη απώλεια ενόρασης. Γίνεται αντιληπτή κυρίως ως απώλεια της συνείδησης/επίγνωσης των νοητικών και συμπεριφορικών αλλαγών, όπως αποδεικνύεται από ειλικρινή άρνηση των συμπτωμάτων και αδιαφορία για τις κοινωνικές, εργασιακές και οικονομικές συνέπειες της νοητικής τους έκπτωσης. 5. Έλλειψη αναστολών. Ο ασθενής φέρεται παρορμητικά, εκφράζεται λεκτικά και κάνει ενέργειες που δεν είναι κοινωνικά αποδεκτές και προσβάλλουν ή φέρνουν σε αμηχανία τους άλλους. 16

25 6. Νοητική δυσκαμψία και έλλειψη ευελιξίας στη σκέψη. Αναφέρεται στην εγωκεντρικότητα και στην απώλεια νοητικής προσαρμοστικότητας, όπως γίνεται εμφανής από αναφορές από ένα από τα ακόλουθα: α) Ο ασθενής επιμένει να κάνει πάντα αυτό που θέλει β) Ο ασθενής αδυνατεί να δει την οπτική ενός άλλου ατόμου γ) Ο ασθενής είναι προσκολλημένος στις καθημερινές του συνήθειες δ) Ο ασθενής αδυνατεί να προσαρμοστεί σε νέες περιστάσεις και να παραλλάσσει τον τρόπο που σκέφτεται σύμφωνα με τη λογική 7. Παθολογικές κινητικές συμπεριφορές. Χαρακτηριστικές είναι οι επίμονες και στερεοτυπικές συμπεριφορές χωρίς σκοπό, όπως ο βηματισμός μπρος-πίσω. Οι παθολογικές κινητικές συμπεριφορές περιλαμβάνουν απλές επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, όπως το τρίψιμο των χεριών και το χειροκρότημα, το μέτρημα δυνατά, το να σιγοτραγουδάει μια μελωδία, το να χαζογελάει και να χορεύει, το να ανοίγει και να κλείνει πόρτες και συρτάρια επανειλημμένα και το να χειρίζεται συνεχώς αντικείμενα χωρίς σκοπό. Ανάμεσα στις παθολογικές κινητικές συμπεριφορές διακρίνονται επίσης και σύνθετες συμπεριφορικές δραστηριότητες, όπως η περιπλάνηση, κατά την οποία οι ασθενείς ακολουθούν μια συγκεκριμένη διαδρομή, η συλλογή και απόκρυψη αντικειμένων, καθώς και τελετουργικά που περιλαμβάνουν τη χρήση της τουαλέτας και τη διαδικασία ντυσίματος (Kertesz et al., Νeary et al., Lund & Manchester Groups, 1994). 8. Διατροφικές διαταραχές. Σε αρκετούς ασθενείς είναι εμφανείς οι αλλαγές στο βάρος (αύξηση ή απώλεια), καθώς και οι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, αλλά και η προτίμηση συγκεκριμένων λιπαρών τροφών, όπως τα γλυκά (Neary et al., Lund & Manchester Groups, 1994). 9. Ευφορία και αίσθημα αγαλλίασης. Οι ασθενείς εκδηλώνουν ανάρμοστο νευρικό γέλιο και υπερβολικό αστεϊσμό, παιδαριώδη συμπεριφορά και αίσθηση χαράς που υπερβαίνει το αναμενόμενο σύμφωνα με το πλαίσιο (Kertesz et al., Neary et al., Lund & Manchester Groups, 1994). 17

26 10. Φτωχή κρίση. Σε ασθενείς με ΜΑ παρατηρείται συχνά έλλειψη κριτικής ικανότητας. Η φτωχή κρίση επιδεικνύεται με ανεύθυνη συμπεριφορά και λήψη αποφάσεων με σοβαρές δυσμενείς συνέπειες καθώς και με ψευδείς ισχυρισμούς για τις ικανότητες και την περιουσία τους. 11. Νευρικότητα και επιθετική συμπεριφορά. Ο ασθενής αντιστέκεται σε αυτούς που προσπαθούν να το βοηθήσουν, αρνείται να συνεργαστεί, γίνεται επίμονος και επιθετικός λεκτικά και σωματικά. 12. Διαταραχές ύπνου. Αναφέρεται στη δυσκολία που παρουσιάζει ο ασθενής να αποκοιμηθεί ή να παραμείνει κοιμισμένος. Ξυπνάει στο μέσο της νύχτας, σηκώνεται και ντύνεται, βηματίζει μέσα στο σπίτι ή βγαίνει έξω και περιπλανάται. 13. Αγχώδεις διαταραχές. Ο ασθενής είναι νευρικός ή ανήσυχος χωρίς λόγο, αποφεύγει καταστάσεις που προκαλούν ένταση, εμφανίζει ανησυχία και δύσπνοια χωρίς εμφανή λόγο. Σε μεγαλύτερες ηλικίες κάποιοι ασθενείς με ΜΑ επίσης εκδηλώνουν συμπεριφορές εξάρτησης (Kertesz et al., Neary et al., Lund & Manchester Groups, 1994). Οι ΜΑ ασθενείς παρουσιάζουν ένα πολύ ιδιαίτερο πρότυπο συμπεριφορικών διαταραχών, όχι μόνο εξαιτίας του είδους των συμπεριφορών που παρουσιάζουν, αλλά και εξαιτίας του συνδυασμού φαινομενικά αντίθετων συμπεριφορών που περιλαμβάνουν ταυτόχρονα «θετικά» και «αρνητικά» συμπτώματα. Η απάθεια, η έλλειψη πρωτοβουλίας και η αδιαφορία, όσο και να φαίνεται παράδοξο, σχετίζονται συχνά με την υπερβολική εκδήλωση συγκεκριμένων άλλων συμπεριφορών που προκύπτουν πιθανώς από έλλειψη αναστολών στους μετωπιαίους ασθενείς. Ο παράδοξος αυτός συνδυασμός του ασθενή με απάθεια, συναισθηματική επιπέδωση και απόσυρση που ταυτόχρονα παρουσιάζει έλλειψη αναστολών, παιδαριώδη συμπεριφορά, υπερβολικό αστεϊσμό, καταναγκαστικές, επίμονες και παρορμητικές συμπεριφορές είναι χαρακτηριστική εικόνα της ΜΑ (Kertesz et al., 2000). Οι συμπεριφορικές διαταραχές που προκύπτουν από τη δυσλειτουργία των μετωπιαίων λοβών αποτελούν τα κύρια διαγνωστικά χαρακτηριστικά όχι μόνο της 18

27 ΜΑ, αλλά και διαφόρων άλλων νευρολογικών και ψυχιατρικών νόσων. Οι ερευνητές έχουν τονίσει τη σπουδαιότητα της χρήσης κλιμάκων αξιολόγησης προκειμένου να καταγραφούν και να αξιολογηθούν συστηματικά οι συμπεριφορές αυτές (Kertesz et al., Malloy & Grace, 2004). Τα τελευταία έτη έχει παρατηρηθεί μια αύξηση στη δημιουργία και χρήση κλιμάκων αξιολόγησης συμπεριφορικών αλλαγών (Malloy & Grace, 2005). Μεταξύ αυτών διακρίνονται η Νευροψυχιατρική Κλίμακα (Neuropsychiatric Inventory), η Κλίμακα Μετωπιαίων Συστημάτων Συμπεριφοράς (Frontal Systems Behavior Scale), η Κλίμακα Προσωπικότητας Μετωπιαίου Τύπου (Frontal Lobe Personality Scale), η Κλίμακα Αξιολόγησης Μετωπιαίων Συμπεριφορικών Διαταραχών (Frontal Behavioral Inventory) και η Κλίμακα Αξιολόγησης της Απάθειας (Apathy Evaluation Scale) (Stout et al., Malloy & Grace, 2004). Ειδικότερα, η χρήση της Κλίμακας Αξιολόγησης Μετωπιαίων Συμπεριφορικών Διαταραχών (Kertesz et al., Kertesz et al., Kertesz et al., Kertesz et al., 2003) συμβάλλει στη διαφοροδιάγνωση της ΜΑ από τις υπόλοιπες μορφές άνοιας, αλλά και στην καταγραφή και ποσοτικοποίηση των συμπεριφορικών αλλαγών στη νόσο αυτή. Η χρήση της συγκεκριμένης κλίμακας φαίνεται να υιοθετείται από τους περισσότερους ερευνητές στο χώρο ως η πλέον κατάλληλη, καθώς περιλαμβάνει όλες τις συμπεριφορικές αλλαγές που εμφανίζονται από τα πρώτα στάδια εμφάνισης της νόσου και είναι κρίσιμες για τη διάγνωσή της (Malloy & Grace, Kertesz et al., 1997). Τα τελευταία χρόνια ορισμένοι ερευνητές έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το σύνθετο πρότυπο των συμπεριφορικών διαταραχών στη ΜΑ με γνωστικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στην αντίληψη συναισθημάτων και τη Θεωρία του Νου (Gregory et al., Fernandez-Duque & Black, Kipps & Hodges, 2006). Υποστηρίζεται ότι η κοινωνικά ανάρμοστη συμπεριφορά και οι αλλαγές στην προσωπικότητα που παρουσιάζουν οι μετωπιαίοι ασθενείς υποδεικνύουν την πιθανότητα ύπαρξης μιας συγκεκριμένης εξασθένησης στην αντίληψη των συναισθημάτων (Gregory et al., Fernandez-Duque & Black, 2005). 19

28 Επιπλέον, περιγραφές φροντιστών υποδηλώνουν ότι οι ασθενείς με ΜΑ δεν κάνουν σωστή χρήση της κοινωνικής ανατροφοδότησης που λαμβάνει κανείς μέσα από τις εκφράσεις θυμού, λύπης, φόβου, αηδίας κ.ά. Συνεπώς, μια λεπτομερής αξιολόγηση της αντίληψης συναισθημάτων και της Θεωρίας του Νου σε ασθενείς με ΜΑ μπορεί να συνεισφέρει στην κατανόηση της δημιουργίας των συμπεριφορικών διαταραχών και των αλλαγών στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις σε αυτούς τους ασθενείς (Gregory et al., 2002). Το πρότυπο των συμπεριφορικών διαταραχών που παρουσιάζουν οι ασθενείς με ΜΑ, ωστόσο, είναι σύνθετο και είναι μάλλον απίθανο όλες αυτές οι συμπεριφορικές διαταραχές να προέρχονται από την εξασθένηση στην αντίληψη συναισθημάτων και στη Θεωρία του Νου. Θα ήταν πιο αναμενόμενο κάποιες επιμέρους συμπεριφορικές διαταραχές όπως η απάθεια, η αδιαφορία, η συναισθηματική επιπέδωση, η φτωχή κρίση, η ανάρμοστη συμπεριφορά και ο υπερβολικός αστεϊσμός να σχετίζονται με ελλείμματα στη Θεωρία του Νου και την αντίληψη συναισθημάτων (Kipps & Hodges, 2006). Επιπλέον, θα ήταν αναμενόμενο η εκδήλωση εμμονών, η έλλειψη ευελιξίας, η έλλειψη οργάνωσης (αδυναμία οργάνωσης μιας σύνθετης δραστηριότητας), η έλλειψη προσοχής και η παρορμητικότητα να αντικατοπτρίζουν ελλείμματα στις εκτελεστικές λειτουργίες. Συμπερασματικά, οι συμπεριφορικές και συναισθηματικές διαταραχές αποτελούν τα βασικά συμπτώματα εκδήλωσης της ΜΑ. Ενώ τα τελευταία έτη έχει αρχίσει να εκδηλώνεται ενδιαφέρον για τη μελέτη της κοινωνικής νόησης ως πιθανού μηχανισμού που συμβάλλει στην εκδήλωση των συμπεριφορικών διαταραχών στη νόσο αυτή, μέχρι σήμερα δεν έχει διερευνηθεί η κοινωνική νόηση συστηματικά. Επιπλέον, δεν έχει διερευνηθεί η σχέση των επιμέρους πρώιμων συμπεριφορικών διαταραχών με τα ελλείμματα στην κοινωνική νόηση, δηλαδή δεν έχει εξεταστεί αν συγκεκριμένοι παράγοντες της κοινωνικής νόησης, όπως η αντίληψη των συναισθημάτων, συνεισφέρουν στην εκδήλωση συγκεκριμένων διαταραχών, όπως η αδιαφορία και η απάθεια. Τέλος, δεν έχει αποσαφηνιστεί ο 20

29 ρόλος των εκτελεστικών δυσλειτουργιών στην εκδήλωση συμπεριφορικών διαταραχών στους συγκεκριμένους ασθενείς. Κοινωνική Νόηση Ορισμός της κοινωνικής νόησης Ο όρος κοινωνική νόηση είναι ένας αρκετά ευρύς όρος ο οποίος δεν έχει καθοριστεί επαρκώς και με σαφήνεια ακόμα. Σύμφωνα με τους ορισμούς που της αποδίδονται, η κοινωνική νόηση αναγνωρίζεται ως ένας παράγοντας που συνεισφέρει σημαντικά στη κοινωνική λειτουργικότητα των ασθενών. Ειδικότερα, ο Brothers (1990, σελ. 28) ορίζει την κοινωνική νόηση ως «τις νοητικές λειτουργίες που υπόκεινται και υποστηρίζουν τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και περιλαμβάνουν την ανθρώπινη ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς τις προθέσεις και διαθέσεις των άλλων». Παρομοίως, ο Adolphs (2001, σελ. 231) προσδιορίζει την κοινωνική νόηση ως «την ικανότητα να κατασκευάζει κανείς αναπαραστάσεις των συσχετίσεων μεταξύ του εαυτού και των άλλων και να χρησιμοποιεί αυτές τις αναπαραστάσεις με ευελιξία, προκειμένου να διαμορφώσει την κοινωνική συμπεριφορά». Τον ίδιο ορισμό φαίνεται να υιοθετούν και ο Green και οι συνεργάτες του (2005, σελ. 882) ορίζοντας την κοινωνική νόηση ως «τις νοητικές λειτουργίες που υπόκεινται στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και περιλαμβάνουν διαδικασίες που εμπλέκονται στην αντίληψη, ερμηνεία και παραγωγή αντιδράσεων με βάση τις προθέσεις, πεποιθήσεις και συμπεριφορές των άλλων». Συνεπώς, από τη θεωρία συνεπάγεται μια στενή σχέση ανάμεσα στην κοινωνική νόηση και τη λειτουργικότητα, καθώς η ικανότητα να επεξεργάζεται κανείς σωστά κοινωνικά ερεθίσματα είναι απαραίτητη για τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις (Couture et al., 2006). Τα γνωστικά ελλείμματα στην κοινωνική νόηση, φαίνεται να είναι σημαντικοί παράγοντες που συνεισφέρουν στη δημιουργία δυσλειτουργικών συμπεριφορών (Green et al., Lough et al., 2001). Έχει προταθεί ότι η κοινωνική νόηση καθιστά τα άτομα ικανά να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά στο κοινωνικό τους περιβάλλον και ότι 21

30 συγκεκριμένα ελλείμματα στην κοινωνική νόηση θα οδηγήσουν σε λανθασμένες κοινωνικές ερμηνείες, απρόσμενες/μη λογικές αντιδράσεις στους άλλους και τελικά σε κοινωνική απόσυρση (Green at al., 2005). Δομή της κοινωνικής νόησης και νευροανατομική βάση Οι περισσότεροι επιστήμονες φαίνεται να συμφωνούν ότι ο όρος κοινωνική νόηση αποτελείται από επιμέρους ικανότητες και περιλαμβάνει την αντίληψη συναισθημάτων, τη Θεωρία του Νου, την αντίληψη κοινωνικών σημάτων και έναν γενικότερο τύπο αιτιολογικών αποδόσεων που υιοθετεί κανείς (Green at al., 2005). Τα τελευταία μάλιστα χρόνια έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η αντίληψη των συναισθημάτων πιθανώς συνδέεται με τη Θεωρία του Νου, καθώς κάποιοι ερευνητές αναφέρονται στην αντίληψη των συναισθημάτων ως μια παρόμοια με τη Θεωρία του Νου λειτουργία που πιο συγκεκριμένα αφορά στην ικανότητα να κατανοεί κανείς τα συναισθήματα των άλλων και να αντιλαμβάνεται τις συναισθηματικές τους ανησυχίες (Kipps & Hodges, 2006). Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι τουλάχιστον ορισμένες πτυχές της ικανότητας αντίληψης συναισθημάτων διαφοροποιούνται από τη Θεωρία του Νου (Lough et al., 2006). Τέλος, έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι θα μπορούσε η ικανότητα της Θεωρία του Νου να αποτελείται από δύο παράγοντες: ένα συναισθηματικό και ένα γνωστικό. Ωστόσο, αυτό αποτελεί ακόμα μόνο μια υπόθεση προς διερεύνηση (Kipps & Hodges, 2006). Πάντως δεν είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι η αντίληψη των συναισθημάτων και η Θεωρία του Νου αποτελούν παράγοντες μιας ευρύτερης διαδικασίας που επιτρέπει τη διεξαγωγή κοινωνικών συμπερασμών. Αρκεί να λάβει κανείς υπόψιν του ότι συγκεκριμένες δηλώσεις, π.χ. ειρωνικές, τείνουν να συνοδεύονται από συγκεκριμένα συναισθήματα όπως αγανάκτηση, δυσαρέσκεια, περιφρόνηση και αποστροφή, χλευασμό, περίγελο και έχουν σκοπό να προκαλέσουν κάποια αντίδραση στο άτομο που είναι αποδέκτης των δηλώσεων αυτών (McDonald & Flanagan, 2004). 22

31 Το νευρωνικό δίκτυο που εμπλέκεται στην κοινωνική νόηση είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο σε βλάβη στη ΜΑ, ακόμα και νωρίς στα πρώιμα στάδια της νόσου. Επιπλέον, ολοένα περισσότερες ενδείξεις επισημαίνουν ότι δομές που εμπλέκονται στην εμπειρία του συναισθήματος είναι απαραίτητες και για την αντίληψη των συναισθημάτων που επιδεικνύουν οι άλλοι (Adolphs, 2002). Εξειδικευμένοι νευρώνες, οι καθρεπτικοί νευρώνες (mirror neurons) και νευρωνικά δίκτυα έχουν συνδεθεί με την ικανότητα ενσυναίσθησης, καθώς συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου (κυρίως η πρόσθια περιοχή της νήσου και περιοχές του μετωπιαίου φλοιού) ενεργοποιούνται όταν ένας άνθρωπος βιώνει ένα συγκεκριμένο συναίσθημα (π.χ. αηδία ή χαρά), αλλά και όταν παρατηρεί έναν άλλο άνθρωπο να βιώνει συγκεκριμένα συναισθήματα (Wicker et al., 2003). Οι καθρεπτικοί νευρώνες έχουν συνδεθεί, ωστόσο, και με την ικανότητα της Θεωρίας του Νου (Gallese & Goldman, 1998). Σύμφωνα με τη θεωρία της «προσομοίωσης», η ικανότητα της Θεωρίας του Νου υφίσταται στους ανθρώπους, αλλά και σε κάποια πρωτεύοντα θηλαστικά, επειδή συγκεκριμένα εξειδικευμένα νευρωνικά δίκτυα μας επιτρέπουν υποσυνείδητα να «μπούμε στη θέση» αυτού που παρατηρούμε και να φανταστούμε ποιες θα ήταν οι επιθυμίες και οι πεποιθήσεις μας, αν βρισκόμασταν στη θέση του (Gallese & Goldman, 1998). Οι καθρεπτικοί νευρώνες είναι ο μηχανισμός που μας επιτρέπει να «προσομοιώσουμε» τους άλλους, προκειμένου να τους κατανοήσουμε. Η ανακάλυψη των καθρεπτικών νευρώνων και η σύνδεση τους με την κοινωνική νόηση θεωρείται από αρκετούς επιστήμονες η σπουδαιότερη ανακάλυψη της τελευταίας δεκαετίας στο χώρο των νευροεπιστημών (Gallese & Goldman, Ramachandran, 2006). Μελέτη της κοινωνικής νόησης στις νευροεπιστήμες Παρόλο που οι περισσότερες γνωστικές λειτουργίες έχουν μελετηθεί ευρέως και με αξιόπιστα και σταθμισμένα εργαλεία, η κοινωνική νόηση έχει αποδειχθεί ότι απέχει πολύ από αυτή την πραγματικότητα (Saltzman-Benaiah & Lalonde, 2007). Ουσιαστική αμφισβήτηση και σύγχυση ακόμα εκδηλώνεται στους ερευνητές 23

32 σχετικά με την έννοια της κοινωνικής νόησης, και κυρίως σχετικά με το ποια εργαλεία αποτελούν αξιόπιστα και έγκυρα εργαλεία μέτρησής της (Lough et al., Couture et al., 2006). Μια πιθανή εξήγηση αποτελεί το γεγονός ότι με εξαίρεση τη Θεωρία του Νου και την αντίληψη των συναισθημάτων, που είναι ευρέως αποδεκτοί ως παράγοντες της κοινωνικής νόησης, υπάρχει εξαιρετική ασυνέπεια στη χρήση του όρου (Couture et al., 2006). Ο αριθμός των ικανοτήτων που περιλαμβάνονται κάτω από τον όρο κοινωνική νόηση είναι «μεγάλος και ανεξάντλητος» (Saltzman-Benaiah & Lalonde, 2007, σελ. 295.) Συνεπώς, σε ένα πρώτο επίπεδο θεωρείται κρίσιμης σημασίας η διασαφήνιση των γνωστικών μηχανισμών που συνιστούν την κοινωνική νόηση και συνεισφέρουν στην εκδήλωση ομαλής κοινωνικής συμπεριφοράς, προκειμένου στη συνέχεια να είναι εφικτή η δημιουργία εργαλείων για την εκτίμηση αυτών των ικανοτήτων και ακόμα περισσότερο για την αποκατάσταση τους σε περιπτώσεις ασθενών. Η έλλειψη κατάλληλων εργαλείων για τη μέτρηση της κοινωνικής συμπεριφοράς περιορίζει σημαντικά την εργασία του κλινικού νευροψυχολόγου που καταφεύγει συχνά σε αναφορές τρίτων για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ασθενής (Saltzman- Benaiah & Lalonde, 2007). Η έλλειψη εργαλείων αξιολόγησης της κοινωνικής νόησης είναι πραγματικά αξιοσημείωτη στο χώρο των νευροεκφυλιστικών διαταραχών (Miller et al., 2003). Ιδιαίτερα στη περίπτωση της ΜΑ οι δοκιμασίες αξιολόγησης της κοινωνικής νόησης θα μπορούσαν, εκτός των άλλων, να συμβάλλουν και στη διάγνωση της νόσου (Miller et al., 2003). Μέχρι και σήμερα οι κλινικοί βασίζονται κατά πολύ μεγάλο μέρος στο ιστορικό και στις αναφορές των φροντιστών και των συγγενών, προκειμένου να αξιολογήσουν τις αλλαγές στην προσωπικότητα και στην κοινωνική λειτουργικότητα του ασθενούς (Kertesz, Graham & Hodges, 2005). Αν και υπάρχουν διάφορα εργαλεία για την καταγραφή και την ποσοτικοποίηση των αλλαγών αυτών, αυτές οι πληροφορίες μπορεί να μην είναι πάντα αξιόπιστες ή και ακόμα να υπάρχουν εξαρχής (Kertesz et al., 2000). Ακόμα και όταν υπάρχουν περιγραφές της συμπεριφοράς των ασθενών, η ακρίβεια και η 24

33 αξιοπιστία των απαντήσεων και αναφορών εξαρτώνται από τον εκάστοτε φροντιστή. Ορισμένοι φροντιστές ενδέχεται να μη διαθέτουν ιδιαίτερα καλή αντιληπτική ικανότητα και να δίνουν ανακριβείς πληροφορίες για τις αλλαγές στη συμπεριφορά του ασθενούς. Άλλοι μπορεί να είναι ίσως υπερπροστατευτικοί, ή να θέλουν να αποκρύψουν κάποια συμπεριφορά του ασθενούς που τους προκαλεί αμηχανία. Τέλος, κάποιοι ίσως δε θέλουν να αποδεχθούν τις αλλαγές που επέρχονται με τη νόσο και συνεπώς να αρνούνται ή να υποτιμούν τα συμπτώματα που παρουσιάζουν οι ασθενείς (Miller et al., 2003). Δεδομένης της σημασίας της κοινωνικής νόησης για την κοινωνική λειτουργικότητα, κρίνεται αναγκαία η δημιουργία εργαλείων που είναι ευαίσθητα σε ελλείμματα στην κοινωνική νόηση. Επιπλέον, η ακρίβεια της πρόβλεψης της κοινωνικής λειτουργικότητας των ασθενών αυξάνει, όσο μεγαλύτερη είναι η ομοιότητα των απαιτήσεων των δοκιμασιών με αυτές της καθημερινότητας (Saltzman-Benaiah & Lalonde, 2007). Συμπερασματικά, η αξιολόγηση της κοινωνικής νόησης θα μπορούσε να αποκαλύψει τον τρόπο που ο ασθενής αντιλαμβάνεται το κοινωνικό του περιβάλλον και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην καθημερινότητά του και να συνεισφέρει στη διάγνωση της ΜΑ, η οποία βασίζεται στην ύπαρξη συμπεριφορικών διαταραχών και δυσλειτουργιών στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις των ασθενών. Αντίληψη συναισθημάτων Oι ασθενείς με ΜΑ και αυτοί με κροταφική μορφή ΜΚΑ έχουν δυσκολία στην αναγνώριση των συναισθημάτων. Ειδικότερα, οι ασθενείς με ΜΑ δυσκολεύονται στην αναγνώριση της ουδέτερης συναισθηματικής κατάστασης και της χαράς (Rosen et al., 2004), όπως επίσης και στην αντίληψη του θυμού και της αηδίας (Lough et al., 2005). Τα ευρήματα αυτά δεν φαίνεται να αποδίδονται σε δυσκολίες στην οπτική αντίληψη, καθώς βασίζονται σε δείγμα ασθενών με ακέραια ικανότητα οπτικής διάκρισης προσώπων. Τέλος, έχει αναφερθεί εξασθένηση στην 25

Λιάπη Δέσποινα, Ψυχολόγος Dr Κουντή Φωτεινή, Νευροψυχολόγος Λυσίτσας Κωνσταντίνος, Νευρολόγος Alzheimer Hellas

Λιάπη Δέσποινα, Ψυχολόγος Dr Κουντή Φωτεινή, Νευροψυχολόγος Λυσίτσας Κωνσταντίνος, Νευρολόγος Alzheimer Hellas Λιάπη Δέσποινα, Ψυχολόγος Dr Κουντή Φωτεινή, Νευροψυχολόγος Λυσίτσας Κωνσταντίνος, Νευρολόγος Alzheimer Hellas Άντρας 53 ετών Εκπαίδευση: 12 χρόνια Αστυνομικός Εναισθησία Περιθάλπουσα σύζυγος Παιδιά: 2

Διαβάστε περισσότερα

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ. Ευανθία Σούμπαση. Απαρτιωμένη Διδασκαλία

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ. Ευανθία Σούμπαση. Απαρτιωμένη Διδασκαλία Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Ευανθία Σούμπαση Απαρτιωμένη Διδασκαλία ΠΕΔΙΟ ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ Η επιστήμη που ασχολείται με τον προσδιορισμό της λειτουργικής κατάστασης του εγκεφάλου

Διαβάστε περισσότερα

Χορεία Huntington : Νευροψυχολογική εκτίμηση

Χορεία Huntington : Νευροψυχολογική εκτίμηση Χορεία Huntington : Νευροψυχολογική εκτίμηση Λαζάρου Ιουλιέττα 1, Τσολάκη Μάγδα 2,3 1Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ 2 3η Πανεπιστημιακή νευρολογική Κλινική «Γ.Ν. Παπανικολάου, Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ» 3 Ελληνική Εταιρεία

Διαβάστε περισσότερα

ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ

ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ Δ Ε Σ Π Ο Ι Ν Α Χ Α ΡΑ Λ Α Μ Π ΟΥ Σ ΛΟ Γ Ο Π ΕΔΙΚΟ Σ Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ H Σ Υ Ν Ε Ρ Γ ΑΤ Η Σ Ν Ε Υ Ρ ΟΛΟ Γ Ι Κ Η Σ Κ Λ Ι Ν Ι Κ Η Σ Ν ΑΥ Τ Ι ΚΟΥ Ν Ο Σ Ο ΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

Αιτιοπαθογένεια της νόσου

Αιτιοπαθογένεια της νόσου Νόσος ALZHEΪMER Η νόσος Alzheϊmer είναι η συνηθέστερη & περισσότερο σημαντική εκφυλιστική πάθηση του εγκεφάλου. Μπορεί να εμφανισθεί σε οποιαδήποτε περίοδο της ενήλικης ζωής & κυρίως σε άτομα άνω των 50

Διαβάστε περισσότερα

Αγωγιάτου Χριστίνα, Ψυχολόγος, Α.Π.Θ. Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer

Αγωγιάτου Χριστίνα, Ψυχολόγος, Α.Π.Θ. Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer Αγωγιάτου Χριστίνα, Ψυχολόγος, Α.Π.Θ. Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer Νευροψυχολογία Η νευροψυχολογία είναι η επιστήμη που μελετά τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου και τη σχέση του με τη συμπεριφορά

Διαβάστε περισσότερα

διοτι ολος ο νομος εις εναν λογο συμπληρουται εις τον θελεις αγαπα τον πλησιον σου ως σεαυτον Γαλάτας, κεφ. Ε, εδ. 14

διοτι ολος ο νομος εις εναν λογο συμπληρουται εις τον θελεις αγαπα τον πλησιον σου ως σεαυτον Γαλάτας, κεφ. Ε, εδ. 14 διοτι ολος ο νομος εις εναν λογο συμπληρουται εις τον θελεις αγαπα τον πλησιον σου ως σεαυτον Γαλάτας, κεφ. Ε, εδ. 14 το όραμα φιλοδοξούμε σε ένα κόσμο που η ανθρωπότητα πλήγεται καθημερινά από ασθένειες,

Διαβάστε περισσότερα

«Η επιβάρυνση των περιθαλπόντων συνεπεία των νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων στα σύνδρομα της Μετωποκροταφικής Εκφύλισης»

«Η επιβάρυνση των περιθαλπόντων συνεπεία των νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων στα σύνδρομα της Μετωποκροταφικής Εκφύλισης» 10 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Νόσου Alzheimer & Συγγενών Διαταραχών (PICAD) 2 ο Μεσογειακό Συνέδριο Νευροεκφυλιστικών Νοσημάτων (MeCoND) «Η επιβάρυνση των περιθαλπόντων συνεπεία των νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων

Διαβάστε περισσότερα

Η πρόκληση ευχάριστων αναμνήσεων ως θεραπευτικό μέσο για την άνοια. Μελέτη ενός έτους

Η πρόκληση ευχάριστων αναμνήσεων ως θεραπευτικό μέσο για την άνοια. Μελέτη ενός έτους Η πρόκληση ευχάριστων αναμνήσεων ως θεραπευτικό μέσο για την άνοια. Μελέτη ενός έτους Διαμαντίδου Αλεξάνδρα3, Λαζάρου Ιουλιέττα1, Γιαλαουζίδης Μωυσής3, Κουντή Φωτεινή3, Τσολάκη Μάγδα2 1Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ

Διαβάστε περισσότερα

Dr ΚΟΥΝΤΗ-ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ Ψυχολόγος

Dr ΚΟΥΝΤΗ-ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ Ψυχολόγος Dr ΚΟΥΝΤΗ-ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ Ψυχολόγος Η προσωπικότητα του εξεταζόμενου Οι συναισθηματικές αντιδράσεις του Τα σχόλια του εξεταστή Τα σχόλια του οικογενειακού περιβάλλοντος Ατυχή στρεσσογόνα γεγονότα

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΙΣΜΟΣ Η Νόσος Alzheimerή γεροντική άνοια είναι µια χρόνια νευροεκφυλιστικήασθένεια του Κεντρικού Νευρικού Συστήµατος, που χαρακτηρίζεται στην ήπια µορφή της από σταδιακή απώλεια της µνήµης και περιορισµό

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογική εξήγηση των δυσκολιών στην ανθρώπινη επικοινωνία - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχολόγ

Βιολογική εξήγηση των δυσκολιών στην ανθρώπινη επικοινωνία - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχολόγ Οι άνθρωποι κάνουμε πολύ συχνά ένα μεγάλο και βασικό λάθος, νομίζουμε ότι αυτό που λέμε σε κάποιον άλλον, αυτός το εκλαμβάνει όπως εμείς το εννοούσαμε. Νομίζουμε δηλαδή ότι ο «δέκτης» του μηνύματος το

Διαβάστε περισσότερα

Διαταραχές συμπεριφοράς στην Άνοια

Διαταραχές συμπεριφοράς στην Άνοια Διαταραχές συμπεριφοράς στην Άνοια Κώστας Νικολάου ψυχίατρος Παρουσίαση βασισμένη στο: BPSD Educational Pack, International Psychogeriatric Association (IPA) 2002 Τα Συμπεριφορικά και Ψυχολογικά συμπτώματα

Διαβάστε περισσότερα

Άνοια στην Τρίτη ηλικία:

Άνοια στην Τρίτη ηλικία: Άνοια στην Τρίτη ηλικία: οι επιπτώσεις της νόσουστηνκαθημερινότητα της οικογένειας και οι τρόποι παρέμβασης για μια λειτουργική επικοινωνία Γκαρίπη Χριστιάνα / Κλινική ψυχολόγος Τι είναι άνοια; Μία ετερογενής

Διαβάστε περισσότερα

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας:

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Συστηματική περιγραφή και κατανόηση των ψυχολογικών φαινομένων. Η ψυχολογική έρευνα χρησιμοποιεί μεθόδους συστηματικής διερεύνησης για τη συλλογή, την ανάλυση και την ερμηνεία

Διαβάστε περισσότερα

Αριθμητική και Ανάγνωση: Η έκπληξη στη Νοητική Αποκατάσταση

Αριθμητική και Ανάγνωση: Η έκπληξη στη Νοητική Αποκατάσταση Αριθμητική και Ανάγνωση: Η έκπληξη στη Νοητική Αποκατάσταση Dr Κουντή-Ζαφειροπούλου Φωτεινή, Νευροψυχολόγος Λιάπη Δέσποινα, Ψυχολόγος Μπακογλίδου Ευαγγελία, Φυσιοθεραπεύτρια Alzheimer Hellas Εταιρεία Alzheimer

Διαβάστε περισσότερα

Αλκοόλ, Εθεβεία & Εγκέθαλορ. Γιώργος Παναγής Πανεπιστήμιο Κρήτης Τμήμα Ψυχολογίας Εργαστήριο Νευροεπιστημών & Συμπεριφοράς

Αλκοόλ, Εθεβεία & Εγκέθαλορ. Γιώργος Παναγής Πανεπιστήμιο Κρήτης Τμήμα Ψυχολογίας Εργαστήριο Νευροεπιστημών & Συμπεριφοράς Αλκοόλ, Εθεβεία & Εγκέθαλορ Γιώργος Παναγής Πανεπιστήμιο Κρήτης Τμήμα Ψυχολογίας Εργαστήριο Νευροεπιστημών & Συμπεριφοράς Κατανάλωση οινοπνευματωδών στους Έλληνες μαθητές (2011) Στην Ελλάδα, τα αγόρια

Διαβάστε περισσότερα

Διδάσκων : Αργύρης Καραπέτσας Καθηγητής Νευροψυχολογίας Νευρογλωσσολογίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Διδάσκων : Αργύρης Καραπέτσας Καθηγητής Νευροψυχολογίας Νευρογλωσσολογίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Διδάσκων : Αργύρης Καραπέτσας Καθηγητής Νευροψυχολογίας Νευρογλωσσολογίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 1 Δυσαριθμησία Αξιολόγηση Διάγνωση 2 Όροι και Ορισμοί των Μαθηματικών Διαταραχών Έχουν χρησιμοποιηθεί όροι

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΟΙΑ. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΠΝΟΗΣ ΣΤΟΝ ΥΠΝΟ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΤΗΣ

ΑΝΟΙΑ. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΠΝΟΗΣ ΣΤΟΝ ΥΠΝΟ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΟΙΑ. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΠΝΟΗΣ ΣΤΟΝ ΥΠΝΟ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΤΗΣ Δ.Α. ΚΑΖΗΣ ΕΠΙΚ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΑΣ 3Η ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΑΠΘ ΝΟΣ «Γ.ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ» Άνοια Ύπνος Αποφρακτική άπνοια Ορισμοί

Διαβάστε περισσότερα

Η Επιθετικότητα στα Παιδιά που Έχουν Βιώσει Τραύμα. Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου

Η Επιθετικότητα στα Παιδιά που Έχουν Βιώσει Τραύμα. Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου Η Επιθετικότητα στα Παιδιά που Έχουν Βιώσει Τραύμα Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου Η συχνή επιθετική συμπεριφορά ενός παιδιού εναντίον ενηλίκων και συνομηλίκων, μπορεί

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΙΙ ΓΑΤΣΙΑ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΙΙ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

ΜΙΙΙ ΓΑΤΣΙΑ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΙΙ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜIV ΜΗΛΙΩΝΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΙΙΙ ΓΑΤΣΙΑ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΙΙ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Παγκόσμια Ημέρα Alzheimer Η Παγκόσμια Ημέρα Αlzheimer γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 21 Σεπτεμβρίου. Σκοπόs: ευαισθητοποίηση της

Διαβάστε περισσότερα

Υποκειμενική Νοητική Διαταραχή: Νεώτερα Δεδομένα και Μελλοντικός Σχεδιασμός Έρευνας

Υποκειμενική Νοητική Διαταραχή: Νεώτερα Δεδομένα και Μελλοντικός Σχεδιασμός Έρευνας Υποκειμενική Νοητική Διαταραχή: Νεώτερα Δεδομένα και Μελλοντικός Σχεδιασμός Έρευνας Λαζάρου Ιουλιέττα, Tσολάκη Μάγδα, Κομπατσιάρης Ιωάννης Ψυχολόγος- Ερευνήτρια 1. EKETA- ΙΠΤΗΛ 2. Γ ΝΡΛ Γ.Ν. «Γ. Παπανικολάου»,

Διαβάστε περισσότερα

Η νόσος Alzheimer είναι μια εκφυλιστική νόσος που αργά και προοδευτικά καταστρέφει τα εγκεφαλικά κύτταρα. Δεν είναι λοιμώδη και μεταδοτική, αλλά

Η νόσος Alzheimer είναι μια εκφυλιστική νόσος που αργά και προοδευτικά καταστρέφει τα εγκεφαλικά κύτταρα. Δεν είναι λοιμώδη και μεταδοτική, αλλά Η νόσος Alzheimer είναι μια εκφυλιστική νόσος που αργά και προοδευτικά καταστρέφει τα εγκεφαλικά κύτταρα. Δεν είναι λοιμώδη και μεταδοτική, αλλά είναι η πιο κοινή αιτία άνοιας μια κατάσταση που επηρεάζει

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΘΡΕΠΤΙΚΟΙ- (ΚΑΤΟΠΤΡΙΚΟΙ) ΝΕΥΡΩΝΕΣ MIRROR NEURONES. Ενσυναίσθηση

ΚΑΘΡΕΠΤΙΚΟΙ- (ΚΑΤΟΠΤΡΙΚΟΙ) ΝΕΥΡΩΝΕΣ MIRROR NEURONES. Ενσυναίσθηση ΚΑΘΡΕΠΤΙΚΟΙ- (ΚΑΤΟΠΤΡΙΚΟΙ) ΝΕΥΡΩΝΕΣ MIRROR NEURONES Ενσυναίσθηση Ενσυναίσθηση (Empathy) Με τον όρο «ενσυναίσθηση» περιγράφουμε τη μη λεκτική ικανότητα των ανθρώπων (αλλά και των πιο εξελιγμένων ζώων) να

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΗΛΙΚΙA

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΗΛΙΚΙA ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΗΛΙΚΙA Γνωστικές λειτουργίες Γνωστική λειτουργία (cognition) είναι ο τρόπος με τον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο και δρα μέσα σε αυτόν. Είναι το

Διαβάστε περισσότερα

Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος

Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος Δρ. Αναστασία Κουμούλα Παιδοψυχίατρος Συντ. Διευθύντρια Τμ. Ψυχιατρικής Παιδιών & Εφήβων Διευθύντρια ψυχιατρικού Τομέα Σισμανόγλειο ΓΝΑ 4/10000 άτομα Α:Κ 3:1 70% IQ

Διαβάστε περισσότερα

- Έκπτωση στη χρήση εξoλεκτικών συμπεριφορών πχ βλεμματικής επαφής, εκφραστικότητας προσώπου.

- Έκπτωση στη χρήση εξoλεκτικών συμπεριφορών πχ βλεμματικής επαφής, εκφραστικότητας προσώπου. ΑΥΤΙΣΜΟΣ- ΔΙΑΧΥΤΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η Διάχυτη Διαταραχή της Ανάπτυξης σύμφωνα με το ICD-10 το σύστημα της Διεθνούς Ταξινόμησης των Νόσων είναι μια διαταραχή που περιλαμβάνει δυσκολίες στην ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο ΤΖΙΝΕΒΗ ΜΥΡΤΩ - ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΕΣ Τ.Ε. Β & Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η καρδιακή ανεπάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

Πιστοποιημένες εξ αποστάσεως εκπαιδεύσεις από την Βρετανική Ένωση Ψυχολόγων

Πιστοποιημένες εξ αποστάσεως εκπαιδεύσεις από την Βρετανική Ένωση Ψυχολόγων Πιστοποιημένες εξ αποστάσεως εκπαιδεύσεις από την Βρετανική Ένωση Ψυχολόγων Εισαγωγή στην Κλινική Νευροψυχολογία της Μείζωνος Κατάθλιψης & της Σχιζοφρένειας (ONLINE CLINICAL SEMINAR) Εισηγητής: Δρ. Αλεξάνδρα

Διαβάστε περισσότερα

Προ-άνοια. Αρχική άνοια

Προ-άνοια. Αρχική άνοια Αλτσχάιμερ Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι η πιο κοινή μορφή άνοιας. Είναι μια ασθένεια μη θεραπεύσιμη, εκφυλιστική και θανατηφόρα. Γενικά εντοπίζεται στους ανθρώπους πάνω από 65 ετών, αν και το λιγότερο συχνά,

Διαβάστε περισσότερα

ΉΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ. Αυδίκου Κωνσταντίνα Ψυχολόγος ΑΠΘ, MSc Ελεωνόρα Κυριαζοπούλου Νευρολόγος, MSc Ελληνική Εταιρία Νόσου Alzheimer

ΉΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ. Αυδίκου Κωνσταντίνα Ψυχολόγος ΑΠΘ, MSc Ελεωνόρα Κυριαζοπούλου Νευρολόγος, MSc Ελληνική Εταιρία Νόσου Alzheimer ΉΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Αυδίκου Κωνσταντίνα Ψυχολόγος ΑΠΘ, MSc Ελεωνόρα Κυριαζοπούλου Νευρολόγος, MSc Ελληνική Εταιρία Νόσου Alzheimer ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΑ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΑ Γιατί µιλάµε

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΑΠΑΡΤΙΩΤΙΚΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (Ι.Ρ.Τ.) ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΑΠΑΡΤΙΩΤΙΚΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (Ι.Ρ.Τ.) ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΑΠΑΡΤΙΩΤΙΚΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (Ι.Ρ.Τ.) ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ε. Σαββίδου¹, Ε. Σπηλιώτη ¹, Ε. Κάττουλας², Λ. Μαντωνάκης ², Ε. Ανυφαντή ², Ν. Σμυρνής ¹ ² 1. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό

Διαβάστε περισσότερα

"Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα"

Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα "Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα" Σύμφωνα με τον Αμερικάνικο Ιατρικό Σύλλογο και το Σύνδεσμο Νοσηλευτών η κατ οίκον

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 3. ΙΣΤΟΡΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Πρωτόγονη και αρχαία περίοδος. Ελληνική και Ρωμαϊκή περίοδος.. Μεσαίωνας..

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 3. ΙΣΤΟΡΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Πρωτόγονη και αρχαία περίοδος. Ελληνική και Ρωμαϊκή περίοδος.. Μεσαίωνας.. 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α 1. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ Φύση και έννοια της αναπηρίας Η συνειδητοποίηση της αναπηρίας.. Η στάση της οικογένειας απέναντι στο παιδί με αναπηρία Στάσεις της

Διαβάστε περισσότερα

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια 5 ο Συμπόσιο Νοσηλευτικής Ογκολογίας "Οι Ψυχολογικές Επιπτώσεις στον Ογκολογικό Ασθενή και ο Πολυδιάστατος Ρόλος της Συμβουλευτικής στην Αντιμετώπισής τους" Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική

Διαβάστε περισσότερα

Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής στην Εφηβεία

Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής στην Εφηβεία Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής στην Εφηβεία Β. Α. Παπαγεωργίου MD, Med, Δρ. Α.Π.Θ. Παιδοψυχίατρος - TEACCH Consultant τ. Επίκουρος Καθηγήτρια Παιδοψυχιατρικής Οι Δ.Π.Τ. Δεν είναι απλώς αποκλίνουσες διατροφικές

Διαβάστε περισσότερα

Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο.

Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο. Πώς ένα χάρισμα μπορεί να προκαλέσει δυσλειτουργία Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο. Αυτό

Διαβάστε περισσότερα

Διαταραχές συμπεριφοράς ανοϊκών

Διαταραχές συμπεριφοράς ανοϊκών Επιστημονικό Συμπόσιο ALCOVE Αθήνα 12 & 13 Οκτωβρίου 2012 Διαταραχές συμπεριφοράς ανοϊκών ασθενών που φροντίζονται στο σπίτι Ελένη Μαργιώτη Κλινική Νευροψυχολόγος Συντονίστρια Κέντρου Ημέρας Αμαρουσίου

Διαβάστε περισσότερα

Ανάγνωση. Ικανότητα γρήγορης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων. Γνώση γραμμάτων και αντιστοιχίας γραμμάτων φθόγγων. Κατανόηση κειμένου

Ανάγνωση. Ικανότητα γρήγορης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων. Γνώση γραμμάτων και αντιστοιχίας γραμμάτων φθόγγων. Κατανόηση κειμένου Ανάγνωση Ικανότητα γρήγορης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων Γνώση γραμμάτων και αντιστοιχίας γραμμάτων φθόγγων Γνώση σημασίας λέξεων (λεξιλόγιο πρόσληψης) Κατανόηση κειμένου Οικειότητα με γραπτέςλέξειςκαι

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ Τερψιχόρη Γκιόκα Μέλος ΠΟΔ Αττικής Η «Συμβουλευτική Ψυχολογία» είναι ο εφαρμοσμένος κλάδος της Ψυχολογίας, ο οποίος διευκολύνει την δια βίου προσωπική

Διαβάστε περισσότερα

Συγγραφή και κριτική ανάλυση επιδημιολογικής εργασίας

Συγγραφή και κριτική ανάλυση επιδημιολογικής εργασίας Εργαστήριο Υγιεινής Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών Συγγραφή και κριτική ανάλυση επιδημιολογικής εργασίας Δ. Παρασκευής Εργαστήριο Υγιεινής Επιδημιολογίας και

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ (Α & Β ΚΥΚΛΟΣ) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ

ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ (Α & Β ΚΥΚΛΟΣ) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ (Α & Β ΚΥΚΛΟΣ) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ Γ. ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ (Α & Β ΚΥΚΛΟΣ) Ημ/νίες Διεξαγωγής: 16-17/11, 30/11, 01/12, 07 08/12, 2013, 11-12/01, 25-26/01, 01-02/02, 15-16/02,

Διαβάστε περισσότερα

«Δυσκολίες μάθησης και αυτορρύθμισης Α! κοίτα ένας σκίουρος»

«Δυσκολίες μάθησης και αυτορρύθμισης Α! κοίτα ένας σκίουρος» «Δυσκολίες μάθησης και αυτορρύθμισης Α! κοίτα ένας σκίουρος» Μπότσας Γεώργιος Σχολικός Σύμβουλος Αυτορρύθμιση και Εκτελεστικές λειτουργίες (σχέση) Εμπλέκουν στοχοκατευθυνόμενες και προσανατολισμένες στο

Διαβάστε περισσότερα

Επίδραση του θεραπευτικού προγράμματος <<Ασκήσεις λόγου>> σε ηλικιωμένους με Ήπια Νοητική Διαταραχή

Επίδραση του θεραπευτικού προγράμματος <<Ασκήσεις λόγου>> σε ηλικιωμένους με Ήπια Νοητική Διαταραχή lysitsas.kon@gmail.com 9th Panhellenic Conference on Alzheimer's Disease and 1st Mediterranean on Neurodegenerative Diseases Επίδραση του θεραπευτικού προγράμματος σε ηλικιωμένους με

Διαβάστε περισσότερα

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Θετική Ψυχολογία Καρακασίδου Ειρήνη, MSc Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Εισαγωγή Θετική-Αρνητική Ψυχολογία Στόχοι της Ψυχολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Α)Η ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΙΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΤΡΟΦΗΣ

Α)Η ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΙΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΤΡΟΦΗΣ ΤΙΤΛΟΣ: ΝΕΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΦΗΣ (Δ.Π.Τ.) Προεδρείο: Φ.Γονιδάκης, Ι.Μιχόπουλος Κλάδος Δ.Π.Τ. της Ε.Ψ.Ε. Επιμέρους ομιλίες: Α) «Η ανθεκτικότητα στις Δ.Π.Τ.» Ομιλητής: Ε.Τσιγκαροπούλου

Διαβάστε περισσότερα

Αυτισμός Υψηλής Λειτουργικότητας (Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος με Υψηλή Λειτουργικότητα) Χαρακτηριστικά

Αυτισμός Υψηλής Λειτουργικότητας (Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος με Υψηλή Λειτουργικότητα) Χαρακτηριστικά Αυτισμός Υψηλής Λειτουργικότητας (Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος με Υψηλή Λειτουργικότητα) Χαρακτηριστικά Ιουλιέττα Καλλή-Λαούρη, M.D., Ph.D. Παιδοψυχίατρος, Ψυχοθεραπεύτρια Παιδιών & Εφήβων 1 ο Παγκύπριο

Διαβάστε περισσότερα

ΑΙΘΟΥΣΑ 4. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 2 Θετικές σχέσεις: θεωρία και πράξη

ΑΙΘΟΥΣΑ 4. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 2 Θετικές σχέσεις: θεωρία και πράξη TETARTH 15 ΜΑΪΟΥ 2013 14.00-15.00 ΠΡΟΣΕΛΕΥΣΗ ΣΥΝΕΔΡΩΝ-ΕΓΓΡΑΦΕΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ, ΝΕΑ ΧΗΛΗ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ ΑΙΘΟΥΣΑ 9 ΑΙΘΟΥΣΑ 10 ΑΙΘΟΥΣΑ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΝ 15.00-17.00 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 1 Σκέφτομαι & Πράττω

Διαβάστε περισσότερα

Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΣΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ

Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΣΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΣΤΟΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ Δέσποινα Σιδηροπούλου-Δημακάκου Καθηγήτρια Ψυχολογίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Αναφέρεται

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχωτικές διαταραχές και θεραπευτική αντιμετώπιση - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Σάββατο, 10 Ιούλιος :29

Ψυχωτικές διαταραχές και θεραπευτική αντιμετώπιση - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Σάββατο, 10 Ιούλιος :29 Γράφει: Νικόλαος Βακόνδιος, Ψυχολόγος Η λέξη «ψύχωση» είναι μία λέξη η οποία χρησιμοποιείται υπερβολικά συχνά από τον κόσμο με λάθος νόημα και περιεχόμενο. Στο κείμενο αυτό, γίνεται μία προσπάθεια να δοθεί

Διαβάστε περισσότερα

Η συμβολή των απεικονιστικών μεθόδων στη διάγνωση μαθησιακών και αναπτυξιακών διαταραχών. Φοιτήτρια: Νούσια Αναστασία

Η συμβολή των απεικονιστικών μεθόδων στη διάγνωση μαθησιακών και αναπτυξιακών διαταραχών. Φοιτήτρια: Νούσια Αναστασία Η συμβολή των απεικονιστικών μεθόδων στη διάγνωση μαθησιακών και αναπτυξιακών διαταραχών Φοιτήτρια: Νούσια Αναστασία Απεικονιστικές μέθοδοι Οι νευροαπεικονιστικές μέθοδοι εμπίπτουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

Διαβάστε περισσότερα

14 Δυσκολίες μάθησης για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες και αιτιολογίες για τις

14 Δυσκολίες μάθησης για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες και αιτιολογίες για τις ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι δυσκολίες μάθησης των παιδιών συνεχίζουν να απασχολούν όλους όσοι ασχολούνται με την ανάπτυξη των παιδιών και με την εκπαίδευση. Τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι, μέσα στην τάξη τους, βρίσκονται

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση Εκτελεστικών Λειτουργιών

Αξιολόγηση Εκτελεστικών Λειτουργιών Αξιολόγηση Εκτελεστικών Λειτουργιών Εισαγωγή: οκιμασίες Εκτελεστικών Λειτουργιών και η Συμβολή τους στην Επαγγελματική σας Επιλογή Η σημασία της αξιολόγησης των γνωστικών δεξιοτήτων Οι γνωστικές ικανότητες

Διαβάστε περισσότερα

Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ

Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ Πολύ συχνά, τα άτομα, παρατηρώντας τους άλλους, εντοπίζουν υπερβολές και ακρότητες στις συμπεριφορές τους. Παρατηρούν υπερβολές στους χώρους της εργασίας.

Διαβάστε περισσότερα

Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο

Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο Σύμφωνα με δύο σχετικά πρόσφατες έρευνες, οι μνήμες φόβου και τρόμου διαφέρουν σημαντικά από τις συνηθισμένες μνήμες. Οι διαφορές αυτές δεν συνίστανται μόνο στις εμφανείς

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγός γονέων Διαταραχή Ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα (ΔΕΠ/Υ)

Οδηγός γονέων Διαταραχή Ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα (ΔΕΠ/Υ) Οδηγός γονέων Διαταραχή Ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα (ΔΕΠ/Υ) ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΔΕΠΥ; Αποτελεί μια ομάδα διαταραχών όπου τα συμπτώματα εμφανίζονται πριν από την ηλικία των 12 ετών. Τα κυριότερα

Διαβάστε περισσότερα

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ Τρόποι θετικής προσαρμογής Ελένη Τσαχαγέα Κλινική Ψυχολόγος Επιστ. Συνεργάτης Νευρολογικό Τμήμα Γ.Ν.Α «Γιώργος Γεννηματάς» Σκοπός Ομιλίας Να παρουσιάσει το

Διαβάστε περισσότερα

Μεταγνωστικές διεργασίες και αυτο-ρύθμιση

Μεταγνωστικές διεργασίες και αυτο-ρύθμιση Πρόλογος Tα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια υπάρχουν δύο έννοιες που κυριαρχούν διεθνώς στο ψυχολογικό και εκπαιδευτικό λεξιλόγιο: το μεταγιγνώσκειν και η αυτο-ρυθμιζόμενη μάθηση. Παρά την ευρεία χρήση

Διαβάστε περισσότερα

Συναισθηματική Νοημοσύνη: Ορισμός, δομή, μοντέλα, μέσα αξιολόγησης

Συναισθηματική Νοημοσύνη: Ορισμός, δομή, μοντέλα, μέσα αξιολόγησης Συναισθηματική Νοημοσύνη: Ορισμός, δομή, μοντέλα, μέσα αξιολόγησης Νοημοσύνη; Ικανότητα διεκπεραίωσης γνωστικών λειτουργιών (μνήμη, προσοχή, αντίληψη, μάθηση, αφαιρετική σκέψη, ομιλία, κλπ.) Αξιολογείται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 3 Ορισμός της Ψυχολογίας Η επιστήμη που σκοπό έχει να περιγράψει και να εξηγήσει τη συμπεριφορά και τις νοητικές διεργασίες του ανθρώπου (κυρίως)

Διαβάστε περισσότερα

Διάλογοι Σελίδα.1

Διάλογοι Σελίδα.1 Διάλογοι 2012-2013 Σελίδα.1 Επιφυλλίδα - Οπισθόφυλλο Η ουσία της έννοιας Νοημοσύνη Ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα πράγματα τα ρυθμίζουν οι Αρχές και όχι οι επιθυμίες και οι στόχοι μας. Τα γεγονότα με σταθερότητα

Διαβάστε περισσότερα

Νευροψυχολογικές Κλίμακες

Νευροψυχολογικές Κλίμακες Νευροψυχολογικές Κλίμακες Πόπτση Ελένη, Ψυχολόγος ΑΠΘ 9 t h P a n h e l l e n i c C o n f e r e n c e o n A l z h e i m e r ' s D i s e a s e a n d 1 s t M e d i t e r r a n e a n o n N e u r o d e g e

Διαβάστε περισσότερα

Προσέγγιση των Μαθησιακών Δυσκολιών και Εφαρμογή του Τεστ Αθηνά

Προσέγγιση των Μαθησιακών Δυσκολιών και Εφαρμογή του Τεστ Αθηνά Παρουσίαση Πτυχιακής Εργασίας με θέμα: Προσέγγιση των Μαθησιακών Δυσκολιών και Εφαρμογή του Τεστ Αθηνά Ιωάννινα Νοέμβριος2012 Επόπτης καθηγητής: Χριστοδουλίδης Παύλος Εκπονήτριες: Αρμυριώτη Βασιλική (11071)

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ

ΟΔΗΓΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΟΔΗΓΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ 1 ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΟΔΗΓΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Το πρόγραμμα ειδίκευσης στη συστημική διάγνωση που προσφέρει το Λόγω Ψυχής Ινστιτούτο

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι φόβος και τι φοβια;

Τι είναι φόβος και τι φοβια; ΦΟΒΟΙ - ΦΟΒΙΕΣ Τι είναι φόβος και τι φοβια; Φόβος: η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που δημιουργείται απέναντι σε πραγματικό κίνδυνο, ή απειλή. Φοβία: ο επίμονος φόβος που παγιδεύει το άτομο περιορίζοντας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ ΠΡΩΤΟΠΑΘΗΣ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΑΦΑΣΙΑ Αυδίκου Κωνσταντίνα Ψυχολόγος Msc ΠΡΟΦΙΛ ΑΣΘΕΝΟΥΣ Φύλο: γυναίκα Ηλικία: 77 ετών Εκπαίδευση: 2 έτη Επάγγελμα: οικιακά 1 ο σύμπτωμα αλλαγής: μπερδεύει

Διαβάστε περισσότερα

4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών

4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών 4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών Στο προηγούμενο κεφάλαιο (4.1) παρουσιάστηκαν τα βασικά αποτελέσματα της έρευνάς μας σχετικά με την άποψη, στάση και αντίληψη των μαθητών γύρω από θέματα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ

ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ Νευροψυχολογική αξιολόγηση των νοητικά υστερούντων ατόμων στην Τρίτη Ηλικία - Αποτελέσματα παρούσας μελέτης Α. ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ Ε. ΛΥΚΟΥ, ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ Ι. ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ,

Διαβάστε περισσότερα

1. Σκοπός της έρευνας

1. Σκοπός της έρευνας Στατιστική ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων των εξετάσεων πιστοποίησης ελληνομάθειας 1. Σκοπός της έρευνας Ο σκοπός αυτής της έρευνας είναι κυριότατα πρακτικός. Η εξέταση των δεκτικών/αντιληπτικών

Διαβάστε περισσότερα

Σχολικό πλαίσιο Οικογένεια με αυτιστικό παιδί Δώρα Παπαγεωργίου Κλινική Ψυχολόγος

Σχολικό πλαίσιο Οικογένεια με αυτιστικό παιδί Δώρα Παπαγεωργίου Κλινική Ψυχολόγος Σχολικό πλαίσιο Οικογένεια με αυτιστικό παιδί Δώρα Παπαγεωργίου Κλινική Ψυχολόγος Η απώλεια του «ονειρεμένου παιδιού» Οι γονείς βιώνουν μιαν απώλεια. Βιώνουν την απώλεια του παιδιού που έκτισαν μέσα στο

Διαβάστε περισσότερα

H νόσος Αλτσχάιμερ. Για να τη θεραπεύσουμε, δεν υπάρχει φάρμακο. Μόνο πολλή αγάπη... Κοινωνική Οργάνωση

H νόσος Αλτσχάιμερ. Για να τη θεραπεύσουμε, δεν υπάρχει φάρμακο. Μόνο πολλή αγάπη... Κοινωνική Οργάνωση H νόσος Αλτσχάιμερ Για να τη θεραπεύσουμε, δεν υπάρχει φάρμακο. Μόνο πολλή αγάπη... Κοινωνική Οργάνωση Τι είναι η νόσος του Αλτσχάιμερ; Η νόσος του Αλτσχάιμερ είναι μια εκφυλιστική νόσος, η οποία αργά

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 12: Συναισθήματα Θεματική Ενότητα 12 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις διαστάσεις των συναισθημάτων, στο μηχανισμό λειτουργίας

Διαβάστε περισσότερα

ΤΣΑΠΑΤΣΑΡΗ ε.

ΤΣΑΠΑΤΣΑΡΗ ε. Ο σακχαρώδης διαβήτης μπορεί να εμφανιστεί στον καθένα ανεξάρτητα από την ηλικία, το χρώμα ή το φύλο. Είναι μια χρόνια νόσος που όταν δεν είναι σωστά ρυθμισμένη μπορεί να δημιουργήσει απειλητικές για τη

Διαβάστε περισσότερα

Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΓΕΩΡΓΙΛΑ ΕΛΕΝΗ Απαρτιωμένη Διδασκαλία ΕΙΣΑΓΩΓΗ Διάγνωση: είναι η πολύπλοκη διαδικασία αναγνώρισης και ταυτοποίησης μιας διαταραχής που γίνεται

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΝΟΣΟ ALZHEIMER

ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΝΟΣΟ ALZHEIMER ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΝΟΣΟ ALZHEIMER ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΩΤΣΟΥΛΑΣ ΙΟΡΔΑΝΗΣ ΡΟΥΣΙΔΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΤΟΖΙΟΣ ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΘΕΟΦΑΝΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Alois Alzheimer

Διαβάστε περισσότερα

«Η κανονική νοητική συνθήκη των ανθρώπων σε κατάσταση εγρήγορσης, που χαρακτηρίζεται από την εμπειρία των αντιλήψεων, σκέψεων, συναισθημάτων,

«Η κανονική νοητική συνθήκη των ανθρώπων σε κατάσταση εγρήγορσης, που χαρακτηρίζεται από την εμπειρία των αντιλήψεων, σκέψεων, συναισθημάτων, 9 Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Το πρόβλημα της συνείδησης Μια απόπειρα ορισμού της συνείδησης «Η κανονική νοητική συνθήκη των ανθρώπων σε κατάσταση εγρήγορσης, που χαρακτηρίζεται από την εμπειρία των

Διαβάστε περισσότερα

Τεύχος 6 ο - Άρθρο 2 α

Τεύχος 6 ο - Άρθρο 2 α Τεύχος 6 ο - Άρθρο 2 α ΚΑΘΟΔΗΓΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΓΗΡΑΝΣΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΝΟΣΟΥ ALZHEIMER ΓΙΑ ΝΑ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΘΟΥΝ ΤΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΟΣΟ ALZHEIMER Μετάφραση:

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί ότι η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στο ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Γκορέζης Παναγιώτης Επιστημονικός Συνεργάτης ΑΠΘ Μπέλλου Βικτώρια Επίκ. Καθηγήτρια ΠΘ 2 Αντίληψη Διαδικασία λήψης & ερμηνείας των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος Βοηθούν στην επεξεργασία

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί πως η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

Εργαστηριακη διάγνωση Νευροεκφυλιστικων νοσημάτων. Χρυσούλα Νικολάου

Εργαστηριακη διάγνωση Νευροεκφυλιστικων νοσημάτων. Χρυσούλα Νικολάου Εργαστηριακη διάγνωση Νευροεκφυλιστικων νοσημάτων Χρυσούλα Νικολάου Νευροεκφυλιστικά Νοσήματα Νοσολογικές οντότητες, συχνά κληρονομικής αρχής, με προσβολή συγκεκριμένων ανατομικών δομών του Ν.Σ, (επηρεάζουν

Διαβάστε περισσότερα

Σχιζοφρένεια. Τι Είναι η Σχιζοφρένεια; Από Τι Προκαλείται η Σχιζοφρένεια; Ποια Είναι Τα Συμπτώματα Της Σχιζοφρένειας;

Σχιζοφρένεια. Τι Είναι η Σχιζοφρένεια; Από Τι Προκαλείται η Σχιζοφρένεια; Ποια Είναι Τα Συμπτώματα Της Σχιζοφρένειας; Σχιζοφρένεια Τι Είναι η Σχιζοφρένεια; Η σχιζοφρένεια, μια πνευματική ασθένεια που προκαλεί διαταραχή στον τρόπο που σκέφτεται το άτομο, επηρεάζει περίπου το 1% του πληθυσμού. Συνήθως ξεκινά από τα τελευταία

Διαβάστε περισσότερα

Ιουλία Γ. Αλεξίου Λογοθεραπεύτρια

Ιουλία Γ. Αλεξίου Λογοθεραπεύτρια ΗΠΙΑ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ EFA 4 ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Ιουλία Γ. Αλεξίου Λογοθεραπεύτρια ioulalex27@yahoo.gr «ΤΩΡΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΞΕΧΝΑΩ ΠΟΛΥ» Είναι μια φράση

Διαβάστε περισσότερα

1. Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην εκπαιδευτική διαδικασία

1. Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην εκπαιδευτική διαδικασία 1. Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην εκπαιδευτική διαδικασία Ο διδακτικός σχεδιασμός (instructional design) εμφανίσθηκε στην εκπαιδευτική διαδικασία και στην κατάρτιση την περίοδο

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ EΠEAEK Αναμόρφωση του Προγράμματος Προπτυχιακών Σπουδών του ΤΕΦΑΑ - Αυτεπιστασία Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ειρήνη Δερμιτζάκη -Μάριος Γούδας Διάλεξη 9: To παιχνίδι ως αναπτυξιακή διαδικασία ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

710 -Μάθηση - Απόδοση. Κινητικής Συμπεριφοράς: Προετοιμασία

710 -Μάθηση - Απόδοση. Κινητικής Συμπεριφοράς: Προετοιμασία 710 -Μάθηση - Απόδοση Διάλεξη 5η Ποιοτική αξιολόγηση της Κινητικής Συμπεριφοράς: Προετοιμασία Περιεχόμενο ενοτήτων Ποιοτική αξιολόγηση Ορισμός και στάδια που περιλαμβάνονται Περιεχόμενο: στοιχεία που τη

Διαβάστε περισσότερα

Μαρκομανωλάκη Ελένη Α. Μ. : 9799 Επιβλέπων καθηγητής : Νάσιος Γρηγόριος

Μαρκομανωλάκη Ελένη Α. Μ. : 9799 Επιβλέπων καθηγητής : Νάσιος Γρηγόριος Μαρκομανωλάκη Ελένη Α. Μ. : 9799 Επιβλέπων καθηγητής : Νάσιος Γρηγόριος Είναι κακώσεις που συμβαίνουν στην περιοχή της κεφαλής Οι κακώσεις αυτές προκαλούνται, όταν : Α) ένα κινούμενο αντικείμενο χτυπήσει

Διαβάστε περισσότερα

3) Αυτό-συμπόνια και φόβος της συμπόνιας προς και από τους άλλους Μαρίλια Νομικού, Γρηγόρης Σίμος, Μελίσσα Θεοχαρίδου

3) Αυτό-συμπόνια και φόβος της συμπόνιας προς και από τους άλλους Μαρίλια Νομικού, Γρηγόρης Σίμος, Μελίσσα Θεοχαρίδου Στρόγγυλο Τραπέζι Η Αυτό-συμπόνια και οι σχέσεις της με την ενσυναίσθηση, τη συναισθηματική ρύθμιση και το φόβο της συμπόνιας προς και από τους άλλους Προεδρείο: Γρηγόρης Σίμος και Έλλη Θολούλη 1) Αυτό-συμπόνια

Διαβάστε περισσότερα

Ο αυτισμός είναι μια διάχυτη νευροαναπτυξιακή διαταραχή, η οποία επηρεάζει το άτομο σε

Ο αυτισμός είναι μια διάχυτη νευροαναπτυξιακή διαταραχή, η οποία επηρεάζει το άτομο σε Υπέροχα παιδιά Μέσα σε μια εύθραυστη φυσαλλίδα Πάνω από το ουράνιο τόξο Haiku Ο αυτισμός είναι μια διάχυτη νευροαναπτυξιακή διαταραχή, η οποία επηρεάζει το άτομο σε 1 / 5 γνωστικό, επικοινωνιακό και κοινωνικό

Διαβάστε περισσότερα

Ατομική Ψυχολογία. Alfred Adler. Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ.

Ατομική Ψυχολογία. Alfred Adler. Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ. Ατομική Ψυχολογία Alfred Adler Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ. Μαλικιώση- Λοΐζου Ατομική Ψυχολογία Τονίζει τη μοναδικότητα της προσωπικότητας

Διαβάστε περισσότερα

Εργάζομαι αισθάνομαι... πετυχαίνω!!!!!

Εργάζομαι αισθάνομαι... πετυχαίνω!!!!! Εργάζομαι αισθάνομαι... πετυχαίνω!!!!! Η παραδοχή ενός πρώην νοσηλευτή της ΜΤΝ Κλεισαρχάκη Σοφία Κοινωνική Λειτουργός Εργάζομαι. Ως επαγγελματίας και είμαι Ηθικά ευαίσθητος στην ευπάθεια του ασθενούς Βιώνω

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ. Μαρία Κρομμύδα, Ειδικός Νευρολόγος Γενικό Νοσοκομείο Καρδίτσας

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ. Μαρία Κρομμύδα, Ειδικός Νευρολόγος Γενικό Νοσοκομείο Καρδίτσας ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ Μαρία Κρομμύδα, Ειδικός Νευρολόγος Γενικό Νοσοκομείο Καρδίτσας Ορισμός Ως άνοια(α+νούς) θεωρείται: Η παθολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από επίκτητη και

Διαβάστε περισσότερα

«Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών

«Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών + «Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών + Απώλεια ονομάζουμε κάθε στέρηση, κάθε αποχωρισμό από

Διαβάστε περισσότερα

Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Τσιρογιαννίδου Ευδοξία. Επόπτης: Πλατσίδου Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια Β Βαθμολογητής: Παπαβασιλείου-Αλεξίου Ι.

Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Τσιρογιαννίδου Ευδοξία. Επόπτης: Πλατσίδου Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια Β Βαθμολογητής: Παπαβασιλείου-Αλεξίου Ι. Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Τσιρογιαννίδου Ευδοξία Επόπτης: Πλατσίδου Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια Β Βαθμολογητής: Παπαβασιλείου-Αλεξίου Ι.- Λέκτορας Συναισθηματική Νοημοσύνη - Μια μορφή κοινωνικής νοημοσύνης, η

Διαβάστε περισσότερα

Πρόλογος Πρόλογος ελληνικής έκδοσης Ευχαριστίες. Κεφάλαιο 1 Έργο και γνωστική αποκατάσταση 3

Πρόλογος Πρόλογος ελληνικής έκδοσης Ευχαριστίες. Κεφάλαιο 1 Έργο και γνωστική αποκατάσταση 3 Πρόλογος Πρόλογος ελληνικής έκδοσης Ευχαριστίες xiii xiv xvii ΜΈΡΟΣ 1 Γνωστικές λειτουργίες και εργοθεραπευτική διαδικασία 1 Κεφάλαιο 1 Έργο και γνωστική αποκατάσταση 3 Ο σκοπός της γνωστικής αποκατάστασης

Διαβάστε περισσότερα

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο Έ να πολύ μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που αντιμετωπίζουν έντονο άγχος, δυσθυμία, «κατάθλιψη» έχει την «τάση» να αποδίδει λανθασμένα τις ψυχικές αυτές καταστάσεις, σε έναν «προβληματικό εαυτό του», (μία δυστυχώς

Διαβάστε περισσότερα

710 -Μάθηση - Απόδοση

710 -Μάθηση - Απόδοση 710 -Μάθηση - Απόδοση Διάλεξη 6η Ποιοτική αξιολόγηση της Κινητικής Παρατήρηση Αξιολόγηση & Διάγνωση Η διάλεξη αυτή περιλαμβάνει: Διαδικασία της παρατήρησης & της αξιολόγησης Στόχοι και περιεχόμενο παρατήρησης

Διαβάστε περισσότερα

Η νόσος του Parkinson δεν είναι µόνο κινητική διαταραχή. Έχει υπολογισθεί ότι µέχρι και 50% των ασθενών µε νόσο Πάρκινσον, µπορεί να βιώσουν κάποια

Η νόσος του Parkinson δεν είναι µόνο κινητική διαταραχή. Έχει υπολογισθεί ότι µέχρι και 50% των ασθενών µε νόσο Πάρκινσον, µπορεί να βιώσουν κάποια ρ ZΩΗ ΚΑΤΣΑΡΟΥ Νευρολόγος ιευθύντρια ΕΣΥ Η νόσος του Parkinson δεν είναι µόνο κινητική διαταραχή. Έχει υπολογισθεί ότι µέχρι και 50% των ασθενών µε νόσο Πάρκινσον, µπορεί να βιώσουν κάποια µορφή κατάθλιψης,

Διαβάστε περισσότερα

Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος. Δρ. Αναστασία Χ Γιαννακού Λέκτορας Ενιαίας Εκπαίδευσης Ευρωπαικό Πανεπιστήμιο

Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος. Δρ. Αναστασία Χ Γιαννακού Λέκτορας Ενιαίας Εκπαίδευσης Ευρωπαικό Πανεπιστήμιο Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος Δρ. Αναστασία Χ Γιαννακού Λέκτορας Ενιαίας Εκπαίδευσης Ευρωπαικό Πανεπιστήμιο Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος Πρόκειται για μια χρόνια νευροαναπτυξιακή διαταραχή Νευρολογικά

Διαβάστε περισσότερα

Προ-άνοια ΝΟΣΟΣ ΑΛΤΣΧΑΪΜΕΡ

Προ-άνοια ΝΟΣΟΣ ΑΛΤΣΧΑΪΜΕΡ Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι η πιο κοινή μορφή άνοιας. Είναι μια ασθένεια μη θεραπεύσιμη, εκφυλιστική και θανατηφόρα, η οποία περιγράφηκε αρχικά από το Γερμανό ψυχίατρο και νευροπαθολόγο Αλοϊσιο Αλτσχάιμερ

Διαβάστε περισσότερα