Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ : ΓΛΩΣΣΑ & Ι ΕΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ & ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ & ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ : ΓΛΩΣΣΑ & Ι ΕΟΛΟΓΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΥΡ ΗΣ Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2003 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ κ. Λ. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ, Καθηγητής Γλωσσολογίας Α.Π.Θ (Επιβλέποντας) κ. Α.-Φ. ΛΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Καθηγητής Πολεοδοµίας Α.Π.Θ, ρ. Ανθρωπολογίας κα. Μ. ΚΟΥΤΙΤΑ - ΚΑΙΜΑΚΗ, Επίκουρη Καθηγήτρια Γλωσσολογίας Α.Π.Θ

2 Στους γονείς µου Γεώργιο και Λουκία 2

3 Ευχαριστήριο σηµείωµα Πριν προχωρήσω στην παρουσίαση της παρούσας διδακτορικής διατριβής, θεωρώ χρέος µου να ευχαριστήσω ένα σύνολο καθηγητών και συνεργατών που µε βοήθησαν στη σύνθεση της διδακτορικής µου διατριβής, αλλά και κατά την ακαδηµαϊκή µου διαδροµή γενικότερα. Επιθυµώ να ξεκινήσω από τον Επιβλέποντα Καθηγητή µου κ. Λουκά Τσιτσιπή ο οποίος δηµιούργησε µέσα µου την επιθυµία για έρευνα, ειδικά στο χώρο της Κοινωνιογλωσσολογίας και της Ανθρωπογλωσσολογίας. Η πίστη του ότι έχω τη δυνατότητα να συνεισφέρω στη γλωσσολογική έρευνα και η παρότρυνσή του - σε συνδυασµό πάντα µε την αυστηρή κριτική του - µε βοήθησαν να προσανατολιστώ και να εµβαθύνω ερευνητικά σε ένα χώρο παρθένο στην νεοελληνική έρευνα. Θα ήθελα, στη συνέχεια, να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κ. Αλέξανδρο - Φαίδωνα Λαγόπουλο, µέλος της τριµελούς µου επιτροπής, για το γεγονός ότι µε βοήθησε να εντρυφήσω µε σταθερά βήµατα στο χώρο της σηµειωτικής θεωρίας και της εφαρµογής της, αλλά και για την πολύτιµη υποστήριξη που παρείχε στο έργο µου, τόσο στο επίπεδο της σηµειωτικής ανάλυσης της ιδεολογίας για τη γλώσσα, όσο και στο επίπεδο του τρόπου εµπεριστατωµένης στατιστικής ανάλυσης των κοινωνιογλωσσολογικών δεδοµένων, µέσα από τις γνώσεις του για το στατιστικό πρόγραµµα κοινωνικών ερευνών SPSS 10. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω την Επίκουρη Καθηγήτρια Γλωσσολογίας κα. Μυρτώ Κουτίτα-Καϊµάκη, επίσης µέλος της τριµελούς µου επιτροπής, που υποστήριξε ερευνητικά τη µελέτη µου στο χώρο της Νεοελληνικής ιαλεκτολογίας, ένα χώρο µε τον οποίο κατά τη διάρκεια των πτυχιακών µου σπουδών δεν είχα έρθει σε άµεση επαφή. Ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στην Πρόεδρο της Ειδικής Επιτροπής (Ε..Ε.) του ιατµηµατικού Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών στις Επιστήµες και στις Τεχνολογίες της Γλώσσας και της Επικοινωνίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Καθηγήτρια Γλωσσολογίας και ιδακτικής, κα Βάσω Τοκατλίδου, για τη στήριξη που έδωσε η Ε..Ε. στο θέµα της διατριβής µου και για τη σύνθεση της τριµελούς επιτροπής της διατριβής µου, επίσης, καθώς και για την οικονοµική συνεισφορά που µου παρείχε το πρόγραµµα προκειµένου να παρουσιάσω τα πρώτα βήµατα της παρούσας έρευνας στο Πανεπιστήµιο Κύπρου. Συγχρόνως, θα ήθελα να εκφράσω τις 3

4 ευχαριστίες µου στην Καθηγήτρια Γλωσσολογίας κα Άννα Αναστασιάδη Συµεωνίδη, στην Καθηγήτρια Αγγλικής Λογοτεχνίας κα Κάριν Μπόκλουντ - Λαγοπούλου και στον Καθηγητή Στατιστικής κ. Ιωάννη Παπαδηµητρίου, διδάσκοντες στο.π.μ.σ., και στον Καθηγητή Γλωσσολογίας κ. ΧρήστοΤζιτζιλή για τις πολύτιµες συµβουλές που µου παρείχαν κατά την πορεία συγγραφής της διατριβής µου. Θα ήταν παράλειψή µου να µην ευχαριστήσω την κα. Νίκη Χαραλαµποπούλου, Ε.Ε. Ι.Π., η οποία µε υποδέχθηκε ερευνητικά στο χώρο της Γλωσσολογίας και πίστεψε στις δυνατότητές µου, όταν εισήχθην ως πρωτοετής φοιτητής στο Γαλλικό Τµήµα. Παράλληλα µε τη συνδροµή των καθηγητών του Α.Π.Θ., οφείλω να ευχαριστήσω για τη συνδροµή τους και τους κατά τόπους ερευνητές-βοηθούς µου, χάριν στους οποίους µπόρεσα να προσπελάσω ένα αρχικά δύσκολο ερευνητικό πεδίο αυτό της διεξαγωγής της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας της διατριβής. Στα πλαίσια αυτά επιθυµώ να ευχαριστήσω τους ακόλουθους βοηθούς και συνεργάτες µου : - την κα Κατερίνα Βαϊρλή, Πρόεδρο της Κοινότητας Αρµενίου Μαγνησίας - την κα Μαρία Τσιαπράζη, ικαστική υπάλληλο - τον κο Μάργαρη Παντελή, Υποψήφιο ιδάκτορα του Παντείου Πανεπιστηµίου - την κα Σµαραγδή Ιωαννίδου, Καθηγήτρια αγγλικής γλώσσας - την κα Παρασκευή Πούλιου, Καθηγήτρια ισπανικής γλώσσας - τον κ. Χαράλαµπο Σιλιτζή, Φιλόλογο - την κα Μαρία Κουτσουµπέλη, Γυµνασιάρχη - την κα ιονυσία Βγενοπούλου, Υποψήφια ιδάκτορα του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών - τον κο ηµήτριο Μάνη, Προγραµµατιστή Η/Υ - τον κο Αργύρη Καραµήτρο, Ιδιωτικό υπάλληλο - τον κο Σταύρο Καψάλη, Οικονοµολόγο και, τέλος, την κα Χριστίνα Μητσοπούλου, Υποψήφια ιδάκτορα του Α.Π.Θ. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΤΟ Θ.Ι. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα σήµερα Εισαγωγή στην κοινωνιογλωσσολογική έρευνα Η µορφή της έρευνας α. Η επιλογή µεθόδου β. Το ερωτηµατολόγιο γ. Ο ερευνητής, οι πληροφορητές και οι βοηθοί του Παρατήρηση και κώδικες επικοινωνίας Η επιτόνιση Η ατµόσφαιρα της συνέντευξης Γραµµικότητα και κανάλι επικοινωνίας Η ΟΜΙΛΗΤΡΙΑ ΤΟΥ Θ.Ι. 1. Κριτήρια επιλογής της οµιλήτριας του Θ.Ι Κοινωνιολογικά στοιχεία της οµιλήτριας του Θ.Ι ΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Γενικά κριτήρια επιλογής των πληροφορητών Οι στόχοι των ερωτηµατολογίων ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ : ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ Ι ΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ Θ.Ι. : ΟΙ ΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Κριτήρια επιλογής των γεωγραφικών περιοχών Κριτήρια επιλογής των πληροφορητών Το ύφος και η τυπολογία των ερωτήσεων για τους πληροφορητές Ανάλυση περιεχοµένου του ερωτηµατολογίου για τους πληροφορητές

6 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Εισαγωγή Συχνότητες στο σύνολο του δείγµατος Κοινωνιογλωσσολογικοί συσχετισµοί µεταβλητών α) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το φύλο i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το φύλο ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το φύλο β) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την ηλικία i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία γ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την προέλευση i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την προέλευση ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την προέλευσή δ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το µορφωτικό επίπεδο-κοινωνική τάξη i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη Συσχετισµοί µε σηµαντικότητα µεταξύ κοινωνιογλωσσολογικών µεταβλητών Γενικές παρατηρήσεις στις αξιολογικές αντιδράσεις των πληροφορητών ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ : ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ Ι ΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ : ΟΙ ΘΕΣΣΑΛΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Κριτήρια επιλογής γεωγραφικών περιοχών Κριτήρια επιλογής των πληροφορητών Ο τρόπος προσέγγισης των πληροφορητών Το ύφος και η τυπολογία των ερωτήσεων για τους πληροφορητές Ανάλυση περιεχοµένου του ερωτηµατολογίου για τους πληροφορητές

7 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Συχνότητες στο σύνολο του δείγµατος Κοινωνιογλωσσολογικοί συσχετισµοί µεταβλητών α) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το φύλο i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το φύλο ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το φύλο β) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την ηλικία i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία γ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την προέλευση i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την προέλευση ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την προέλευση δ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το µορφωτικό επίπεδο κοινωνική τάξη i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη Συσχετισµοί µε σηµαντικότητα µεταξύ κοινωνιογλωσσολογικών µεταβλητών Γενικές παρατηρήσεις στις αξιολογικές αντιδράσεις των πληροφορητών Συµπεράσµατα για την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα στις δύο οµάδες πληροφορητών ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Η στήριξη του Θεσσαλικού Ιδιώµατος από τους οµιλητές του Προφορικότητα και εγγραµµατοσύνη στους Θεσσαλούς οµιλητές Το φαινόµενο της γλωσσικής διόρθωσης. Η γλωσσική καθαρότητα Ένας τολµηρός γλωσσικός παραλληλισµός : η γλωσσική πολιτική ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV : ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ Ι ΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΘΕΣΣΑΛΩΝ ΣΗΜΕΡΑ 1. Εισαγωγή Οι Θεσσαλοί στη «φυλετική σατιρολογία» Θεσσαλοί και νεοελληνική κοινωνική πραγµατικότητα

8 Θ.Ι.& Μ.Μ.Ε. 1. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης α. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και ο Τύπος β. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και η ραδιοφωνία γ. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και ο κινηµατογράφος δ. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και η τηλεόραση Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και τα ανέκδοτα Συµπεράσµατα της σηµειωτικής προσέγγισης της ιδεολογίας για το Θ.Ι ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Συντοµεύσεις επεξηγήσεις Ερωτηµατολόγιο που απευθύνεται σε µη Θεσσαλούς πληροφορητές Ερωτηµατολόγιο που απευθύνεται σε Θεσσαλούς πληροφορητές Απόσπασµα λογοτεχνικού κειµένου γραµµένου στο Θ.Ι Απόσπασµα οµιλήτριας του Θ.Ι Ο διαλεκτικός χάρτης της Ελλάδας Εικόνα 1 της σηµειωτικής µελέτης για το Θεσσαλικό ιδίωµα Εικόνα 2 της σηµειωτικής µελέτης για το Θεσσαλικό ιδίωµα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η σχέση µεταξύ «διαλέκτου» ή «ιδιώµατος» και «κοινής γλώσσας» υπήρξε ένα από τα θέµατα που από νωρίς απασχόλησαν την έρευνα τη σχετική µε την ποικιλία που εµφανίζει µια συγκεκριµένη γλώσσα. Στην έρευνα αυτή σηµαντικά συµπεράσµατα προέκυψαν από την εξέταση του προβλήµατος της σχέσης γλώσσας, λαού και περιβάλλοντος. Σε ένα παρόµοιο πλαίσιο εντάσσεται και η έρευνα της παρούσας διδακτορικής διατριβής, η οποία επιχειρεί να ερµηνεύσει, µέσα από το σύνολο των ιδεολογικών στάσεων και των απόψεων που έχουν συγκεκριµένες γλωσσικές κοινότητες, τη διαµόρφωση της γλωσσικής ιδεολογίας για το Θεσσαλικό Ιδίωµα (Θ.Ι.), καθώς και τις κοινωνικές πρακτικές που το συνοδεύουν. Πρόκειται για ένα γλωσσικό σύστηµα της Ελληνικής, το οποίο, ενώ, µέχρι σήµερα δεν έχει τύχει ευρείας επιστηµονικής έρευνας, εντούτοις, κάνει αισθητή την εµφάνισή του στη νεοελληνική καθηµερινότητα, κυρίως, µέσα από τα Μ.Μ.Ε., καθιστώντας έτσι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και την κοινωνιογλωσσολογική του µελέτη. Σκοπός της διατριβής δεν είναι να επικεντρωθεί στην καθαρά γλωσσολογική µελέτη αυτού του ιδιώµατος, αλλά να καταδείξει τη θέση που κατέχει, ως γλωσσικό σύστηµα, στην ελληνική κοινωνία και να µελετήσει τις στάσεις της και τις προκαταλήψεις απέναντί του. Γι αυτό το λόγο, η διατριβή έχει δύο σκέλη. Το πρώτο και κύριο σκέλος της έχει κοινωνιολογικό προσανατολισµό και βασίζεται στις αρχές της Κοινωνιογλωσσολογίας και το δεύτερο έχει ανθρωπολογικό προσανατολισµό και χρησιµοποιεί ως υπόβαθρο τη σηµειωτική θεωρία. Αφορµή για την παρούσα έρευνα στάθηκαν δύο παράγοντες. Ο πρώτος έχει να κάνει µε την καταγωγή του συντάκτη της έρευνας από τη Θεσσαλία και τα σχόλια που συνοδεύουν πολλές φορές την αναφορά στην καταγωγή του. Ο συντάκτης της διατριβής αντιµετώπισε πολλές φορές στη σύγχρονη καθηµερινότητα σχόλια του τύπου ότι, αν και Θεσσαλός, µιλάει πολύ καλά και καθαρά τα ελληνικά, διαψεύδοντας, κατ αυτούς, την επικρατούσα άποψη ότι όλοι στη Θεσσαλία οµιλούν «χωριάτικα», «βλάχικα», κρίση που συνοδευόταν από υποτιµητικές και αρνητικές αξιολογήσεις. Ο δεύτερος παράγοντας σχετίζεται µε την προβολή µέσα από τα 9

10 Μ.Μ.Ε. γλωσσικών και εικονικών στερεοτύπων για τους Θεσσαλούς, τα οποία στερεότυπα 1, σχεδόν πάντα, είναι αρνητικά φορτισµένα. Η παρούσα διδακτορική διατριβή προσπαθεί να καταδείξει, µε τη βοήθεια µιας εκτενούς κοινωνικής έρευνας για ποιους λόγους το γλωσσικό αυτό σύστηµα υποτιµάται 2 και αντιµετωπίζεται διαφορετικά από άλλα συγγενή του γλωσσικά συστήµατα. Η προσπάθεια αυτή επικεντρώνεται στο επίπεδο της Κοινωνιογλωσσολογίας, µε προεκτάσεις στο πεδίο της Κοινωνιοσηµειωτικής, της σηµειωτικής, δηλαδή, ανάλυσης της ιδεολογίας για τη γλώσσα. Η επιλογή αυτών των επιπέδων µελέτης δεν είναι αυθαίρετη, αλλά ακολουθεί τον ακόλουθο προβληµατισµό. Στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου αναφερόµαστε στη σηµερινή κατάσταση του ιδιώµατος. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η µορφή της κοινωνικής έρευνας, όπως η επιλογή της µεθόδου, τα ερωτηµατολόγια που συντάχθηκαν για τις δύο κατηγορίες πληροφορητών που έχουµε, τους Θεσσαλούς και τους µη Θεσσαλούς, οι συντελεστές της πραγµατοποίησης της συνέντευξης, τα κριτήρια µε τα οποία επιλέχθηκε η οµιλήτρια του Θ.Ι. που άκουσαν οι πληροφορητές, καθώς, επίσης, και τα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά της. Στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου, παρουσιάζονται οι στόχοι των ερωτηµατολογίων, το σκεπτικό µε το οποίο συντάχθηκαν, καθώς και το γενικότερο ύφος και η τυπολογία των ερωτήσεων που µοιράζονται τα δύο διαφορετικά, ως προς το περιεχόµενο και τους πληροφορητές στους οποίους απευθύνονται, ερωτηµατολόγια. Το δεύτερο κεφάλαιο της διατριβής είναι µια κοινωνιογλωσσολογική µελέτη της ιδεολογίας των αξιολογητών-πληροφορητών της Κοινής Νεοελληνικής γλώσσας (Κ.Ν.Ε.) µέσα από τις στάσεις τους απέναντι στο Θ.Ι. Αναφέρονται, αρχικά, οι παράγοντες επιλογής των τόπων προέλευσης των µη Θεσσαλών πληροφορητών, το ύφος, η τυπολογία και το περιεχόµενο των ερωτήσεων που συντάχθηκαν ειδικά γι αυτούς και τα κριτήρια επιλογής τους. Στη συνέχεια, αναλύονται οι απαντήσεις των 1 Με τον όρο «στερεότυπο» χαρακτηρίζουµε οποιαδήποτε κατηγορηµατική γενίκευση για ανθρώπους ή κοινωνικές οµάδες, που αγνοεί την ατοµική ή κοινωνική ποικιλία και διαφορά. (βλ. Νέλλη Κωστούλα- Μακράκη, 2001:116). 2 Η Θεσσαλή δηµοσιογράφος Αγγελική Νούσια (1998:9) αναφέρει ότι το θέµα της γλωσσικής ιδιαιτερότητας της Θεσσαλίας έχει πάρει µια ασυνήθιστη έκταση, παρ όλο που κάποιες άλλες τοπικές διάλεκτοι στην Ελλάδα µπορεί να είναι εξίσου, όπως η ίδια αναφέρει, αστείες. 10

11 µη Θεσσαλών πληροφορητών και εξάγονται συµπεράσµατα για την ιδεολογική τους στάση απέναντι στο Θ.Ι. Το επόµενο, τρίτο, κεφάλαιο αποτελεί µια κοινωνιογλωσσολογική µελέτη της ιδεολογίας των ίδιων των Θεσσαλών για το τοπικό ιδίωµα της περιοχής τους. Παρουσιάζονται, στην αρχή, τα κριτήρια επιλογής των γεωγραφικών περιοχών από τις οποίες προέρχονται οι ερωτηθέντες Θεσσαλοί, τα κριτήρια επιλογής τους και ο τρόπος προσέγγισης τους. Επίσης, αναλύεται το περιεχόµενο του ερωτηµατολογίου που απευθύνεται σ αυτούς. Στη συνέχεια, αναλύονται οι απαντήσεις των Θεσσαλών πληροφορητών και εξάγονται συµπεράσµατα για την ιδεολογική τους στάση απέναντι σ ένα γλωσσικό σύστηµα που, όπως θα δούµε, αναγνωρίζουν ως δικό τους. Το µέρος αυτό της έρευνας ολοκληρώνεται µε την παρουσίαση της προσπάθειας στήριξης του Θ.Ι. από τους οµιλητές του, την εξέταση της «προφορικότητας» και της «εγγραµµατοσύνης» στους Θεσσαλούς και τη διατύπωση παρατηρήσεων για τα φαινόµενα της «γλωσσικής διόρθωσης», της «γλωσσικής καθαρότητας», αλλά και της γλωσσικής πολιτικής του ελληνικού κράτους απέναντι στις τοπικές διαλέκτους. Το τέταρτο και τελευταίο µέρος της διατριβής αποτελεί µια σηµειωτική µελέτη της ιδεολογίας για το Θ.Ι. Γίνεται αναφορά στις φυλές των Ελλήνων, και ειδικότερα της Θεσσαλίας, και στην αντιµετώπισή τους από τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Η σηµειωτική µελέτη επεκτείνεται στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης (Τύπος, ραδιοφωνία, κινηµατογράφος, τηλεόραση), αλλά και στα ανέκδοτα και σε άλλες µορφές του γραπτού λόγου. Τέλος, αναλύεται το κλίµα που διαµορφώνεται από την προβολή του Θ.Ι. µε τους προαναφερθέντες τρόπους. Η παρούσα διατριβή, όπως παρουσιάστηκε πιο πάνω, επιχειρεί να προσφέρει µια κοινωνιογλωσσολογική οπτική στη γλωσσολογική έρευνα για το θεσσαλικό χώρο, καθώς από το 1909, που ο θεσσαλικής καταγωγής Αχιλλέας Τζάρτζανος έγραψε το έργο «Περί της Συγχρόνου Θεσσαλικής ιαλέκτου», η Θεσσαλία δεν κίνησε το ενδιαφέρον των ερευνητών για σηµαντικής έκτασης επιτόπιες γλωσσολογικές 3 και κοινωνιογλωσσολογικές έρευνες. Ελπίζουµε η έρευνα αυτή ν αποτελέσει το έναυσµα και για άλλους µελετητές, ώστε να µελετηθεί το Θ.Ι. διεξοδικότερα και σε άλλα επίπεδα της Γλωσσολογίας, καθώς µέχρι σήµερα οι όποιες µελέτες γι αυτό περιορίζονταν σε παρατηρήσεις φιλολογικού τύπου και στη δηµιουργία γλωσσάριων. 3 Βλ. Χρήστος Τζιτζιλής, 2000:

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ I ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ 12

13 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα σήµερα Το σύγχρονο τοπικό γλωσσικό σύστηµα της Θεσσαλίας µοιράζεται πολλά κοινά γλωσσολογικά, κυρίως φωνητικά, χαρακτηριστικά µε τις βόρειες ελληνικές διαλέκτους. Στις βόρειες διαλέκτους απαντούν πολλοί συνδυασµοί συµφώνων που δεν επιτρέπονται στις νότιες διαλέκτους και στην Κ.Ν.Ε. και που ενοχλούν ακουστικά επειδή δεν είναι εύηχοι. Ενδεικτικά αναφέρουµε τις λέξεις πλί [pli] αντί πουλί [puli], πγαδ [pγα ] αντί πηγάδι [piγa i] και κνελ [knέl] αντί κουνέλι [kunέli], που χαρακτηρίζουν, όχι µόνο το Θ.Ι., αλλά και άλλα ιδιώµατα όπως της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας και της Μακεδονίας. Οι συνέπειες του «βόρειου φωνηεντισµού» 4 στην προφορά κάνουν αισθητή τη διαφοροποίηση των βορείων γλωσσικών συστηµάτων, όπως το Θ.Ι., από τα υπόλοιπα. Τα βόρεια ιδιώµατα χαρακτηρίζονται από ταχύτερη και αυστηρότερη εφαρµογή φωνητικών νόµων 5 και είναι κοινωνικά στιγµατισµένα 6, απορριπτέα, καθώς ανάγονται στο επίπεδο του λαϊκού-χωριάτικου λόγου. Στη φωνητική του Θ.Ι. επικεντρώθηκαν και οι πρώτες γλωσσολογικές µελέτες για το ιδίωµα 7. Επίσης, το Θ.Ι. χαρακτηρίζεται και από µεγάλο αριθµό βαλκανικών 8, κυρίως, τουρκικών δανείων, γεγονός που επηρεάζει και την ποιότητα 9 του ιδιώµατος. Τα βαλκανικά δάνεια θεωρούνται κοινωνικά υποτιµηµένα, διότι δεν ανήκουν στην ευρύτερη και κοινωνικά ανώτερη οικογένεια των δυτικοευρωπαϊκών δανείων. Τη στιγµή που στην υπόλοιπη Ελλάδα η ελληνική κοινωνία αναζήτησε, στα τέλη του 19 ου αιώνα, την αναγέννησή της στα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, τα «παλιακά» - όπως συνηθίζεται µέχρι σήµερα ν αποκαλούνται στη Θεσσαλία οι παλιές ξένες λέξεις (πολλές εκ των οποίων είναι βαλκανικές) υιοθετήθηκαν από την αγροτική θεσσαλική τάξη. Οι παλιές αυτές ξένες λέξεις έγιναν συνώνυµο µιας εποχής που η αστική 4 Βλ. Νικόλαος Κοντοσόπουλος, 1994:92. 5 Βλ. Νικόλαος Ανδριώτης, 1931: Βλ. Άννα Φραγκουδάκη, 1996: Βλ. Αχιλλέας Τζάρτζανος, 1909, Βλ. Ευάγγελος Κουρδής, 1997β: Βλ. Ευάγγελος Πετρούνιας, 1993:131, Τζιτζιλής, 2000:21. 13

14 κοινωνία δεν επιθυµούσε να θυµάται 10, επειδή την ταύτιζαν µε ένα άλλο είδος ζωής, κυρίως, µε την αγροτο-εργατική τάξη της Θεσσαλίας. Η αλλαγή του τρόπου ζωής µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, η νέα αντίληψη για τον κόσµο, η φιλελεύθερη νοοτροπία των νέων, η γενίκευση της παιδείας, η εξωτερική µετανάστευση, η άνοδος του βιοτικού επίπεδου είναι κάποιοι από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην υποχώρηση των τοπικών διαλέκτων, καθώς τα περισσότερα διαλεκτικά γλωσσικά χαρακτηριστικά (λεξικολογικά, φωνολογικά, µορφολογικά) προσαρµόστηκαν λίγο έως πολύ στο γλωσσικό κανόνα των µεγάλων αστικών κέντρων. Στο θεσσαλικό χώρο, το σχολείο, η εσωτερική µετανάστευση, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης και πληροφόρησης, ο τουρισµός, το γόητρο της γλώσσας των µορφωµένων και των µεγάλων αστικών κέντρων αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες που επηρέασαν αρνητικά το τοπικό γλωσσικό σύστηµα. Η µετακίνηση, παραδείγµατος χάριν, της αστικής τάξης της Καρδίτσας 11, µετά τον εµφύλιο πόλεµο, στην πόλη του Βόλου, πόλη που, λόγω και της γεωγραφικής της θέσης ως λιµάνι, είχε ήδη αρκετό αστικό πληθυσµό, οδήγησε σε µια αστικοποίηση του Βόλου και αξιοποίηση-ανάπτυξη της περιοχής του Πηλίου. Ως συνέπεια αυτής της κατάστασης, παρατηρείται στο ιδίωµα µια τάση για προσαρµογή και ενσωµάτωση στην Κ.Ν.Ε. Έχει παρατηρηθεί ότι η συρρίκνωση στους νεότερους είναι µεγαλύτερη, ενώ άτοµα µέσης και προχωρηµένης ηλικίας διατηρούν ακόµη την ικανότητα αναπαραγωγής ιδιωµατικού λόγου 12, ιδιαίτερα µάλιστα εκείνες οι οµάδες που συνδέονται µε παραδοσιακά επαγγέλµατα του τόπου, συγκεκριµένα µε τη γεωργία και την κτηνοτροφία στη Θεσσαλία. Υπάρχει, όµως, και η άλλη πλευρά στη σηµερινή κατάσταση του Θ.Ι. Ο Αντώνιος Μπουσµπούκης (1991:83), παραδείγµατος χάριν, µελετώντας το ιδίωµα της εσκάτης, περιοχής που συνδέεται ιστορικά και γλωσσικά µε τη Θεσσαλία 13, παρατηρεί ότι, παρά την εµφανή υποχώρηση του τοπικού ιδιώµατος σε όλα τα επίπεδα, εξαιτίας των προαναφερθέντων παραγόντων, οι κάτοικοι, µεταξύ αυτών και οι νέοι, εξακολουθούν να επικοινωνούν στην τοπική «λαλιά». Ο Μπουσµπούκης 10 Βλ. Αναστάσιος Φοίβος Χριστίδης, 1999:22, Πρόκειται για στοιχεία που προέρχονται από την Υπηρεσία ηµοτολογίου του ήµου Καρδίτσας και τοπικούς φορείς της πόλης. 12 Βλ. Σωτήρης Ρουσάκης, Η εσκάτη αποτελούσε διοικητικά µέρος της Θεσσαλίας µέχρι το

15 ανάγει τη γλωσσική αυτή συνέχεια σε δύο παράγοντες : στη γεωγραφική αποµόνωση της εσκάτης και στη µη υπολογίσιµη παρουσία σ αυτήν οµιλητών από άλλες διαλεκτικές περιοχές. Οι νέοι της περιοχής εξακολουθούν να επικοινωνούν στην τοπική τους «λαλιά», παρόλο που η χρήση έντονων διαλεκτικών χαρακτηριστικών έχει δυσάρεστες κοινωνικές συνέπειες για τον οµιλητή, όπως έχουν επισηµάνει και άλλοι ερευνητές που έχουν ασχοληθεί µε την κοινωνική αποδοχή των ελληνικών διαλεκτικών ποικιλιών και τη διαµόρφωση γλωσσικών στάσεων 14. Αυτή τη σηµερινή κατάσταση του ιδιώµατος της Θεσσαλίας προσπαθούµε να µελετήσουµε µέσα από τη διατριβή. Μας ενδιαφέρει να µελετήσουµε, µέσα από µια αρκετά εκτεταµένη κοινωνιογλωσσολογική έρευνα, ποια είναι η σχέση του Θ.Ι. µε την Κ.Ν.Ε. και πώς αυτή γίνεται αντιληπτή από τους κατοίκους της Θεσσαλίας και από µη Θεσσαλούς. 2. Εισαγωγή στην κοινωνιογλωσσολογική έρευνα Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται το γενικό πλαίσιο της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας. Παρουσιάζεται το σκεπτικό και ο τρόπος πραγµάτωσης της κοινωνικής έρευνας µέσα από τη µελέτη των θέσεων δύο κοινωνικών οµάδων, των Θεσσαλών και των µη Θεσσαλών πληροφορητών. Οι δύο αυτές κατηγορίες πληροφορητών αποτελούν συνιστώσες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, επηρεάζουν τη σύγχρονη κοινωνία και επηρεάζονται από αυτήν, καθώς η γλώσσα που χρησιµοποιούν αντανακλά την κοινωνική πραγµατικότητα, και το αντίθετο. Αναµφίβολα, η γλώσσα είναι ο πιο αποφασιστικός παράγοντας για τον καθορισµό της κοινωνικής επαγγελµατικής, πολιτιστικής, µορφωτικής και φυσικά εθνικής ταυτότητας ενός ατόµου 15 και δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι η γλώσσα από τη φύση της είναι το κατά εξοχήν πεδίο έκφρασης της ιδεολογίας 16. Πράγµατι, ο λόγος µας δίνει πληροφορίες για την κοινωνικο-πολιτιστική προέλευση, για το µορφωτικό επίπεδο, ακόµη και για το επάγγελµα, τις ασχολίες, τις προτιµήσεις των πληροφορητών. 14 Βλ. Πετρούνιας, 1993:130, Φραγκουδάκη, 1996:126, Αγγελική Κοιλιάρη, 1997:26, Ιωάννης Μπασλής, 1988:30 και 2000:44, Αργύρης Αρχάκης και Μαριάννα Κονδύλη, 2002: Βλ. Βάσω Τοκατλίδου, 1986: Βλ. Valentin Voloshinov,

16 Η γενική περιγραφή του σκεπτικού και της µεθόδου έρευνας που κάνουµε στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζει τις γενικές αρχές που χαρακτηρίζουν την κοινωνική έρευνα για τις δύο οµάδες πληροφορητών µας. Η γενική αυτή παρουσίαση προηγείται των δύο επιµέρους περιγραφών (δεύτερο και τρίτο µέρος της έρευνας) που αφορούν στην αξιολόγηση του Θ.Ι. και στο χαρακτηρισµό των στοιχείων του, τόσο από τους ίδιους τους Θεσσαλούς, τους οµιλητές µιας γλωσσικής ποικιλίας της Ελληνικής, όσο και από τους οµιλητές της Κ.Ν.Ε., της Καθοµιλουµένης, της «επίσηµης γλώσσας». Μέσα από τις στάσεις των πληροφορητών µελετώνται τα κοινωνικά στερεότυπα που χαρακτηρίζουν τις δύο γλωσσικές οµάδες 17 και πώς αυτά προβάλλονται και δοµούνται στην ελληνική κοινωνία. Με τον όρο «στάσεις» 18 εννοούνται οι στάσεις απέναντι σε ένα γλωσσικό σύστηµα, στο σύνολό του ή σε κάποιο χαρακτηριστικό, στάσεις που εκφράζονται µε χαρακτηρισµούς όπως, παραδείγµατος χάριν, «πλούσια γλώσσα», «όµορφη», «άσχηµη», «σωστή» και που, κατά τον Wallace Lambert (1973:77), πρόκειται για κρίσεις που έχουν ισχυρό ρόλο στη διαµόρφωση της συµπεριφοράς µας. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η έρευνά µας στην προσπάθειά της να αναλύσει τους κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη γλωσσική συµπεριφορά των σηµερινών Ελλήνων απέναντι στο Θ.Ι. 3. Η µορφή της έρευνας α. H επιλογή της µεθόδου Το βασικό ερώτηµα που τέθηκε αρχικά είναι ποια θα ήταν η µέθοδος που θα ακολουθούσαµε για την πετυχηµένη πραγµάτωση της έρευνάς µας. Η µέθοδος αυτή θα έπρεπε να προσφέρει για εµάς το µέγιστο αριθµό γλωσσικών στοιχείων για το Θ.Ι. 19, να µας παρουσιάσει τη θέση του στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία και πώς ερµηνεύεται η θέση του αυτή από δύο διαφορετικές γλωσσικές οµάδες. Στην 17 Ο William Cheyne (1970:78) αναφέρει ότι είναι πιθανόν τα στερεότυπα για οµιλητές τοπικών ιδιωµάτων να είναι διαφορετικά από τα στερεότυπα αυτών που οµιλούν την επίσηµη γλώσσα. 18 Bλ. Howard Giles, 1970:212, Rebecca Αgheyisi και Joshua Fishmann, 1970 :139, John Edwards, 1979:29, Leo Pap, 1979:197, Richard Bourhis, 1982:39, Πετρούνιας, 1993:124, Μαρία Αραποπούλου, 1995:30, Φραγκουδάκη, 1996:131, κ.ά. 19 Βλ. William Labov, 1972:98. 16

17 προσπάθεια αυτή βοήθησε πολύ το στοιχείο της εντοπιότητας του ερευνητή, καθώς κατάγεται από τη Θεσσαλία, γεγονός που συνέβαλε στη δηµιουργία ενός περισσότερο οικείου κλίµατος κατά την έρευνά του στις περιοχές της Θεσσαλίας. Η µέθοδος την οποία ακολουθήσαµε για τη περάτωση της έρευνας ακολουθεί πολλά από τα χαρακτηριστικά των µεθόδων έρευνας του Lambert, που µελέτησε φαινόµενα ανίχνευσης γλωσσικού στιγµατισµού. Πρόκειται για µέθοδο της κοινωνιογλωσσολογίας που µελετά τις σχέσεις γοήτρου και υποτίµησης ανάµεσα στις κοινωνικές διαλέκτους. Σύµφωνα µε τον Lambert (1972) στις ταξικές κοινωνίες, το γλωσσικό σύστηµα που επιβάλλεται µε διάφορους µηχανισµούς ως επίσηµη γλώσσα επενδύεται µε κοινωνικό γόητρο, ενώ στιγµατίζονται οι άλλες διάλεκτοι και ιδιώµατα. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι σχέσεις Κ.Ν.Ε., της επίσηµης γλώσσας, και του Θ.Ι., µιας γλωσσικής ποικιλίας της Ελληνικής. Η έρευνά µας έχει ως στόχο να τεκµηριώσει την άποψη που προβάλλει η ελληνική κοινωνική πρακτική, ότι δηλαδή η χρήση του Θ.Ι. υποτιµάται κοινωνικά. Στην προσπάθειά µας αυτή δε στηριχθήκαµε αποκλειστικά στις µεθόδους του Lambert, αλλά αντλήσαµε στοιχεία και από µια σειρά κοινωνιογλωσσολογικών και ψυχογλωσσολογικών ερευνών. Οι έρευνες αυτές εκτείνονται χρονικά από τη δεκαετία του 60, περίοδο όπου δόθηκε µεγάλη ώθηση και έγιναν οι πρώτες σηµαντικές έρευνες για τη µελέτη φαινοµένων γλωσσικού στιγµατισµού και στάσεων απέναντι στη γλώσσα, µέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα, όπου συνεχίζονται έρευνες στο ίδιο θεµατικό πεδίο (πίνακας 1). Πιο συγκεκριµένα µελετήσαµε τις µεθόδους έρευνας κοινωνιογλωσσολογικών ερευνών, όπως του Λουκά Τσιτσιπή για τα Αρβανίτικα, της Nancy Dorian, που µελέτησε τα Γαελικά της Σκωτίας, των André Batianna και Claude Caitucoli που µελέτησαν τις οµιλούµενες γλώσσες στη Μπουρκίνα Φάσο, του Peter Trudgill που µελέτησε τις σχέσεις ανάµεσα στις αγγλικές διαλέκτους και την επίσηµη αγγλική γλώσσα και τη θέση τους στην εκπαίδευση, αλλά και για ψυχογλωσσολογικές 20 έρευνες, όπως των Howard Giles, Kenneth Strogman, Janet Woosley, Moshe Anisfield, Norman Bogo, που µελέτησαν τις αξιολογικές αντιδράσεις και τη γλωσσική πολιτική για τις µη επίσηµες αγγλικές διαλέκτους του Ηνωµένου Βασίλειου, του Lambert που µελέτησε τα αγγλικά των Η.Π.Α, των Ανδρέα 20 H Ervin Tripp (1964) αναφέρει για την εµπειρική ψυχογλωσσολογία ότι παίζει σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της Εθνογραφίας της Επικοινωνίας, διότι πετυχαίνει να συνδυάσει διαφορετικές κατευθύνσεις για τον αµοιβαίο εµπλουτισµό τους. 17

18 Παπαπαύλου, Παύλου Παύλου και Σάββα Παυλίδη που µελέτησαν το γλωσσικό σύστηµα των Ελληνοκυπρίων στο Ηνωµένο Βασίλειο. Στις έρευνες αυτές εξετάσαµε µια σειρά κοινωνιογλωσσολογικών φαινοµένων που απασχόλησαν τους προηγούµενους από εµάς ερευνητές όπως τα φαινόµενα της «λειτουργικής διαφοροποίησης», του «γλωσσικού γοήτρου», της «αισθητικής της γλώσσας», του «επικοινωνιακού σκοπού της γλώσσας», της «κοινωνικής περίστασης» και του «σηµασιολογικού διαφορικού». ΠΙΝΑΚΑΣ 1 : ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΕΣ & ΨΥΧΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Μελετητές Έτος Λειτουργική διαφοροποίηση Κοινωνικό γόητρο Αισθητική κριτική Επικοινωνιακός στόχος Κοινωνική περίσταση Σηµασιολογικό διαφορικό Anisfield, Bogo/Lamber t Strogman & Woosley Giles Tsitsipis Trudgill Batiana & Caitucoli Papapavlou, Pavlou & Pavlides Η Κοινωνιογλωσσολογία χρησιµοποιεί στην έρευνά της εθνογραφικές µεθόδους, όπως το ερωτηµατολόγιο, η συνέντευξη, η συµµετοχική παρατήρηση, διάφορα είδη τεστ, κτλ. Στη συγκεκριµένη περίπτωση συντάξαµε, περισσότερο για το δικό µας προσανατολισµό, ερωτηµατολόγιο µε συγκεκριµένες ερωτήσεις, οι οποίες δε δίνονται στους ερωτώµενους πάντα ως έχουν, αλλά τροποποιούνται, µερικώς και κατά περίπτωση, για την καλύτερη κατανόησή τους και για να αποφευχθεί πιθανή καθοδήγηση των ερωτηθέντων. Οι ερωτήσεις τίθενται στα πλαίσια µιας µαγνητοφωνηµένης συνέντευξης µε έναν αριθµό πληροφορητών. Το ερωτηµατολόγιο αυτό συµπληρώνεται από τον ερευνητή µετά το πέρας της συνέντευξης, κατά την αποµαγνητοφώνηση της. Το ερώτηµα, βέβαια, που γεννιέται ευθύς αφορά στα ερευνητικά οφέλη που µας οδήγησαν να επιλέξουµε ένα συνδυασµό των δύο αυτών κοινωνικών µεθόδων (συνέντευξης-ερωτηµατολογίου). Η συνέντευξη, από τη µια πλευρά, είναι η τεχνική που οργανώνει µια σχέση προφορικής επικοινωνίας ανάµεσα στα δύο πρόσωπα, το συνεντευκτή και τον 18

19 ερωτώµενο ή αξιολογητή ή πληροφορητή 21, µε σκοπό να επιτρέψει στον πρώτο τη συλλογή ορισµένων πληροφοριών από το δεύτερο, πάνω σ ένα συγκεκριµένο αντικείµενο. Ειδικά οι συνεντεύξεις σχετικά µε τις γλωσσικές στάσεις ενσωµατώνουν και παραπέµπουν στη συνεξέταση και άλλων κοινωνιογλωσσολογικών µεταβλητών (π.χ. αστικοποίηση, λειτουργικές και δοµικές απώλειες του ιδιώµατος, κτλ.) που είναι ιδιαίτερα χρήσιµες για τη µελέτη της περίπτωσης «γλωσσικού θανάτου» 22. Σε αυτήν την προσπάθεια συµβάλλει και η ελεύθερη συζήτηση µεταξύ συνεντευκτή και πληροφορητή που προηγείται της συνέντευξης. Από την άλλη πλευρά, το ερωτηµατολόγιο, πρώτον, επιτρέπει, να απαντήσουν όλοι οι ερωτώµενοι στις ίδιες ερωτήσεις, αποτελώντας έτσι µια «βάση» («αµετάβλητο» την ονοµάζει ο Φίλιας) για τη σύγκριση των ερωτήσεων. Οι ερωτήσεις τίθενται απ ευθείας από το συντάκτη, ο οποίος σηµειώνει τις απαντήσεις, ενώ το ερωτηµατολόγιο δεν αφήνεται να συµπληρωθεί προσωπικά από τον ερωτώµενο για να µη διακοπεί η ροή της συζήτησης, ακολουθώντας τη βασική µεθοδολογική αρχή του Τσιτσιπή (1981:35) να µην υπάρχει τίποτα σε γραπτή µορφή. Ο Τσιτσιπής αναφέρει ότι η γραπτή γλώσσα µπορεί να επιτείνει, τεχνητά, τις διαφορές ανάµεσα σε µορφωµένους και µη µορφωµένους πληροφορητές και να οδηγήσει, τελικά, στη σύγχυση. Επίσης, οι πολλές γραπτές ερωτήσεις αποθαρρύνουν τους πληροφορητές και καθιστούν την ατµόσφαιρα συνεργασίας λιγότερο φιλική, ενώ ταυτόχρονα, µε την άλλη προσέγγιση, δίνεται στον ερευνητή µεγαλύτερη ευχέρεια «λεκτικών ελιγµών» 23, ώστε να επιτύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσµα. Οι απαντήσεις στο ερωτηµατολογίου δίνονται µέσα από συζήτηση και ηχογραφούνται από τον ερευνητή µε φανερό µαγνητόφωνο 24, ενηµερώνοντας τον ερωτώµενο, για δεοντολογικούς λόγους, αφενός, ότι ηχογραφείται, και αφετέρου, ότι τα όσα πει θα χρησιµοποιηθούν µόνο για ερευνητικούς σκοπούς. Παράλληλα, προσέξαµε το ύφος του ερωτηµατολογίου να είναι απλό, µακριά από 21 Βλ. Βασίλης Φίλιας, 1993: Βλ. Μαρία Πλαυδή, 2001: Εάν κάποιος πληροφορητής δεν είναι σε θέση να κατανοήσει το περιεχόµενο κάποιας ερώτησης, τότε επαναλαµβάνουµε την ερώτηση διατυπώνοντάς την µε διαφορετικό τρόπο. 24 Ο William Samarin (1967:80) αναφέρει ότι η µηχανική ηχογράφηση είναι εξαιρετικά σηµαντική για τη συλλογή ενός καλού υλικού, χαρίζοντας στον ερευνητή τη φυσικότητα του λόγου, αλλά και επηρεάζοντας την έρευνα, σύµφωνα µε τον Pertti Pelto (1970:41), µε τη φυσικότητα της ανθρώπινης συµπεριφοράς. 19

20 επιστηµονικούς και δυσκολοερµήνευτους όρους που θα µπορούσαν να δηµιουργήσουν σύγχυση τους συγκεκριµένους συνοµιλητές. Επίσης, ο κάθε πληροφορητής ερωτήθηκε ατοµικά, αλλά χωρίς απαραίτητα να έχει προηγουµένως αποµονωθεί από άλλα άτοµα της οικίας του, στα οποία επιτράπηκε, σε όσους το ζήτησαν, να παραβρεθούν στη διαδικασία συνέντευξης του οικείου τους προσώπου. Η παρουσία τους αυτή δεν µας δηµιούργησε κάποιο πρόβληµα στη διεκπεραίωση της συνέντευξης, αλλά υπήρξε χρήσιµη, γιατί τα άτοµα αυτά µπόρεσαν περιστασιακά να παρακινήσουν είτε ενδιαφέρουσες φυσικές συνοµιλίες, είτε σχόλια και στάσεις 25. Αξίζει να σηµειωθεί ότι δε θεωρήθηκε σκόπιµο να χρησιµοποιήσουµε την κοινωνιογλωσσολογική µέθοδο της «τεχνικής των εναρµονισµένων αµφιέσεων» 26 (matched-guise technique) που χρησιµοποιείται σε πολλές σύγχρονες κοινωνικές έρευνες 27, παίρνοντας διάφορους οµιλητές από διαφορετικά µέρη της Θεσσαλίας για να τους ακούσουν οι πληροφορητές, καθώς πιστεύουµε ότι σκοπός µας δεν είναι να προκαλέσουµε γλωσσική σύγχιση τον ερωτώµενο µε θεσσαλικές προφορές, αλλά να του δώσουµε το στίγµα της θεσσαλικής προφοράς, µια βάση πάνω στην οποία θα στηριχθεί για να απαντήσει στις ερωτήσεις που του θέτουµε. Γι αυτόν το λόγο άλλωστε και δεν επιλέξαµε οι πληροφορητές ν ακούσουν κάποια άλλη προφορά, π.χ της Καρδίτσας ή των Τρικάλων, που είναι πιο «βαριά» (βλ. σελ. 28), καθώς διαπιστώσαµε, κατά τη διανοµή στη Θεσσαλία ερωτηµατολογίων-πιλότων, ότι η προσοχή των ακροατών εστιαζόταν στο να κατανοήσουν το νόηµα των όσων λέει ο οµιλητής του ιδιώµατος και όχι στα χαρακτηριστικά του ιδιώµατος. β. To ερωτηµατολόγιο Για τη διεκπεραίωση της έρευνας συντάχθηκαν δύο ερωτηµατολόγια. Ένα για τους µη Θεσσαλούς πληροφορητές και ένα για τους Θεσσαλούς. Στα ερωτηµατολόγια αυτά οι πληροφορητές καλούνται ν απαντήσουν σε σειρά ερωτήσεων, αφού ακούσουν µαγνητοφωνηµένη οµιλία µίας οµιλήτριας του Θ.Ι. Αναφορικά µε τις ερωτήσεις των δύο ερωτηµατολογίων, αυτά περιλαµβάνουν και «κλειστές» και «ανοιχτές» ερωτήσεις. Στις κλειστές ερωτήσεις, η επιλογή και η ελευθερία έκφρασης 25 Βλ. Τσιτσιπής, 1981: Η µέθοδος αυτή αναπτύχθηκε από τον Lambert και τους συνεργάτες του ( ). 27 Βλ. Αραποπούλου, 1995:31. 20

21 των ερωτώµενων είναι βέβαια περιορισµένες 28, µας επιτρέπουν, όµως, να προσανατολίσουµε το συνοµιλητή εκεί που εµείς επιδιώκουµε και να λάβουµε ακριβείς απαντήσεις στα θέµατα που µας ενδιαφέρουν. Έτσι, δε προκαλούνται λάθη ερµηνείας γεγονός που µας επιτρέπει την εύκολη ταξινόµησή των απαντήσεων και το φιλτράρισµα των πληροφορητών. Αντίθετα, οι ανοιχτές ερωτήσεις επιτρέπουν στον ερωτώµενο να οργανώσει όπως αυτός νοµίζει την απάντησή του και τον τρόπο που θ απαντήσει. Επίσης, συµβάλλουν στην αποφυγή παραλείψεων ή και στην συµπλήρωση των γνώσεων του συντάκτη της έρευνας, εάν του έχει διαφύγει κάτι σηµαντικό για την έρευνα κατά τη σύνταξη του ερωτηµατολογίου. Τα ερωτηµατολόγια διέπονται από κριτήρια στα οποία στηρίχθηκαν σηµαντικές προγενέστερες έρευνες για αξιολογικές αντιδράσεις οµιλητών απέναντι σε διαλεκτικές µορφές της επίσηµης γλώσσας τους. Η σηµαντικότερη µελέτη, κατά τη γνώµη µας, στο θέµα των αξιολογικών αντιδράσεων σε γλωσσική ποικιλία και η οποία προσανατόλισε τη σύνταξη των ερωτηµατολογίων µας, ανήκει, στον Giles. Ο Giles (1970) ερεύνησε τις διαλεκτικές διαφορές στην Αγγλία, λαµβάνοντας υπόψη τρεις διαστάσεις : i) την «αισθητική» (aesthetic), δηλαδή, πόσο ευχάριστη ή δυσάρεστη βρίσκουν τη γλώσσα οι ερωτώµενοι, ii) την «κοινωνική θέση» (social status), δηλαδή, πόσο κοινωνικό γόητρο εκπέµπουν, κατά τους ερωτώµενους, οι διαλεκτικές ποικιλίες για τις οποίες ερωτώνται και iii) την «επικοινωνιακή διάσταση» (communicative dimension), πόσο άνετα ή όχι αισθάνονται οι ερωτώµενοι όταν έρχονται σ επαφή µε την εκάστοτε διαλεκτική ποικιλία (ψυχολογικό-βιωµατικό κριτήριο). Σε παρόµοια έρευνα, ο Trudgill (1983:216) αναφέρει ότι ζητήθηκε από Άγγλους οµιλητές ν ακούσουν την Κρητική διάλεκτο και την Καθοµιλουµένη (Αθηναϊκά) και να τις σχολιάσουν λαµβάνοντας υπόψη τις εξής παραµέτρους : i) το «γόητρο» (prestige), ii) την «αισθητική» τους (aesthetic) και iii) ποια από τις δύο γλώσσες τους φαινόντουσαν περισσότερο «εκλεπτυσµένη» (sophisticated) και «έξυπνη» (intelligent). Τα κριτήρια της αισθητικής, του κοινωνικού γοήτρου και της επικοινωνιακής διάστασης της γλώσσας αποτέλεσαν βασικό στόχο της έρευνάς µας για το Θ.Ι. 28 Βλ. Φίλιας, 1993:

22 γ. Ο ερευνητής και οι βοηθοί του Για την εικόνα του ερευνητή µιας γλωσσολογικής έρευνας υπάρχουν πολλές απόψεις. Σίγουρα ο ερευνητής οφείλει να είναι προσεκτικός αναφορικά µε τους «πολιτιστικούς παράγοντες» 29 (πλαίσια επικοινωνίας θα τους ονοµάζαµε) στην προσπάθειά του να προσεγγίσει τον ερωτώµενο πληθυσµό. Σηµαντικό, επίσης, στοιχείο για την έρευνα είναι η οµιλία του γλωσσικού συστήµατος που µελετάται από τον ερευνητή. Ο Ιταλός γλωσσολόγος Gino Botiglioni ήταν από τους πρώτους ερευνητές (1935) ο οποίος εκτίµησε ότι ο ερευνητής πρέπει, όχι µόνο να οµιλεί το γλωσσικό σύστηµα που µελετά, αλλά και να γνωρίζει πολύ καλά και τον τόπο όπου αυτό οµιλείται, θέση που υιοθετήθηκε αρκετά αργότερα από κοινωνιογλωσσολόγους (π.χ. Labov (1966), o Laroussi (1991)) και, στην παρούσα έρευνα, από εµάς. Αντίθετα, άλλοι γλωσσολόγοι 30 προτείνουν την «αρχή της επιλεκτικής άγνοιας» (principle of preferencial ingnorance), ότι, δηλαδή, όσα λιγότερα γνωρίζει ο γλωσσολόγος για τη γλώσσα που ερευνά, τόσο περισσότερο ακριβής θα είναι η περιγραφή του γλωσσικού συστήµατος που µελετά. Η θέση αυτή δεν υιοθετήθηκε από τον προκείµενο ερευνητή, διότι πιστεύουµε ότι, όταν ο ερευνητής δε γνωρίζει την περιοχή που ερευνά, δυσκολεύεται στη συγκρότηση του υλικού του. Επίσης, πιστεύουµε ότι είναι δυσκολότερη η δηµιουργία µιας περισσότερο φιλικής ατµόσφαιρας µε τους συνοµιλητές, γεγονός στο οποίο συµβάλλει η κοινή καταγωγή ερευνητή και πληροφορητών 31. Αναφορικά µε τους πληροφορητές των κοινωνιογλωσσολογικών ερευνών, κάποιοι ερευνητές πιστεύουν ότι ο αυτόχθονας πληροφορητής δεν έχει συνηθίσει να τηρεί αποστάσεις από το γλωσσικό του σύστηµα 32 και ότι µπορεί να προκληθεί σύγχυση ανάµεσα στη γλώσσα που ο ίδιος οµιλεί και σε αυτό που ακούει. Άλλοι πιστεύουν ότι, εάν ο τοπικός πληροφορητής δεν παρατηρεί αυτό που θα έπρεπε να παρατηρήσει, κινδυνεύει να οργανώσει εκ των προτέρων τα γεγονότα, να τα φανταστεί. Παρόµοια προβλήµατα δεν παρουσιάστηκαν καθώς ο ερευνητής γνωρίζει καλά, λόγω της καταγωγής του, τις διαλεκτικές υπο-µορφές του Θ.Ι., αν και ζει και 29 Βλ. Foued Laroussi,1996: Βλ. Labov, 1972: Βλ. Κωστούλα-Μακράκη, 2001: Βλ. Rodolphe Ghiglione και Benjamin Matalon, 1991:61. 22

23 εργάζεται εκτός της Θεσσαλίας. Ο παράγοντας αυτός συµβάλλει, κατά την άποψή µας, στη µελέτη των στοιχείων της έρευνάς µας µε µεγαλύτερη αντικειµενικότητα και συµφωνούµε µε τη θέση ότι καλύτερος πληροφορητής είναι ο αυτόχθονας που έχει προηγουµένως ενηµερωθεί, που έχει προετοιµαστεί για το γενικότερο θέµα της έρευνας γι αυτό που θα ερωτηθεί, κάτι που κάναµε και στην παρούσα έρευνα. Το να γνωρίζει ο πληροφορητής, παραδείγµατος χάριν, το γενικότερο θέµα της συζήτησης πριν ξεκινήσει η έρευνα (παραδείγµατος χάριν, η ελληνική γλώσσα 33 ), είναι, κατά τη γνώµη µας, λογικό και αναµενόµενο και δε θεωρούµε ότι πλήττει την αυθόρµητη αντίδραση των ερωτηθέντων αξιολογητών. Προσπαθήσαµε, επίσης, οι πληροφορητές µας να χαρακτηρίζονται από τη µεγαλύτερη δυνατή πληθώρα κοινωνιολογικών χαρακτηριστικών (φύλο, περιοχή προέλευσης, ηλικία, µόρφωση, κτλ) σε µια προσπάθεια να µη συγκροτηθεί δείγµα πληροφορητών από «κλειστό δίκτυο» ή οµάδα ατόµων 34. Σε αυτό το σηµείο θα ήταν παράλειψη να µην αναφερθούµε και στη σηµαντική συµβολή των κατά τόπους βοηθών, για την επιτυχή διεκπεραίωση της έρευνας. Πρόκειται για ντόπιους κατοίκους των περιοχών από τις οποίες επελέγησαν οι πληροφορητές µας, Θεσσαλοί και µη Θεσσαλοί, και οι οποίοι βοηθοί είχαν εκ των προτέρων ενηµερωθεί αναλυτικά για τους σκοπούς της έρευνας, το περιεχόµενο των ερωτηµατολογίων και τα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των πληροφορητών που αναζητούσαµε. Προτιµήθηκαν για το έργο αυτό ως βοηθοί άτοµα τα οποία ήταν, συνήθως, οικεία στον ερευνητή και που είχαν στο ενεργητικό τους σπουδές φιλολογικής κατεύθυνσης, ώστε να είναι σε θέση να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν καλύτερα τις συνθήκες διεξαγωγής της έρευνάς µας. Η χρήση βοηθών, «φυσικών οµιλητών», συνέβαλε στην καλύτερη ενσωµάτωση του ερευνητή στην εκάστοτε γλωσσική κοινότητα και υιοθετήθηκε στην παρούσα έρευνα, καθώς ο ερευνητής δεν είχε πρόβληµα συνεργασίας µε τους πληροφορητές, αλλά παρουσιάζονταν, µερικές φορές, πρόβληµα στον τρόπο προσέγγισης µαζί τους. Κι αυτό, διότι οι περισσότεροι ερευνητές αντιµετωπίζονται µε ένα είδος καχυποψίας από τους πληροφορητές που επιδιώκουν να προσεγγίσουν, καθώς, πολλές φορές, οι πληροφορητές πιστεύουν ότι η εκάστοτε έρευνα µπορεί να τους θίξει κοινωνικά, πολιτιστικά ή και προσωπικά. 33 Στο σηµείο αυτό ακολουθήσαµε το παράδειγµα του Labov (1976) ο οποίος ενηµέρωσε τους πληροφορητές από τη Νέα Υόρκη ότι κάνει µια έρευνα «πάνω στην αµερικάνικη γλώσσα». 34 Βλ. Τσιτσιπής, 1981:29. 23

24 Ο συνδυασµός όλων αυτών των παραγόντων που προαναφέρθηκαν συνετέλεσαν θετικά στην πραγµάτωση της έρευνας και στην αποφυγή σηµαντικών προβληµάτων που θα µπορούσαν να την επηρεάσουν αρνητικά. 4. Παρατήρηση και κώδικες επικοινωνίας Στην παρούσα έρευνα δόθηκε έµφαση και προσοχή σε κοινωνιολογικούς, γλωσσολογικούς, αλλά και σε παράγοντες «µη γλωσσικής επικοινωνίας» που µας πρόσφεραν σηµαντικά στοιχεία για τη γλώσσα και την ιδεολογία των πληροφορητών µας, µη Θεσσαλών και Θεσσαλών. Στηριχθήκαµε σε παράγοντες-κλειδιά που σχολίασαν και µελέτησαν σηµαντικοί γλωσσολόγοι και, ειδικότερα, κοινωνιογλωσσολόγοι. Πιο αναλυτικά, στη συνέχεια, αναφέρουµε τους ιδιαίτερους παράγοντες που στήριξαν τη διεξαγωγή της έρευνάς µας. Αρχικά δόθηκε ιδιαίτερη έµφαση στη συµπεριφορά του ερευνητή. Η συµπεριφορά του ερευνητή δεν πρέπει να είναι απόρροια τυχαίων περιστάσεων, αλλά οφείλει να υπόκειται σε συγκεκριµένους επιστηµονικούς ερευνητικούς κανόνες, όπως παραδείγµατος χάριν η παρατήρηση, η µελέτη των προσωδιακών φαινοµένων, των µη λεκτικών µορφών επικοινωνίας, κ.ά. Σε αυτό το πλαίσιο κινήθηκε και ο ερευνητής καθώς οι παράγοντες αυτοί καθιστούν την έρευνα πιο προσιτή και δίνουν αντικειµενικότερα αποτελέσµατα. Ειδικότερα για την «παρατήρηση», οι Mathilda White Riley και Edward Nelson (1974:6) κάνουν λόγο για παρατήρηση της συµπεριφοράς της οµάδας, ακρόαση των µελών τους και καταγραφή όλων των χαρακτηριστικών της συµπεριφοράς τους. Επιπλέον, όπως σε όλες τις µορφές επικοινωνίας, ένας αριθµός «κωδίκων» 35 (codes), όπως ο προξιµικός κώδικας, κώδικας κινήσεως 36 κ.ά., πρέπει να προσεχθούν ιδιαίτερα από τα δύο µέρη για να επιτραπεί η αποκωδικοποίηση και η ερµηνεία των µηνυµάτων 37, καθώς αυτοί οι δευτερεύοντες παράγοντες παίζουν πρωταρχικό ρόλο στη µετάδοση του µηνύµατος 38 και στη διεξαγωγή της έρευνας. 35 Πρόκειται για «δοµηµένα σηµασιολογικά σύνολα» (βλ. Αlgirdas J. Greimas και Joseph Courtes, 1979: Η Walburga Von Raffler Engel (1976:231) υποστηρίζει ότι οι διαφορές στο σύστηµα κίνησης, στην κινητική, ενδέχεται να έχουν επίδραση στις διαδικασίες της οµιλίας. 37 Βλ. Charles Briggs, 1986: Βλ. Roman Jakobson,

25 5. Η επιτόνιση Ο Kenneth Βailey (1978:171) προτείνει η συµπεριφορά και η επιτόνιση του συντάκτη να είναι η ίδια προς κάθε ερωτώµενο. Άλλοι 39, τονίζουν ότι οι διαφορές στον κοινωνικό περίγυρο θ αναγκάσουν το συντάκτη ν αλλάξει τον τρόπο ερώτησης για να διατηρήσει την εγκυρότητα των «ποσοτικών µέτρων» (quantitive measures), επισηµαίνοντας ότι κάθε συνέντευξη είναι µια µοναδική «κοινωνική διάδραση» (social interaction), που περιλαµβάνει διαπραγµάτευση των κοινωνικών ρόλων και των πλαισίων αναφοράς µεταξύ ξένων. Στην περίπτωσή µας, η συµπεριφορά του συντάκτη δε µεταβαλλόταν ανάλογα µε το συνοµιλητή, δε συνέβαινε, όµως, το ίδιο και µε την επιτόνιση. Η επιτόνιση µεταβάλλονταν, κατά τη συνέντευξη, από την πλευρά του ερευνητή, ανάλογα µε το µορφωτικό επίπεδο και τη συµπεριφορά του εκάστοτε πληροφορητή, καθώς είναι γνωστό ότι µια φιλικότερη επιτόνιση συµβάλλει στην προσπέλαση προβληµάτων επικοινωνίας. 6. Η ατµόσφαιρα της συνέντευξης Για την προσπέλαση προβληµάτων επικοινωνίας οι συντάκτες οφείλουν να προσπαθήσουν ν αποφύγουν κάθε µορφή τριβών 40, εξάγοντας καθηµερινούς κανόνες συµπεριφοράς από τους πληροφορητές και δηµιουργώντας ευχάριστη ατµόσφαιρα 41, κάνοντας, ακόµη και «κουβεντούλα» (small talk). O Tσιτσιπής (1981:13) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι σκοπός του ερευνητή είναι να πείσει τους συνοµιλητές του ότι ο ρόλος του είναι να µιλά µε όλους και να µην παίρνει θέση στις τοπικές αντιπαλότητες. Στην περίπτωσή µας ο ερευνητής, µε την αρωγή των συνεργατών, µπόρεσε να εγκαθιδρύσει µια φιλική ατµόσφαιρα κατά τη διάρκεια της συνέντευξης. Το γεγονός ότι ο ερευνητής δε γνωρίζει τους περισσότερους πληροφορητές προσωπικά και ότι έχει µεταβεί στην περιοχή τους για τη διεξαγωγή επιστηµονικής 39 Βλ. Raymond Gorden, 1969: Βλ. Briggs, 1986: Σ αυτό το σηµείο πρέπει να αναφερθεί ότι πολύτιµη για την πραγµατοποίηση της έρευνας υπήρξε η συµβολή των τοπικών βοηθών, οι οποίοι γνωρίζοντας τη φυσιογνωµία του κάθε ερωτώµενου, αλλά και µε την παρουσία τους κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, δηµιουργούσαν τις προϋποθέσεις για µια ευχάριστη ατµόσφαιρα. 25

26 έρευνας, συνέβαλλαν στην αντιµετώπιση της ερευνητικής οµάδας ως φιλοξενούµενης στην περιοχή και περιέβαλλαν το έργο της µε γόητρο και κύρος. 7. Γραµµατικότητα και κανάλι επικοινωνίας Πολλοί είναι οι κοινωνικοί ερευνητές που προβληµατίστηκαν για επιµέρους σηµεία της µεθόδου της κοινωνικής έρευνας. Ο Labov (1972:111), προβληµατίστηκε για το κάτω από ποιες συνθήκες µπορεί ο ερευνητής να θέσει απ ευθείας ερωτήσεις για τη «γραµµατικότητα» (grammaticality), ώστε να πάρει απαντήσεις που σχετίζονται µε τη γλώσσα που χρησιµοποιούν οι οµιλητές που εξετάζει στην καθηµερινή τους επικοινωνία. Έτσι, κάνει λόγο για τη µεθοδολογική «αρχή της δευτερεύουσας µεταβολής» (subordinate shift). Σύµφωνα µε την αρχή αυτή, όταν οι οµιλητές µιας δευτερεύουσας διαλέκτου, όπως στη συγκεκριµένη περίπτωση του Θ.Ι., ρωτούνται για τη γλώσσα τους, η γλώσσα των απαντήσεών τους επηρεάζεται από την κυριαρχούσα διάλεκτο. Πρόκειται για ένα φαινόµενο που εξετάσαµε κατά την έρευνά µας στη Θεσσαλία µε ενδιαφέροντα συµπεράσµατα. Σε µια κοινωνιογλωσσολογική έρευνα το κανάλι επικοινωνίας, ανάλογα µε την περίπτωση, έχει διάφορες µορφές µε σηµαντικότερες τον προφορικό λόγο, το γραπτό λόγο ή µια συνδυαστική µορφή τους 42. Ένα σηµαντικό ερώτηµα που τίθεται από την αρχή της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας είναι η επιλογή της γλώσσας επικοινωνίας, του καναλιού, ανάµεσα στον ερευνητή και τον ερωτώµενο. Σε ποιο κώδικα, δηλαδή, πρέπει ο ερευνητής να θέσει τα ερωτήµατά του και να ετοιµάσει το ερωτηµατολόγιό του. Υπάρχουν δύο απόψεις. Κάποιοι συγγραφείς πιστεύουν ότι, όταν οι ερωτήσεις στους ερωτώµενους τίθενται στη µητρική τους γλώσσα, µπορούν να έχουν θετικά αποτελέσµατα, µε την έννοια ότι αυτό ευνοεί το κλίµα συνεργασίας, ξεπερνώντας κάποια εµπόδια και µειώνοντας τη «γλωσσική αβεβαιότητα» (language insecurity). Στην περίπτωσή µας αυτόν το ρόλο επικοινωνίας ανέλαβαν οι βοηθοί του ερευνητή, που ήταν «φυσικοί οµιλητές» (natives speakers) της γλώσσας που ερευνούσαµε. Άλλοι πιστεύουν ότι µε το ν απευθύνονται οι ερωτήσεις στα τοπικά γλωσσικά συστήµατα µπορούν να επιφέρουν αρνητικά αποτελέσµατα, καθώς πιστεύουν ότι ο 42 Βλ. Françoise Manray και Jeannine Richard Zappella, 1996:4. 26

27 τρόπος αυτός δε βοηθά στο ν αποστασιοποιηθεί ο οµιλητής κριτικά απέναντι στη συνέντευξη Οι Jean Baptiste Marcellesi και Bernard Gardin (1974:217) εφιστούν την προσοχή σε δύο κοινωνιογλωσσολογικά φαινόµενα : στην «προσποίηση» (simulation), όταν ο οµιλητής δανείζεται το λεξιλόγιο µιας οµάδας που δεν είναι η δική του για να το κάνει να µοιάζει µε το λόγο του άλλου, και στη «µεταµφίεση» (masquage), όταν ο οµιλητής εξαφανίζει από το λόγο του τα χαρακτηριστικά που τον κατατάσσουν σε µια οµάδα. 27

28 Η ΟΜΙΛΗΤΡΙΑ ΤΟΥ Θ.Ι. 1. Κριτήρια επιλογής της οµιλήτριας του Θεσσαλικού Ιδιώµατος Οι πληροφορητές καλούνται ν απαντήσουν σε µια σειρά ερωτήσεων, αφού ακούσουν δεκάλεπτη περίπου αφήγηση µίας οµιλήτριας του Θεσσαλικού Ιδιώµατος και χωρίς να γνωρίζουν την περιοχή προέλευσης της οµιλήτριας που επιλέξαµε. Το θέµα που επιλέξαµε να αναπτύξει η οµιλήτρια του ιδιώµατος είναι µια συνταγή µαγειρικής, θέµα, που δεν προϊδεάζει τους πληροφορητές του δείγµατός µας για κάποια περίπλοκη γι αυτούς γλωσσική έρευνα και που, παράλληλα, τους δηµιουργεί ένα αίσθηµα σιγουριάς ότι µπορούν να το παρακολουθήσουν και να το σχολιάσουν. Σε αυτό το σηµείο θα θέλαµε να διευκρινίσουµε ότι, πριν από την σύνταξη του τύπου του τελικού ερωτηµατολογίου, διερευνήσαµε «πιλοτικά», µεταξύ άλλων περιοχών της Θεσσαλίας, και τους οµιλητές της κοινότητας Αρµενίου, η οποία βρίσκεται στα σύνορα των νοµών Λαρίσης και Μαγνησίας. Οι κάτοικοι αυτής της κοινότητας, καθώς και των γειτονικών τους, παρουσιάζουν µειωµένα φαινόµενα του θεσσαλικού τρόπου οµιλίας, καθώς, όπως και οι ίδιοι παραδέχονται, βρίσκονται πολύ κοντά, και ανάµεσα, στα δύο µεγαλύτερα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας, Λάρισας και Βόλου, περιοχές που θεωρούνται και οι περισσότερο οικονοµικοπολιτισµικά αναπτυγµένες στη Θεσσαλία. Εντούτοις, σχεδόν όλοι γνωρίζουν ή έχουν ακούσει τον παλαιό θεσσαλικό τρόπο οµιλίας, τα «παλιακά», όπως και οι ίδιοι τα ονοµάζουν, από ανθρώπους που ακόµη τα µιλάνε στο χωριό ή από µεγαλύτερους σε ηλικία. Έτσι, λοιπόν, η επιλογή µιας οµιλήτριας από την περιοχή εκείνη δε θα παρέπεµπε κατευθείαν, για τους υπόλοιπους Θεσσαλούς, στον τόπο καταγωγή της, γεγονός που καθιστά τις αξιολογικές τους κρίσεις περισσότερο αντικειµενικές, αν αναλογιστούµε µάλιστα, ότι η συγκεκριµένη οµιλήτρια αποτελεί σηµείο ενδοκοινοτικής αναφοράς για την «έντονη» ή, αλλιώς, «βαριά» 44 θεσσαλική προφορά της στην κοινότητα του Αρµενίου. 44 Κατά την επιτόπια έρευνα στο χωριό Αρµένιο, πολλοί κάτοικοί µε τους οποίους ήρθαµε σε επαφή µας ανέφεραν ότι η συγκεκριµένη οµιλήτρια, η οποία ήρθε ως νύφη στο χωριό, δηλαδή, δεν κατάγεται από το ίδιο το χωριό, οµιλεί πολύ «βαριά» Θεσσαλικά. Για το ίδιο θέµα, οι William Samarin και Ivan Kalmar (1979:184) αναφέρουν τρεις διαβαθµίσεις στην προφορά : δυνατή (strong), µέτρια (medium) και ελαφρά (slight). Άλλοι ερευνητές, όπως η 28

29 2. Κοινωνιολογικά στοιχεία της οµιλήτριας του Θεσσαλικού Ιδιώµατος Πριν προχωρήσουµε στην παρουσίαση των απαντήσεων και των παρατηρήσεών µας στις απαντήσεις των πληροφορητών, είναι χρήσιµο να δώσουµε τα κοινωνιολογικά στοιχεία της οµιλήτριας του Θ.Ι., που κλήθηκαν ν ακούσουν οι αξιολογητές. Η οµιλήτρια ονοµάζεται Μάρθα Κ., είναι 49 ετών, κατάγεται και διαµένει στην κοινότητα Αρµένιο, της επαρχίας Λαρίσης, πολύ κοντά επίσης και στην πόλη του Βόλου. Είναι απόφοιτος ηµοτικού Σχολείου, έχει τρία παιδιά και ασχολείται, όπως και ο σύζυγός της, µε τη γεωργία. Αποφεύγει τις µετακινήσεις σε άλλα µέρη της Ελλάδας, διότι δε µπορεί να είναι µακριά από τα κτήµατά της. Αντιθέτως δέχεται πολλές επισκέψεις από τα παιδιά της που διαµένουν στην Αθήνα και στη Λάρισα. Σε αυτό το σηµείο πρέπει να αναφέρουµε ότι η οµιλήτρια του Θ.Ι., µετά το πέρας της µαγνητοφώνησής της, δήλωσε ότι γνωρίζει ότι η ίδια µιλάει «χωριάτικα», «λαρισινά», αλλά και ότι γοητεύεται από τους φίλους των παιδιών της, από την Αθήνα και τη Λάρισα, που την επισκέπτονται στο χωριό, γιατί µιλάνε καθαρά και προφέρουνε ολόκληρες τις λέξεις. ηλώνει ότι αυτή δε µπορεί να αλλάξει τον τρόπο οµιλίας της, αλλά ότι θα ήθελε να µιλάει καλύτερα, όπως στις πόλεις. Αξίζει να σηµειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της έρευνας εντοπίστηκαν και οµιλητές που µιλούσαν το ιδίωµα της Θεσσαλίας µ εντονότερα τα χαρακτηριστικά του, κυρίως από την περιοχή της Καρδίτσας και των Τρικάλων. Επιλέχθηκε, όµως, η συγκεκριµένη οµιλήτρια, διότι, στην περίπτωση της Καρδίτσας και των Τρικάλων, η προσοχή των ερωτηθέντων εστιάζονταν στο να κατανοήσουν το περιεχόµενο του λόγου του οµιλητή και δεν εστιάζονταν στην ίδια την οµιλία του. Bonnie Urciuoli (1998: ) κάνουν λόγο για βαρύ χρωµατισµό (accent) και, επειδή ο όρος αυτός έχει επικρατήσει και την καθηµερινή πρακτική της ελληνικής επαρχίας (βλ. Πλαυδή, 2001:624) υιοθετήθηκε και στην παρούσα έρευνα. Με τον όριο έντονη ή βαριά προφορά στη µελέτη µας αναφερόµαστε στην πρώτη διαβάθµιση των Samarin και Kalmar. 29

30 ΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Γενικά κριτήρια επιλογής των πληροφορητών Η επιλογή των πληροφορητών της έρευνάς µας δεν είναι αυθαίρετη αλλά είναι αποτέλεσµα κάποιων κοινωνιολογικών κριτηρίων που εντοπίσαµε και υιοθετήσαµε από προηγούµενες έρευνες (βλ. πίνακα 2). Αυτά είναι το φύλο των πληροφορητών µας, η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουν, το µορφωτικό τους επίπεδο, η ηλικία τους και ο τόπος προέλευσης. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 : ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟ ΤΩΝ Μελετητές Έτος Φύλο Κοινωνική τάξη Τόπος προέλευσης Μορφωτικό επίπεδο Ηλικία Trudgill Berstein Napon Giles Tsitsipis Lambert Strogman & Woosley Hymes 1967 Macaulay Chambers & Trudgill Η ιαλεκτολογία, επιστήµη προηγούµενη χρονικά της Κοινωνιογλωσσολογίας 45, έθεσε πρώτη το πρόβληµα επιβολής κριτηρίων στην επιλογή των συνοµιλητών στις διαλεκτολογικές έρευνες. Πράγµατι, η επιλογή των ερωτώµενων, των πληροφορητών 46, αποτελεί µια από τις βασικότερες έννοιες της 45 Η Κοινωνιογλωσσολογία υπάρχει διότι υπάρχουν γλωσσολογικά προβλήµατα που ενδιαφέρουν την κοινωνική ζωή κάποιων κοινοτήτων µ ένα τρόπο τόσο δραµατικό, που θέτουν σε αµφισβήτηση την ίδια τους την ύπαρξη (βλ. Marcellesi, 1980:9). 46 Ο όρος «πληροφορητής» στη Γλωσσολογία χαρακτηρίζει τον αυτόχθονα οµιλητή που η γλωσσική του συµπεριφορά χρησιµοποιείται σαν µοντέλο από τους γλωσσολόγους που µελετούν τη γλώσσα του. Ειδικότερα για τη ιαλεκτολογία και τη Γλωσσική Ανθρωπολογία η κατάλληλη επιλογή του πληροφορητή έχει µεγάλη σηµασία για την επιτόπια έρευνα, γιατί αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγµα της γλωσσικής κοινότητας που εξετάζεται (βλ. Σωτήρης ηµητρίου, 1983β:87). 30

31 Κοινωνιογλωσσολογίας. Για παράδειγµα, η ηλικία των ερωτώµενων και το ιδίωµα που µιλάνε και που µελετάει ο ερευνητής ήταν στο επίκεντρο των ασχολιών της ιαλεκτολογίας. Όλα φυσικά εξαρτώνται από το επιστηµονικό επίπεδο που ερευνούµε : όταν η έρευνα γίνεται για τη φωνητική και το λεξιλόγιο είναι σηµαντικό ο οµιλητής να έχει γεννηθεί, µεγαλώσει και κατοικήσει στο µέρος που είναι το αντικείµενο της έρευνας (εάν είναι δυνατόν και οι γονείς του να κατάγονται από το ίδιο µέρος), καθώς και να µιλάει στην καθηµερινή του ζωή το τοπικό γλωσσικό σύστηµα, τη µητρική του γλώσσα 47. Αξίζει, τέλος, να σηµειωθεί ότι, για τους Θεσσαλούς «αξιολογητές», τους οποίους θα χαρακτηρίζουµε ως «πληροφορητές», φροντίσαµε να µην είναι «τελικοί οµιλητές» 48 (terminal speakers) για να µπορέσουµε να µελετήσουµε την πορεία της γλωσσικής ποικιλίας στη διαχρονία της. 2. Οι στόχοι των ερωτηµατολογίων Για τη διεξαγωγή της έρευνας συντάχθηκαν δύο διαφορετικά ερωτηµατολόγια. Το πρώτο απευθυνόταν στους πληροφορητές της Κ.Ν.Ε που προέρχονταν από τις περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Το δεύτερο απευθυνόταν στους οµιλητές ή µη του Θ.Ι. που προέρχονταν από την περιοχή της Κεντροδυτικής Θεσσαλίας και συγκεκριµένα από τους νοµούς Λάρισας, Τρικάλων και Καρδίτσας. Τα δύο αυτά ερωτηµατολόγια που συντάχθηκαν έχουν σκοπό : α) Να µην αποσπάσουµε από τους πληροφορητές ειδικές γλωσσολογικές γνώσεις, που ούτως ή άλλως δε διαθέτουν, αφού δεν είναι γλωσσολόγοι. β) Να µας δώσουν πληροφορίες οι Θεσσαλοί οµιλητές, ως γηγενείς και οι οµιλητές της Κ.Ν.Ε. ως παρατηρητές για τη διαλεκτική µορφή της «επαρχιώτικης ελληνικής» και, κατ επέκταση, του Θ.Ι. 47 Οι Jean Pierre Kaminker και Daniel Baggioni (1980:61) ονοµάζουν «µητρική γλώσσα» ή καλύτερα «ατοµική γλώσσα» τη γλωσσολογική πρακτική των οµιλητών να αναµειγνύονται σε διαφορετικούς βαθµούς, οικογενειακά και τοπικά χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου. 48 Η Nancy Dorian (1973:437) χαρακτηρίζει σαν «τελικό οµιλητή» τους τελευταίους οµιλητές µιας θνήσκουσας γλώσσας και οι οποίοι µπορεί να αποτελέσουν παραπλανητική πηγή πληροφόρησης για τη γραµµατική της γλώσσας που οµιλούνε. 31

32 γ) Να παρουσιάσουν τον τρόπο µε τον οποίο αντιµετωπίζουν ιδεολογικά τις διαλεκτικές µορφές της ελληνικής γλώσσας και, µάλιστα, αυτές που θεωρούνται «κοινωνικά κατώτερες», όπως το Θ.Ι. δ) Να διαπιστώσουµε τι γνωρίζουν οι πληροφορητές γενικά για τα ελληνικά ιδιώµατα, ώστε να δούµε σε ποια διαλεκτική οµάδα και µε ποια κριτήρια κατατάσσουν το Θ.Ι. Οι στόχοι αυτοί των δύο ερωτηµατολογίων πιστεύουµε ότι θα µας βοηθήσουν να σχηµατίσουµε την «κοινωνική εικόνα» του Θεσσαλικού Ιδιώµατος, τόσο στην ίδια τη Θεσσαλία, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. 32

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ Ι ΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ : ΟΙ ΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ 33

34 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Κριτήρια επιλογής των γεωγραφικών περιοχών Για το δείγµα των µη Θεσσαλών πληροφορητών επιλέχθηκαν οι κάτοικοι της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για πολυσυλλεκτικά µεγαλοαστικά κέντρα όπου το τοπικό ιδίωµα έχει εξαφανιστεί και έχει αντικατασταθεί από την Κοινή ή από ποικιλία της Κοινής 49. Πιο αναλυτικά, η περιοχή της Αθήνας αποτελεί για τον Έλληνα την πρωτεύουσα της χώρας, είναι ο τόπος όπου κτίζεται η ιδεολογία για τη γλώσσα, µια ιδεολογία η οποία στηρίζεται από το κράτος και την έδρα των πολιτικών αποφάσεων και των µέσων µαζικής ενηµέρωσης. Ένας άλλος λόγος είναι ότι η Κ.N.E., η οποία είναι πελοποννησιακή στην καταγωγή της 50, διαδόθηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα από την Αθήνα, µετά την επέκταση του ελληνικού κράτους στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Οι βόρειες ελληνικές διάλεκτοι, που διέφεραν σηµαντικά από την Κοινή, προπάντων στη φωνολογία τους, όπως το Θ.Ι., παραµερίστηκαν. Γι αυτό το λόγο, οι αξιολογικές αντιδράσεις των Αθηναίων, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν πληθυσµιακά σχεδόν τη µισή Ελλάδα, καθίστανται ιδιαίτερα σηµαντικές. Η Θεσσαλονίκη, πόλη που βρίσκεται στο βόρειο µέρος της Ελλάδας και συµπρωτεύουσα, προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι βρίσκεται κοντύτερα στη Θεσσαλία και αποτελεί πόλο έλξης 51 πολλών Θεσσαλών για εµπορικούς και εκπαιδευτικούς, κυρίως, λόγους. Κατ αυτόν τον τρόπο, οι Θεσσαλονικείς έρχονται συχνότερα σ επαφή, απ ότι, παραδείγµατος χάριν, οι Αθηναίοι ή οι Ηρακλειώτες, µε τους Θεσσαλούς. Στην πόλη της Θεσσαλονίκης δεν επικράτησαν έντονα διαλεκτικά φαινόµενα, λόγω της συνύπαρξη διαφορετικών εθνοτικών οµάδων, γεγονός, που καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη καθιέρωσης το συντοµότερο δυνατόν µιας Κοινής γλώσσας. Έτσι, και µε την ακτινοβολία της ως το µεγαλύτερο αστικό κέντρο της Βορείου Ελλάδας και της συµπρωτεύουσας του ελληνικού 49 Βλ. Τζιτζιλής, 2000: Βλ. Πετρούνιας, 1993: Βλ. Χωροταξική µελέτη εθνικού δικτύου αστικών κέντρων, Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών, 1967, πίνακας

35 κράτους, στη Θεσσαλονίκη καθιερώθηκε γρήγορα η χρήση της Κ.Ν.Ε. που χαρακτηρίζονταν από ελάχιστα διαλεκτικά στοιχεία. Οπότε, όπως και η Αθήνα, έτσι η Θεσσαλονίκη θεωρείται από τα προπύργια της Κ.Ν.Ε. Η Αθήνα απέχει γεωγραφικά περισσότερο, σε σχέση µε τη Θεσσαλονίκη, από τη Λάρισα, το γεωγραφικό κέντρο και πρωτεύουσα της Θεσσαλίας. Η Λάρισα, σύµφωνα και µε άλλους κοινωνικούς ερευνητές 52, δεν ανήκει, λόγω απόστασης, στην άµεση ζώνη οικονοµικής, πολιτικής και πολιτιστικής επιρροής της Αθήνας. Κατά την άποψη του ερευνητή, η Λάρισα και γενικότερα η Θεσσαλία, βρίσκεται στη σφαίρα της οικονοµικής και πολιτιστικής επιρροής της Θεσσαλονίκης, παρά το γεγονός ότι χωροταξικές µελέτες παρουσιάζουν τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα στη σφαίρα επιρροής της Αθήνας. Η Θεσσαλονίκη διαθέτει, κατά τους Θεσσαλούς, πολύ καλό εµπορικο-οικονοµικό κέντρο, ενώ διαθέτει και το κοντινότερο στη Θεσσαλία µε κύρος µεγάλο πανεπιστηµιακό ίδρυµα (το πανεπιστήµιο Θεσσαλίας δεν έχει ακόµη καταξιωθεί στη συνείδηση των Θεσσαλών, κατά τη γνώµη µας) και διεθνές αεροδρόµιο. Οι παράγοντες αυτοί καθιστούν, κατά τον ερευνητή, τη Θεσσαλονίκη πόλο οικονοµικής και πολιτισµικής έλξης για τους περισσότερους Θεσσαλούς. 2. Κριτήρια επιλογής των πληροφορητών Οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές επελέγησαν µε βάση τα ακόλουθα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά 53 : α) Το φύλο. Επελέγησαν 48 συνολικά άτοµα από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, 24 άνδρες και 24 γυναίκες, αριθµός-δείγµα 54 αρκετά ικανός ώστε να µας επιτρέπει να συλλέξουµε ενδεικτικές πληροφορίες για το ιδίωµα. Η κοινωνική 52 Βλ. Κατερίνα Μπακογιάννη και Σίσσυ Παπαγιαννούλη, 1997:18 53 Βλ. Φίλιας, 1993: Οι Jack Chambers και Peter Trudgill (1980:59) αναφέρουν ότι ο αριθµός των πληροφορητών µπορεί να κυµαίνεται από εικοσιπέντε άτοµα έως µερικές εκατοντάδες. Ο Gillian Sankoff (1974:22) αναφέρει γι αυτό το θέµα ότι για την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα ένα ευρύ δείγµα πληροφορητών δεν είναι απαραίτητο, καθώς µπορεί να προκαλέσει προβλήµατα. 35

36 διαφοροποίηση µεταξύ των δύο φύλων µπορεί, σύµφωνα µε κοινωνιογλωσσολογικές έρευνες 55 να εκφράσει και τις γλωσσικές επιλογές τους. β) Τον τόπο προέλευσης. Οι πληροφορητές προέρχονται από την περιοχή της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Οι πληροφορητές που επελέγησαν, εάν δεν είναι µόνιµοι κάτοικοι από τη γέννησή τους, όπως οι περισσότεροι που επελέγησαν, έπρεπε να διαµένουν στην περιοχή τους τουλάχιστον 5 χρόνια χρονικό διάστηµα που βοηθά στην προσαρµογή του τρόπου ζωής της πόλης και στην ποικιλία ερεθισµάτων, για να µπορέσουν να θεωρηθούν κάτοικοι αυτής της περιοχής. γ) Την ηλικία. Οι πληροφορητές χωρίστηκαν σε δύο οµάδες ηλικιών. Η πρώτη περιλαµβάνει άτοµα ηλικίας από 20 έως 40 ετών (νεότερη ηλικιακή οµάδα) και η δεύτερη από 40 ετών και άνω (µεγαλύτερη ηλικιακή οµάδα). Θεωρήθηκε ότι οι πληροφορητές κάτω των 20 ετών δεν έχουν σχηµατοποιηµένη άποψη για τα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα λόγω της µικρής τους ηλικίας, γι αυτό και δεν προτιµήθηκαν. δ) Την κοινωνική τάξη. Για το κριτήριο αυτό επιλέχθηκε ένα ευρύ φάσµα της κοινωνικής διαστρωµάτωσης 56 που χωρίστηκε σε τρεις κατηγορίες µε κριτήριο το επάγγελµά τους 57. Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει τους εργάτες και τις οικογένειές τους (τεχνίτες, εργάτες βιοτεχνίας, εργάτες βιοµηχανίας κτλ.) και επελέγησαν 8 άτοµα, 4 άνδρες και 4 γυναίκες. Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει τους µικροαστούς και τις οικογένειές τους (υπάλληλοι γραφείων, δηµόσιοι υπάλληλοι, εµποροϋπάλληλοι κτλ.) και επελέγησαν οµοίως 8 άτοµα, 4 άνδρες και 4 γυναίκες. Η τρίτη κατηγορία περιλαµβάνει τους µεσοαστούς και τους µεγαλοαστούς (υψηλή αστική τάξη) και τις οικογένειές τους (ελεύθεροι επαγγελµατίες, καθηγητές ευτεροβάθµιας και Ανωτάτης Εκπαίδευσης, επιχειρηµατίες, προϊστάµενοι - 55 Βλ. Jenny Chesire, 1982, Rossina Lippi-Green, 1989, James Milroy, Lesley Milroy, Sue Hartley, 1994, Dimitris Papazachariou, 1998, Αργύρης Αρχάκης, ηµήτρης Παπαζαχαρίου και Άννα Ιορδανίδου, 2001, κ.ά. 56 Ο Trudgill (1974a:35) ονοµάζει «κοινωνική διαστρωµάτωση» (social stratification) την ιεραρχική οργάνωση των οµάδων σε µια κοινωνία. 57 Ο Labov (1990) χρησιµοποίησε, για τον καθορισµό διαφορετικών επιπέδων κοινωνικής διαστρωµάτωσης, το κριτήριο του επαγγέλµατος. Εµείς, όµως, ακολουθώντας, το παράδειγµα του Trudgill (1974b) συµπεριλάβαµε και πρόσθετες παραµέτρους για τη συγκρότηση του δείγµατος, όπως το µορφωτικό επίπεδο των πληροφορητών το οποίο και αντιστοιχήσαµε µε την κοινωνική τάξη των πληροφορητών. 36

37 διευθυντές σε ηµόσιες υπηρεσίες κτλ.) και επελέγησαν, επίσης, 8 άτοµα, 4 άνδρες και 4 γυναίκες. ε) Το µορφωτικό επίπεδο. Για το κριτήριο αυτό αποκλείστηκε η κατηγορία των αναλφάβητων καθώς δε θα µπορούσε να κάνει αντιληπτή τη διάκριση των δύο γλωσσικών συστηµάτων που µας ενδιαφέρουν, Κ.Ν.Ε. και Θ.Ι., και κατά συνέπεια να απαντήσουν στις ερωτήσεις του συντάκτη. Γενικά, οι πληροφορητές είναι απόφοιτοι δηµοτικού 58, λυκείου και πανεπιστηµίου. Ειδικότερα τους κατατάξαµε σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει άτοµα που είναι µέχρι και απόφοιτοι ηµοτικής Εκπαίδευσης, ανήκουν, δηλαδή, στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση (στην κατηγορία ανήκουν και όσοι πληροφορητές δεν έχουν ολοκληρώσει τις γυµνασιακές τους σπουδές). Στην κατηγορία αυτή δε συµπεριλήφθησαν άτοµα ετών που να ανήκουν στην εργατική τάξη και να είναι απόφοιτοι δηµοτικής εκπαίδευσης, καθώς στις πόλεις η πλειοψηφία των εργατών αυτής της ηλικιακής οµάδας είναι τουλάχιστον απόφοιτοι υποχρεωτικής εκπαίδευσης, δηλαδή Γυµνασίου. Η κατηγορία αυτή ίσως φαίνεται εκ πρώτης όψεως να µη δύναται να προσφέρει σηµαντικές πληροφορίες για το γλωσσικό σκέλος της έρευνας, καθώς οι οµιλητές αυτής της κατηγορίας δεν αντιλαµβάνονται εύκολα τη γλωσσική διαφοροποίηση, αλλά πεποίθησή µας ήταν ότι οι απόψεις τους θα µπορούσαν να συνεισφέρουν πολλά στο κοινωνιοσηµειωτικό σκέλος της έρευνάς µας. Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει τους απόφοιτους της Γυµνασιακής (3 ης Γυµνασίου), Λυκειακής, και Μεταλυκειακής εκπαίδευσης (Ι.Ε.Κ.) και, γενικά, τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία περιλαµβάνονται οι φοιτητές, τελειόφοιτοι και απόφοιτοι της Ανωτάτης Εκπαίδευσης (Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι.), της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης. Πιστεύουµε ότι οι ερωτώµενοι αυτής της τελευταίας κατηγορίας είναι σε θέση να αιτιολογήσουν καλύτερα τις απόψεις τους για τα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα, καθώς αντιλαµβάνονται ευκολότερα τη 58 Από την κατηγορία αυτή ήταν δύσκολο να εντοπίσουµε στα αστικά κέντρα άτοµα κάτω των 40 ετών που να είναι µόνο απόφοιτοι δηµοτικής εκπαίδευσης. Τα άτοµα που είναι κάτω των 40 ετών και κατοικούν σε µεγάλες πόλεις, όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, έχουν βιώσει ότι το απολυτήριο λυκείου είναι απαραίτητο εφόδιο για την κοινωνική τους καταξίωση. Επίσης, εξαιτίας του νόµου που επιβάλλει την υποχρεωτική εκπαίδευση, είναι, τουλάχιστον, απόφοιτοι Γυµνασίου. 37

38 γλωσσική διαφοροποίηση που χαρακτηρίζει τον κοινωνικό τους αντίποδα, την αγροτική και εργατική τάξη. Σε αυτό το σηµείο θα θέλαµε να υπογραµµίσουµε το γεγονός ότι το µορφωτικό επίπεδο των πληροφορητών, έχει συσχετιστεί κατά την επιλογή του δείγµατος µε την κοινωνική τάξη, ακολουθώντας προγενέστερα παραδείγµατα κοινωνιογλωσσολογικών ερευνών 59 και πιστεύοντας ότι πετυχαίνουµε µε αυτόν τον τρόπο σηµαντικότητα στις απαντήσεις των πληροφορητών. 3. Το ύφος και η τυπολογία των ερωτήσεων για τους πληροφορητές Το ερωτηµατολόγιο που συντάχθηκε για τους πληροφορητές της Κ.Ν.Ε. 60 περιλαµβάνει ερωτήσεις που θα µας βοηθήσουν να δούµε τις αξιολογικές αντιδράσεις τους απέναντι στο Θεσσαλικό Ιδίωµα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στους οµιλητές αυτούς απευθύνονται ορισµένες ερωτήσεις που περιλαµβάνονταν και στο ερωτηµατολόγιο για τους Θεσσαλούς οµιλητές. Πιο συγκεκριµένα το ερωτηµατολόγιο αυτό έχει τους ακόλουθους στόχους : α) Να διαπιστώσουµε εάν αναγνωρίζουν τη συγκεκριµένη γλωσσική ποικιλία της Ελληνικής που άκουσαν ως ιδιαίτερο τρόπο οµιλίας κάποιας περιοχής και πώς τη χαρακτηρίζουν («χωριάτικα», «βλάχικα», «παλιακά», κτλ.) β) Να προσεγγίσουµε τον τρόπο µε τον οποίο αντιδρούν και αντιµετωπίζουν ιδεολογικά το ιδίωµα, τους οµιλητές του, αλλά και γενικότερα τους οµιλητές άλλων διαλέκτων ή ιδιωµάτων που αποκλίνουν πολύ ή λίγο από την επίσηµη γλώσσα 61. Η µελέτη αυτή καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρη ειδικότερα στη σηµερινή εποχή, όπου τον ηγεµονισµό της επίσηµης γλώσσας, συνοδεύει η αρνητική τοποθέτηση των οµιλητών της 62, µε χαρακτηρισµούς, όπως: «οι διάλεκτοι είναι κακόηχες», «γλωσσικά κατώτερες», κτλ. γ) Να εξετάσουµε εάν κάποια διαλεκτική µορφή της ελληνικής γλώσσας, όπως το Θ.Ι. συµβάλλει στη συγκρότηση κάποιας κοινωνικής ταυτότητας 63 (εθνικής, φυλετικής, ανδρικής ή γυναικείας, κτλ.). 59 Βλ. Chambers και Trudgill, 1980: Βλ. παράρτηµα της διατριβής. 61 Βλ. Σπύρος Μοσχονάς, 1996: Βλ. Αγγελική Μαλικούτη-Drachman, 1996: Βλ. Θεοδοσία Παυλίδου, 1996:29. 38

39 4. Ανάλυση του περιεχοµένου του ερωτηµατολογίου για τους πληροφορητές Με την πρώτη ερώτηση (ερώτηση 1) επιχειρούµε να διαπιστώσουµε, πρωτίστως, εάν οι ερωτώµενοι αναγνωρίζουν το γλωσσικό σύστηµα που µόλις άκουσαν και να αναφέρουν τον τρόπο µε τον οποίο έχουν έρθει σ επαφή µαζί του 64. Στις περιπτώσεις που ο ερωτηθείς δεν κατανόησε το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, τότε η ερώτηση διευκρινίστηκε παρουσιάζοντας παραδείγµατα (π.χ. από φίλους, από συγγενείς, από τα Μ.Μ.Ε, κτλ.). Στην ερώτηση 2.α καλούµε τους ερωτώµενους να δηλώσουν µε ποιες κοινωνικές οµάδες - κοινωνικές τάξεις συσχετίζουν το άκουσµα της γλώσσας που µόλις άκουσαν (η σχέση γλώσσας και κοινωνικής διαστρωµάτωσης 65 αποτέλεσε ιστορικά το κατά εξοχήν αντικείµενο της Κοινωνιογλωσσολογίας) 66. Επίσης, να δούµε το «κοινωνικό επίπεδο» 67 (social status) που, κατά τη γνώµη τους, χαρακτηρίζει τους οµιλητές αυτού του γλωσσικού συστήµατος. Στην ερώτηση αυτή εστιάζουµε την προσοχή των ερωτηθέντων σε τέσσερις, κυρίως, παραµέτρους : στην κοινωνική τάξη, στην ηλικία, στο επάγγελµα και στο µορφωτικό επίπεδο, µε τα οποία πιστεύουν οι ίδιοι ότι συνδέεται αυτή η προφορά, αλλά και σε ο,τιδήποτε άλλο χαρακτηριστικό πιστεύουν αυτοί ότι την χαρακτηρίζει. Με την ερώτηση 2.β επιθυµούµε να αντιληφθούµε κατά πόσο γνωρίζουν σε ποια µέρη της Ελλάδας οµιλείται αυτό το γλωσσικό σύστηµα που µόλις άκουσαν. Με την 2.γ, εάν γνωρίζουν σε ποια µέρη µιλιέται πιο «βαριά» αυτό το γλωσσικό σύστηµα, δηλαδή, εάν σε κάποια µέρη είναι πιο «έντονη» αυτή η προφορά (βλ. σελ. 64 Ανάλογο ερώτηµα, µε ενδιαφέρουσες απαντήσεις, έχει διατυπωθεί σε έρευνα πιλοτικής µορφής που έγινε από το συντάκτη της παρούσας µελέτης σε µικρό δείγµα φοιτητών του Α.Π.Θ. (Κουρδής, 1997α:581). Στην περίπτωση αυτή οι ερωτώµενοι φοιτητές, οι οποίοι προέρχονταν από διαφορετικά µέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας, αναγνώρισαν στο άκουσµα του Θεσσαλικού Ιδιώµατος τον ιδιωµατικό λόγο της δικής τους περιοχής προέλευσης. 65 Ο Ronald Macalay (1976:173) αναφέρει ότι ένας αριθµός ερευνών (Labov 1966, Wolfran 1969, Fasold 1972, Trudgill 1974, Fontanella De Weinberg 1974) απέδειξαν πειστικά ότι η γλωσσική ποικιλία µπορεί να συνδέεται στενά µε την κοινωνική διαστρωµάτωση. 66 Βλ. Παυλίδου, 1990: Βλ. Giles, 1970 και Trudgill, 1983:

40 28). Αξίζει να σηµειωθεί ότι είθισται, στην ελληνική πρακτική, η βαριά µορφή µιας διαλεκτικής ποικιλίας να συσχετίζεται µε κακής ποιότητας γλώσσα. Με την ερώτηση 3.α ζητούµε από τους ερωτηθέντες πληροφορητές της Κ.Ν.Ε. να δηλώσουν εάν γνωρίζουν άλλες διαλέκτους και ιδιώµατα της Ελληνικής Γλώσσας. Η απάντηση σ αυτή την ερώτηση µας επιτρέπει να διαπιστώσουµε εάν, και πόσο, διαφοροποιούν το γλωσσικό σύστηµα που µόλις άκουσαν από το δικό τους, δίνοντάς τους την ευκαιρία να αντιπαραβάλλουν τα δύο γλωσσικά συστήµατα µεταξύ τους. Έτσι, θα µπορέσουν να ονοµάσουν και άλλα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα που γνωρίζουν (ερώτηση 3.β), να τα ιεραρχήσουν (ερώτηση 4.α) και να µας εξηγήσουν τους λόγους της αξιολογικής τους ιεράρχησης 68 (ερώτηση 4.β). Σ αυτό το σηµείο, εάν ο πληροφορητής δυσκολεύεται να αναµοχλεύσει τα κριτήρια µε τα οποία κατατάσσει τα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα που γνωρίζει, παρουσιάζει, ενδεικτικά, µια σειρά από αυτά, π.χ. ποιο ελληνικό γλωσσικό σύστηµα του αρέσει περισσότερο ηχητικά, ποιο είναι πιο δύσκολο ή παράξενο κατ αυτόν, κτλ. Στη συνέχεια, προσεγγίζουµε την αισθητική πλευρά του Θεσσαλικού Ιδιώµατος (ερώτηση 5.α) και καλούµε τους οµιλητές της Κ.Ν.Ε. ν αποτυπώσουν την άποψή τους σε επταβάθµια κλίµακα 69. Με την ακόλουθη ερώτηση (ερώτηση 6.α), ζητούµε από τους ερωτώµενους να µας πληροφορήσουν κατά πόσο κατανοούν τους οµιλητές του ιδιώµατος που άκουσαν, εάν, δηλαδή, αυτή το γλωσσικό σύστηµα µπορεί ν αποτελέσει βάση επικοινωνίας ανάµεσα σ αυτούς και στους οµιλητές του ιδιώµατος και στη συνέχεια, να µας αναφέρουν πόσο εύκολα το κατανοούν (6.β). Σηµαντική είναι και η επόµενη ερώτηση (ερώτηση 7.α), όπου θέλουµε οι ερωτώµενοι να µας πληροφορήσουν για τη στάση της κοινής γνώµης απέναντι στο γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν προηγουµένως και για ποιους λόγους πιστεύουν ότι αντιµετωπίζεται όπως οι ίδιοι αναφέρουν. Με την ερώτηση (7.β) επιδιώκουµε να µάθουµε εάν, πέρα απ αυτούς τους λόγους, συνδέουν τη στάση αυτή µε συγκεκριµένες παραµέτρους, όπως είναι η γεωγραφική θέση της Θεσσαλίας, 68 Η πρόταση για την αξιολογική ιεράρχηση των νεοελληνικών διαλέκτων διατυπώθηκε από την Τοκατλίδου, καθώς δεν έχουν γίνει ακόµη έρευνες προς αυτή την κατεύθυνση. 69 Για τη µελέτη των τριών διαστάσεων του, ο Giles (1970:215) δίνει την ίδια επταβάθµια σηµασιολογική κλίµακα. 40

41 το λεξιλόγιο του ιδιώµατος, τον τρόπο ζωής των οµιλητών 70 του και τη γλωσσική διαφοροποίηση του Θ.Ι. από την Κ.Ν.Ε. Πρόκειται για παράγοντες που κατά το συντάκτη του ερωτηµατολογίου επηρεάζουν τη στάση της ελληνικής κοινής γνώµης απέναντι σ αυτή τη γλωσσική ποικιλία. Με την ακόλουθη ερώτηση (ερώτηση 8) συνδέεται η στάση της κοινής γνώµης µε το θέµα των λεγόµενων «σωστών» ελληνικών 71 και τις περιοχές όπου πιστεύουν ότι αυτά οµιλούνται. Με την ερώτηση 9, προσπαθούµε να εκµαιεύσουµε τι θεωρούν «σωστά ελληνικά» οι ερωτηθέντες, ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους, από πλευράς συντακτικού, γραµµατικής, φωνητικής, κτλ, αλλά και σε ποιες περιοχές εκείνοι πιστεύουν ότι αυτά οµιλούνται. Με αυτήν την ερώτηση προσπαθούµε να εξετάσουµε εάν οι ερωτηθέντες υιοθετούν την άποψη ότι στα µεγάλα αστικά κέντρα η προφορά είναι καλύτερη, αλλά και να µας αναλύσουν τους λόγους για τους οποίους µπορεί να το πιστεύουν. Τέλος, στην τελευταία ερώτηση (ερωτήσεις 10), όπου οι οµιλητές της Κοινής ερωτούνται εάν πιστεύουν ότι πρέπει να διατηρηθεί το ιδίωµα που άκουσαν και για ποιους λόγους, οι οµιλητές θίγουν το θέµα ιδεολογίας απέναντι στην τοπική γλώσσα (language ideology) 72. Ο Jules Gillieron 73 αναφέρει όµως ότι η οριζόντια 70 Η Kathryn Woolard και η Bambi Schieffelin (1994:61) αναφέρουν ότι οι γλωσσικές ποικιλίες χαρακτηρίζουν συνήθως συγκεκριµένους οµιλητές που είναι συχνά υποτιµηµένοι ή παραγκωνισµένοι, όχι µόνο σαν σύµβολα ταυτότητας µιας οµάδας, αλλά σαν σύµβολα πολιτικής, κοινωνικής, επιστηµονικής ή ηθικής αξίας. 71 Το ερώτηµα αυτό τέθηκε από πολύ νωρίς στην ελληνική ιστορία, όπου τον όρο «σωστά ελληνικά» απέδιδαν διάφοροι όροι, όπως, παραδείγµατος χάριν, «καλά γράµµατα» (βλ. Θεόδωρος Γραµµατάς, 1991: Κατά τη δεκαετία του 90 έχουµε την εµφάνιση του όρου «ιδεολογία» σε πολλές κοινωνιογλωσσολογικές µελέτες (π.χ. John Joseph και Talbot Taylor 1990, Terry Eagleton 1991, Paul Simpson 1993, Geoffrey Huck και John Goldsmith 1995, Bambi Schieffelin, Kathryn Woolard και Paul Kroskrity 1998, κ.ά.) όπου ο όρος αυτός, κατά τη γνώµη µας, ερµηνεύεται σε κάθε περίπτωση διαφορετικά. Πιστεύουµε ότι µια δόκιµη ερµηνεία του όρου δίνεται από τους Gunther Kress και Robert Hodge (1979:6), για τους οποίους, ο όρος «ιδεολογία» περιλαµ-βάνει µια συστηµατική δέσµη ιδεών που οργανώνονται από µια συγκεκριµένη άποψη. Πιο συγκεκριµένα, οι Woolard & Schieffelin (1994:55) αναφέρουν για τη «γλωσσική 41

42 ποικιλία που σχηµατικά διαπιστώνει η γλωσσογεωγραφία, δεν είναι ολόκληρη η ποικιλία της γλώσσας και ότι υπάρχει και µια κάθετη ποικιλία, ανάµεσα στα κοινωνικά και τα πολιτιστικά στρώµατα. Το θέµα της διατήρησης - επίσηµης αναγνώρισης ή όχι των τοπικών διαλεκτικών µορφών δεν είναι µόνο ελληνικό, αλλά παρουσιάζει καθολικό ενδιαφέρον, σε µια εποχή όπου όλοι προοιωνίζουν την επικράτηση των επίσηµων γλωσσών 74. ιδεολογία» ότι είναι ένας συνεκτικός κρίκος ανάµεσα στις κοινωνικές δοµές και τις µορφές οµιλίας. 73 Βλ. Εugenio Coseriu, 1982: Βλ. Raymond Williams, 1980:39, James Tollefson 1999:8. 42

43 ΣTAΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Εισαγωγή Για την εξαγωγή ακριβέστερων συµπερασµάτων, από τις απαντήσεις που έδωσαν στο ερωτηµατολόγιό µας οι πληροφορητές, ανατρέξαµε στην επιστήµη της Στατιστικής 75, η οποία αποτελεί θεµελιώδες εργαλείο των εφαρµοσµένων επιστηµών. Στις εφαρµοσµένες επιστήµες και στη Στατιστική, µας ενδιαφέρει η εξαγωγή συµπερασµάτων τα οποία να είναι «λειτουργικά σηµαντικά» 76 (operationally significant), δηλαδή, ν ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα. Η ανάλυση των απαντήσεων των πληροφορητών ακολούθησε την ακόλουθη ερευνητική πορεία. α) Κάθε ερώτηση που τους τέθηκε στόχευε σε ένα ή και περισσότερα θέµατα. Κάθε θέµα θεωρείται ως µια «µεταβλητή» στη γλώσσα της στατιστικής. β) Σε κάθε θέµα δίνονται διάφορες απαντήσεις. Οι απαντήσεις αυτές οµαδοποιούνται βάσει ορισµένων κριτηρίων, που προκύπτουν από το θέµα, σε ένα ορισµένο αριθµό τάξεων. Κάθε τάξη είναι µια «τιµή της µεταβλητής». γ) Η τιµή της µεταβλητής µετριέται µε τον αριθµό των ατόµων, των οποίων οι απαντήσεις εντάσσονται σε αυτήν την τιµή. δ) ηµιουργούνται «πίνακες συχνοτήτων» (frequency tables) στους οποίους καταγράφεται η ποσοστιαία συµµετοχή κάθε τιµής στο σύνολο των τιµών της µεταβλητής (π.χ. από το 70,0% των πληροφορητών που απάντησαν αρνητικά σε µια ερώτηση, το 35,0% είναι ετών και το 65,0% 40 ετών και άνω). εδοµένου ότι αυτή η καταγραφή είναι απλά περιγραφική και αναφέρεται ατοµικά σε κάθε επιµέρους θέµα (µεταβλητή) της έρευνας, θεωρήθηκε σκόπιµο να γίνει µεγαλύτερη στατιστική εµβάθυνση, η οποία επιτρέπει να κινηθούµε σε ερευνητικό επίπεδο. Συγκεκριµένα, οι σχέσεις µεταξύ µεταβλητών διακρίνονται στη στατιστική σε σχέσεις «µε σηµαντικότητα» (significance) και σε σχέσεις «χωρίς σηµαντικότητα» (non significance). Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν οι µεταβλητές στις οποίες οι πιθανότητες να είναι τυχαίο το αποτέλεσµα των σχέσεών τους είναι πολύ µικρές. 75 Για τη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων που προέκυψαν από τις απαντήσεις των πληροφορητών χρησιµοποιήθηκε η στατιστική µέθοδος SPSS 10 σε επίπεδο «συχνοτήτων» (frequencies) και «διασταύρωσης συχνοτήτων» (crosstabulations). 76 Βλ. Χρυσούλα Ζαχαροπούλου, 1992:6. 43

44 Στην περίπτωση αυτή είµαστε ερευνητικά κοντά στην πραγµατικότητα. Στην αντίθετη περίπτωση κάνουµε λόγο για σχέσεις µεταβλητών χωρίς σηµαντικότητα. Επίσης, σε όσους πίνακες συχνοτήτων είχαµε µικρό ποσοστό απαντήσεων του τύπου «δεν ξέρω» από τους πληροφορητές, το ποσοστό αυτό παρέµεινε στους πίνακες. Στην αντίθετη περίπτωση, οι απαντήσεις αυτές αφαιρέθηκαν για ν αποφευχθεί παραµόρφωση της «διασταύρωσης των συχνοτήτων» (crosstabulations). Κατόπιν, αναλύσαµε τις απαντήσεις των πληροφορητών που παρουσίασαν «σηµαντικότητα» 77 και καταλήξαµε σε ερευνητικά συµπεράσµατα. 2. Συχνότητες στο σύνολο του δείγµατος Η πρώτη οµάδα δείγµατος περιλαµβάνει τους πληροφορητές που προέρχονται από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Σκοπός της δειγµατοληψίας είναι να εξαχθούν ορισµένα συµπεράσµατα για κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά του πληθυσµού της Θεσσαλίας, µε βάση τις απόψεις ενός διαστρωµατωµένου δείγµατος 24 µη Θεσσαλών πληροφορητών και των δύο φύλων που ανήκουν κοινωνικά στην αγροτική-εργατική, στη µικροαστική και στην αστική τάξη 78. Μελετώντας το σύνολο των απαντήσεων των πληροφορητών από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη (πίνακας 3) διαπιστώνουµε ότι, ως προς το φύλο των πληροφορητών, δεν εντοπίζουµε, σε καµία από τις 25 διασταυρώσεις συχνοτήτων, απαντήσεις µε σηµαντικότητα. Αντίθετα, στις υπόλοιπες κοινωνικές οµάδες, ηλικία, προέλευση και µόρφωση διαπιστώνουµε την ύπαρξη απαντήσεων µε σηµαντικότητα στο 12%, 16% και 4% της διασταύρωσης συχνοτήτων αντίστοιχα. Σαν πρώτη, λοιπόν, παρατήρηση διαπιστώνουµε ότι ο τόπος προέλευσης των πληροφορητών και οι ηλικία τους είναι οι δύο, κυρίως, παράγοντες που επηρεάζουν τη σηµαντικότητα των απαντήσεων των πληροφορητών. 77 Ο δεκαδικός αριθµός (στατιστικός δείκτης) που δείχνει ότι υπάρχει σηµαντικότητά στις σχέσεις µεταξύ µεταβλητών είναι µικρότερος από τον αριθµό 0, Η Ζαχαροπούλου (1992:301) αναφέρει το ιδεώδες σε µια δειγµατοληψία θα ήταν το δείγµα να αποτελεί µια µικρογραφία του πληθυσµού, να είναι, δηλαδή, «αντιπροσωπευτικό» (representative). Στην ίδια παρατήρηση συγκλίνουν και οι Ghiglione και Matalon (1991:29). 44

45 ΠΙΝΑΚΑΣ 3 : ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΙ ΣΥΧΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟΥΣ ΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΥΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ Κοινωνικές οµάδες Αθήνα Θεσσαλονίκη Αριθµός συσχετισµών συχνοτήτων Αριθµός συσχετισµών συχνοτήτων µε σηµαντικότητα Ποσοστό % συχνοτήτων µε σηµαντικότητα Φύλο 25-0 Ηλικία Προέλευση Μόρφωση Κοινωνιογλωσσολογικοί συσχετισµοί µεταβλητών Στη συνέχεια της έρευνάς µας προχωρήσαµε σε συσχετισµό των κοινωνικών οµάδων µε τις κάθε µια από τις 25 ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου. Παρακάτω παραθέτουµε τα αποτελέσµατα των διασταυρώσεων αυτών. Αρχικά, παραθέτουµε τα αποτελέσµατα διασταυρώσεων µε σηµαντικότητα, όπου πέφτει το κύριο βάρος της ανάλυσης των απαντήσεων των πληροφορητών. Στη συνέχεια, τα αποτελέσµατα διασταυρώσεων χωρίς σηµαντικότητα, δηλαδή, αποτελέσµατα όπου οι πιθανότητες αυτά να είναι τυχαία είναι πολύ µεγάλες, αλλά τα οποία κρίναµε σκόπιµο να σχολιάσουµε και να καταγράψουµε παρατηρήσεις σε αυτά. Ο σηµαντικότερος λόγος γι αυτό είναι ότι, πολλές φορές, συναντήσαµε γλωσσικά φαινόµενα που έχουν καταγραφεί ως σηµαντικά από Έλληνες και ξένους γλωσσολόγους, τα οποία, όµως, δεν παρουσίασαν σηµαντικότητα στην παρούσα έρευνα, γεγονός που αξίζει να σχολιαστεί. Επίσης, οφείλουµε να αναφέρουµε ότι η πλειοψηφία των πληροφορητών µετά το άκουσµα της οµιλήτριας του ιδιώµατος, αλλά και στο τέλος της συνέντευξης, χαρακτήρισε το ιδίωµα που άκουσε ως «χωριάτικα» ή «παλιακά» εντοπίζοντάς το στη µεγάλη του πλειοψηφία στο χώρο της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. α) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το φύλο i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το φύλο Συσχετισµοί µεταβλητών µε σηµαντικότητα στους µη Θεσσαλούς πληροφορητές, ως προς το φύλο, δε διαπιστώθηκαν. 45

46 ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το φύλο Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέταση του παρακάτω πίνακα 79 χωρίς σηµαντικότητα (πίνακας 4), όπου διασταυρώνουµε το φύλο των µη Θεσσαλών πληροφορητών και τις απαντήσεις που δίνουν για τη διατήρηση των διαλέκτων, που είναι, µάλιστα, παρόµοιες µε το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν. ΠΙΝΑΚΑΣ 4: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΙΑΛΕΚΤΩΝ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΙΑΛΕΚΤΩΝ Ναι Όχι εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ 91,7% 4,2% 4,2% ΦΥΛΟ Άνδρες ΤΩΝ 55,0% 16,7% ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 75,0% 20,8% 4,2% Γυναίκες ,0% 83,3% 83,3% 12,5% 4,2% ΣΥΝΟΛΟ Στον πίνακα αυτό παρατηρούµε µια επιµονή στην επίσηµη γλώσσα από το γυναικείο φύλο, καθώς το 83,3% των πληροφορητών που απάντησαν αρνητικά στη διατήρηση του ίδιου, παρόµοιου ή άλλων νεοελληνικών γλωσσικών συστηµάτων είναι γυναίκες, έναντι 16,7% των ανδρών. Επίσης, στο 83,3% του συνόλου των πληροφορητών που απάντησαν θετικά στη διατήρηση του ιδιώµατος οι γυναίκες µειοψηφούν (45,0%). Η διαφορά που εµφανίζεται να υπάρχει στις θέσεις των ανδρών και των γυναικών πληροφορητών µπορεί, ίσως, να εξηγηθεί από το γεγονός ότι οι γυναίκες σαν µητέρες συνδέονται περισσότερο µε τα παιδιά τους κατά τη διάρκεια της σχολικής εκπαίδευσης. Έτσι, παρατηρούν και διαισθάνονται περισσότερο από τους άνδρες την επίπτωση που µπορεί να έχει στο επαγγελµατικό µέλλον των παιδιών 79 Παρατήρηση : η πρώτη σειρά των ποσοστών παρουσιάζει την οριζόντια κατανοµή του ποσοστού, ενώ η τρίτη την κατακόρυφη. Οι αριθµοί που βρίσκονται ανάµεσα στα δύο ποσοστά είναι οι απόλυτοι αριθµοί της έρευνας, δηλαδή, ο ακριβής αριθµός των πληροφορητών της έρευνας. 46

47 τους η χρήση ενός γλωσσικού ιδιώµατος που προδίδει συγκεκριµένο τοπικό χρωµατισµό και που διαφοροποιείται από την Καθοµιλουµένη. Εάν, µάλιστα, αναλογιστούµε ότι οι γυναίκες είναι θύλακες διαφύλαξης διαλεκτικών και µειονοτικών γλωσσών, µιλώντας στα παιδιά τους στη µητρική γλώσσα, τότε, το χαµηλότερο από τους άνδρες ποσοστό στη διατήρηση των διαλεκτικών µορφών της Ελληνικής και η σηµαντική συµµετοχή τους στο ποσοστό απόρριψής των µορφών αυτών, µας δίνει το στίγµα µιας αλλαγής στη στάση διατήρησης των ιδιωµάτων, όπως το Θ.Ι., η οποία θα ξεκινήσει από τις γυναίκες. Επίσης, είναι γνωστό από την κοινωνική πρακτική, ότι οι γυναίκες ενδιαφέρονται περισσότερο από τους άνδρες για την έκφραση της καλαισθησίας σε όλες τις µορφές της ανθρώπινης δραστηριότητας και, συνεπώς, δε διάκεινται ευνοϊκά σε ένα γλωσσικό σύστηµα που θεωρείται ηχητικά ακαλαίσθητο (βλ. πίνακα 5). Στον πίνακα αυτό βλέπουµε ότι το 59,1% των πληροφορητών που βρίσκουν δυσάρεστο το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν είναι γυναίκες. Στην προτίµηση των γυναικών στις επίσηµες µορφές της γλώσσας έχουν αναφερθεί πολλοί κοινωνικοί ερευνητές. Ο Trudgill (1972) θεωρεί ότι µε την προτίµηση των γυναικών στην επίσηµη µορφή της γλώσσας επέρχεται ένα είδος αντισταθµίσµατος για την έλλειψη κοινωνικής δύναµης και αίγλης που χαρακτηρίζει τις γυναίκες. Οι Giles και Marsch ( ) έδειξαν µε βάση την εµπειρική έρευνα που διεξήγαγαν ότι οι γυναίκες προτιµούν τους επίσηµους τύπους της γλώσσας που έχουν αυξηµένο κύρος λόγω της στερεότυπης σύνδεσής τους µε το ανδρικό φύλο. ιαπιστώνουµε, λοιπόν, ότι, παρά το γεγονός ότι στη βιβλιογραφία έχει επισηµανθεί σε πολλές περιπτώσεις µια αρνητική στάση του γυναικείου φύλου στις διαλεκτικές µορφές µιας γλώσσας, η έρευνά µας έδειξε ότι µια τέτοια στάση δεν αποτελεί στη δική µας περίπτωση τάση, καθώς δεν υπάρχει σηµαντικότητα, υπάρχει, όµως, κάποια χροιά αυτής της στάσης στις γυναίκες πληροφορητές. 47

48 ΠΙΝΑΚΑΣ 5: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΘΜΟΥ ΠΟΥ ΤΟΥΣ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ ΒΑΘΜΟΣ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ Ευχάριστη υσάρεστη Ουδέτερα ΣΥΝΟΛΟ 41,7% 37,5% 20,8% ΦΥΛΟ Άνδρες ΤΩΝ 55,6% 40,9% 62,5% ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 33,3% 54,2% 12,5% Γυναίκες ,4% 59,1% 37,5% 37,5% 45,8% 16,7% ΣΥΝΟΛΟ β) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την ηλικία i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία Από την πλευρά της σηµαντικότητας, σηµαντικός κρίνεται ο παράγοντας ηλικία των πληροφορητών για την αιτιολόγηση της στάσης της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές του ιδιώµατος που άκουσαν. Έτσι, όπως διαπιστώνουµε από τον πίνακα 6, οι πληροφορητές της νεότερης ηλικιακής οµάδας (20-40 ετών) είναι περισσότερο σίγουροι (79,2%) από τη µεγαλύτερη ηλικιακή οµάδα, δηλαδή, τους πληροφορητές 40 ετών και άνω (), ότι η κοινή γνώµη θα αντιµετωπίσει αρνητικά τον οµιλητή του συγκεκριµένου ιδιώµατος. Βέβαια, η νεότερη ηλικιακή οµάδα είναι περισσότερο παρορµητική στις εκτιµήσεις της καθώς αποτελεί «γλωσσικό παιδί» της ηµοτικής Ελληνικής γλώσσας και, άρα, και της Κοινής Νεοελληνικής. Επίσης, γνωρίζουν ότι το γλωσσικό σύστηµα που έχουν διδαχθεί στο εκπαιδευτικό σύστηµα αποτελεί παράγοντα κοινωνικής προόδου. Όσοι, πάντως, από τη νεότερη γενιά συσχετίζουν την προφορά που άκουσαν µε επάγγελµα, όλοι τους αναφέρονται σε επαγγέλµατα που ανήκουν στην κατώτερη κοινωνική τάξη, στην αγροτική-εργατική. Πρόκειται για µια αντίληψη που είναι βαθιά ριζωµένη, όχι µόνο στην ελληνική, αλλά και στη διεθνή κοινωνική πρακτική 80. Η µεγαλύτερη 80 Βλ. Johanna Rubba, 1997, Trudgill,

49 ηλικιακή οµάδα, από την άλλη πλευρά, έχει έρθει συχνότερα σε επαφή µε το συγκεκριµένο ή µε παρόµοιο ιδίωµα, κατά τη διάρκεια της κοινωνικής της ζωής και, αν δεν έχει εξοικειωθεί, τουλάχιστον, αντιµετωπίζει µε µεγαλύτερη συµπάθεια τους οµιλητές του. ΠΙΝΑΚΑΣ 6 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ (0,49) ΛΟΓΟΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Αρνητικά Θετικά ΣΥΝΟΛΟ κοινωνιογλωσσολογικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά χαρακτηριστικά 79,2% 12,5% ,3% 20,0% ΗΛΙΚΙΑ 40 και άνω ,7% 80,0% 64,6% 31,3% ΣΥΝΟΛΟ Αρνητικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά : χαµηλό µορφωτικό επίπεδο, αµόρφωτα άτοµα, γλωσσική διαφορετικότητα, γλωσσικός ρατσισµός Θετικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά : κατανοητό γλωσσικό σύστηµα, δεν ενοχλεί, είναι µητρική γλώσσα κάποιων ατόµων, η µόρφωση των ατόµων που δεν οµιλούν το συγκεκριµένο γλωσσικό σύστηµα Επίσης, σηµαντικότητα υπάρχει και στη σχέση ανάµεσα στην ηλικία των πληροφορητών και στο βαθµό που τους αρέσει το ιδίωµα που άκουσαν (πίνακας 7). Από τη µελέτη του αντίστοιχου πίνακα διαπιστώνουµε ότι όσο δυσάρεστο είναι το ιδίωµα για τους πληροφορητές ετών (54,2%), το ίδιο ευχάριστο (54,2%) είναι για τους πληροφορητές 40 ετών και άνω, οι οποίοι αποτελούν το 72,2% του συνόλου των πληροφορητών που αναφέρθηκαν θετικά για το ιδίωµα. Στον αντίποδα βρίσκεται η ηλικιακή οµάδα των ετών καθώς το 59,2% των πληροφορητών που δήλωσαν ότι θεωρούν δυσάρεστο το ιδίωµα ανήκουν σε αυτήν την οµάδα. Επίσης, το 75% των πληροφορητών που δηλώνει ότι έχει ουδέτερη στάση απέναντι στο ιδίωµα ανήκει στην ηλικιακή οµάδα ετών. ιαβλέπουµε σίγουρα µια θετικότερη στάση απέναντι στη διαλεκτική ποικιλία από τη µεγαλύτερη ηλικιακή οµάδα, καθώς είναι περισσότερο εξοικειωµένη µε το συγκεκριµένο ιδίωµα, λόγω καταγωγής ή και 49

50 συναναστροφής µε άτοµα που το οµιλούν. Οι µικρότεροι σε ηλικία πληροφορητές εµφανίζονται πιο αρνητικοί προς το ιδίωµα. Ακόµη και όταν δεν επιθυµούν να λάβουν ξεκάθαρα αρνητική θέση προς το ιδίωµα επικαλούνται ουδέτερη στάση απέναντί του, καθώς το 75% των πληροφορητών που έκαναν λόγο για ουδέτερη αντιµετώπιση του ιδιώµατος ανήκει στη δική τους οµάδα. ΠΙΝΑΚΑΣ 7 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΘΜΟΥ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ (0,043) ΒΑΘΜΟΣ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ Ευχάριστο υσάρεστο Ουδέτερο ΣΥΝΟΛΟ 20,8% 54,2% 25,0% ,8% 59,1% 75,0% ΗΛΙΚΙΑ 54,2% 37,5% 8,3% 40 και άνω 72,2% 40,9% 25,0% 37,5% 45,8% 16,7% ΣΥΝΟΛΟ ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία Αναφορικά µε τους συσχετισµούς χωρίς σηµαντικότητα, θα ήταν ενδιαφέρον να σταθούµε στο συσχετισµό ανάµεσα στην ηλικία των πληροφορητών και στο συγκεκριµένο τρόπο ζωής που επηρεάζει τη στάση της κοινής γνώµης. Στη διασταύρωση αυτή (πίνακας 8), παρατηρούµε ότι η νεότερη ηλικιακή οµάδα πληροφορητών πιστεύει, σε πολύ µεγαλύτερο ποσοστό (45,8%) απ ό,τι η άλλη (12,5%), ότι ένας συγκεκριµένος τρόπος ζωής που αντιπροσωπεύει συνδηλωτικά η χρήση του ιδιώµατος, µπορεί να επηρεάσει τη στάση της κοινής γνώµης για τους οµιλητές του συγκεκριµένου γλωσσικού συστήµατος. Εντύπωση, όµως, προκαλεί το γεγονός ότι η ηλικιακή οµάδα των πληροφορητών 40 και άνω δηλώνει σε µεγάλο ποσοστό (87,5%) ότι δε γνωρίζει εάν εκφράζεται ένας συγκεκριµένος τρόπος ζωής (ή επάγγελµα) µέσα από τη χρήση του συγκεκριµένου ιδιώµατος, καθώς στη συνείδησή µας το συγκεκριµένο άκουσµα έχει συνδεθεί µε έναν αγροτο-επαρχιώτικο τρόπο ζωής. Το υψηλό αυτό ποσοστό µας παραξενεύει καθώς πιστεύαµε ότι 50

51 οι µεγαλύτερες ηλικίες έχουν συνδέσει στο νου τους το τοπικό γλωσσικό ιδίωµα µε τους αγρότες, κυρίως, λόγω του ελληνικού κινηµατογράφου της εποχής , αλλά και της προβολής που τυγχάνει το Θ.Ι. µέσα από τα Μ.Μ.Ε. κατά την περίοδο των αγροτικών κινητοποιήσεων στη Θεσσαλία. Στην περίπτωση αυτή, πιστεύουµε ότι οι απαντήσεις της µεγαλύτερης ηλικιακής οµάδας οφείλονται στο ότι οι πληροφορητές διαβιούν σε αστικά κέντρα, στοιχείο που έχει σαν αποτέλεσµα να κάνει το άτοµο ευνοϊκότερες κρίσεις για αρνητικά φορτισµένα θέµατα, όταν δε συνδέεται µε αυτά άµεσα και όταν καλείται να λάβει θέση γι αυτά τα θέµατα από θέση κοινωνικής ισχύος. ΠΙΝΑΚΑΣ 8 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΗΡΕΑΣΜΟΥ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΕΠΗΡΕΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ ΝΑΙ ΕΝ ΞΕΡΩ ΣΥΝΟΛΟ 45,8% 54,2% ΗΛΙΚΙΑ 78,6% 38,2% 12,5% 87,5% 40 και άνω ,4% 61,8% 29,2% 70,8% ΣΥΝΟΛΟ Προσεγγίζοντας την πιθανή στάση της κοινής γνώµης όπως αυτή διαµορφώνεται από τον τρόπο ζωής που εκφράζει το γλωσσικό σύστηµα βλέπουµε ότι η ηλικία των πληροφορητών µας οδηγεί σε ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Οι πληροφορητές απάντησαν σε ποσοστό 70,8% ότι το ιδίωµα που άκουσαν είναι ανεξάρτητο από τον παράγοντα ηλικία, 25% των ερωτηθέντων το συνέδεσαν µε ηλικιωµένα άτοµα και 4,2% των ερωτηθέντων µε άτοµα ηλικίας άνω των 40 ετών. Κατά την άποψή µας, η τελευταία αυτή κατηγορία θα µπορούσε να συµπεριληφθεί στην κατηγορία των ατόµων που θεωρούνται ηλικιωµένοι, καθώς πιστεύουµε ότι αυτήν τη συγκεκριµένη ηλικιακή οµάδα προσπάθησαν να συνδέσουν µε το ιδίωµα. 81 Βλ. Μπασλής, 2000:

52 Τα ποσοστά αυτά δεν αποκρυσταλλώνουν στην έρευνά µας µια τάση των πληροφορητών, καθώς δεν έχουν σηµαντικότητα, δείχνουν, όµως, κάποια χροιά στους πληροφορητές που δε συµβαδίζει µε την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Η µη σύνδεση της επαρχιακής ελληνικής µε ηλικιωµένα άτοµα από την πλειοψηφία των πληροφορητών προκαλεί εντύπωση, καθώς πολλοί είναι και οι ερευνητές που αναφέρουν ότι οι ιδανικοί πληροφορητές µιας διαλεκτολογικής έρευνας είναι µεγάλης ηλικίας. Έτσι, οι Chambers και Trudgill (1980) περιγράφουν τον ιδανικό διαλεκτόφωνο οµιλητή ως έναν άνδρα υπερήλικα, χωρικό, που ζει σε κλειστό, συνεκτικό κοινωνικό δίκτυο και ο Tsitsipis (1981:28) αναφέρει ότι ο κανόνας θέλει οι µεγαλύτεροι οµιλητές να είναι πιο ικανοί από τους νεότερους σε θέµατα γλωσσικής απόκλισης. Για το θέµα της ηλικίας, ο Κοντοσόπουλος (1985:68-71) συµπληρώνει ότι ο απόηχος κάποιων τοπικών ιδιωµάτων που διαφέρουν από την Κοινή - ο γλωσσικός, δηλαδή, χρωµατισµός (accent) - χαρακτηρίζει την οµιλία ατόµων ηλικιωµένων και, σπανιότερα, των νέων και ότι µπορούµε να βρούµε στη µνήµη τους όρους ξεχασµένους, που έχουν αποβληθεί από την καθηµερινή γλωσσική πράξη, αλλά και που δεν παύουν να είναι πολύ διαφωτιστικοί για την έρευνα των διαλεκτολόγων. Σε άλλο σηµείο, (1994:2) αναφέρει ότι τις διαλέκτους της Ελληνικής τις οµιλούν φοβερά παραφθαρµένες από την επίδραση της Κοινής, κυρίως, οι υπερήλικες, επειδή οι νέοι είτε τις αγνοούν εντελώς, είτε έχουν γι αυτές µια ασαφή και πολύ συγκεχυµένη ιδέα. Για το ίδιο θέµα ο Πετρούνιας (1993:124) αναφέρει ότι σε κάποιο στάδιο η χρήση της τοπικής γλώσσας περιορίζεται σε ηλικιωµένους. Επίσης, ο Τζιτζιλής (2000:19) αναφέρει ότι οι µελετητές των ιδιωµάτων, που ενδιαφέρονται για ιστορικά προσανατολισµένες µελέτες, επιλέγουν ηλικιωµένους. Η επιλογή αυτή γίνεται µε γνώµονα το γεγονός τα άτοµα αυτά να µην έχουν έρθει σε επαφή µε άλλες γλωσσικές ποικιλίες, έτσι που να διατηρούν την καθαρότητα του ιδιώµατος 82. Είναι, λοιπόν, πολύ πιθανόν και οι πληροφορητές να αντιµετωπίζουν τους ηλικιωµένους κατοίκους της επαρχίας σαν ζωντανές τράπεζες γλωσσικών, λεξικολογικών, κυρίως, στοιχείων. Ένα άλλο σηµείο που αξίζει να σχολιαστεί είναι ότι οι περισσότεροι από τους µισούς πληροφορητές (56,2%) θεωρούν τη Βόρεια Ελλάδα (33,3%) και την Κεντρική Ελλάδα (22,9%) ως περιοχές που χαρακτηρίζονται από εντονότερη προφορά του 82 Ο Χριστόφορος Χαραλαµπάκης (2000:391) κάνει λόγο για «γνήσια» διάλεκτο που εντοπίζεται µε ανασκαφή στην µνήµη των ηλικιωµένων φυσικών οµιλητών. 52

53 ιδιώµατος (πίνακας 9). Το γεγονός αυτό συµβαδίζει µε τη γλωσσολογική οριοθέτηση του βόρειου φωνηεντισµού πάνω από το νοητό γλωσσικό όριο το 38 ου παράλληλου. Στο πλαίσιο αυτό κινούνται και µελετητές σύγχρονων γλωσσικών συστηµάτων που οµιλούν για µεγάλη οµοιότητα των γλωσσικών συστηµάτων των δύο αυτών περιοχών, κάνοντας λόγο για Θεσσαλοµακεδονικό γλωσσικό σύστηµα 83. Επίσης, υπάρχουν και αναφορές για βορειοελληνικές πόλεις µε διαλεκτόφωνο πυρήνα που τροφοδοτούνται πληθυσµιακά από την επίσης διαλεκτόφωνη περιαστική ενδοχώρα τους, τη Λάρισα, την Κοζάνη και τις Σέρρες 84. Από την άλλη πλευρά, οι κοινωνιολογικοί και γεωγραφικοί παράγοντες, αν και αναφέρονται από τους πληροφορητές, δεν αποτελούν βασικούς τοπο-προσδιοριστικούς παράγοντες για να προσδιορίσουν το χώρο όπου εκτείνεται το βόρειο νεοελληνικό γλωσσικό σύστηµα µε τα «εντονότερά» του χαρακτηριστικά (Θ.Ι.). Επίσης, το 29,2% των πληροφορητών ετών και το 29,2% των πληροφορητών 40 ετών και άνω προσδιορίζουν στη Βόρεια και στην Κεντρική Ελλάδα εντονότητα στο γλωσσικό σύστηµα των κατοίκων τους. Μάλιστα, για τους πληροφορητές 40 ετών και άνω η Βόρεια Ελλάδα παρουσιάζει εντονότητα για µεγαλύτερο ποσοστό (37,5%) από την Κεντρική (16,7%), ενώ αυξηµένες είναι και οι αναφορές των πληροφορητών αυτών για τα νησιά του Αιγαίου (12,5%). Το γεγονός αυτό διαµορφώνει, κατά τη γνώµη µας, στους πληροφορητές 40 ετών και άνω, ένα ισχυρό πόλο εντονότητας στη Βόρεια Ελλάδα και έναν ασθενέστερο που περιλαµβάνει την Κεντρική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου, όπου πάντα στο διαλεκτικό χάρτη της Ελλάδας 85 τοποθετούµαστε πάνω από τον 38 ο παράλληλο. 83 Βλ. Μπασλής, 1988: Βλ. Τζιτζιλής, 2000: Βλ. Παράρτηµα της διατριβής. 53

54 ΠΙΝΑΚΑΣ 9 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕ ΕΝΤΟΝΗ ΠΡΟΦΟΡΑ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕ ΕΝΤΟΝΗ ΠΡΟΦΟΡΑ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Βόρεια Κεντρική Νότια Νησιά Γεωγρ. Κοινων. εν ΣΥΝΟ- Ελλάδα Ελλάδα Ελλάδα Αιγαίου Παραγ. Παραγ. ξέρω ΛΟ 29,2% 29,2% 8,3% 4,2% 8,3% 4,2% 16,7% ΗΛΙΚΙΑ ,8% 63,6% 66,7% 25,0% 66,7% 50% 44,4% 40 και 37,5% 16,7% 4,2% 12,5% 4,2% 4,2% 20,8% άνω ,3% 36,4% 33,3% 75,0% 33,3% 55,6% 33,3% 22,9% 6,3% 8,3% 6,3% 4,2% 18,8% ΣΥΝΟ ΛΟ Βόρεια Ελλάδα Κεντρική Ελλάδα Νότια Ελλάδα Νησιά Αιγαίου Κοινωνιολογικοί παράγοντες Γεωγραφικοί παράγοντες : Μακεδονία, Ήπειρος, Θράκη, Άνω Επτάνησα : Θεσσαλία, Σποράδες : Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησος, Κάτω Επτάνησα : Κυκλάδες, Κρήτη, ωδεκάνησα : Ηλικία, µόρφωση, χαρακτήρας κτλ. : επαρχία, αποµονωµένες περιοχές, ορεινές περιοχές Οι αναφορές αυτές δείχνουν τη θέση του Πετρούνια (1993:114) ότι τα όρια των διαλεκτικών οµάδων, βορείων και νοτίων, όσο και τα όρια των επιµέρους διαλέκτων, αν και πολλές φορές επικαλύπτονται, εντούτοις µπορούν να διακριθούν µε βάση λέξεις και γραµµατικούς κανόνες. Έτσι, δε µας προκαλεί εντύπωση η αναφορά των οµιλητών στην Πελοπόννησο ή σε νησιά του Αιγαίου πελάγους που έχουν µια παρόµοια προφορά µε αυτή που άκουσαν, καθώς και ο Κοντοσόπουλος (1994:93) αναφέρει συγκεκριµένα για τα νησιά αυτά ότι χαρακτηρίζονται από ιδίωµα «ηµιβορείου τύπου». Ένας άλλος πίνακας που έχει ενδιαφέρον να σχολιαστεί, παρά το γεγονός ότι δεν παρουσιάζει σηµαντικότητα, είναι ο συσχετισµός της ηλικίας, του µορφωτικού επιπέδου και του πιθανού επαγγέλµατος του οµιλητή του ιδιώµατος που οι πληροφορητές άκουσαν (πίνακας 10). 54

55 ΠΙΝΑΚΑΣ 10 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΗΛΙΚΙΑΣ, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΚΑΙ ΠΙΘΑΝΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Απόφοιτος Απόφοιτος Απόφοιτος ΠΙΘΑΝΟ ΗΛΙΚΙΑ Α θµιας Β θµιας Γ θµιας ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ εκπαίδευσης εκπαίδευσης εκπαίδευσης 100% ,0% 33,3% 66,7% Νοικοκυρές 40 και άνω ,0% 20,0% 80,0% ΣΥΝΟΛΟ % ,7%% 33,3% 66,7% Αγρότες 40 και άνω Εργάτες 42,9% 14,3% 57,1% 28,6% ΣΥΝΟΛΟ ,4% 22,2% 100% ,0% 40,0% % 33,3% 33,3% 33,3% Ανεξάρτητο 40 και άνω επαγγέλµατος 30,0% 60,0% % 16,7% 55,6% 27,8% ΣΥΝΟΛΟ Από τη µελέτη του προηγούµενου πίνακα βλέπουµε ότι το 38,9% των πληροφορητών, που δηλώνουν ότι δε συσχετίζουν το συγκεκριµένο ιδίωµα µε κάποιο συγκεκριµένο επάγγελµα, είναι άτοµα ετών και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, αν και θα αναµέναµε ένα παρόµοιο ποσοστό από τους πληροφορητές τριτοβάθµιας εκπαίδευσης. Κι αυτό διότι στην κοινωνία υπάρχει η άποψη ότι τα άτοµα που έχουν λάβει ανώτερη µόρφωση είναι περισσότερο αποδεσµευµένα από κοινωνικά στερεότυπα και αποφεύγουν τη χωρίς προβληµατισµό διατύπωση ακραίων αξιολογικών κρίσεων. 55

56 γ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την προέλευσή τους i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την προέλευσή τους Σηµαντικότητα εντοπίσαµε στις απαντήσεις των πληροφορητών όσον αφορά, από τη µια πλευρά, στον τόπο προέλευσης τους και, από την άλλη πλευρά, στις απαντήσεις που δίνουν για το ποιο πιθανολογούν ότι µπορεί να είναι το επάγγελµα του οµιλητή του ιδιώµατος που άκουσαν, στις απαντήσεις που δίνουν για τους λόγους της στάσης της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές του συγκεκριµένου γλωσσικού συστήµατος, και, τέλος, στις απαντήσεις των πληροφορητών για το ποια θεωρούν οι ίδιοι σωστά ελληνικά. Στην αρχή αναλύουµε τη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στον τόπο προέλευσης των πληροφορητών και το επάγγελµα που αυτοί αποδίδουν στον οµιλητή του ιδιώµατος (πίνακας 11). Από τον πίνακα αυτό διαπιστώνουµε ότι το επάγγελµα της νοικοκυράς αναφέρεται µόνο από τους Θεσσαλονικείς πληροφορητές (20,8%). Το 75% των πληροφορητών δηλώνει ότι το συγκεκριµένο γλωσσικό ιδίωµα δε χρησιµοποιείται από συγκεκριµένες επαγγελµατικές οµάδες, θέση προς την οποία κλίνουν περισσότερο οι Αθηναίοι πληροφορητές. ΠΙΝΑΚΑΣ 11 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΙΘΑΝΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ (0,025) ΠΙΘΑΝΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Νοικοκυρές Αγροτο-εργατική Ανεξάρτητο ΣΥΝΟΛΟ τάξη επαγγέλµατος 16,7% 83,3% Αθήνα ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ 57,1 55,6% 50,Ο% 20,8% 12,5% 66,7% Θεσ/κη ,9% 44,4% 10,4% 14,6% 75,0% ΣΥΝΟΛΟ Ένα γενικότερο συµπέρασµα που συνάγεται από τον παραπάνω πίνακα είναι ότι οι πληροφορητές αποφεύγουν να συσχετίσουν το συγκεκριµένο ιδίωµα µε συγκεκριµένο επάγγελµα, αλλά όσοι από αυτούς το συσχετίζουν οµιλούν για την 56

57 κατώτερη κοινωνική τάξη ή, όπως οι Θεσσαλονικείς πληροφορητές, για την ιδιότητα της νοικοκυράς που δεν είναι φορέας ιδιαίτερου κύρους στην κοινωνία µας. Η Ρούλα Τσοκαλίδου (2001:105) επισηµαίνει ότι οι εκφράσεις της ελληνικής γλώσσας που συνδέονται µε την έννοια γυναίκα έχουν συνήθως, σε επίπεδο σηµασίας, µειωτική σηµασία. Πιστεύουµε ότι µε τον όρο «νοικοκυρές» οι οµιλητές αναφέρονται σε γυναίκες που δε σχετίζονται µε ένα συγκεκριµένο επάγγελµα. Η Μαριλένα Καρυοαλαίµου (1999:598) αναφέρει ότι στις γυναίκες επιβάλλονται περιορισµοί από παραδοσιακούς κοινωνικούς ρόλους που περιορίζουν τις γλωσσικές ικανότητές τους και ο Tsitsipis (1981:28) παρατηρεί ότι, στην περίπτωση των αρβανίτικων, η γραµµατική δοµή της κυρίαρχης γλώσσας περιλαµβάνει στις γυναίκες περισσότερα λάθη απ ότι στους άνδρες. Ειδικότερα για το επάγγελµα του αγρότη ή του εργάτη, το 16,7% των πληροφορητών από την Αθήνα και το 12,5% από τη Θεσσαλονίκη πιστεύουν ότι σχετίζεται άµεσα µε το ιδίωµα που άκουσαν. Το µεγαλύτερο, όµως, ποσοστό των πληροφορητών (75%) πιστεύει ότι ο συγκεκριµένος τρόπος οµιλίας που άκουσαν δε δύναται να συσχετιστεί µε κάποιο συγκεκριµένο επάγγελµα (το 83,3% των Αθηναίων πληροφορητών και το 66,7% των Θεσσαλονικέων). Επίσης, οι πληροφορητές που υιοθετούν τις απόψεις αυτές είναι, όπως διαπιστώσαµε σε άλλο σηµείο της έρευνας, κυρίως, δευτεροβάθµιας (55,6% του συνόλου των πληροφορητών) και, εν συνεχεία, τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (27,8% του συνόλου των πληροφορητών) και ανήκουν και στις δύο ηλικιακές οµάδες. Το γεγονός αυτό µπορεί να µας οδηγήσει µε περισσότερη βεβαιότητα στην παρατήρηση ότι η µικροαστική και αστική τάξη, που υπερτερεί σε επίπεδο µόρφωσης από την εργατική και την αγροτική, γνωρίζει ότι το Θ.Ι. δε δύναται να συνδεθεί σε επίπεδο συνδήλωσης µε τις χαµηλότερες κοινωνικά και µορφωτικά τάξεις. Κατά την άποψή µας, η θέση αυτή ενισχύεται, όχι µόνο από παραδείγµατα προσώπων που έχουν διακριθεί στο δηµόσιο βίο και οµιλούν το Θ. Ι. (πολιτικοί, πνευµατικοί ηγέτες, εκπαιδευτικοί, κ.ά.), αλλά και από την προσωπική εµπειρία που είχαν στις πόλεις τους οι ίδιοι οι πληροφορητές. Είναι γνωστό ότι τα δύο µεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας έγιναν από τη δεκαετία του 70 δέκτες ενός ευρύτατου ρεύµατος αστυφιλίας, µε αποτέλεσµα, ο τρόπος οµιλίας που κλήθηκαν να ακούσουν, να µην τους είναι άγνωστος, είτε διότι οι ίδιοι ή οι γονείς τους προέρχονται από περιοχές που οµιλούν µε το ίδιο ή παρόµοιο ιδίωµα, είτε διότι στις πόλεις αυτές έρχονται σε επαφή µε άτοµα που δεν έχουν αποβάλλει ή δεν επιθυµούν να αποβάλλουν το συγκεκριµένο τρόπο οµιλίας. 57

58 Ο τόπος προέλευσης των πληροφορητών σχετίζεται άµεσα και µε τις απαντήσεις που δίνουν για το ποιος πιστεύουν οι πληροφορητές ότι είναι ο λόγος της στάσης της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές που οµιλούν το ιδίωµα, για το ποιες παράµετροι, δηλαδή, συµβάλλουν στη διαµόρφωση της κρίσης τους (πίνακας 12). Γενικά, βλέπουµε ότι οι πληροφορητές αναφέρονται µε αρνητικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά (64,6%) στη στάση που πιστεύουν ότι θα έχει η κοινή γνώµη. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι οι Θεσσαλονικείς (79,2%) προηγούνται από τους Αθηναίους πληροφορητές () στη διατύπωση αρνητικών εκτιµήσεων που αποδίδουν στην κοινή γνώµη για τον οµιλητή ενός τέτοιου γλωσσικού συστήµατος, αναφερόµενοι, κυρίως, στο χαµηλό µορφωτικό επίπεδο των οµιλητών και στο ρατσισµό της κοινής γνώµης απέναντί τους. Το ίδιο συµπεραίνουµε µελετώντας και τον κατακόρυφο άξονα ανάλυσης των απαντήσεων των πληροφορητών. Από τους πληροφορητές που χρησιµοποίησαν αρνητικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά για το ιδίωµα το 61,3% είναι Θεσσαλονικείς, ενώ από στους πληροφορητές που χρησιµοποίησαν θετικά χαρακτηριστικά η πλειοψηφία είναι Αθηναίοι (66,7%). Βέβαια, οι Θεσσαλονικείς πληροφορητές είναι οι µόνοι που αναφέρονται και στο θετικό παράγοντα εκτίµησης από την πλευρά της κοινής γνώµης που λέγεται «µητρική γλώσσα» των οµιλητών 86. Για τους Αθηναίους πληροφορητές, µπορούµε να πούµε ότι διακατέχονται από µια ηπιότερη στάση στους αρνητικούς χαρακτηρισµούς που αποδίδονται στην κοινή γνώµη. Ταυτόχρονα, ενισχύουν τους παράγοντες θετικής αντίδρασης της κοινής γνώµης για τους οµιλητές του ιδιώµατος, παράγοντες όπως το γεγονός ότι το ιδίωµα είναι κατανοητό και δεν ενοχλεί. Επιπλέον, αναφέρονται και στο καλό µορφωτικό επίπεδο της κοινής γνώµης που συµβάλλει στην αποστασιοποίηση από ακραίες αξιολογικές στάσεις. 86 Πρόκειται για διαπίστωση που έγινε στην αρχική φάση της έρευνας, πριν την κατηγοριοποίηση των απαντήσεων των πληροφορητών. 58

59 ΠΙΝΑΚΑΣ 12 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ (0,027) ΛΟΓΟΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Αρνητικά Θετικά κοινωνιογλωσσολογικά κοινωνιογλωσσολογικά εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ χαρακτηριστικά χαρακτηριστικά 41,7% 8,3% Αθήνα ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ 38,7% 66,7% 79,2% 20,8% Θεσ/κη ,3% 33,3% 64,6% 31,3% 4,2% ΣΥΝΟΛΟ ,2 48 Αρνητικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά : χαµηλό µορφωτικό επίπεδο, αµόρφωτα άτοµα, γλωσσική διαφορετικότητα, ρατσισµός Θετικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά : κατανοητό γλωσσικό σύστηµα, δεν ενοχλεί, είναι µητρική γλώσσα κάποιων ατόµων, η µόρφωση των ατόµων που δεν οµιλούν το συγκεκριµένο γλωσσικό σύστηµα. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι απόψεις που έχουν οι ερωτηθέντες για το ποια, κατά τη γνώµη τους, µορφή έχουν τα σωστά ελληνικά, σε αντιπαραβολή µε άλλες γλωσσικές µορφές που θεωρούνται άσχηµος λόγος (πίνακας 13). Για το θέµα αυτό έχουν γίνει πολλές γλωσσολογικές µελέτες. Ο Trudgill (1993:24-25) επισηµαίνει ότι όλες οι γλώσσες είναι ισότιµα καλές, καθώς δεν υπάρχει τίποτα που ο άνθρωπος να µπορεί να πει σε µια γλώσσα και να µη µπορεί να το εκφράσει σε µια άλλη, ενώ οι Woοllard και Schieffelin (1994:64) αναφέρουν ότι οι έννοιες του «καλύτερου» και του «χειρότερου λόγου» υπάρχουν σε κάθε γλωσσική κοινότητα. Κοινός παρονοµαστής της παρατήρησης αυτής είναι ο συσχετισµός της καλής γλώσσας µε δοµές κοινωνικού γοήτρου, οι περισσότερες εκ των οποίων συνδέονται µε την εκπαίδευση. Το γεγονός ότι η τάση αυτή είναι ισχυρότερη στην Αθήνα (63,3%) απ ότι στη Θεσσαλονίκη (36,7%), δείχνει την προσπάθεια των Αθηναίων να µη χαρακτηριστούν διαλεκτόφωνοι, δηλαδή, δείχνει την πλήρη αστικοποίησή τους. Αντίθετα, η Θεσσαλονίκη εντάσσεται γεωγραφικά στο διαλεκτόφωνο τµήµα της Ελλάδας, άνω του 38 ου παραλλήλου. Παράλληλα, το 90,5% των Αθηναίων αναφέρεται στα σωστά ελληνικά µε αναφορές κοινωνικού γοήτρου. Αυτός είναι και ο λόγος που, κατά την άποψή µας, υπάρχουν γεωγραφικές αναφορές που 59

60 συσχετίζονται µε το συγκεκριµένο γλωσσικό σύστηµα µόνο από τους Θεσσαλονικείς πληροφορητές. ΠΙΝΑΚΑΣ 13 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΩΝ ΣΩΣΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ (0,004) ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ οµές Γεωγραφικές Κοινωνιογλωσσο- ΣΥΝΟΛΟ κοινωνικού γοήτρου αναφορές λογικές αναφορές 90,5% 9,5% Αθήνα ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ 63,3% 52,5% 57,9% 31,6% 10,5% Θεσ/κη ,7% 47,5% 75,5% 15,0% 10,0% ΣΥΝΟΛΟ οµές κοινωνικού γοήτρου Γεωγραφικές αναφορές Κοινωνιογλ/κές αναφορές : καθηγητές, µορφωµένοι, τα ελληνικά του σχολείου, τα αρχαία Ελληνικά, τα ελληνικά των λεξικών, µε σωστή άρθρωση, της επικοινωνίας (Κ.Ν.Ε.) : τα ελληνικά των πόλεων : αναφορές σε µητρικό ή µη µητρικό γλωσσικό σύστηµα ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την προέλευσή τους Αξίζει να προσέξουµε τη µελέτη της σχέσης που υπάρχει ανάµεσα στην προέλευση των πληροφορητών και στο βαθµό που τους αρέσει το ιδίωµα που άκουσαν (πίνακας 14). Αρχικά, βλέπουµε ότι για το 45,8% των πληροφορητών το ιδίωµα είναι δυσάρεστο, ενώ για το 37,5%, ευχάριστο. Επίσης, παρατηρούµε ότι, όσο ευχάριστο είναι το γλωσσικό σύστηµα που ακούστηκε για τους µισούς πληροφορητές από την Αθήνα (), τόσο δυσάρεστο είναι για τους µισούς πληροφορητές από τη Θεσσαλονίκη (). Θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε ότι υπάρχει µια αντιστρόφως ανάλογη σχέση, για την αισθητική του γλωσσικού συστήµατος, για το 50% των Αθηναίων και το 50% των Θεσσαλονικέων πληροφορητών. Επίσης, το 75% των πληροφορητών που αναφέρονται σε ουδέτερη αντιµετώπιση της γλωσσικής ποικιλίας (συνολικά 16,7% των πληροφορητών) είναι Θεσσαλονικείς. Σχολιάζοντας τα ποσοστά αυτά πιστεύουµε ότι η υπαγωγή της Βόρειας Ελλάδας στο διαλεκτικό χάρτη του βόρειου φωνηεντισµού µειώνει, κάπως, τη δυσάρεστη εκτίµηση για ένα 60

61 γλωσσικό σύστηµα περισσότερο οικείο στους ίδιους τους Θεσσαλονικείς. Γι αυτό το λόγο, αποφεύγουν, κατά τη γνώµης µας, να υιοθετήσουν µια ακραία αξιολογική στάση απέναντι στο ιδίωµα κάνοντας λόγο για ουδέτερη αντιµετώπισή του. Βέβαια, δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής µας ότι πρόκειται για στατιστικά ποσοστά χωρίς σηµαντικότητα. ΠΙΝΑΚΑΣ 14: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΘΜΟΥ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ ΒΑΘΜΟΣ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ Ευχάριστο υσάρεστο Ουδέτερο ΣΥΝΟΛΟ 41,7% 8,3% Αθήνα ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ 66,7% 45,5% 25,0% 25,0% 25,0% Θεσ/κη ,3% 54,5% 75,0% 37,5% 45,8% 16,7% ΣΥΝΟΛΟ Επίσης, αρκετά υψηλό είναι το ποσοστό που αποδίδουν οι Αθηναίοι (58,3%) και οι Θεσσαλονικείς (58,3%) πληροφορητές, στη διατήρηση του γλωσσικού ιδιώµατος που άκουσαν, λόγω πολιτισµικών παραγόντων και, κυρίως, λόγω της παράδοσης (πίνακας 15). Ο Trudgill (1993:36) σηµειώνει ότι πολλοί κάτοικοι των πόλεων έχουν µια νοσταλγική και ροµαντική συµπεριφορά για τις τοπικές ποικιλίες και ότι οι συνδηλώσεις της γλωσσικής ποικιλίας είναι ευχάριστες. Στον παρακάτω πίνακα έχει ενδιαφέρον να προσέξουµε ότι το 57,1% των πληροφορητών που αναφέρονται στην αισθητική του ιδιώµατος ως παράγοντα διατήρησής του είναι Αθηναίοι. Από την άλλη πλευρά, το 58,3% των πληροφορητών που αναφέρονται σε κοινωνικούς παράγοντες αναφορικά µε την προοπτική διατήρησής του είναι Θεσσαλονικείς. Πρόκειται, κατά τη γνώµη µας, για ένα στοιχείο που δείχνει ότι οι Αθηναίοι πληροφορητές είναι περισσότερο ροµαντικοί απέναντι στο ιδίωµα και ότι οι Θεσσαλονικείς είναι πιο ρεαλιστές. Επίσης, οι Θεσσαλονικείς πληροφορητές δεν αναφέρονται καθόλου στους γλωσσικούς παράγοντες για τη διατήρησή του. 61

62 ΠΙΝΑΚΑΣ 15 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΙΑΛΕΚΤΩΝ Αισθητικοί Πολιτισµικοί Γλωσσικοί Κοινωνικοί ΣΥΝΟΛΟ παράγοντες παράγοντες παράγοντες παράγοντες 16,7% 58,3% 4,2% 20,8% Αθήνα ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ 57,1% 100% 41,7% 12,5% 58,3% 29,2% Θεσ/κη ,9% 58,3% 14,6% 58,3%% 2,1% 25% ΣΥΝΟΛΟ Αισθητικοί παράγοντες Πολιτισµικοί παράγοντες Γλωσσικοί παράγοντες Κοινωνικοί παράγοντες : δεν ενοχλεί, είναι ωραία γλώσσα, δεν είναι εύηχη : παράδοση, ιστορία : είναι οµοιόµορφη γλώσσα, δεν έχει γραµµατική-συντακτικό : καταγωγή, τρόπος ζωής, κοινωνική εξέλιξη, τοπικισµός δ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη Από την ανάλυση του πίνακα που ακολουθεί (πίνακας 16) ο οποίος συσχετίζει το µορφωτικό επίπεδο των πληροφορητών µε τον τρόπο επαφής τους µε το ιδίωµα, διαπιστώνουµε ότι οι πληροφορητές έρχονται σε επαφή µαζί του µέσα από µη επίσηµες κοινωνικές περιστάσεις και, κυρίως, από το άµεσο και προσωπικό τους περιβάλλον ή µέσα από τις µετακινήσεις τους. Στους δηµόσιους χώρους είναι λιγότερο πιθανόν να ακουστεί ένα τέτοιο γλωσσικό σύστηµα (για τους πληροφορητές τριτοβάθµιας εκπαίδευσης-αστικής τάξης η περίπτωση αυτή είναι µηδαµινή) καθώς η Κ.Ν.Ε. είναι η γλώσσα της διοίκησης. Επίσης, η τηλεόραση συγκέντρωσε πολύ λίγες αναφορές ως τρόπος επαφής των οµιλητών µε το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν (6,3%), τη στιγµή που εµείς θεωρούσαµε, από την αρχή της έρευνας, ότι το συγκεκριµένο ιδίωµα διατηρείται στην επικαιρότητα, κυρίως, µέσα τα Μ.Μ.Ε. Για το συσχετισµό του µορφωτικού επιπέδου ενός οµιλητή µε τη γλώσσα του οι επιστηµονικές µελέτες είναι πολλές. Ο Πετρούνιας (1993:120) αναφέρει ότι 62

63 η επίσηµη γλώσσα δεν πρέπει να είναι κοινωνικά στιγµατισµένη ούτε σαν γλώσσα των αµόρφωτων, ούτε σαν γλώσσα των προνοµιούχων. Όµως, στην κοινωνική πρακτική προκύπτει η αυθαίρετη σύνδεση κάθε µη επισήµου γλωσσικού συστήµατος, όπως αυτό που άκουσαν οι πληροφορητές, µε αµόρφωτους ανθρώπους. Ο Μπασλής (1988:19) αναφέρει ότι η µορφωµένη και η ανώτερη κοινωνικά τάξη σ όλη τη χώρα µιλάει την ίδια γλώσσα, αλλά πιστεύει ότι ένας γεωργός της υτικής Μακεδονίας θα δυσκολευτεί, λόγω του µορφωτικού του επιπέδου, να κατανοήσει άλλα ελληνικά τοπικά ιδιώµατα. Η Καρυολαίµου (1999:602) αναφέρει ότι στην Κύπρο ο διαλεκτόφωνος οµιλητής είναι άτοµο µε γυµνασιακή, τουλάχιστον, µόρφωση. Μια πιο προσεκτική διατύπωση για τη σχέση τοπικής ποικιλίας και µορφωτικού επιπέδου των οµιλητών της κάνει ο Jaap Van Marle (1997:23) ο οποίος αναφέρει ότι η τοπική γλωσσική ποικιλία είναι η γλώσσα που οµιλείται από ανθρώπους που αγνοούν ευρέως τον καλλιεργηµένο γραπτό κώδικα, δηλαδή, την επίσηµη γλώσσα. ΠΙΝΑΚΑΣ 16 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ) ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ (0,34) ΤΡΟΠΟΣ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ ηµόσιοι Προσωπικό Μετακινήσεις Μ.Μ.Ε. εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ χώροι περιβάλλον Απόφοιτος 12,5% 25,0% 12,5% Α θµιας Εκπαίδευσης 14,8% 20,0% 16,7% 16,7% ΜΟΡΦΩ- ΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Απόφοιτος Β θµιας Εκπαίδευσης 4,2% 1 62,5% 15 55,6% 16,7% 4 40,0% 8,3% 2 66,7% 8,3% 2 33,3% 24 Απόφοιτος 25,0% 6,3% 18,8% Γ θµιας Εκπαίδευσης 29,6% 40,0% 33,3% 33,3% 4,2% 56,3% 20,8% 6,3% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ ηµόσιοι χώροι Προσωπικό περιβάλλον Μετακινήσεις Μ.Μ.Ε. : κοινόχρηστοι χώροι, εργασία : φίλοι, γειτονιά, καταγωγή, συγγενείς : ταξίδια, εκδροµές, επαρχία : τηλεόραση 63

64 ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη Σηµαντικότητα δεν εντοπίσαµε στις απαντήσεις των µη Θεσσαλών πληροφορητών στο συσχετισµό που κάναµε ανάµεσα στο µορφωτικό επίπεδο, άρα και την κοινωνική τάξη, και στον τόπο όπου ήρθαν σ επαφή οι πληροφορητές µε το συγκεκριµένο ή παρόµοιο γλωσσικό σύστηµα (πίνακας 17). Από τον παρακάτω πίνακα διαφαίνεται ότι η Κεντρική Ελλάδα έχει την ίδια συµµετοχή στους πληροφορητές Α θµιας και Γ θµιας εκπαίδευσης (25%). Στην περίπτωση των πληροφορητών Β θµιας εκπαίδευσης (µικροαστική τάξη) το ποσοστό αυτό είναι κατά πολύ µεγαλύτερο (54,2%). Το ποσοστό αυτό αντιπροσωπεύει το 68,4% των πληροφορητών που αναφέρονται στη Βόρεια Ελλάδα, ποσοστό που είναι αρκετά υψηλό. Για το θέµα αυτό ο Μπασλής (2000:131) αναφέρει ότι το γλωσσικό σύστηµα της Βόρειας Ελλάδας θεωρείται το χειρότερο απ όλα τα νεοελληνικά γλωσσικά συστήµατα. Η Κεντρική Ελλάδα συγκεντρώνει τη δεύτερη θέση, συνολικά, στις αναφορές των πληροφορητών. Στον πίνακα βλέπουµε ότι από τους πληροφορητές που αναφέρονται στην Κεντρική Ελλάδα το 44,4% είναι απόφοιτοι Β θµιας εκπαίδευσης και είναι ίσο ποσοστό µε τους πληροφορητές Γ θµιας εκπαίδευσης. Αξίζει να σηµειώθεί ότι τη µεγαλύτερη γεωγραφική κατάτµηση στις εκτιµήσεις τους παρουσιάζουν οι πληροφορητές Α θµιας και Β θµιας εκπαίδευσης, ενώ τη µικρότερη οι πληροφορητές της Γ θµιας. Κατά τη γνώµη µας, αυτό σηµαίνει ότι οι πληροφορητές της Γ θµιας εκπαίδευσης (αστικής τάξης) έχουν πιο συµπαγή άποψη για τους γεωγραφικούς χώρους όπου εξαπλώνεται η γλωσσική ποικιλία που άκουσαν. 64

65 ΠΙΝΑΚΑΣ 17 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ) ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ ΤΟΠΟΣ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ Βόρεια Κεντρική Νότια Νησιά Χωριά εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ Ελλάδα Ελλάδα Ελλάδα Ιονίου Απόφοιτος 25,0% 12,5% 12,5% 12,5% 37,5% Α θµιας Εκπαίδευσης 10,5% 11,1% 20,0% 100,0 23,1% 16,7% ΜΟΡΦΩ- % ΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Απόφοιτος Β θµιας 54,2% 13 16,7% 4 12,5% 3 4,2% 1 12,5% 3 24 Εκπαίδευσης 68,4% 44,4% 60,0% 100,0 23,1% % Απόφοιτος 25,0% 25,0% 6,3% 43,8% Γ θµιας Εκπαίδευσης 21,1% 44,4% 20,0% 53,8% 33,3% 39,6% 18,8% 10,4% 2,1% 2,1% 27,1% ΣΥΝΟΛΟ ,0 100,0 % % Προτού προχωρήσουµε στη µελέτη του πίνακα συσχέτισης µορφωτικού επιπέδου και βαθµού που αρέσει το ιδίωµα στους πληροφορητές, οφείλουµε να επαναλάβουµε στο σηµείο αυτό ότι το µορφωτικό επίπεδο έχει αντιστοιχιστεί, κατά την επιλογή του δείγµατος των πληροφορητών, µε την κοινωνική τάξη. Από το συσχετισµό απαντήσεων των πληροφορητών έχει ενδιαφέρον να δούµε τον παρακάτω πίνακα (πίνακα 18), ο οποίος, όµως, δεν παρουσίασε σηµαντικότητα. Στον πίνακα αυτό βλέπουµε ότι από τους πληροφορητές πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (αγροτικήςεργατικής τάξης) οι µισοί () θεωρούν ευχάριστο το ιδίωµα που άκουσαν. Στους πληροφορητές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης (µικροαστικής τάξης) ισοβαθµούν αυτοί που βρίσκουν το ιδίωµα ευχάριστο (37,5%) και αυτοί που το βρίσκουν δυσάρεστο (37,5%). Από την άλλη πλευρά, για το 62,5% των πληροφορητών τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (αστικής τάξης) το ιδίωµα είναι δυσάρεστο. Καταλήγουµε, λοιπόν, στην παρατήρηση ότι όσο οι πληροφορητές αποµακρύνονται από τα χαµηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης τόσο πιο αρνητικά προσεγγίζουν το συγκεκριµένο γλωσσικό σύστηµα. 65

66 ΠΙΝΑΚΑΣ 18 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ) ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΘΜΟΥ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ ΒΑΘΜΟΣ ΠΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΤΟ Ι ΙΩΜΑ Ευχάριστο υσάρεστο Ουδέτερο ΣΥΝΟΛΟ 37,5% 12,5% Α θµιας εκπαίδευσης 22,2% 13,6% 12,5% 16,7% ΜΟΡΦΩ- ΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµιας εκπαίδευσης 35,7% 9 37,5% 9 40,9% 25,0% 6 75,0% 24 31,3% 62,5% 6,3% Γ θµιας εκπαίδευσης 27,8% 45,5% 12,5% 33,3% 37,5% 45,8% 16,7% ΣΥΝΟΛΟ Συσχετισµοί µε σηµαντικότητα µεταξύ κοινωνιογλωσσολογικών µεταβλητών Εκτός από τις κοινωνικές οµάδες, αναζητήσαµε σηµαντικότητα και µεταξύ των γλωσσολογικών 87 µεταβλητών της έρευνας. Οι γλωσσολογικές µεταβλητές στις οποίες διαπιστώσαµε σηµαντικότητα είναι οι ακόλουθες (πίνακας 19) : ΠΙΝΑΚΑΣ 19 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ Τόπος προέλευσης Α γλωσσολογική µεταβλητή Β γλωσσολογική µεταβλητή Σηµαντικό τητα Πιθανό επάγγελµα του οµιλητή του Πιθανός τόπος προέλευσης του οµιλητή του 0,033 ιδιώµατος ιδιώµατος Αθήνα Πιθανό επάγγελµα του οµιλητή του Πιθανό µορφωτικό επίπεδο του οµιλητή του 0,037 ιδιώµατος ιδιώµατος Θεσ/κη Στάση της κοινής γνώµη απέναντι στο ιδίωµα Λόγος στάσης της κοινής γνώµης 0,009 ιάκριση νεοελληνικών διαλέκτων Λόγος διατήρησης της γλώσσας που ακούσατε 0,002 Λόγος ιεράρχησης νεοελληνικών διαλέκτων Βαθµός κατανόησης του ιδιώµατος 0, Είναι προφανές ότι οι µεταβλητές στις οποίες µετασχηµατίστηκαν οι θεµατικοί άξονες των ερωτηµατολογίων ανήκουν στη σφαίρα της γλωσσολογίας. Είναι, όµως, εξίσου προφανές ότι έχουν κοινωνιογλωσσολογικό χαρακτήρα και γι αυτόν το λόγο συναρτώνται άµεσα και µε τη σηµειωτική θεωρία. 66

67 Πιο αναλυτικά, στην πρώτη περίπτωση (πίνακας 20), όπου εξετάζουµε τη σχέση ανάµεσα στο πιθανό επάγγελµα του οµιλητή του ιδιώµατος και στον πιθανό τόπο προέλευσης του οµιλητή αυτού, διαπιστώνουµε ότι οι πληροφορητές που αποδίδουν το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν σε νοικοκυρές (11,6%), αναφέρονται αποκλειστικά σε νοικοκυρές της Βόρειας Ελλάδας. Κατά τη γνώµη µας, η αναφορά των πληροφορητών σε νοικοκυρές έχει να κάνει µε µια συσσώρευση αρνητικών στοιχείων. Κατ αρχήν, πρόκειται για γυναίκες που δε συµµετέχουν ενεργά στις οικονοµικές και πολιτιστικές δραστηριότητες της κοινωνίας, άρα, πρόκειται για άτοµα που αποµονώνονται εµµέσως από την κοινωνική πρόοδο. Προέρχονται, όµως, αποκλειστικά από τη Βόρεια Ελλάδα. Η Βόρεια Ελλάδα είναι µια περιοχή που απέχει γεωγραφικά, αλλά και οικονοµικά, από τον κύριο πόλο της ελληνικής οικονοµικής προόδου, που είναι η Αθήνα. Συνεπώς, κατά τη γνώµη µας, ο συσχετισµός «νοικοκυρές» και «Βόρεια Ελλάδα» έχει σηµαινόµενο την «αποµόνωση». Στη συνέχεια παρατηρούµε ότι, από τους πληροφορητές που συνδέουν την αγροτοεργατική τάξη µε το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν (14,6% επί του συνόλου), το 85,7% αυτών το ανάγουν στη Βόρεια Ελλάδα και το 14,3% σε ορεινές περιοχές. Οι υπόλοιποι πληροφορητές (75,0%), που είναι και η µεγάλη πλειοψηφία, αναφέρουν ότι το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν είναι ανεξάρτητο από το επάγγελµα του ατόµου που το οµιλεί και το οποίο ανάγουν, πρωτίστως, στη Βόρεια Ελλάδα (88,9%), και µε πολύ χαµηλά ποσοστά στην Κεντρική Ελλάδα (5,6%), στη Νότια Ελλάδα (2,8%) και στα νησιά του Αιγαίου (2,8%). ιαπιστώνουµε, συνολικά, ότι η Βόρεια Ελλάδα συγκεντρώνει τις περισσότερες αναφορές (89,6%) ως τόπος καταγωγής του γλωσσικού συστήµατος που άκουσαν οι πληροφορητές, ακόµη και όταν οι πληροφορητές δε συσχετίζουν το ιδίωµα που άκουσαν µε κάποιο συγκεκριµένο επάγγελµα (74,4%). Σε όποια κοινωνική τάξη κι αν ανήκει ο οµιλητής του ιδιώµατος, για την πλειοψηφία των µη Θεσσαλών πληροφορητών, είναι Βορειοελλαδίτης. 67

68 ΠΙΝΑΚΑΣ 20 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΙΘΑΝΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΙΘΑΝΟΥ ΤΟΠΟΥ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΠΙΘΑΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Βόρεια Κεντρική Νότια Νησιά Ορεινές ΣΥΝΟΛΟ Ελλάδα Ελλάδα Ελλάδα Αιγαίου περιοχές ΠΙΘΑΝΟ Νοικοκυρές 5 5 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ 11,6% 10,4% ΤΟΥ ΟΜΙΛΗTΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Αγροτική εργατική τάξη Ανεξάρτητο 85,7% 6 14,0% 88,9% 5,6% 2,8% 2,8% 14,3% ,6% επαγγέλµατος ,4% 75,0% 89,6% 4,2% 2,1% 2,1% 2,1% ΣΥΝΟΛΟ Στη συνέχεια (πίνακας 21) εντοπίσαµε σηµαντικότητα στο συσχετισµό ανάµεσα στο πιθανό επάγγελµα του οµιλητή του ιδιώµατος και στο πιθανό µορφωτικό του επίπεδο. Οι πληροφορητές που συσχετίζουν τις νοικοκυρές και την αγροτοεργατική τάξη µε το ιδίωµα δεν κάνουν λόγο για βασική εκπαίδευση των οµιλητών αυτών. Το 70% των πληροφορητών πιστεύει ότι το µορφωτικό επίπεδο του οµιλητή είναι ανεξάρτητο από το επάγγελµα που εξασκεί. Το µεγαλύτερο ποσοστό των πληροφορητών αυτών 42,9% κάνει λόγο για οµιλητές µε χαµηλό µορφωτικό επίπεδο. Παρατηρούµε, επίσης, ότι µόνο για την περίπτωση «ανεξάρτητο επαγγέλµατος» προχωρούν οι πληροφορητές µε βασική εκπαίδευση σε τόσο υψηλά ποσοστά (35,7%), σε αντίθεση µε το 21,4% των πληροφορητών που το συσχετίζουν µε αµόρφωτους πληροφορητές. 68

69 ΠΙΝΑΚΑΣ 21 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΙΘΑΝΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΙΘΑΝΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΤΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΠΙΘΑΝΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Αµόρφωτοι Χαµηλό επίπεδο Βασικής ΣΥΝΟΛΟ εκπαίδευσης ΠΙΘΑΝΟ Νοικοκυρές 1 1 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ 10,0% 5,0% ΤΟΥ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Αγροτική εργατική τάξη 40,0% 2 40,0% 60,0% 3 30,0% 5 25,0% Ανεξάρτητο 21,4% 42,9% 35,7% επαγγέλµατος ,0% 60,0% 70,0% 25,0% 25,0% ΣΥΝΟΛΟ Σ έναν άλλο συσχετισµό (πίνακας 22) διαπιστώσαµε ότι υπάρχει σηµαντικότητα ανάµεσα στη στάση της κοινής γνώµης για τους οµιλητές του ιδιώµατος και στο λόγο της στάσης τους. Από το συσχετισµό αυτό διαπιστώσαµε δύο µικροαντιθέσεις. Είναι η πρώτη φορά που οι πληροφορητές, ενώ δηλώνουν ότι η στάση της κοινής γνώµης είναι αρνητική (88,6%), µέσα σε αυτό το κλίµα κάνουν λόγο και για θετικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά (5,7%). Η δεύτερη, αφορά στην οµάδα των πληροφορητών που αναφέρονται σε ουδέτερη στάση της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές του ιδιώµατος, οι οποίοι, όµως, συσχετίζουν την άποψή τους αποκλειστικά µε θετικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά. Αυτό, κατά τη γνώµη µας, σηµαίνει ότι µια µερίδα πληροφορητών (20,8% επί του συνόλου) θεωρεί ότι κάποια θετικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά µπορούν να αποτρέψουν µια αρνητική εκτίµηση από την πλευρά της κοινής γνώµης και να οδηγήσουν σε µια συµβιβαστικότερη, ηπιότερη στάση απέναντι στους οµιλητές του Θ.Ι., σε µια ουδέτερη, δηλαδή, στάση της κοινής γνώµης γι αυτούς. Η µοναδική περίπτωση που οι πληροφορητές δε µίλησαν µε θετικά ή αρνητικά κοινωνιογλωσσολογικά χαρακτηριστικά για τη στάση της κοινής γνώµης («δεν ξέρω») αφορούν µόνο στους πληροφορητές οι οποίοι υποστήριξαν ότι η στάση της κοινής γνώµης είναι αρνητική. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει, αν και περιορισµένα (5,7%), µια εκ των προτέρων αρνητική προδιάθεση για το ιδίωµα σε µερίδα πληροφορητών οι οποίοι 69

70 και δυσκολεύονται να προσδιορίσουν το λόγο για τον οποίο η κοινή γνώµη θα αντιδράσει αρνητικά. ΠΙΝΑΚΑΣ 22 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΑΥΤΗΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ Ι ΙΩΜΑ (0,009) ΛΟΓΟΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Αρνητικά Θετικά Κονωνιογλωσσσολογικά Κονωνιογλωσσολογικά εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ χαρακτηριστικά χαρακτηριστικά ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ Θετική 3 3 ΚΟΙΝΗΣ 20,0% 6,3% ΓΝΩΜΗΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ Ι ΙΩΜΑ Αρνητική 88,6% 31 5,7% 2 13,3% 100% 5,7% ,9% Ουδέτερη ,7% 20,8% 64,6% 31,3% 4,2% ΣΥΝΟΛΟ Ένας τελευταίος συσχετισµός µε σηµαντικότητα (πίνακας 23) αφορά στη διατήρηση των διαλέκτων και τους λόγους διατήρησης διαλέκτων. Μελετώντας τον πίνακα συσχετισµού µας προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι το 67,5% των πληροφορητών που είναι θετικοί στη διατήρηση των διαλέκτων (83,3% επί του συνόλου) δεν στηρίζονται σε αισθητικούς, όπως αναµέναµε, αλλά σε πολιτισµικούς παράγοντες. Το ποσοστό αυτό είναι το 96,4% των πληροφορητών που αναφέρθηκαν σε πολιτισµικούς παράγοντες γεγονός που δείχνει ότι το ιδίωµα αποτελεί θετικό πολιτισµικό στοιχείο. Στη συνέχεια, το των πληροφορητών που απάντησαν αρνητικά στο ερώτηµα της διατήρησης των διαλέκτων, δεν αναφέρονται σε αισθητικούς, αλλά σε κοινωνικούς παράγοντες. Το 57,1% των πληροφορητών που αναφέρονται στην αισθητική του ιδιώµατος θεωρούν την αισθητική του ιδιώµατος θετικό παράγοντα για τη διατήρησή του. Από την άλλη πλευρά, το 28,6% των πληροφορητών που αναφέρονται στην αισθητική του ιδιώµατος δεν είναι σίγουροι («δεν ξέρω») εάν αυτή θα επιδράσει θετικά ή αρνητικά στη διατήρησή του. Με βάση τον πίνακα συµπεραίνουµε ότι οι πληροφορητές απαντούν στην ερώτηση διατήρησης 70

71 των διαλέκτων µε την ακόλουθη αξιολογική ιεράρχηση : πολιτισµικοί παράγοντες (58,3% επί του συνόλου), κοινωνικοί παράγοντες (25,5% επί του συνόλου), αισθητικοί παράγοντες (14,6% επί του συνόλου) και γλωσσικοί παράγοντες (2,1%). ΠΙΝΑΚΑΣ 23 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΙΑΛΕΚΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥΣ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΛΟΓΟΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΙΑΛΕΚΤΩΝ Αισθητικοί Πολιτισµικοί Γλωσσικοί Κοινωνικοί ΣΥΝΟΛΟ παράγοντες παράγοντες παράγοντες παράγοντες 10,0% 67,5% 22,5% Ναι ,1% 96,4% 75,0% 83,3%% Ι0ΑΤΗΡΗΣΗ ΙΑΛΕΚΤΩΝ Όχι 16,7% 1 16,7% 1 16,7% ,3% 3,6% 25,5% 12,5% εν ξέρω ,6% 4,2% 14,6% 58,3% 2,1% 25,0% ΣΥΝΟΛΟ Αισθητικοί παράγοντες Πολιτισµικοί παράγοντες Γλωσσικοί παράγοντες Κοινωνικοί παράγοντες : δεν ενοχλεί, είναι ωραία γλώσσα, δεν είναι εύηχη : παράδοση, ιστορία : είναι οµοιόµορφη γλώσσα, δεν έχει γραµµατική-συντακτικό : µου θυµίζει τη γλώσσα της περιοχής µου, δείχνει συγκεκριµένο τρόπο ζωής, παίζει ρόλο στην κοινωνική εξέλιξη, τη στηρίζω λόγω τοπικισµού Οι παραπάνω πίνακες σκιαγραφούν, θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε, ένα είδους εικόνας των οµιλητών του συγκεκριµένου ιδιώµατος. Γενικά, πρόκειται για άτοµα που ανήκουν σε όλους τους επαγγελµατικούς χώρους, που προέρχονται, κατά κύριο λόγο, από τη Βόρεια Ελλάδα και που ανήκουν µορφωτικά από το χαµηλότερο µορφωτικό επίπεδο έως το επίπεδο της βασικής εκπαίδευσης. Επίσης, η χρήση του ιδιώµατος από όλες τις επαγγελµατικές τάξεις δείχνει ένα γενικευµένο γλωσσικό φαινόµενο χωρίς εµφανή γλωσσική θνησιµότητα, παρά το χαµηλό, σχετικά, µορφωτικό επίπεδο των οµιλητών του. Εντύπωση προκαλεί η αναφορά µέρους των πληροφορητών σε νοικοκυρές από τη Βόρεια Ελλάδα χαµηλού µορφωτικού επιπέδου. Πρόκειται για µία εικόνα που έχει αναπαραχθεί από τα Μ.Μ.Ε. της δεκαετίας του 80 και, κυρίως, την τηλεόραση και αξίζει να δούµε εάν το σηµερινό προφίλ που 71

72 αποδίδεται στους οµιλητές του γλωσσικού ιδιώµατος αναπαράγεται αυτούσιο και από τις σύγχρονες επικοινωνιακές δοµές, καθώς οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές της έρευνας θεωρούν, στην πλειοψηφία τους, δεδοµένη τη διατήρηση του ιδιώµατος για πολιτισµικούς λόγους. 5. Γενικές παρατηρήσεις για τις αξιολογικές αντιδράσεις των πληροφορητών Συνοψίζοντας τα σηµαντικότερα, κατά τη γνώµη µας, συµπεράσµατα µε σηµαντικότητα από τη µελέτη των αξιολογικών στάσεων και αντιδράσεων των πληροφορητών από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη αξίζει να σταθούµε στα ακόλουθα : Αναφορικά µε την κοινωνιολογική εικόνα του οµιλητή του ιδιώµατος, το 70,0% των πληροφορητών δε συσχετίζει το Θ.Ι. µε συγκεκριµένο επάγγελµα. Το 10,4% από αυτούς κάνει λόγο για νοικοκυρές της Βόρειας Ελλάδας. Συνεπώς, έχουµε µια πρώτη απόρριψη από τους πληροφορητές της άποψης που έχει εδραιωθεί στην κοινωνική πρακτική ότι αυτοί που χρησιµοποιούν το συγκεκριµένο ή παρόµοιο γλωσσικό σύστηµα είναι αγρότες. Αναφορικά µε τη γεωγραφία του ιδιώµατος, το 56,6% των πληροφορητών αναφέρει ότι έχει διαπιστώσει εντονότητα του ιδιώµατος στη Βόρεια και στην Κεντρική Ελλάδα. Έτσι, επιβεβαιώνεται η θέση νεότερων γλωσσολόγων 88, αλλά και παλαιότερων 89 ερευνητών, ότι, τα γλωσσικά συστήµατα της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας µοιράζονται πολλά κοινά γλωσσικά χαρακτηριστικά γεγονός που τις κατατάσσει στην ίδια γλωσσική οµάδα, Ως προς την αξιολόγηση του ιδιώµατος, διαπιστώθηκε από τις απαντήσεις των πληροφορητών ότι το Θ.Ι. αποτελεί περισσότερο γλωσσικό σύστηµα φορέα πολιτισµού παρά γλωσσικό σύστηµα φορέα αισθητικής. Πιο συγκεκριµένα, οι πληροφορητές αντιµετώπισαν το ιδίωµα ως παράγοντα-φορέα ισχυρών πολιτισµικών αξιών, όπως η παράδοση, η ιστορία, οι αξίες των παλαιοτέρων γενεών και δεν εγκλωβίστηκαν στην αισθητική ενός γλωσσικού συστήµατος που δεν αρέσει, αλλά που αντιµετωπίζεται, όµως, µε συµπάθεια. Συνέπεια της στάσης αυτής είναι η αποφυγή καταλογισµού ακραίων, αρνητικών ή θετικών, στάσεων στην κοινή γνώµη. 88 Βλ. προηγούµενες παρατηρήσεις Κοντοσόπουλου και Μπασλή. 89 Βλ. Otto Hoffmann, 1906, Anatol Semenov 1936, κ.ά. 72

73 Επίσης, οι πληροφορητές, ηλικίας ετών, αποδίδουν στην κοινή γνώµη αρνητική στάση απέναντι στο ιδίωµα µε το οποίο ήρθαν σε επαφή, ενώ οι µεγαλύτεροι πληροφορητές, ηλικίας 40 ετών και άνω, είναι περισσότερο θετικοί απέναντι στη γλωσσική ποικιλία. Η διαπίστωση αυτή ήταν αναµενόµενη, καθώς οι νεότεροι πληροφορητές είναι περισσότερο αποστασιοποιηµένοι από ένα γλωσσικό σύστηµα το οποίο κάποιοι από αυτούς δεν έχουν βιώσει. Έτσι, αδυνατούν να προσεγγίσουν θετικά ένα ιδίωµα που τους αποµακρύνει από την Κοινή Νεοελληνική και, κατ επέκταση από την κοινωνική άνοδο και την αποδοχή που αυτή αντιπροσωπεύει. Αντίθετα, για πολλούς πληροφορητές 40 ετών και άνω η γλωσσική ποικιλία είναι συνώνυµο της παράδοσης, της µητρικής γλώσσας, της ιστορικής πορείας στην οποία και οι ίδιοι συµµετείχαν. Όσον αφορά στη χρήση του ιδιώµατος, οι Θεσσαλονικείς πληροφορητές είναι περισσότερο αρνητικοί στη χρήση του ιδιώµατος απ ό,τι οι Αθηναίοι. Αντίθετα, οι Αθηναίοι είναι, κατά τη γνώµη µας, περισσότερο θετικοί απέναντι σε ένα τέτοιο γλωσσικό ιδίωµα καθώς αντιµετωπίζουν µάλλον ροµαντικά ένα γλωσσικό σύστηµα µε το οποίο ιστορικά, γεωγραφικά και συνδηλωτικά η πόλη τους δεν είναι συνδεδεµένη, αλλά και εξαιτίας της τάσης τους για πλήρη αστικοποίηση. Αυτοί πιστεύουµε ότι είναι οι λόγοι που για τους µισούς Αθηναίους το ιδίωµα είναι ευχάριστο, ενώ για τους µισούς Θεσσαλονικείς είναι δυσάρεστο. Τέλος, οι Αθηναίοι πληροφορητές συνδέουν τα σωστά ελληνικά µε δοµές κοινωνικού κύρους, κυρίως µε την εκπαίδευση, σε πολύ µεγαλύτερο ποσοστό από τους Θεσσαλονικείς πληροφορητές. Γενικά, θα λέγαµε ότι οι πληροφορητές από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη αντιµετωπίζουν µάλλον µε υποτιµητικό και πολλές φορές περιγελαστικό τρόπο τους οµιλητές του «Θεσσαλοµακεδονικού» Ιδιώµατος 90. Κι αυτό διότι, αφενός µεν, έχουν ταυτίσει το Θ.Ι. µε την αγροτική τάξη, που αποτελεί, ίσως, τη µεγαλύτερη κοινωνική οµάδα, κυρίως στη Θεσσαλία - περιοχή κατά κύριο λόγο αγροτική - και, αφετέρου, διότι πιστεύουν ότι απειλείται η καθαρότητα του 90 Ο λόγος που αναφερόµαστε σε Θεσσαλοµακεδονικό Ιδίωµα, και όχι σε καθαρά Θεσσαλικό Ιδίωµα, είναι διότι οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές συνδέουν το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν, πρωτίστως, µε τη Μακεδονία, και στη συνέχεια, µε τη Θεσσαλία. Άλλωστε, όπως ήδη προαναφέραµε, πρόκειται για συγγενικά βορειοελλαδικά γλωσσικά συστήµατα, ήδη από την αρχαιότητα (βλ. Χαραλαµπάκης, 1980:375). 73

74 λόγου της Κ.Ν.Ε 91. Έτσι, προχωρούν σε φαινόµενο «κοινωνικής βλαχοποίησης» 92 των οµιλητών του Θ.Ι., έκφραση που έχει αρνητικό σηµασιολογικό φορτίο στην ελληνική γλώσσα, καθώς τα άτοµα που οµιλούν αυτού του είδους τα ιδιώµατα χαρακτηρίζονται από πολλούς ως αµόρφωτοι ή χωριάτες. Σ αυτό το σηµείο πρέπει να αναφέρουµε ότι οι πληροφορητές, µετά την ακρόαση της οµιλήτριας του Θ.Ι., αναφέρθηκαν σ αυτό ως «χωριάτικα» ή «παλιακά». Υπάρχουν, επίσης, ακόµη και ανέκδοτα που αναφέρονται άτυπα στη σύνδεση του Θ.Ι. µε τους «Βλάχους», τα οποία µας βοηθούν να αντιληφθούµε διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρο 93. Η δηµιουργία και η επιβολή µιας επίσηµης γλώσσας συνδέεται όχι µόνο µε την ανισότητα, αλλά επίσης και µε τη δηµιουργία της εθνικής ταυτότητας 94. Οι θεωρίες επάνω στον εθνοτισµό και τον εθνικισµό περιλαµβάνουν συχνά τη γλώσσα ως ένα από τα θέµατά τους. Οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές προχωρούν σε κοινωνικό στιγµατισµό των οµιλητών της γλωσσικής ποικιλίας που άκουσαν, ιδιαίτερα επειδή οι ίδιοι ζούνε σε µεγάλα αστικά κέντρα, περιοχές που θεωρούνται προπύργια γλωσσικής καθαρότητας και σύγχρονου τρόπου ζωής. Γι αυτό το λόγο και οι περισσότεροι πληροφορητές αποδίδουν την αρνητική αντίδραση της κοινής γνώµης σε παράγοντες που αναµέναµε ότι θα προτάσσονταν όπως ο κοινωνικός γλωσσικός ρατσισµός και η διαφορά από την Καθοµιλουµένη. Η διαφορά από την καθοµιλουµένη επισηµαίνεται σαν αφορµή για ειρωνικά και µειωτικά σχόλια και από τον Χαραλαµπάκη (1992:280), αλλά το φαινόµενο αυτό δεν είναι µόνο ελληνικό. Η Donna Christian (1997) αναφέρει ότι, συχνά, οι άνθρωποι που ακούν µια τοπική διάλεκτο (τοπολαλιά) κάνουν ειρωνικές σχόλια για την εξυπνάδα των οµιλητών, ακόµη και για την ηθική τους. Αυτό βέβαια δεν ισχύει, όπως διαπιστώσαµε από την κοινωνική έρευνα, για τους οµιλητές του Θ.Ι., στους οποίους αποδίδεται µη αστική καταγωγή και χαµηλό, σχετικά, µορφωτικό επίπεδο. 91 Ο Walt Wolfram (1998) κάνει λόγο για κακή πληροφόρηση του αγγλικού κοινού για µια συγκεκριµένη αγγλική γλωσσική ποικιλία και επισηµαίνει την ανάγκη ενηµέρωσης του κόσµου γενικότερα για τα γλωσσικά συστήµατα για τα οποία δε γνωρίζει πολλά πράγµατα. 92 Βλ. Κουρδής, 1997β: Βλ. Μπασλής, 2000: Βλ. Susan Gal, 1989:

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ : ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ Ι ΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ : ΟΙ ΘΕΣΣΑΛΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ 75

76 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Κριτήρια επιλογής γεωγραφικών περιοχών Το διαµέρισµα της Θεσσαλίας, στο οποίο οµιλείται το ιδίωµα που µελετούµε 95, αποτελείται διοικητικά από τέσσερις νοµούς: Λαρίσης, Μαγνησίας, Καρδίτσας και Τρικάλων 96. Πριν προχωρήσουµε στην επιλογή των Θεσσαλών πληροφορητών, κρίναµε σκόπιµο να εντοπίσουµε τις περιοχές που αποτέλεσαν µέχρι σήµερα αντικείµενο οποιασδήποτε µορφής µελέτης στο θεσσαλικό χώρο, γεωγραφικής, λαογραφικής, ιστορικής, αλλά κυρίως γλωσσολογικής και να αναζητήσουµε τους λόγους για τους οποίους αυτές οι περιοχές αποτέλεσαν αντικείµενο µελέτης. Κυριότερος λόγος υπήρξε συνήθως η καταγωγή του µελετητή 97 ή κάποια περιήγηση που προκάλεσε το ενδιαφέρον του. Οι µελέτες αυτές που παρουσιάζονται στον πίνακα που ακολουθεί (πίνακας 24) έχουν καταγραφεί στο Λεξικογραφικό Λεξικό της Ακαδηµίας Αθηνών και καλύπτουν και τους τέσσερις νοµούς της Θεσσαλίας, Λαρίσης, Τρικάλων, Μαγνησίας και Καρδίτσας. Από την παρατήρηση αυτού του πίνακα διαπιστώνουµε ότι η γεωγραφική περιοχή µε τις λιγότερες έρευνες είναι ο νοµός Μαγνησίας και οι µελέτες που έγιναν γι αυτόν το νοµό αφορούν σχεδόν στο σύνολό τους την περιοχή του Πηλίου. Αντίθετα, το µεγαλύτερο αριθµό µελετών συγκεντρώνει ο νοµός Λάρισας ο οποίος αποτελεί και έναν από τους µεγαλύτερους σε έκταση νοµούς της χώρας. Αξίζει να σηµειωθεί και το γεγονός ότι στο νοµό Λάρισας αντιπροσωπεύονται γλωσσικά όλες οι θεσσαλικές εθνότητες, όπως οι γηγενείς Θεσσαλοί (Γκρέκοι), οι Βλάχοι, οι Σαρακατσάνοι, οι Καραγκούνηδες, οι Αούτες και οι Κοπατσαίοι. Επιλέξαµε να µελετήσουµε στην έρευνά µας τους νοµούς Λαρίσης, Καρδίτσας και Τρικάλων για τους ακόλουθους λόγους: α) Η µεγάλη πλειοψηφία των γλωσσικών µελετών αναφέρεται, όπως φαίνεται στον πίνακα 24, στους νοµούς Λαρίσης, Τρικάλων και λιγότερο Καρδίτσας, ενώ ο νοµός Μαγνησίας συγκεντρώνει ελάχιστα το γλωσσολογικό ενδιαφέρον των 95 Βλ. Πετρούνιας, 1993: Παλιότερα οι νοµοί Καρδίτσας και Τρικάλων αποτελούσαν τον ενιαίο νοµό Καρδίτσας. 97 Όπως ο Τζάρτζανος,

77 µελετητών. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει, κατά τη γνώµη µας, ότι αυτοί οι νοµοί είναι περισσότερο αντιπροσωπευτικοί της χρήσης του Θεσσαλικού Ιδιώµατος. Ειδικότερα για την εξαίρεση µελέτης του γλωσσικού συστήµατος της Μαγνησίας, αναφέρουµε ότι, µετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τους Τούρκους (1881), ο Βόλος έγινε πεδίο έντονης βιοµηχανικής δραστηριότητας και µετατράπηκε, µετά το τέλος του 19 ου αιώνα, στο δεύτερο, µετά τον Πειραιά, βιοµηχανικό κέντρο της Ελλάδας 98. Έτσι, ο νοµός Μαγνησίας αναπτύχθηκε οικονοµικά περισσότερο από τους υπόλοιπους θεσσαλικούς νοµούς και υπέστη µετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας ένα είδος πρόωρης, συγκριτικά µε την υπόλοιπη Θεσσαλία, αστικοποίησης, που εκτός από κοινωνικές, είχε και γλωσσικές επιπτώσεις στη θεσσαλική γλωσσική ποικιλία που οµιλούνταν στην περιοχή της Μαγνησίας, και ειδικότερα, του Βόλου. Επιπλέον, ο Βόλος δεχόταν, µετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, πολλούς επισκέπτες από την Παλαιά Ελλάδα και, κυρίως, από την ελληνική πρωτεύουσα, για να περιηγηθούν στις φυσικές καλλονές του Πηλίου και να µελετήσουν από δηµοσιονοµική και παραγωγική άποψη τα προβλήµατα της Θεσσαλίας, σε συσχετισµό µε την εµπορική ανάπτυξη στο Βόλο 99. Παράλληλα, οι εφηµερίδες και τα περιοδικά της Αθήνας δεν έλειπαν από το Βόλο. Οι οικονοµικές, εµπορικές και τουριστικές επαφές του Βόλου µε την Αθήνα και η εκβιοµηχανοποίησή του επηρέασαν το γλωσσικό σύστηµα της περιοχής σε τέτοιο βαθµό, ώστε οι υπόλοιποι Θεσσαλοί να διαπιστώνουν γλωσσική διαφορά ανάµεσα στη γλώσσα της περιοχής του Βόλου και της δικής τους και να αποδίδουν αθηναϊκή ποιότητα στη γλώσσα των κατοίκων του. β) Οι τρεις αυτοί νοµοί καλύπτουν γεωγραφικά το µεγαλύτερο µέρος της Θεσσαλίας, οπότε είναι αντιπροσωπευτικοί για τη µελέτη µας. Οι µελέτες αυτές έλαβαν χώρα σε µέρη των νοµών αυτών που είναι γεωγραφικά αποµακρυσµένα 100 από τα αστικά κέντρα και τις πρωτεύουσες των θεσσαλικών νοµών, αλλά και από τον εθνικό οδικό κορµό, η παρουσία του οποίου επηρεάζει και αστικοποιεί, κατά τη γνώµη µας, τις περιοχές από τις οποίες διέρχεται. Επίσης, η επιλογή µας στηρίχθηκε και στις αξιολογικές κρίσεις των Θεσσαλών πληροφορητών που χρησιµοποιήθηκαν 98 Βλ. Θωµάς Μαλούτας, 1995: Βλ. Ιωάννης Κορδάτος, 1960: Ο Trugill (1974a:34) αναφέρει ότι οι διαλεκτολόγοι βρήκαν ότι τα σύνορα των τοπικών διαλέκτων συµπίπτουν συχνά µε γεωγραφικά σύνορα, όπως βουνά, ποτάµια, βάλτοι, κτλ. 77

78 για τη σύνταξη «πιλοτικών» ερωτηµατολογίων, οι οποίοι απέκλειαν την ευρύτερη περιοχή του Βόλου από τα χαρακτηριστικά του θεσσαλικού τρόπου οµιλίας. γ) Οι µελέτες αυτές που έχουν καταγραφεί στο Λεξικογραφικό Λεξικό της Ακαδηµίας Αθηνών αποτελούν, τέλος, µαζί µε τις µελέτες του Τζάρτζανου την επιστηµονική βάση µελέτης και έρευνας για το Θ.Ι. και λειτουργούν «αθροιστικά» 101, αναφορικά µε τις γνώσεις µας για τις διαλεκτικές µορφές του Θ.Ι. ΠΙΝΑΚΑΣ 24 : ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΜΕΛΕΤΩΝ ΣΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΑΚΑ ΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΠΟΣ ΝΟΜΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΝΟΜΟΣ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΝΟΜΟΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΝΟΜΟΣ ΚΑΡ ΙΤΣΗΣ Τύρναβος + Πήλιο εσκάτη + Φανάρι + Φωτεινό + Μαυρέλι + Καρυά + Λουτρό + Κρανιά + Βαλανίδα + Βερδικούσια + Ελλασσόνα + + Πιάλεια + Πετροχώρι + Στουρναρέικα + Πύλη + Αργιθέα + + Σκλήθρο + Σωτηρίτσα + Κρυόβρυση + Σκαµνιά + Ανατολή + Αγιά + Σοφάδες + Φάρσαλα + Χάσια + Ασπροπόταµος + Τρικέρι + Μοσχάτο Μια από τις µεθοδολογικές αρχές που χρησιµοποιεί ο Labov (1972:98) είναι η µεθοδολογική «αθροιστική αρχή» (cummulative principle), σύµφωνα µε την οποία, όσα περισσότερα γνωρίζουµε για µια γλώσσα, τόσα περισσότερα νέα στοιχεία µπορούµε να βρούµε γι αυτή. 78

79 Μπλάσδο + Ασπροκκλησιά + Γραλίτσα + Πορταριά + 2. Κριτήρια επιλογής των πληροφορητών Η επιλογή των Θεσσαλών πληροφορητών έγινε µε βάση τα κοινωνιολογικά κριτήρια που χρησιµοποιήθηκαν και στο ερωτηµατολόγιο των πληροφορητών που επελέγησαν από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Αναλυτικά έχουν ως εξής : α) Το φύλο. Επελέγησαν 72 άτοµα, 36 άνδρες και 36 γυναίκες, αριθµός-δείγµα αρκετά µεγαλύτερος από τον αντίστοιχο που είχαµε για τους πληροφορητές της ΚΝΕ. Για την επιλογή του δείγµατος επιλέξαµε 24 άτοµα (12 άνδρες και 12 γυναίκες) από τον κάθε θεσσαλικό νοµό που µελετούµε (Λάρισα, Τρίκαλα, Καρδίτσα 102 ), όπου, σύµφωνα µε τα ερωτηµατολόγια-πιλότους που διανείµαµε, πιστεύεται ότι οµιλείται το Θ.Ι. 103 µε τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά του, όπως αυτά έχουν καταγραφεί και από προηγούµενες µελέτες 104. β) Την ηλικία : Η ηλικία είναι ένα σηµαντικό κριτήριο σε όλες τις έρευνες γλωσσικής απόκλισης, µε τους µεγαλύτερους σε ηλικία οµιλητές 105 να οµιλούν καλύτερα, κατά κανόνα, τη διάλεκτο ή το ιδίωµα από τους νεότερους σε ηλικία, (Τσιτσιπής, 1981:28). Τα άτοµα που επελέγησαν, συνολικά 72, χωρίστηκαν σε δύο 102 Τα ερωτηµατολόγια-πιλότοι που διανεµήθηκαν στους τέσσερις θεσσαλικούς νοµούς (Λάρισας, Τρικάλων, Καρδίτσας και Μαγνησίας) έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Θεσσαλών πληροφορητών θεωρεί ότι ο νοµός Μαγνησίας δεν έχει το ίδιο γλωσσικό σύστηµα µε τους υπόλοιπους τρεις θεσσαλικούς νοµούς, οι οποίοι µοιράζονται, λίγο-πολύ, τα ίδια χαρακτηριστικά στη γλώσσα τους. 103 Ο Sankoff (1974) αναφέρει γι αυτό το θέµα ότι για την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα ένα ευρύ δείγµα πληροφορητών δεν είναι απαραίτητο, καθώς µπορεί να προκαλέσει περισσότερα προβλήµατα µε µειωµένα αποτελέσµατα. Κρίνουµε, όµως, απαραίτητο τον αριθµό των 72 ερωτηµατολογίων καθώς έχουµε να µελετήσουµε τη γλωσσική συµπεριφορά τριών νοµών. 104 Βλ. Τζάρτζανος, 1909 και 1931, Παπαδόπουλος, 1926, Ανδριώτης, 1932, Σετάτος, 1972, Τσουκνίδας, 1981, Συµεωνίδης, 1983, Κοντοσόπουλος, 1994, Μπασλής, Ο Trudgill (1974:37) υποστηρίζει ότι βαθµιαία οι διαλεκτολόγοι κατάλαβαν ότι µελετώντας µόνο τη γλώσσα των µεγάλων σε ηλικία οµιλητών λάµβαναν µια ατελή εικόνα του διαλεκτικού λόγου της εκάστοτε περιοχής. 79

80 οµάδες ηλικίας. Η πρώτη οµάδα περιλαµβάνει άτοµα ετών (36 άτοµα, 18 άνδρες και 18 γυναίκες) που είναι, άρα, ενήλικες. Πιστεύουµε ότι τα άτοµα αυτά µπορούν να διακρίνουν τα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα, και αντιπροσωπεύουν, σύµφωνα µε τα σηµερινά δεδοµένα, τη νέα γενιά. Η δεύτερη οµάδα περιλαµβάνει άτοµα 40 ετών και άνω (36 άτοµα, 18 άνδρες και 18 γυναίκες) που έχουν την πείρα και τις εµπειρίες της ζωής, όπως επίσης και η ίδια ηλικιακή οµάδα µε το ερωτηµατολόγιο για τους πληροφορητές της Κ.Ν.Ε. Κατά τη γνώµη µας, η κρίση τους είναι περισσότερο µεστή, κυρίως ως προς την αξιολόγησή του δικού τους γλωσσικού συστήµατος, και επειδή, συνήθως, αποφεύγουν τον νεανικό ενθουσιασµό και παρορµητισµό. Το γεγονός αυτό δε µειώνει την αξιοπιστία των στάσεων και των απόψεων της µικρότερης ηλικιακής οµάδας, καθώς η ιδεολογία για τη γλώσσα αντιπροσωπεύει ένα σύνολο διαφορετικών αξιολογικών εκτιµήσεων. Πρόκειται, δηλαδή, για απόψεις που αντανακλούν την υποκειµενική πρόσληψη της δοµής και της χρήσης του γλωσσικού συστήµατος 106. Από την κατηγοριοποίηση που έγινε αποκλείστηκε η οµάδα των ατόµων µέχρι είκοσι ετών, η λεγόµενη γενιά της τηλεόρασης, γιατί, όπως είπαµε και στο ερωτηµατολόγιο για τους µη Θεσσαλούς πληροφορητές, πιστεύεται ότι η τηλεόραση διαµορφώνει και, ίσως, επιβάλλει γλωσσική συνείδηση στις µικρές ηλικίες, γεγονός που µας εµποδίζει ν αποσπάσουµε αντικειµενικές πληροφορίες για το ιδίωµα. γ) Την κοινωνική τάξη. Για το κριτήριο αυτό προτιµήθηκαν όλες οι κοινωνικές τάξεις 107 όπως αυτές κατηγοριοποιήθηκαν και στο ερωτηµατολόγιο για τους πληροφορητές της Κ.Ν.Ε. Η µόνη διαφορά προσδιορίζεται στο ότι στη χαµηλότερη κοινωνική τάξη, στην εργατική, προστίθενται και οι αγρότες, καθώς αυτοί αποτελούν την πλειοψηφία των µη µικροαστών και µη αστών Θεσσαλών. δ) Το µορφωτικό επίπεδο. Για το κριτήριο αυτό αποκλείστηκε η κατηγορία των αναλφάβητων, όπως και στο προηγούµενο ερωτηµατολόγιο των πληροφορητών της Κ.Ν.Ε., καθώς δε θα µπορούσαν να κάνουν αντιληπτή τη διάκριση των δύο γλωσσικών συστηµάτων που µας ενδιαφέρουν, Κ.Ν.Ε. και Θ.Ι., και κατά συνέπεια να απαντήσουν στις ερωτήσεις του συντάκτη. Έτσι, επιλέχθηκαν τρεις κατηγορίες : 106 Βλ. Michael Silverstein, 1979 και Τσιτσιπής, 2001: Ο Trudgill (1974a:34) αναφέρει ότι οι ποικιλίες µιας γλώσσας ονοµάζονται «διάλεκτοι κοινωνικής τάξης» (social-class dialect) και συνοδεύονται από φωνητικές και φωνολογικές διαφορές. 80

81 η πρώτη περιλαµβάνει τους αποφοίτους κάποιας τάξης ή όλης της ηµοτικής Εκπαίδευσης (πρωτοβάθµια εκπαίδευση). Στην κατηγορία αυτή, µε το ερωτηµατολόγιο για τους µη Θεσσαλούς πληροφορητές, δε συµπεριλήφθησαν άτοµα ετών που ανήκουν στην εργατική τάξη. Στην περίπτωση, όµως, των Θεσσαλών πληροφορητών, στη θεσσαλική επαρχία, υπάρχουν πολλά άτοµα αυτής της ηλικιακής οµάδας που δεν έχουν ολοκληρώσει τις βασικές τους σπουδές. Σε αυτήν την κατηγορία ανάγονται επίσης και όσοι δεν έχουν ολοκληρώσει τις γυµνασιακές τους σπουδές. Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει τους απόφοιτους της Γυµνασιακής (3 ης Γυµνασίου), Λυκειακής, και Μεταλυκειακής εκπαίδευσης (Ι.Ε.Κ), της δευτεροβάθ- µιας, δηλαδή, εκπαίδευσης. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία περιλαµβάνονται οι φοιτητές, τελειόφοιτοι και απόφοιτοι της ανώτατης, τριτοβάθµιας, εκπαίδευσης (Α.Ε.Ι και Τ.Ε.Ι). Σ αυτές τις δύο κατηγορίες δεν έχουµε αλλαγές σε σύγκριση µε το ερωτηµατολόγιο των πληροφορητών της Κ.Ν.Ε. 3. Ο τρόπος προσέγγισης των πληροφορητών Οι Θεσσαλοί πληροφορητές καλούνται, όπως και οι µη Θεσσαλοί νωρίτερα, να απαντήσουν σε ένα σύνολο ερωτήσεων, µε µια προσέγγιση που θυµίζει περισσότερο φιλική συζήτηση και αφού πρώτα ακούσουν το ίδιο µαγνητοφωνηµένο γλωσσικό υλικό που άκουσαν και οι πληροφορητές της Κ.Ν.Ε. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η προσέγγιση των Θεσσαλών οµιλητών ακολούθησε µια πολύ πιο προσεκτική διαδικασία απ ότι χρειάστηκε για τους µη Θεσσαλούς πληροφορητές, καθώς, όπως οι περισσότεροι κάτοικοι της επαρχίας, έτσι και οι Θεσσαλοί ήταν αρκετές φορές καχύποπτοι σε συζητήσεις που αφορούν στο γλωσσικό τους σύστηµα. 4. Το ύφος και η τυπολογία των ερωτήσεων για τους πληροφορητές Το ερωτηµατολόγιο για τους Θεσσαλούς πληροφορητές περιλαµβάνει ερωτήσεις που έχουν διατυπωθεί µε ιδιαίτερα απλό τρόπο, ώστε οι ερωτήσεις αυτές να µη δηµιουργήσουν σύγχυση στους πληροφορητές εξαιτίας µιας συγκεκριµένης κοινωνιογλωσσολογικής ορολογίας. Το πρόβληµα αυτό εκτιµήθηκε ότι, πιθανότατα, θα εστιάζονταν στους Θεσσαλούς που δεν έχουν ολοκληρώσει τουλάχιστον τις βασικές τους σπουδές. Αναφορικά µε την τυπολογία των ερωτήσεων, οι «κλειστές» ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου (ερωτήσεις 1, 2, 4, 7.α, 8, 9.α, 10.γ και 12.α) 81

82 βοηθούν στη συλλογή συγκεκριµένων πληροφοριών που ενδιαφέρουν άµεσα τον συντάκτη, ενώ οι «ανοιχτές» ερωτήσεις δίνουν την ευκαιρία στους Θεσσαλούς να µας πούνε ο,τιδήποτε εκείνοι θωρούν σηµαντικό (ερωτήσεις 5, 6, 9.β, 9.γ, 10.β, 11, 12.β, 13.α και 13.β). Επιπλέον, στο ερωτηµατολόγιο αυτό περιλαµβάνονται και ερωτήσεις «µεικτού τύπου» (ερωτήσεις 3, 7.β και 10.γ) που συνδυάζουν στοιχεία των δύο προηγούµενων κατηγοριών. 5. Ανάλυση του περιεχοµένου του ερωτηµατολογίου για τους πληροφορητές Για τη σύνταξη των ερωτήσεων που συµπεριλαµβάνονται στο ερωτηµατολόγιο για τους Θεσσαλούς πληροφορητές ανατρέξαµε και στη µελέτη άλλων κοινωνιογλωσσολογικών ερευνών. Έτσι, π.χ, όταν θελήσαµε να προσδιορίσουµε τους χώρους στους οποίους οι πληροφορητές δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν το Θ.Ι., παρατηρήσαµε ότι οι Γάλλοι κοινωνιογλωσσολόγοι Batiana & Caitucoli (1993) που µελέτησαν τις οµιλούµενες γλώσσες στην Bourkina Faso αρκέστηκαν σε πέντε µόνο «κοινωνικές περιστάσεις» (variantes situationelles), δηλαδή, στην εργασία, στην αγορά, στη διοίκηση, στις αθλητικές συγκεντρώσεις και στους τόπους αναψυχής. Στην περίπτωσή µας κρίναµε ότι θα έπρεπε να συµπεριλάβουµε και άλλες κοινωνικές περιστάσεις, όπως η οικία του ερωτώµενου και η γειτονιά του, επειδή είναι χώροι στους οποίους ο πληροφορητής κινείται µε περισσότερη άνεση γλωσσικά, και η αλληλογραφία, που αποτελεί µια περισσότερο προσεγµένη προσπάθεια γλωσσικής έκφρασης. Σκοπός των ερωτήσεων για τις οκτώ συνολικά κοινωνικές περιστάσεις είναι να διαπιστώσουµε εάν υπάρχει σε αυτές αυτό που ο Charles Ferguson (1959) ονοµάζει «λειτουργική διαφοροποίηση» (functional diversity) των γλωσσικών συστηµάτων και συµπληρωµατικότητα δύο ποικιλιών της ίδιας γλώσσας. Κατά την άποψή του, κάθε χώρος θεωρείται κατάλληλος για διαφορετικές περιστάσεις επικοινωνίας και, πολλές φορές, µπορεί να υπάρχει σχετική επικάλυψη µεταξύ των γλωσσικών συστηµάτων. Συνήθως, η «υψηλή ποικιλία» της γλώσσας χρησιµοποιείται σ επίσηµες περιστάσεις, π.χ, στη λειτουργία στο ναό, στην προσωπική αλληλογραφία, στις πολιτικές οµιλίες, στις πανεπιστηµιακές διαλέξεις, στα δελτία ειδήσεων, στα κύρια άρθρα των εφηµερίδων, κ.α. Αντίθετα, η «χαµηλή γλωσσική ποικιλία» θεωρείται κατάλληλη για µη επίσηµες περιστάσεις, π.χ., την καθηµερινή κουβέντα µε φίλους, µε συγγενείς, την οικογένεια, για οδηγίες και διαταγές στο υπαλληλικό προσωπικό, για σαπουνόπερες, 82

83 για τις γελοιογραφίες, κα. Στη δική µας περίπτωση µας ενδιαφέρει να διαπιστώσουµε εάν οι Θεσσαλοί πληροφορητές ακολουθούν την προαναφερθείσα διάκριση υψηλήςχαµηλής γλωσσικής ποικιλίας ή εάν χρησιµοποιούν το Θ.Ι. διαφορετικά. Το θέµα της λειτουργικής διαφοροποίησης, δηλαδή, της επιλογής του λειτουργικού ύφους εξαρτάται από τρεις παράγοντες : τις γλωσσικές συνθήκες, τις κοινωνικές σχέσεις των οµιλητών και το κύριο θέµα, ενώ σε κάθε µεταβολή αυτών των παραγόντων οι οµιλητές εκτελούν «αντιµεταλλαγή γλώσσας» 108 (code switching) ή πιο απλά, «εναλλαγή γλωσσικού κώδικα». Σε αυτούς τους παράγοντες, θα προσθέταµε και την ηλικία του οµιλητή, καθώς παλαιότερη µελέτη του συντάκτη της έρευνας έδειξε ότι η ηλικία αποτελεί αρνητικό παράγοντα για την αλλαγή γλωσσικού κώδικα στη Θεσσαλία. Είναι αλήθεια ότι είναι πολύ δύσκολο να επιχειρήσει κάποιος γλωσσική διόρθωση σ έναν οµιλητή που έχει ηλικία µεγαλύτερη από αυτόν, λόγω σεβασµού στην ηλικία του και για να µην τον προσβάλλει (Κουρδής, 1997β:95). Σκοπός του ερωτηµατολογίου για τους Θεσσαλούς πληροφορητές είναι να µας πληροφορήσει για µια σειρά ερωτηµάτων που δεν ήταν ιδιαίτερα σαφή πριν την έρευνα αυτή ή να επιβεβαιώσει κάποιες συγκεκριµένες ερευνητικές µας υποθέσεις. Με την πρώτη ερώτηση (ερώτηση 1), προσπαθούµε να µάθουµε εάν και πόσο καλά οµιλούν οι Θεσσαλοί πληροφορητές το ιδίωµα και µε τη δεύτερη (ερώτηση 2), εάν το γράφουν όπως αυτό προφέρεται 109. Με την ερώτηση αυτή θέλουµε να διαπιστώσουµε εάν αναγνωρίζουν τη «γλώσσα» 110 τους και εάν υπάρχουν γραπτές µορφές αυτού του γλωσσικού συστήµατος 111, πέραν της ντόπιας λογοτεχνίας που εµφανίζεται µέχρι τις 108 Ο όρος καθιερώθηκε στα 1935 από τους ανούς γλωσσολόγους Hjelmslev και Uldall. 109 O Μοσχονάς (1996:123) αναφέρει για την Κύπρο ότι κάποια µορφή της Κυπριακής διαλέκτου γράφεται µόνο για να κατανοήσει ο αναγνώστης πως ακούγεται η γλωσσική ποικιλία. Η συγκεκριµένη, δηλαδή, γλωσσική ποικιλία δεν έχει γραφή. 110 Η χρήση του όρου «γλώσσα» είναι εν µέρη καταχρηστική καθώς το Θ.Ι. δεν αποτελεί µια διαφορετική ελληνική γλώσσα, αλλά ποικιλία της Ελληνικής. Ήταν, όµως, δύσκολο να χαρακτηρίσουµε το Θ.Ι. µε έναν όρο άµεσα κατανοητό από όλες τις µορφωτικές οµάδες που επιλέξαµε, γι αυτό και προτιµήθηκε αυτός ο όρος αντί ακριβέστερων, όπως «προφορά», «ιδίωµα» ή, ακόµη, και «διάλεκτος». 111 Η Νούσια (1998:9) αναφέρει ότι οι ιδιαιτερότητες του Θ.Ι. δε µπορούν να καταγραφούν µε πιστότητα στο γραπτό λόγο, αφού εκλείπει το σηµαντικότερο στοιχείο που είναι ο ήχος. 83

84 αρχές της δεκαετίας του Το γεγονός αυτό παραπέµπει στην πιθανή ανάπτυξη τοπικού λογοτεχνικού ύφους 113, το οποίο, κατά τους Kress και Hodge (1979:13), δίνει κάποιου είδους «εξουσία» στη γλώσσα. Πολλοί πληροφορητές έσπευδαν να απαντήσουν αρνητικά στην ερώτηση αυτή, επειδή πιθανώς αναγνώριζαν στην προφορά που άκουσαν, ίσως τη δική τους ή κάποια παρόµοιά της. Η αρχική αυτή αρνητική στάση ερµηνεύεται, εάν λάβουµε υπόψη το γεγονός ότι οι Θεσσαλοί έχουν αντιληφθεί την κοινωνική κριτική που ασκείται για τις βόρειες διαλεκτικές µορφές της Ελληνικής. Στη συνέχεια, όµως, της συνέντευξης, και αφότου είχε δηµιουργηθεί ένα ευχάριστο κλίµα, επανερχόµασταν, µε έναν προσεκτικό και διακριτικό τρόπο, στην ίδια ερώτηση και τις περισσότερες φορές οι Θεσσαλοί ερωτώµενοι άλλαζαν την αρχική τους δήλωση σε θετική, διευκρινίζοντας άµεσα τους χώρους όπου χρησιµοποιούσαν ή µιλούσαν οι ίδιοι το ιδίωµα, καθώς και το πόσο συχνά το χρησιµοποιούσαν. Επίσης, µας ενδιαφέρουν οι «κοινωνικές περιστάσεις», στις οποίες χρησιµοποιούν οι Θεσσαλοί το ιδίωµα (ερώτηση 3), για να διαπιστώσουµε εάν υπάρχει «λειτουργική διαφοροποίηση» και συµπληρωµατικότητα ανάµεσα στα δύο γλωσσικά συστήµατα, εάν, δηλαδή, χρησιµοποιούνται άλλοτε σε επίσηµες και άλλοτε σε µη επίσηµες περιστάσεις. Με την ακόλουθη ερώτηση (ερώτηση 4), προσπαθούµε να µάθουµε µε ποιας ηλικίας άτοµα (νεότερους, συνοµήλικους, µεγαλύτερους ή και µε όλους) χρησιµοποιούν οι πληροφορητές το ιδίωµα τους. Υπάρχει στην ελληνική κοινωνία διάχυτη η άποψη ότι οι τοπικές διάλεκτοι και τα ιδιώµατα µιλιούνται κυρίως µεταξύ των γεροντότερων της κάθε περιοχής, που τα έµαθαν όταν στην εποχή τους χρησιµοποιούνταν ευρέως στην καθηµερινή επικοινωνία και δεν υπήρχε ακόµη υποχρεωτική εκπαίδευση και πως τώρα οδεύουν προς την εξαφάνισή τους. Μας ενδιαφέρει µε αυτήν την ερώτηση να διαπιστώσουµε εάν η προαναφερθείσα άποψη έχει βάση για τους Θεσσαλούς, επειδή, όπως προαναφέραµε, για τις περισσότερες 112 Πρόκειται για Θεσσαλούς που συγγράφουν λογοτεχνικά έργα χρησιµοποιώντας το ιδίωµα της Θεσσαλίας (βλ. Ηλίας Λεφούσης, 1976). 113 Ο Κοντοσόπουλος (1985:69) αναφέρει ότι πληροφορίες για τις νεοελληνικές διαλέκτους µπορούµε να αντλήσουµε και από τη γραπτή µορφή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, καθώς είναι πλούσια σε ηθογραφικά έργα, δηλαδή, περιγραφές µορφών της χωριάτικης ζωής σε διάφορες επαρχίες, µε αναπόφευκτη χρήση πολλών τοπικών λέξεων, διαλεκτικών εκφράσεων και ολόκληρων αποσπασµάτων, διαλόγων, κυρίως, σε ιδιωµατικό λόγο. 84

85 διαλέκτους και ιδιώµατα έχει διαπιστωθεί ότι µεγαλύτεροι σε ηλικία οµιλητές είναι σήµερα «τελικοί οµιλητές», όπως στην περίπτωση των αρβανίτικων (Τσιτσιπής, 1981), των Σκώτων της East Sutherland (Dorian, 1973), κ.ά. Στις δύο ακόλουθες ερωτήσεις (ερωτήσεις 5 και 6), οι Θεσσαλοί πληροφορητές καλούνται ν απαντήσουν εάν γνωρίζουν σε ποιες συγκεκριµένα περιοχές οµιλείται χειρότερα το γλωσσικό σύστηµα που µόλις άκουσαν 114. Με τις ερωτήσεις αυτές εξετάζουµε την πιθανή ύπαρξη ενός γνωστού κοινωνιογλωσσολογικού φαινοµένου, κατά το οποίο οι οµιλητές του ίδιου γλωσσικού συστήµατος έχουν την εντύπωση ότι σε άλλες γεωγραφικές περιοχές, ακόµη και σε πολύ κοντινές, µιλούν πιο βαριά ή πιο ελαφριά το ίδιο γλωσσικό σύστηµα 115. Με τις ερωτήσεις 7.α, 7.β και 8, οι Θεσσαλοί πληροφορητές καλούνται να απαντήσουν εάν οµιλούν την Κ.Ν.Ε., πού την οµιλούν και µε ποιους. Με τις ερωτήσεις αυτές προσπαθούµε να εξετάσουµε εάν οι οµιλητές έχουν γνώση της γλωσσικής διάκρισης µεταξύ του γλωσσικού συστήµατος που οµιλούν και της επίσηµης γλώσσας και εάν προχωρούν σε εναλλαγή γλωσσικού κώδικα ανάλογα µε τις κοινωνικές περιστάσεις ή µε τους εκάστοτε συνοµιλητές τους. Οι όροι «πρωτευουσιάνικα» και ενίοτε «γλώσσα του σχολείου» χρησιµοποιήθηκαν για να αποδώσουν την Κ.Ν.Ε. σε ένα µεγάλο τµήµα του θεσσαλικού πληθυσµού και κρίθηκαν ως οι καταλληλότεροι και µε τη µεγαλύτερη απήχηση. Στη συνέχεια, (ερωτήσεις 9.α και 9.β), επιχειρούµε να εξετάσουµε εάν οι οµιλητές έχουν κάποια προσωπική εµπειρία ενός θέµατος που εξετάζει η Γεωγραφική ιαλεκτολογία, δηλαδή, εάν είναι σε θέση να αντιπαραβάλλουν το δικό τους γλωσσικό σύστηµα µε άλλα, περισσότερο περίπλοκα ή µη, και να κατανοήσουν την πιθανή γλωσσική διαφοροποίηση µεταξύ τους. Επιπλέον, µε τις ερωτήσεις 9.γ και 9.δ ζητούµε από τους Θεσσαλούς οµιλητές να προχωρήσουν σε «αξιολογική ιεράρχηση» των λοιπών γλωσσικών συστηµάτων που αυτοί γνωρίζουν, µε τη βοήθεια κάποιου κριτηρίου που τους προτείνεται από το ερωτηµατολόγιο, π.χ 114 Οι όροι καλύτερα και χειρότερα χρησιµοποιούνται καταχρηστικά, καθώς επιθυµούµε να αποφύγουµε τους γλωσσολογικούς όρους «βαριά» και «ελαφριά» για το Θ.Ι., και αυτό για να µη χειραγωγήσουµε τους οµιλητές. Σε περιπτώσεις, όµως, που οι ερωτώµενοι δεν κατανοούσαν την ερώτηση αυτή, τότε προβαίναµε στη χρήση αυτών των όρων. 115 Ανάλογο φαινόµενο έχει παρατηρηθεί και στους οµιλητές της αρβανίτικης γλώσσας από τον Τσιτσιπή (1981). 85

86 ποιο γλωσσικό σύστηµα τους αρέσει ηχητικά, ποιο είναι πιο δύσκολο ή πιο παράξενο. Με τις ακόλουθες ερωτήσεις (ερωτήσεις 10.α, 10.β και 10.γ), προσπαθούµε να εντοπίσουµε, αρχικά, ποια είναι η στάση της κοινής γνώµης, κατά τους Θεσσαλούς πληροφορητές, απέναντι στο ιδίωµα που χρησιµοποιούν και, στη συνέχεια, εάν αυτοί συνδέουν τη στάση αυτή µε παραµέτρους όπως είναι η γεωγραφική θέση της Θεσσαλίας, το λεξιλόγιο του ιδιώµατος, ο τρόπος ζωής των οµιλητών του και η γλωσσική διαφοροποίηση του Θ.Ι. από την Κ.Ν.Ε. Πρόκειται για παράγοντες που κατά το συντάκτη του ερωτηµατολογίου επηρεάζουν αρκετά τη στάση της ελληνικής κοινής γνώµης απέναντι σε κάποια γλωσσική ποικιλία. Σε αυτό το σηµείο επιβάλλεται να αναφέρουµε ότι, πολλές φορές, κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, οι πληροφορητές δυσκολεύονταν να κατανοήσουν την έκφραση στάση της κοινής γνώµης. Γι αυτό το λόγο, επιλέχθηκε ως παράδειγµα µια συνηθισµένη δραστηριότητα της καθηµερινής µας ζωής, η προσέλευση ενός τυχαίου Έλληνα, που οµιλεί µε αυτήν την προφορά, σε µια τράπεζα, στην Αθήνα ή, ακόµη, και σε µια άλλη οποιαδήποτε πόλη. Κατόπιν, οι πληροφορητές ερωτούνταν για τον τρόπο που πίστευαν οι ίδιοι ότι θα αντιδρούσαν τα πρόσωπα εκείνα που θα έρχονταν σε επαφή µε ένα άτοµο που έχει µια παρόµοια προφορά. Στη συνέχεια, η ερώτηση 11 συνδέει τη στάση της ντόπιας κοινής γνώµης µε το ζήτηµα της «σωστής» γλώσσας, των «σωστών» ελληνικών 116, θέµα µε το οποίο έχουν ασχοληθεί πολλοί ερευνητές 117. Οι απαντήσεις των πληροφορητών θα µας επιτρέψουν να εξετάσουµε και άλλα κοινωνιογλωσσολογικά φαινόµενα, όπως αυτό της «γλωσσικής απόκλισης» και της «γλωσσικής διόρθωσης». Με τις δύο επόµενες ερωτήσεις (ερωτήσεις 12.α και 12.β), επιχειρείται από τον συντάκτη να ανιχνευθεί η άποψη των Θεσσαλών πληροφορητών σχετικά µε το θέµα της διατήρησης ή µη του γλωσσικού τους συστήµατος. Το φαινόµενο της «γλωσσικής 116 Η Φραγκουδάκη (1996:125) αναφέρει ότι η καταδίκη της φυσικής γλώσσας ενός ανθρώπου είναι άδικη αµφισβήτηση της ικανότητας που διαθέτει να χειρίζεται το λόγο και όλες την πολυπλοκότητά του, να εννοεί και να επικοινωνεί σε όλα τα επίπεδα, από την έκφραση αναγκών και επιθυµιών µέχρι τη µετάδοση της πληροφορίας. 117 Σύµφωνα µε την Τοκατλίδου (1986:78), η έννοια του «σωστού» και του «λάθους» συνδέεται, τόσο µε την καταλληλότητα του παραγόµενου λόγου για την περίπτωση που προκαλεί την παραγωγή του, όσο και µε το θέµα της «γλωσσικής καθαρότητας», ενώ κατά τον Trudgill (1983:203) οι κρίσεις αυτές δεν είναι γλωσσολογικές, αλλά κοινωνιολογικές. 86

87 θνησιµότητας» 118 (language death) πλήττει τις διαλεκτικές µορφές µιας γλώσσας και ενισχύει την επικρατούσα γλώσσα. Είναι σηµαντικό, επίσης, να µάθουµε για τους λόγους αυτής της θέσης τους. Οι δύο ακόλουθες ερωτήσεις (ερωτήσεις 13.α και 13.β) έχουν ως σκοπό να διαπιστωθεί πώς βλέπουν οι ίδιοι οι Θεσσαλοί την επίσηµη γλώσσα και την προοπτική διατήρησης της επίσηµης γλώσσας στο µέλλον. Ο όρος «πρωτευουσιάνικα» ή «γλώσσα των πόλεων» χρησιµοποιείται, επειδή δίνει στους συνοµιλητές, κυρίως χαµηλότερου µορφωτικού επιπέδου, να κατανοήσουν ότι πρόκειται για την Καθοµιλουµένη. Με την ακόλουθη ερώτηση (14.α και 14.β), ενδιαφερόµαστε να διακρίνουµε τις εκτιµήσεις για την προοπτική διατήρησης της Καθοµιλουµένης στο µέλλον, µια θέση, που ειδικά όταν προέρχεται από άτοµα που οµιλούν µια ποικιλία της Ελληνικής, καθίσταται περισσότερο ενδιαφέρουσα, κυρίως, στο επίπεδο της ιδεολογίας. Με την τελευταία ερώτηση 15, επιθυµούµε να ανακαλύψουµε εάν ο οµιλητής έχει διαµορφώσει στο µυαλό του το διαλεκτικό χάρτη της περιοχής της Θεσσαλίας. Η απόδοση εκ µέρους του ιδιώµατος που άκουσε σε συγκεκριµένες περιοχές της Θεσσαλίας υποδηλώνει ότι υπάρχουν διαλεκτολογικές διαφορές στο θεσσαλικό χώρο συγκριτικά µε την υπόλοιπη Ελλάδα, και ότι, ίσως, ο βαθµός της διαφοράς των τοπικών θεσσαλικών γλωσσικών συστηµάτων έχει περαιτέρω κοινωνιολογικές και οικονοµικές προεκτάσεις. 118 Για την Μαλικούτη-Drachman (1996:110) ο θάνατος µιας γλώσσας θεωρείται το έσχατο στάδιο γλωσσικής επικοινωνίας. Το σύστηµα της «αφανιζόµενης» γλώσσας συρρικνώνεται βαθµηδόν και τελικά αντικαθίσταται από τη «δεσπόζουσα» γλώσσα. 87

88 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η στατιστική ανάλυση 119 των απαντήσεων των Θεσσαλών πληροφορητών από την κεντροδυτική Θεσσαλία ακολουθεί τη µεθοδολογία έρευνας που εφαρµόσαµε και για τους µη Θεσσαλούς πληροφορητές από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Εντούτοις, οι απαντήσεις των Θεσσαλών πληροφορητών µε σηµαντικότητα παρουσιάζουν ιδιαίτερο κοινωνιογλωσσολογικό ενδιαφέρον γιατί πρόκειται, στην ουσία, για αυτό-αξιολογικές αντιδράσεις στο γλωσσικό τους σύστηµα, καθώς οι πληροφορητές, µετά το άκουσµα της οµιλήτριας του ιδιώµατος, αλλά και µετά τη συνέντευξη, αναγνώρισαν το ιδίωµα που άκουσαν ως θεσσαλικό. 1. Συχνότητες στο σύνολο του δείγµατος Η δεύτερη οµάδα δείγµατος περιλαµβάνει τους πληροφορητές που προέρχονται από τη Λάρισα, τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα. Μελετώντας το σύνολο των απαντήσεων των πληροφορητών (πίνακας 25) διαπιστώνουµε ότι το µεγαλύτερο ποσοστό σηµαντικότητας εντοπίζεται, όπως και στην περίπτωση των µη Θεσσαλών πληροφορητών, στις απαντήσεις που σχετίζονται µε την προέλευση των πληροφορητών (28%). Το γεγονός αυτό ανάγει την κοινωνική οµάδα της προέλευσης των πληροφορητών σε παράγοντα ιδιαίτερα σηµαντικό για τη διατύπωση ποιοτικών συµπερασµάτων από την κοινωνική έρευνα και στις δύο οµάδες δείγµατος που χρησιµοποιήσαµε. Επίσης, σηµαντικότητα υπάρχει στο 24% των απαντήσεων των πληροφορητών µε βάση την ηλικία τους, στο 14% µε βάση το µορφωτικό επίπεδό τους και στο 14% µε βάση το φύλο τους. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στην περίπτωση των µη Θεσσαλών πληροφορητών δεν υπήρχε σηµαντικότητα στις απαντήσεις τους ως προς το φύλο τους. Επίσης, τα ποσοστά των Θεσσαλών πληροφορητών µε σηµαντικότητα είναι µεγαλύτερα από τα αντίστοιχα στους µη Θεσσαλούς πληροφορητές, γεγονός που δείχνει συστηµατική διαφοροποίηση στις απαντήσεις των δύο οµάδων πληροφορητών. 119 Βλ. σελίδα

89 ΠΙΝΑΚΑΣ 25 : ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΘΕΣΣΑΛΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ Κοινωνικές οµάδες Λάρισα Τρίκαλα Καρδίτσα Αριθµός συσχετισµών συχνοτήτων Αριθµός συσχετισµών συχνοτήτων µε σηµαντικότητα Ποσοστό % συχνοτήτων µε σηµαντικότητα Φύλο Ηλικία Προέλευση Μόρφωση Κοινωνιογλωσσολογικοί συσχετισµοί µεταβλητών Στη συνέχεια της έρευνάς µας προχωρήσαµε, όπως και στην περίπτωση των µη Θεσσαλών πληροφορητών, στο συσχετισµό των κοινωνιογλωσσολογικών µεταβλητών µε τις κάθε µια από τις 50 ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου. Παρακάτω παραθέτουµε τα αποτελέσµατα των διασταυρώσεων αυτών. Αρχικά, παραθέτουµε τα αποτελέσµατα διασταυρώσεων µε σηµαντικότητα, όπου εξακολουθεί να επικεντρώνεται το κύριο βάρος της ανάλυσης των απαντήσεων των πληροφορητών, και στη συνέχεια, τα αποτελέσµατα διασταυρώσεων χωρίς σηµαντικότητα, τα οποία κρίναµε σκόπιµο να σχολιάσουµε και να καταγράψουµε παρατηρήσεις σε αυτά. α) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το φύλο i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το φύλο Αναλύοντας τις απαντήσεις των Θεσσαλών πληροφορητών ως προς το φύλο τους διαπιστώνουµε ότι, από το 19,4% συνολικά των πληροφορητών που δήλωσαν ότι γράφουν το ιδίωµα που άκουσαν όπως το οµιλούν (πίνακας 26), οι περισσότεροι (78,6%) είναι άνδρες. Αναλυτικότερα, από τους πληροφορητές που απάντησαν αρνητικά το 88,9% είναι γυναίκες και το 69,4% άνδρες. Σε αυτό το σηµείο αξίζει να σηµειωθεί ότι φαινόµενα «προφορικότητας» και «εγγραµµατοσύνης» εντοπίστηκαν, κατά τη διάρκεια της έρευνας από τον ερευνητή, σε άνδρες, κυρίως, πληροφορητές. Παρατηρούµε, επίσης, ότι η πλειοψηφία των πληροφορητών (79,2%) είναι αρνητικοί στο ότι το συγκεκριµένο ιδίωµα έχει γραπτό λόγο και ότι µόνο το 1,4%, πολύ µικρό ποσοστό, δηλώνουν ότι δεν ξέρουν κάτι γι αυτό. Το γεγονός ότι από τους πληροφορητές που απάντησαν αρνητικά το 43,9% είναι άνδρες και το 56,1% 89

90 γυναίκες δείχνει ότι υπάρχουν Θεσσαλοί που αποδίδουν, κυρίως, άνδρες, οι οποίοι αποδίδουν τη γραφή µε µορφο-φωνητικά χαρακτηριστικά του γραπτού λόγου, καθώς το ιδίωµα είναι γνωστό ότι δε διαθέτει γραπτή µορφή. Τέλος, το ποσοστό των γυναικών πληροφορητών που απάντησε «δεν ξέρω» στο ερώτηµα αυτό (1,4%) είναι δευτερεύουσα και αµελητέα πληροφορία. ΠΙΝΑΚΑΣ 26 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΓΡΑΠΤΟΥ-ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ (0,011) ΓΡΑΠΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Ναι Όχι εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ 30,6% 69,4% Άνδρες ΦΥΛΟ ΤΩΝ 78,6% 43,9% ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 8,3% 88,9% 2,1% Γυναίκες ,4% 56,1% 19,4% 79,2% 1,4% ΣΥΝΟΛΟ Ένας άλλος πίνακας µε σηµαντικότητα είναι ο ακόλουθος (πίνακας 27), όπου µελετώνται οι απαντήσεις των πληροφορητών στην ερώτηση εάν οµιλούν το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν στο χώρο εργασίας τους. Στον πίνακα βλέπουµε ότι το 61,1% των πληροφορητών απάντησε αρνητικά. Εάν σε αυτό το ποσοστό προσθέσουµε και το ποσοστό των πληροφορητών που απάντησαν «καθόλου», τότε το ποσοστό αυτό είναι πολύ υψηλό (83,3%). Από αυτούς, το 43,2% είναι άνδρες και το 56,8% γυναίκες. Σχεδόν η ίδια αναλογία διαπιστώνεται και στην ολική άρνηση χρήσης του ιδιώµατος (43,8% για τους άνδρες και 56,3% για τις γυναίκες). ιαπιστώνουµε ότι η γενικότερη τάση στους άνδρες πληροφορητές για τη χρήση τους ιδιώµατος στον εργασιακό χώρο είναι αρνητική (83,3%). Βλέπουµε, όµως, ότι, και πάλι, η πλειοψηφία των πληροφορητών που υποστηρίζουν ότι χρησιµοποιούν το ιδίωµα στον εργασιακό χώρο, είναι άνδρες. Αντίθετα, στην αρνητική απάντηση για οµιλία του ιδιώµατος πλειοψηφούν οι γυναίκες (56,8% δηλώνει «όχι» και 56,3% «καθόλου»), γεγονός που δείχνει, κατά τη γνώµη µας, για άλλη µια φορά, µια αρνητική στάση των γυναικών, συγκριτικά µε τους άνδρες, προς το ιδίωµα. 90

91 ΠΙΝΑΚΑΣ 27 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ (0,059) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ Ναι Όχι Καθόλου 120 ΣΥΝΟΛΟ 27,8% 52,8% 19,4% Άνδρες ΦΥΛΟ ΤΩΝ 83,3% 43,2% 43,8% ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 5,6% 69,4% 25,0% Γυναίκες ,7% 56,8% 56,3% 16,7% 61,1% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Ανάλογη στάση διαπιστώσαµε και από τις απαντήσεις των πληροφορητών στην ερώτηση εάν χρησιµοποιούν το ιδίωµα στους χώρους αναψυχής µε βάση το φύλο τους (πίνακας 28). Η ερώτηση αυτή έχει ιδιαίτερη σηµασία για την έρευνα, καθώς τοποθετεί τους πληροφορητές σε ένα διαµετρικά αντίθετο περιβάλλον από αυτό της εργασίας, στους τόπους αναψυχής. Είναι αναµενόµενο, κρίνοντας από την καθηµερινή πρακτική, να αποφεύγεται η χρήση του ιδιώµατος στην εργασία, καθώς ο εργασιακός χώρος εντάσσεται στις επίσηµες εκφράσεις της καθηµερινότητας. Αντίθετα, στους χώρους αναψυχής οι πληροφορητές αισθάνονται περισσότερο άνετα και πιστεύουµε ότι η χρήση γλωσσικών ιδιωµάτων είναι ευκολότερη λόγω ευχάριστης ψυχολογικής κατάστασης. 120 Η διαφορά ανάµεσα στην απάντηση «όχι» και στην απάντηση «καθόλου» από τους πληροφορητές έγκειται στο ότι το «καθόλου» δηλώνει ολική άρνηση χρήσης του ιδιώµατος από τον πληροφορητή σε όλες τις κοινωνικές του περιστάσεις, ενώ το «όχι», αρνητική στάση από τον πληροφορητή στη συγκεκριµένη κοινωνική περίσταση. 91

92 ΠΙΝΑΚΑΣ 28 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ (0,015) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 33,3% 47,2% 19,4% Άνδρες ΦΥΛΟ ΤΩΝ 92,3% 39,5% 43,8% ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 2,8% 72,2% 25,0% Γυναίκες ,7% 60,5% 56,3% 18,1% 59,7% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Για τους άλλους χώρους (σπίτι, γειτονιά, αγορά, διοίκηση, αθλητικές συγκεντρώσεις και αλληλογραφία) δεν υπάρχει σηµαντικότητα, αλλά η τάση είναι να µη χρησιµοποιείται το ιδίωµα έξω από τα στενά όρια του σπιτιού και της γειτονιάς, τουλάχιστόν στην κανονική του µορφή. εν πρέπει να παραλείψουµε να αναφέρουµε ότι σηµαντικός παράγοντας στη χρήση του ιδιώµατος είναι, κατά τη γνώµη µας, η εκτίµηση που έχει ο οµιλητής για το γλωσσικό σύστηµα που χρησιµοποιεί και φυσικά η αντίδραση του περιβάλλοντός του στη χρήση του. Ένας άλλος πίνακας µε σηµαντικότητα είναι ο πίνακας 29. Στον πίνακα αυτό διασταυρώνεται το φύλο των πληροφορητών µε τη γνώµη που έχουν για το ποια είναι τα «σωστά» ελληνικά. Παρατηρούµε ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές δε χρησιµοποιούν καθόλου κοινωνιογλωσσολογικές αναφορές και ότι στο σύνολό τους χρησιµοποιούν γεωγραφικούς προσδιορισµούς (54,2%) και λιγότερο δοµές κοινωνικού γοήτρου (45,8%). Επίσης, οι άνδρες πληροφορητές προτιµούν να αιτιολογούν την άποψη τους για τα σωστά ελληνικά αναφερόµενοι σε δοµές κοινωνικού γοήτρου (58,3%), ενώ οι γυναίκες αναφέρονται σε γεωγραφικά χαρακτηριστικά της γλώσσας (66,7%). 92

93 ΠΙΝΑΚΑΣ 29 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ «ΣΩΣΤΑ» ΕΛΛΗΝΙΚΑ (0,034) ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ «ΣΩΣΤΑ» ΕΛΛΗΝΙΚΑ οµές κοινωνικού Γεωγραφικά ΣΥΝΟΛΟ γοήτρου χαρακτηριστικά 58,3% 41,7% Άνδρες ΦΥΛΟ ΤΩΝ 63,6% 38,5% ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 33,3% 66,7% Γυναίκες ,4% 61,5% 45,8% 54,2% ΣΥΝΟΛΟ οµές κοινωνικού γοήτρου Γεωγραφικές αναφορές Κοινωνιογλ/κές αναφορές : καθηγητές, µορφωµένοι, τα ελληνικά του σχολείου, τα αρχαία Ελληνικά, τα ελληνικά των λεξικών, µε σωστή άρθρωση, της επικοινωνίας (Κ.Ν.Ε.) : τα ελληνικά των πόλεων : αναφορές σε µητρικό ή µη µητρικό γλωσσικό σύστηµα Ένας άλλος πίνακας µε σηµαντικότητα (πίνακας 30) βασίζεται στο φύλο των πληροφορητών και έχει να κάνει µε το εάν οι Θεσσαλοί πληροφορητές πιστεύουν ότι πρέπει να διατηρηθεί το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν. Η ερώτηση αυτή είναι ιδιαίτερα σηµαντική διότι, µετά από µια αναλυτική έρευνα που έδειξε ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές αναγνωρίζουν, στο µεγαλύτερο µέρος τους, το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν ως δικό τους, καλούνται, τώρα, να δηλώσουν εάν επιθυµούν ή όχι τη διατήρησή του. Παρατηρούµε ότι το 80,6% των ανδρών πληροφορητών είναι αρνητικό σε µια τέτοια προοπτική, µονολότι τα θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα κατετάγησαν στον πίνακα 31 στην τρίτη αξιολογικά θέση από την πλειοψηφία των ανδρών. Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες πληροφορητές, αν και αυτές στην πλειοψηφία τους (58,3%) είναι αρνητικές στη διατήρηση του συγκεκριµένου γλωσσικού συστήµατος, επιβεβαιώνοντας ανάλογες παρατηρήσεις άλλων ερευνητών (Trudgill, 1972, Giles και Marsch, 1978), εντούτοις αποτελούν το 68,2% των πληροφορητών που είναι θετικοί στη διατήρηση του ιδιώµατος. Οι γυναίκες, δηλαδή, είναι, περισσότερο συγκαταβατικές στην πιθανότητα διατήρησης του ιδιώµατος, γεγονός που δεν επιβεβαιώθηκε στην περίπτωση γυναικών πληροφορητών από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. 93

94 ΠΙΝΑΚΑΣ 30 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΑΚΟΥΣΑΝ (0,041) ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΑΚΟΥΣΑΝ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 19,4% 80,6% Άνδρες ΦΥΛΟ ΤΩΝ 31,8% 58,0% ΠΛΗΡΟ- ΦΟΡΗΤΩΝ Γυναίκες 41,7% 15 58,3% ,2% 42,0% 30,6% 69,4% ΣΥΝΟΛΟ Αξίζει να σχολιάσουµε τον παρακάτω πίνακα µε σηµαντικότητα (πίνακας 31) στον οποίο οι πληροφορητές κάνουν αξιολογική ιεράρχηση των τοπικών ελληνικών γλωσσικών συστηµάτων. Στον πίνακα αυτό διαπιστώνουµε ότι η πλειοψηφία των πληροφορητών (30,6%) αξιολογεί στην κορυφή τα νησιωτικά γλωσσικά συστήµατα (γλωσσικά συστήµατα Αιγαίου, Ιονίου, Κρήτης). Πρόκειται, όµως, για µια πλειοψηφία η οποία στηρίζεται, κατά κύριο λόγο (63,6%) στο γυναικείο φύλο. Στη δεύτερη θέση, σε µικρή απόσταση (27,8%) κατατάσσονται τα ηπειρωτικά γλωσσικά συστήµατα (Ηπειρώτικα, Μακεδονίτικα, Θρακιώτικα, Στερεοελλαδίτικα, Αρβανίτικα, Πελοποννησιακά, κτλ.), κατάταξη στην οποία προηγούνται, και πάλι, οι γυναίκες πληροφορητές (60%). Η πρώτη φορά που επηρεάζουν οι άνδρες πληροφορητές την αξιολογική κατάταξη των τοπικών ελληνικών γλωσσικών συστηµάτων (64,7%) είναι στην περίπτωση των θεσσαλικών γλωσσικών συστηµάτων. Πρόκειται για µια οµάδα γλωσσικών συστηµάτων (Παλιακά, Βλάχικα, Σαρακατσάνικα, Καραγκούνικα, Αούτικα και Κοπατσαίϊκα) που αποτελούν σηµαντικό σηµείο αναφοράς για τους Θεσσαλούς πληροφορητές, καθώς οι ίδιοι έρχονται καθηµερινά σε επαφή µε τα συγκεκριµένα γλωσσικά συστήµατα, τα οποία συνήθως γνωρίζουν τουλάχιστον ακουστικά και, όπως είναι λογικό, πολύ καλύτερα από τα υπόλοιπα µη θεσσαλικά συστήµατα. Αυτά τα θεσσαλικά συστήµατα κατατάσσονται αξιολογικά στην τρίτη θέση (23,6%) στους Θεσσαλούς πληροφορητές, γεγονός που δεν είχε διαπιστωθεί στην περίπτωση των µη Θεσσαλών πληροφορητών. Στην τέταρτη θέση βρίσκεται η Καθοµιλουµένη (18,1%). Από την έρευνα γνωρίζουµε ότι οι πληροφορητές αξιολογούν τα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα µε κυριότερο µέτρο την αισθητική τους 94

95 και παρατηρούµε ότι οι γυναίκες πληροφορητές προτάσσουν στον αξιολογικό πίνακα εύηχα γλωσσικά συστήµατα, κατά προτίµηση µη θεσσαλικά, ενώ οι άνδρες πληροφορητές, χωρίς να αγνοούν τον παράγοντα καλαίσθητη ηχητικά γλώσσα προτάσσουν τα θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα (30,6%) και ακολουθεί η Καθοµιλουµένη (25%). Επίσης, από το σύνολο των πληροφορητών που αναφέρονται σε θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα, το µεγαλύτερο µέρος τους (64,7%), είναι άνδρες. Το ίδιο φαινόµενο εµφανίζεται και στην περίπτωση της Καθοµιλουµένης όπου το 69,2% των πληροφορητών είναι πάλι άνδρες. Το αντίθετο φαινόµενο διαπιστώνουµε στην περίπτωση των νησιωτικών και των γλωσσικών συστηµάτων της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στο σύνολο των πληροφορητών που αναφέρθησαν στα νησιωτικά γλωσσικά συστήµατα η πλειοψηφία τους είναι γυναίκες (63,6%). Παροµοίως, στο σύνολο των πληροφορητών που αναφέρθηκαν στα γλωσσικά συστήµατα της ηπειρωτικής Ελλάδας το µεγαλύτερο µέρος τους (60,0%) είναι γυναίκες. Κατά τη γνώµη µας αυτό σηµαίνει ότι οι γυναίκες πληροφορητές προτιµούν να αξιολογούν τις νεοελληνικές διαλέκτους µε βασικότερο κριτήριο την αισθητική τους, ενώ οι άνδρες επιλέγουν να αξιολογήσουν µε βασικότερο κριτήριο την επαφή που έχουν µε τα γλωσσικά συστήµατα, δηλαδή, µε το πόσο καλά τα γνωρίζουν. Συνολικά, πάντως, οι περισσότεροι πληροφορητές (58,4%) αναφέρονται σε νησιωτικά και ηπειρωτικά γλωσσικά συστήµατα. ΠΙΝΑΚΑΣ 31 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΣΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ (0.023) ΠΡΩΤΗ ΘΕΣΗ ΣΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Νησιωτικά Γλωσσικά συστήµατα Θεσσαλικά Καθοµιλουµένη ΣΥΝΟΛΟ γλωσσικά ηπειρωτικής Ελλάδας γλωσσικά συστήµατα συστήµατα ΦΥΛΟ 22,2% 22,2% 30,6% 25,0% ΤΩΝ Άνδρες ΠΛΗΡΟ 36,4% 40,0% 64,7% 69,2% ΦΟΡΗ ΤΩΝ Γυναίκες 38,9% 14 33,3% 12 16,7% 6 11,1% ,6% 60,0% 35,3% 30,8% 30,6% 27,8% 23,6% 18,1% ΣΥΝΟΛΟ

96 ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το φύλο Συνεχίζοντας να προσεγγίζουµε τις απαντήσεις των πληροφορητών από την πλευρά του φύλου αλλά περνώντας σε συσχετισµούς χωρίς σηµαντικότητα, βλέπουµε ότι οι άνδρες πληροφορητές σε αρκετά µεγάλο ποσοστό (33,3%) δηλώνουν ότι οµιλούν 121 καλά το ιδίωµα που άκουσαν. Μέτρια δηλώνει το 16,7%, λίγο το 36,1% και καθόλου το 13,9%. Στην πλειοψηφία τους (81,6%), οι άνδρες πληροφορητές αναγνωρίζουν ότι, λιγότερο ή περισσότερο, οµιλούν το συγκεκριµένο ιδίωµα. Αντίθετα, οι γυναίκες πληροφορητές δηλώνουν σε πολύ µικρό ποσοστό (µόλις 2,8%) ότι οµιλούν καλά το ιδίωµα που άκουσαν. Οι γυναίκες που δηλώνουν ότι οµιλούν το ιδίωµα µέτρια είναι πολύ περισσότερες από τους άνδρες (41,7%). Για περιστασιακή, λιγοστή, χρήση του ιδιώµατος κάνει λόγο το 36,1% των γυναικών και καθόλου δεν το χρησιµοποιεί το 19,4%. Στην πρώτη περίπτωση τα ποσοστά ανδρών γυναικών συµπίπτουν (36,1%), ενώ στη δεύτερη βρίσκονται αρκετά κοντά. Συνεπώς, η µεγαλύτερη διαφοροποίηση στο ερώτηµα αυτό ανάµεσα στα δύο φύλα εντοπίζεται στις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι πληροφορητές δηλώνουν ότι οµιλούν καλά ή µέτρια το ιδίωµα. Οι άνδρες εµφανίζονται, µε βάση τις απαντήσεις τους, περισσότερο σίγουροι για τη συχνή χρήση του ιδιώµατος, απ ό,τι οι γυναίκες. Στη συνέχεια, ζητήσαµε τη θέση των πληροφορητών για το κατά πόσο χρησιµοποιούν γραπτά το ιδίωµα. Οι άνδρες πληροφορητές δηλώνουν στην πλειοψηφία τους (69,4%) ότι το ιδίωµα που άκουσαν, και που οι περισσότεροι από αυτούς οµιλούν, δε χρησιµοποιείται στη γραπτή του µορφή. Στο θέµα αυτό οι γυναίκες πληροφορητές εµφανίζονται περισσότερο σίγουρες (88,9%). Θετικά απάντησε µόνο το 8,3% των γυναικών πληροφορητών. Πιο αναλυτικά, οι άνδρες πληροφορητές χρησιµοποιούν πάντα το ιδίωµα σε µεγάλο ποσοστό (41,7%), συχνά (19,4%), λίγο (19,4%) και καθόλου (19,4%). Εντύπωση, όµως, προκαλεί το γεγονός ότι οι άνδρες που δήλωσαν ότι δεν οµιλούν καθόλου το ιδίωµα (13,9%) είναι λιγότεροι από αυτούς που στη συχνότητα χρήσης του ιδιώµατος απάντησαν ότι δεν το χρησιµοποιούν ποτέ (19,4%). Αυτό σηµαίνει, κατά την άποψή µας, ότι υπάρχουν κάποιοι άνδρες οµιλητές που δε θέλησαν από την αρχή της συνέντευξης να δηλώσουν ότι οµιλούν το ιδίωµα, στοιχείο που 121 Στην ερώτηση αυτή διευκρινίστηκε στους πληροφορητές ότι γίνεται λόγος για γραπτή και προφορική χρήση του ιδιώµατος. 96

97 υποδηλώνει µια µερική γλωσσική ανασφάλεια. Οι γυναίκες πληροφορητές δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν πάντα το ιδίωµα σε µικρότερο ποσοστό από τους άνδρες (25%), ενώ µοιράζονται το ίδιο ποσοστό µε τους άνδρες (19,4%) στη συχνή του χρήση. Για αραιή χρήση του ιδιώµατος κάνει λόγο το 30,6% των γυναικών, ενώ το απορρίπτει το 25%. ιαβλέπουµε, συνολικά, µέχρι στιγµής, ότι οι γυναίκες εµφανί-ζονται περισσότερο επιφυλακτικές, αρνητικές, στη γενικότερη χρήση του ιδιώµατος. Συνεχίζοντας, πάντα, να προσεγγίζουµε τις απαντήσεις των Θεσσαλών πληροφορητών χωρίς σηµαντικότητα από την πλευρά του φύλου, παρατηρούµε ότι οι άνδρες πληροφορητές δηλώνουν ότι δεν οµιλούν πάντα στη γειτονιά τους το γλωσσικό ιδίωµα (30,6%), καθώς προτιµούν να το οµιλούν κυρίως στο σπίτι τους (44,4%) και στους χώρους αναψυχής (33,3%), και το αποφεύγουν στην εργασία τους (52,8%), στη διοίκηση (72,2%) και στην αλληλογραφία (80,6%), όπου κυριαρχεί η χρήση του επίσηµου γλωσσικού συστήµατος, της Κ.Ν.Ε. Αρνητική είναι επίσης η απάντηση των πληροφορητών για χρήση του ιδιώµατος στην αγορά (69,4%) και στις αθλητικές συγκεντρώσεις (69,4%). Οι µισές, περίπου, γυναίκες πληροφορητές (47,2%) χρησιµοποιούν το ιδίωµα που άκουσαν στη γειτονιά τους. Στο σπίτι δηλώνουν ότι το χρησιµοποιούν σε ποσοστό 44,4%, όπως και οι άνδρες. Στην αγορά χρησιµοποιούν το ιδίωµα λίγο (8,3%), στην εργασία λιγότερο (5,6%) και στους χώρους αναψυχής σπάνια (2,8%). Καµία γυναίκα δε δήλωσε ότι χρησιµοποιεί το ιδίωµα στις αθλητικές συγκεντρώσεις, στην αλληλογραφία και στη διοίκηση. Συνολικά, σε όλους τους χώρους, απάντησε µόνο το 11,1% των γυναικών πληροφορητών ότι χρησιµοποιεί το ιδίωµα. ιαπιστώνουµε, έτσι, ένα παράλληλο κλίµα στη χρήση του ιδιώµατος σε διαφορετικές κοινωνικές περιστάσεις ανάµεσα στους άνδρες και στις γυναίκες. Γενικά, οι πληροφορητές αποφεύγουν τη χρήση του ιδιώµατος στις επίσηµες κοινωνικές περιστάσεις, ενώ πολλοί από αυτούς το προτιµούν στις µη επίσηµες-οικείες περιστάσεις της καθηµερινής τους ζωής. Προσεγγίζοντας γεωγραφικά τη χρήση του ιδιώµατος βλέπουµε ότι οι άνδρες πληροφορητές αναφέρουν σαν περιοχές όπου οµιλείται µε έντονα τα χαρακτηριστικά του το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν, πρωτίστως, τις περιοχές Τρικάλων και Καρδίτσας (27,8%), Ελασσόνας και Καρδίτσας (27,8%) και Τρικάλων και Λάρισας (19,4%). Οι υπόλοιπες περιοχές της Θεσσαλίας, µεµονωµένα, καλύπτουν µικρότερα ποσοστά. Το µόνο µέρος που αναφέρεται εκτός Θεσσαλίας είναι το Μέτσοβο της Ηπείρου. Οι γυναίκες πληροφορητές αναφέρουν ως περιοχές µε έντονα τα χαρακτηριστικά του ιδιώµατος που άκουσαν τις περιοχές Ελασσόνας και Καρδίτσας 97

98 (25%), Τρικάλων και Καρδίτσας (22,2%), συγκεκριµένα την Καρδίτσα (11,1%) και τη Λάρισα µαζί µε τα Τρίκαλα (8,3%). ιαπιστώνουµε ότι και οι γυναίκες πληροφορητές αποδίδουν εντονότερα χαρακτηριστικά του ιδιώµατος στις ίδιες περιοχές που αναφέρουν και οι άνδρες. Έτσι ενισχύεται, µέχρις ένα σηµείο, η «θεωρία του γλωσσικού τριγώνου στη Θεσσαλία». Αξίζει να σηµειωθεί ότι, εάν εξαιρέσουµε το Μέτσοβο και τα Γιάννενα (Ήπειρος) και τη Χαλάστρα (Μακεδονία), όλες οι υπόλοιπες περιοχές που αναφέρονται από τους πληροφορητές είναι θεσσαλικές. Οι άνδρες πληροφορητές που κλήθηκαν να δηλώσουν σε ποιο βαθµό κατανοούν τα γλωσσικά συστήµατα της Θεσσαλίας, απάντησαν σε ποσοστό άνω του 55% ότι τα γλωσσικά συστήµατα Καρδίτσα, Λάρισας, Τρικάλων και Μαγνησίας είναι κατανοητά σε ικανοποιητικό βαθµό. Οι γυναίκες πληροφορητές παρουσιάζουν υψηλότερο ποσοστό κατανόησης του ιδιώµατος στις θεσσαλικές περιοχές (58,3%) συγκριτικά µε τους άνδρες, αν και προσδιορίζουν, περισσότερο, πρόβληµα κατανόησης του ιδιώµατος στην περιοχή της Καρδίτσας. Οι άνδρες πληροφορητές αναφέρουν ότι οµιλούν την Κ.Ν.Ε. σε πολύ µεγάλο ποσοστό (77,8%). Πιο συγκεκριµένα, το 36,1% των ανδρών αναφέρει ότι χρησιµοποιεί πάντα την Καθοµιλουµένη, το 25% συχνά, το 25% αραιά και το 13,9% καθόλου. Αντιλαµβανόµαστε ότι υπάρχει µια διαφορά ανάµεσα στο 22,2% των ανδρών που αναφέρουν ότι δε χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη και στο 13,9% των ιδίων που αναφέρουν ότι δεν την χρησιµοποιούν καθόλου, γεγονός που υποδηλώνει, κατά τη γνώµη µας, ότι κάποιοι από τους πληροφορητές βιάστηκαν να απαντήσουν αρνητικά. Στην ίδια ερώτηση, οι γυναίκες πληροφορητές απάντησαν σε µεγαλύτερο ποσοστό από τους άνδρες ότι οµιλούν την Καθοµιλουµένη (86,1%).Τα ποσοστά των γυναικών είναι ενισχυµένα συγκριτικά µε αυτά των ανδρών. Το 41,7% των γυναικών χρησιµοποιεί πάντα την Καθοµιλουµένη, το 30,6% συχνά, το 25% αραιά και µόλις το 2,8% καθόλου. Συνεχίζουµε να παρατηρούµε ότι το γυναικείο φύλο διάκειται θετικότερα προς το επίσηµο γλωσσικό σύστηµα απ ότι οι άνδρες. 98

99 β) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την ηλικία i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία Ο πρώτος πίνακας µε σηµαντικότητα συσχετίζει την ηλικία των πληροφορητών µε τη χρήση του ιδιώµατος που άκουσαν στον εργασιακό χώρο (πίνακας 32). Στον πίνακα αυτό παρατηρούµε ότι µόνο το 16,7% του συνόλου των πληροφορητών απάντησε ότι χρησιµοποιεί το ιδίωµα που άκουσε στον εργασιακό του χώρο. Από αυτό το ποσοστό, το 66,7% είναι πληροφορητές ετών και το υπόλοιπο 33,3% (ποσοστό µισό από το προηγούµενο) είναι πληροφορητές 40 ετών και άνω. Στο σηµείο αυτό θα περιµέναµε το αντίστροφο. Περιµέναµε, δηλαδή, ότι οι µεγαλύτεροι, σε ηλικία Θεσσαλοί, θα χρησιµοποιούσαν ευκολότερα στο ιδίωµα στον εργασιακό χώρο, καθώς είναι περισσότερο εξοικειωµένοι µε αυτό συγκριτικά µε τη νεότερη ηλικιακή οµάδα. Η ίδια τάση εµφανίζεται και στην ολική απόρριψη της χρήσης του ιδιώµατος στον εργασιακό χώρο. Συνολικά, το 22,2% των πληροφορητών απορρίπτει τη χρήση του ιδιώµατος στον εργασιακό χώρο. Από αυτό το ποσοστό, το 68,8% είναι 40 ετών και άνω, τη στιγµή που θα περιµέναµε µια περισσότερο διαλλακτική στάση από τους µεγαλύτερους, σε ηλικία, πληροφορητές. ΠΙΝΑΚΑΣ 32 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ (0,059) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 22,2% 63,9% 13,9% ετών ΗΛΙΚΙΑ 66,7% 52,3% 31,3% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 11,1% 4 58,3% 21 30,6% άνω 33,3% 47,7% 68,8% 16,7% 61,1% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Ο δεύτερος πίνακας µε σηµαντικότητα συσχετίζει την ηλικία των πληροφορητών µε τη χρήση της Καθοµιλουµένης (πίνακας 33), η οποία αποκαλείται, µερικές φορές, από τον ερευνητή ως «πρωτευουσιάνικα». Σκοπός της χρήσης του 99

100 δεύτερου αυτού όρου είναι η καλύτερη κατανόηση από τους πληροφορητές, κυρίως από τους µεγαλύτερους σε ηλικία, του τι είναι η Καθοµιλουµένη. Στον πίνακα αυτό διαπιστώνουµε ότι µόνο το 18,1% του συνόλου των πληροφορητών απάντησε ότι δεν οµιλεί την Καθοµιλουµένη, ενώ το 81,9% απάντησε θετικά. Από το 18,1% των πληροφορητών που απάντησε αρνητικά, το 76,9% των πληροφορητών είναι 40 ετών και άνω, ενώ από το 81,9% αυτών που απάντησαν θετικά το 55,9% είναι πληροφορητές ετών. Τα ποσοστά αυτά επιβεβαιώνουν την ερευνητική µας θέση ότι οι µεγαλύτεροι, σε ηλικία, πληροφορητές θα εµφάνιζαν µια κάποια δυσκολία στη χρήση της Καθοµιλουµένης, καθώς είναι περισσότερο εξοικειωµένοι µε τη χρήση του ιδιώµατος και ταυτίζουν την Καθοµιλουµένη µε δοµές κοινωνικού γοήτρου (εκπαίδευση, Μ.Μ.Ε., κτλ) από τις οποίες συχνά είναι αποστασιοποιηµένοι. ΠΙΝΑΚΑΣ 33 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ (0,032) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 91,7% 8,3% ετών ΗΛΙΚΙΑ 55,9% 23,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 72,2% 26 27,8% άνω 44,1% 76,9% 81,9% 18,1% ΣΥΝΟΛΟ Οι επόµενοι επτά πίνακες που ακολουθούν (πίνακες 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40) αποτελούν µια προσπάθεια προσδιορισµού των κοινωνικών χώρων και περιστάσεων όπου οι Θεσσαλοί πληροφορητές δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν το ίδιο, ή παρόµοιο µε αυτό που άκουσαν, ιδίωµα. Πιο αναλυτικά, στον πίνακα 34 παρατηρούµε ότι το 81,9% συνολικά των πληροφορητών δηλώνει ότι αποφεύγει να χρησιµοποιεί την Καθοµιλουµένη στο σπίτι, το 4,2% απάντησε ότι τη χρησιµοποιεί και το 13,9% δήλωσε ότι δε χρησιµοποιεί ποτέ το ιδίωµα, σε κανένα χώρο. Θεωρούµε αναµενόµενη τη στάση των πληροφορητών ν αποφεύγουν να χρησιµοποιούν στο σπίτι τους την Καθοµιλουµένη, καθώς όλοι επιθυµούµε να εκφραζόµαστε όσο το δυνατόν πιο άνετα στον ατοµικό µας χώρο. Εφόσον οι Θεσσαλοί πληροφορητές 100

101 έχουν σαν µητρική τους γλώσσα το ιδίωµα ή το χρησιµοποιούν µε µέλη της οικογένειάς τους είναι λογικό να αποφεύγουν γλωσσικές δοµές και εκφράσεις της Καθοµιλουµένης η οποία είναι πιο σύνθετο γλωσσικό σύστηµα. Αν µάλιστα σταθούµε στο γεγονός ότι το 90% των πληροφορητών, οι οποίοι απέρριψαν µε έµφαση τη χρήση της Καθοµιλουµένης στο σπίτι, είναι 40 ετών και άνω, τότε µπορούµε να εξάγουµε το συµπέρασµα ότι η χρήση του ιδιώµατος είναι σταθερότερη στις µεγαλύτερες ηλικιακές οµάδες. ΠΙΝΑΚΑΣ 34 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ (0,047) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 2,8% 94,4% 2,8% ετών ΗΛΙΚΙΑ 33,3% 57,6% 10,0% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 5,6% 2 69,4% 25 25,0% 9 36 άνω 66,7% 42,4% 90,0% 4,2% 81,9% 13,9% ΣΥΝΟΛΟ Ανάλογο φαινόµενο εµφανίζεται και στον πίνακα διασταύρωσης µε σηµαντικότητα της ηλικίας των πληροφορητών µε τη χρήση τους ιδιώµατος στη γειτονιά (πίνακας 35). Το γεγονός αυτό προσθέτει στην έρευνά µας την επισήµανση ότι η γειτονιά εντάσσεται από τους πληροφορητές στο ευρύτερο πλαίσιο του ατοµικού χώρου, δηλαδή, στο ίδιο πλαίσιο µε το σπίτι τους, όπου αισθάνονται άνετα. Αξίζει, όµως, να επισηµάνουµε ότι, σε αντίθεση µε τον προηγούµενο πίνακα, όπου από το 4,2% των πληροφορητών που απάντησαν ότι χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη στο σπίτι είναι, στην πλειοψηφία τους (66,7%), 40 ετών και άνω, στον παρόντα πίνακα στο 6,9% των πληροφορητών που απάντησαν ότι χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη στη γειτονιά η πλειοψηφία τους (60,0%) είναι πληροφορητές ετών. Τα άτοµα 40 ετών και άνω, λοιπόν, όταν δηλώνουν ότι οµιλούν την Καθοµιλουµένη στους οικείους χώρους τους (σπίτι και γειτονιά), οµιλούν περισσότερο πρόθυµα το ιδίωµα στο σπίτι και λιγότερο πρόθυµα στη γειτονιά. 101

102 ΠΙΝΑΚΑΣ 35 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ (0,031) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 8,3% 88,9% 2,8% ετών ΗΛΙΚΙΑ 60,0% 55,2% 11,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 5,6% 2 72,2% 26 22,2% 8 36 άνω 40,0% 44,8% 88,9% 6,9% 80,6% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ Στον επόµενο πίνακα (πίνακας 36) παρατηρούµε ότι αν και οι πληροφορητές δηλώνουν στην πλειοψηφία τους (61,1%) ότι δε χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη στην εργασία τους, εντούτοις το ποσοστό που απάντησε θετικά είναι αρκετά µεγαλύτερο (26,4%) από την περίπτωση του σπιτιού και της γειτονιάς. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει µια ισχυρότερη τάση στη χρήση της Καθοµιλουµένης στον εργασιακό χώρο, καθώς η χρήση της, όπως έχουµε προαναφέρει, είναι συνδυασµένη µε την εργασιακή και κοινωνική πρόοδο. Παρατηρούµε, µάλιστα, ότι, στο 26,4% των πληροφορητών που δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη στην εργασία τους, το 36,1% είναι πληροφορητές ετών. Το ποσοστό αυτό είναι πολύ υψηλότερο από το αντίστοιχο στους πίνακες 34 και 35. Το γεγονός αυτό ερµηνεύεται από εµάς σαν µια θετικότερη στάση της νεότερης ηλικιακής οµάδας απέναντι στη χρήση της Καθοµιλουµένης στον εργασιακό χώρο. Κατ επέκταση, µικρότερο είναι, συγκριτικά µε τους πίνακες 34 και 35, και το ποσοστό της νεότερης οµάδας (61,1%) στην, συνολικά (61,1%), αρνητική στάση των πληροφορητών στη χρήση της Καθοµιλουµένης στην εργασία. Εξακολουθεί, πάντως, να απορρίπτει εµφατικά την χρήση της Καθοµιλουµένης το 22,2% των πληροφορητών 40 ετών και άνω. 102

103 ΠΙΝΑΚΑΣ 36 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ (0,006) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 36,1% 61,1% 2,8% ετών ΗΛΙΚΙΑ 68,4% 11,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 16,7% 6 61,1% 22 22,2% 8 36 άνω 31,6% 88,9% 26,4% 61,1% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ Ανάλογα, περίπου, ποσοστά µε τον προηγούµενο πίνακα διαπιστώνουµε και στον ακόλουθο (πίνακας 37), ο οποίος συσχετίζει την ηλικία των πληροφορητών µε τη χρήση της Καθοµιλουµένης στην αγορά. ΠΙΝΑΚΑΣ 37 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ (0,014) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 27,8% 63,9% 8,3% ετών ΗΛΙΚΙΑ 76,9% 47,9% 27,3% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 8,3% 3 69,4% 25 22,2% 8 36 άνω 23,1% 52,1% 72,7% 18,1% 66,7% 15,3% ΣΥΝΟΛΟ Επίσης, ανάλογα, περίπου, ποσοστά µε τον πίνακα 36 διαπιστώνουµε και στους τρεις ακόλουθους πίνακες (πίνακας 38, 39 και 40), οι οποίοι συσχετίζουν την ηλικία των πληροφορητών µε τη χρήση της Καθοµιλουµένης στους αθλητικούς χώρους, στους τόπους αναψυχής και την αλληλογραφία. ιαπιστώνουµε, πάντως, από το σύνολο των πινάκων 34-40, ότι το 22,2% των πληροφορητών 40 ετών και άνω αποτελεί µια συγκροτηµένη οµάδα που απορρίπτει µε έµφαση τη χρήση της 103

104 Καθοµιλουµένης στους περισσότερους κοινωνικούς χώρους, γεγονός που, κατά τη γνώµη µας, υποδηλώνει ένα είδος «γλωσσικής ανασφάλειας» από την πλευρά τους προς την επίσηµη γλώσσα του κράτους. ΠΙΝΑΚΑΣ 38 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ (0,004) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 19,4% 77,8% 2,8% ετών ΗΛΙΚΙΑ 77,8% 51,9% 11,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 5,6% 2 72,2% 26 22,2% 8 36 άνω 22,2% 48,1% 88,9% 12,5% 75,0% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ ΠΙΝΑΚΑΣ 39 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ (0,002) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 27,8% 69,4% 2,8% ετών ΗΛΙΚΙΑ 76,9% 11,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 8,3% 3 69,4% 25 22,2% 8 36 άνω 23,1% 88,9% 18,1% 69,4% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ

105 ΠΙΝΑΚΑΣ 40 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ (0,010) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 25,0% 72,2% 2,8% ετών ΗΛΙΚΙΑ 69,2% 52,0% 11,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών και 11,1% 4 66,7% 24 22,2% 8 36 άνω 30,8% 48,0% 88,9% 18,1% 69,4% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ Από τους προηγούµενους πίνακες διαπιστώνουµε ότι, γενικά, οι πληροφορητές αποφεύγουν να χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη στους οικογενειακούς, αλλά και στους µη οικείους κοινωνικούς χώρους. Βλέπουµε, όµως, ότι οι περισσότεροι από τους πληροφορητές που δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη σε κάποιους από τους κοινωνικούς χώρους ανήκουν στη νεότερη ηλικιακή οµάδα (20-40 ετών). Αυτό σηµαίνει ότι οι νεότεροι πληροφορητές βρίσκονται κοντύτερα στην Καθοµιλουµένη, ακόµη και µέσα στο θεσσαλικό χώρο όπου το ιδίωµα είναι αρκετά διαδεδοµένο και όπου υποστηρίζεται, κυρίως, από τα µεγαλύτερα σε ηλικία άτοµα. Ο επόµενος πίνακας µε σηµαντικότητα (πίνακας 41) συσχετίζει την ηλικία των πληροφορητών µε την άποψή τους για το εάν ο τρόπος ζωής µε τον οποίο συνδυάζουν το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν επηρεάζει τη στάση που διαµορφώνει η κοινή γνώµη γι αυτό. Εκ πρώτης όψεως, διαπιστώνουµε ότι οι απαντήσεις των πληροφορητών, θετικές και αρνητικές, δεν είναι, στο σύνολό τους, εκ διαµέτρου αντίθετες (52,8%-47,2%). Όµως, περισσότερο θετικοί στο ότι το γλωσσικό ιδίωµα είναι συνδυασµένο µε έναν τρόπο ζωής που επηρεάζει την άποψη που έχει γι αυτό η κοινή γνώµη, είναι οι νεότεροι πληροφορητές, ετών (66,7%). Από την άλλη πλευρά, περισσότεροι αρνητικοί, στο ίδιο θέµα, είναι οι πληροφορητές 40 ετών και άνω (61,1%).Τα ποσοστά αυτά δε µας προκαλούν εντύπωση καθώς οι νεότεροι σε ηλικία Θεσσαλοί πληροφορητές, οι οποίοι είναι χρονικά πιο αποστασιοποιηµένοι από την ευρεία χρήση που είχε στο παρελθόν το ιδίωµα, δεν αντιµετωπίζουν το ιδίωµα 105

106 σαν κάτι το ολότελα δικό τους, αλλά σαν κάτι που ξέρουν ότι είναι δικό τους, που ξέρουν ότι ανήκει στην περιοχή τους και στην ιστορία τους. ΠΙΝΑΚΑΣ 41 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΜΕ ΤΟΝ ΕΠΗΡΕΑΣΜΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΑΠΌ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ ΠΟΥ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ (0,018) ΕΠΗΡΕΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ ΠΟΥ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 66,7% 33,3% ετών ΗΛΙΚΙΑ 63,2% 35,3% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών 38,9% 14 61,1% και άνω 36,8% 64,7% 52,8% 47,2% ΣΥΝΟΛΟ Ο τελευταίος πίνακας µε σηµαντικότητα (πίνακας 42) συσχετίζει την ηλικία των πληροφορητών µε την άποψη που έχουν για το ποια είναι τα «σωστά ελληνικά». ιαπιστώνουµε και πάλι ότι οι πληροφορητές είναι σχεδόν µοιρασµένοι. Το 45,8% συνολικά των Θεσσαλών πληροφορητών θεωρεί ότι τα σωστά ελληνικά συνδέονται µε δοµές κοινωνικού γοήτρου (σχολείο, εκπαιδευτικούς, Μ.Μ.Ε., κτλ), ενώ το 54,2% χρησιµοποιεί γεωγραφικά χαρακτηριστικά για να το προσδιορίσει (είναι το γλωσσικό σύστηµα της Αθήνας, της Πελοποννήσου, της πόλης, κτλ). Εντύπωση σ αυτόν τον πίνακα µας προκαλεί το γεγονός ότι η νεότερη ηλικιακή οµάδα πληροφορητών (20-40 ετών), η οποία αποτελεί πνευµατικό παιδί των δοµών κοινωνικού γοήτρου, απαντά στην ερώτηση αυτή χρησιµοποιώντας γεωγραφικά χαρακτηριστικά (69,4%) για να προσδιορίσει τι είναι τα σωστά ελληνικά. Αντίθετα, η µεγαλύτερη ηλικιακή οµάδα, η οποία δεν έτυχε να αποτελέσει δέκτη τόσο πολλών ερεθισµάτων από τις δοµές κοινωνικού γοήτρου (61,1%), όπως συνέβη µε τους νεότερους πληροφορητές, απαντούν στην ίδια ερώτηση µε δοµές κοινωνικού γοήτρου. Προσεγγίζοντας την αντίθεση που εντοπίσαµε νωρίτερα από διαφορετική οπτική γωνία, διαπιστώνουµε ότι από τους πληροφορητές που στο σύνολό τους δήλωσαν ότι τα σωστά ελληνικά είναι απόρροια των δοµών κοινωνικού γοήτρου η πλειοψηφία τους (66,7%) είναι πληροφορητές 40 ετών και άνω. Από την 106

107 άλλη πλευρά, η πλειοψηφία των πληροφορητών που στο σύνολό τους προσδιορίζουν τα σωστά ελληνικά µε γεωγραφικούς όρους είναι πληροφορητές ετών (64,1%). Στο σηµείο αυτό φαίνεται ότι η γεωγραφική πολυγνωσία ελληνικών τοπικών γλωσσικών συστηµάτων, που είναι απόρροια της εµπειρίας τους και της ηλικίας τους, δε είναι σηµαντικό πλεονέκτηµα για να το χρησιµοποιήσουν στις απαντήσεις τους. Αυτό δείχνει, µε άλλα λόγια, ότι οι νεότεροι πληροφορητές συνδέουν, περισσότερο από τους µεγαλύτερους πληροφορητές, συγκεκριµένες γεωγραφικές περιοχές µε τη µορφή των σωστών ελληνικών, ενώ για τους περισσότερους πληροφορητές 40 ετών και άνω τα σωστά ελληνικά δεν είναι συνδυασµένα µε συγκεκριµένες γεωγραφικές περιοχές, αλλά µε όσα άτοµα έχουν ζυµωθεί µε τις δοµές κοινωνικού γοήτρου. ΠΙΝΑΚΑΣ 42 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (0,009) Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ οµές κοινωνικού γοήτρου Γεωγραφικά χαρακτηριστικά ΣΥΝΟΛΟ 30,6% 69,4% ετών ΗΛΙΚΙΑ 33,3% 64,1% ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ 40 ετών 61,1% 22 38,9% και άνω 66,7% 35,9% 45,8% 54,2% ΣΥΝΟΛΟ οµές κοινωνικού γοήτρου Γεωγραφικές αναφορές Κοινωνιογλ/κές αναφορές : καθηγητές, µορφωµένοι, τα ελληνικά του σχολείου, τα αρχαία Ελληνικά, τα ελληνικά των λεξικών, µε σωστή άρθρωση, της επικοινωνίας (Κ.Ν.Ε.) : τα ελληνικά των πόλεων : αναφορές σε µητρικό ή µη µητρικό γλωσσικό σύστηµα ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την ηλικία Προσεγγίζοντας τις απαντήσεις των πληροφορητών από τη Θεσσαλία που δεν παρουσίασαν σηµαντικότητα ως προς την ηλικία τους παρατηρούµε ότι από τους πληροφορητές που δήλωσαν ότι δε χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη, οι περισσότεροι, ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα των ανθρώπων άνω των 40 ετών. Όπως έχουν αναγνωρίσει και οι ίδιοι οι πληροφορητές, Θεσσαλοί και µη, τα άτοµα 107

108 µιας κάποιας ηλικίας που έχουν µάθει να χρησιµοποιούν το συγκεκριµένο γλωσσικό ιδίωµα για πολλά χρόνια είναι δύσκολο να υιοθετήσουν την Καθοµιλουµένη, την οποία, συνήθως, θαυµάζουν, αλλά την αντιµετωπίζουν ως µια επίκτητη γλώσσα που διδάσκεται στο σχολείο και έχει συνδυαστεί µε την επαγγελµατική πρόοδο των νεοτέρων σε ηλικία. Έτσι, δε µας παραξενεύει το γεγονός ότι από τους πληροφορητές που δήλωσαν ότι χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη σε κοινωνικές περιστάσεις εκτός σπιτιού και γειτονίας (εργασία, αγορά, αθλητικούς χώρους, τόπους αναψυχής, αλληλογραφία) οι περισσότεροι είναι νέοι σε ηλικία. Επίσης, από τους πληροφορητές που δήλωσαν ότι ο τρόπος ζωής που πιστεύουν ότι έχουν οι οµιλητές του συγκεκριµένου ιδιώµατος επηρεάζει τη στάση της κοινής γνώµης, οι περισσότεροι ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα ετών. Αυτό δείχνει ότι οι νεότερες γενιές έχουν συνδέσει στο µυαλό τους κάποιο µοντέλο διαβίωσης µε το συγκεκριµένο ιδίωµα, το οποίο είναι µάλλον χαµηλού κύρους, αφού πιστεύουν ότι η κοινή γνώµη αντιδρά µάλλον αρνητικά στο άκουσµα του. Παράλληλα, κάποιο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απόψεις των πληροφορητών ανά ηλικιακή οµάδα για τη διατήρηση της Καθοµιλουµένης. Η ηλικιακή οµάδα ετών, ενώ παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά εκείνα που καθιστούν την Καθοµιλουµένη γλώσσα κύρους, επιµένει πολύ στην αισθητική της γλώσσας αυτής, γεγονός που υποδηλώνει την ανάγκη της νεότερης γενιάς για µια κοινή και αποχρωµατισµένη γλώσσα από τοπικά φωνητικά χαρακτηριστικά. β) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση την προέλευση i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση την προέλευση Ο πρώτος συσχετισµός µε σηµαντικότητα της κοινωνικής οµάδας της προέλευσης των πληροφορητών (πίνακας 43) αναφέρεται στην οµιλία του ιδιώµατος από τους Θεσσαλούς πληροφορητές. Στην ερώτηση αυτή οι περισσότεροι από τους πληροφορητές που δηλώνουν ότι οµιλούν καλά το συγκεκριµένο ιδίωµα είναι από την Καρδίτσα (53,8%). Οι πληροφορητές από την Καρδίτσα είναι, επίσης, οι µόνοι οι οποίοι αρνούνται να δηλώσουν ότι δεν οµιλούν καθόλου το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν, γεγονός που δείχνει µια ισχυρότερη υιοθέτηση του ιδιώµατος από αυτούς, συγκριτικά µε τους πληροφορητές από τα Τρίκαλα και τη Λάρισα. Επίσης, σηµαντικό είναι, κατά τη γνώµη µας, το γεγονός ότι οι πληροφορητές που 108

109 απαντούν ότι οµιλούν λίγο το ιδίωµα προέρχονται, στην πλειοψηφία τους, από την Καρδίτσα (38,5%) και τα Τρίκαλα (38,5%). Αποδίδουµε µεγάλη σηµασία στην ερώτηση αυτή καθώς θεωρούµε ότι στη συγκεκριµένη ερώτηση εκδηλώνεται, τελικά, η πραγµατική απάντηση του πληροφορητή, καθώς οι πληροφορητές, λόγω της γλωσσικής τους ανασφάλειας σε ένα θέµα που θεωρείται διακριτικά ταµπού, διστάζουν, πολλές φορές, να πάρουν θέση και να µιλήσουν για το ιδίωµα της περιοχής τους. Έτσι, επειδή τελικά δε µπορούν να αρνηθούν την επαφή που έχουν µε το ιδίωµα, προτιµούν, από το να δηλώνουν ότι οµιλούν καλά ένα γλωσσικό σύστηµα κοινωνικά στιγµατισµένο, να δηλώνουν ότι το οµιλούν λίγο. ΠΙΝΑΚΑΣ 43 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ (0,037) ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Καλά Μέτρια Λίγο Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 16,7% 33,3% 25,0% 25,0% Λάρισα ,8% 38,1% 23,1% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 8,3% 2 25,0% 6 41,7% 10 25,0% ,4% 28,6% 38,5% 33,3% 29,2% 29,2% 41,7% Καρδίτσα ,8% 33,3% 38,5% 33,3% 18,1% 29,2% 36,1% 16,7% ΣΥΝΟΛΟ Σ ένα άλλο ερώτηµα, µε πολλά σκέλη, που αφορά στο χώρο όπου οµιλούν οι πληροφορητές από τη Θεσσαλία το συγκεκριµένο γλωσσικό ιδίωµα παρατηρούµε ότι οι µισοί από τους Θεσσαλούς πληροφορητές που απάντησαν ότι το οµιλούν στο σπίτι τους (πίνακας 44) είναι από την Καρδίτσα () και το µικρότερο ποσοστό είναι πληροφορητές από τα Τρίκαλα (18,8%). Μελετώντας οριζόντια την κατανοµή των ποσοστών βλέπουµε ότι θετικά στη χρήση του ιδιώµατος απάντησε το 66,7% των πληροφορητών από την Καρδίτσα, το 41,7% από τη Λάρισα και το 25% από τα Τρίκαλα. Επίσης, οι πληροφορητές που απαντούν αρνητικά στην ερώτηση αυτή είναι, στην πλειοψηφία τους, πάλι από τα Τρίκαλα (45,8%). Αλλά και στην απάντηση ότι 109

110 δεν οµιλούν καθόλου το γλωσσικό σύστηµα στο σπίτι, το ποσοστό που συγκεντρώνουν οι Τρικαλινοί πληροφορητές, µετά τους πληροφορητές από τη Λάρισα (), είναι το δεύτερο υψηλότερο (43,8%), ενώ οι πληροφορητές από την Καρδίτσα περιορίζονται σε πολύ µικρό ποσοστό (6,3%). Το γεγονός ότι οι µισοί από τους πληροφορητές που απάντησαν ότι χρησιµοποιούν το ιδίωµα στο σπίτι είναι από την Καρδίτσα και ότι οι µισοί από τους πληροφορητές που απάντησαν ότι δε χρησιµοποιούν καθόλου το ιδίωµα στο σπίτι είναι από τη Λάρισα δηµιουργεί ένα πολωτικό γλωσσικό κλίµα που ταυτίζεται µε τους αντίθετα γεωγραφικά πόλους της Θεσσαλίας στους οποίους βρίσκονται η Καρδίτσα και η Λάρισα. Μάλιστα, είναι µια πρώτη σηµαντική ένδειξη ότι η χρήση του ιδιώµατος γίνεται µικρότερη όσο προχωρούµε γεωγραφικά από το ανατολικό στο δυτικό τµήµα της Θεσσαλίας. ΠΙΝΑΚΑΣ 44 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ (0,007) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 41,7% 25,0% 33,3% Λάρισα ,1% 25,0% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 25,0% 6 45,8% 11 29,2% ,8% 45,8% 43,8% 33,3% 66,7% 29,2% 4,2% Καρδίτσα ,2% 6,3% 33,3% 44,4% 33,3% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Παρόµοια ποσοστά βρίσκουµε στις απαντήσεις των πληροφορητών όταν ερωτούνται εάν οµιλούν το ιδίωµα στην εργασία (πίνακας 45), µε τη διαφορά ότι στην ερώτηση αυτή η οµιλητές που απαντούν αρνητικά είναι στην πλειοψηφία τους από την Καρδίτσα (38,6%). 110

111 ΠΙΝΑΚΑΣ 45 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ (0,037) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 12,5% 54,2% 33,3% Λάρισα ,0% 29,5% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 12,5% 3 58,3% 14 29,2% ,0% 31,8% 43,8% 33,3% 25,0% 70,8% 4,2% Καρδίτσα ,6% 6,3% 33,3% 16,7% 61,1% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Εάν, πάντως, κάποιοι πληροφορητές χρειαστεί να χρησιµοποιήσουν το ιδίωµα στην αγορά (πίνακας 46), τότε αυτοί θα είναι µάλλον από την Καρδίτσα () και τα Τρίκαλα (). Πάντως, το ποσοστό των πληροφορητών που απάντησαν συνολικά ότι δε χρησιµοποιούν το ιδίωµα στην αγορά (61,8%), αποτελείται από το 79,2% των Καρδιτσιωτών, το 66,7% των Λαρισαίων και το 58,3% των Τρικαλινών πληροφορητών. Το 53,3% των πληροφορητών που ήταν κάθετα αρνητικοί στη χρήση του ιδιώµατος (συνολικά 20,8%) εξακολουθεί να είναι Λαρισαίοι. ΠΙΝΑΚΑΣ 46 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗΣ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ (0,016) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 66,7% 33,3% Λάρισα ,7% 53,3% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 16,7% 4 58,3% 14 25,0% ,6% 40,0% 33,3% 16,7% 79,2% 4,2% Καρδίτσα ,8% 6,7% 33,3% 11,1% 68,1% 20,8% ΣΥΝΟΛΟ

112 Τέλος, κανείς από τους πληροφορητές δεν απάντησε ότι χρησιµοποιεί το ιδίωµα στην αλληλογραφία (πίνακας 47). Από τις παραπάνω παρατηρήσεις διαπιστώνουµε ότι περισσότερο εξοικειωµένοι και θετικοί στη χρήση του συγκεκριµένου γλωσσικού ιδιώµατος είναι οι πληροφορητές από την Καρδίτσα (95,8%) και, δευτερευόντως, από τα Τρίκαλα (70,8%). Η διαπίστωση αυτή συµφωνεί µε τη θέση µας ότι τα φαινόµενα του βόρειου φωνηεντισµού είναι πιο ακραιφνή 122 σε αυτές τις συγκεκριµένες περιοχές της Θεσσαλίας (Καρδίτσα, Τρίκαλα) που αποτελούν, µαζί µε την περιοχή της Ελασσόνας Λάρισας, ένα νοητό γλωσσικό τρίγωνο έντονου βόρειου φωνηεντισµού (θεωρία του γλωσσικού τριγώνου). ΠΙΝΑΚΑΣ 47 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ (0,031) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 66,7% 33,3% Λάρισα ,6% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 70,8% 17 29,2% ,4% 43,8% 33,3% 95,8% 4,2% Καρδίτσα ,1% 6,3% 33,3% 77,8% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Αναφορικά µε το πόσο εύκολα ή δύσκολα κατανοεί ο Θεσσαλός πληροφορητής έναν άλλο Θεσσαλό που κατάγεται από διαφορετική περιοχή (πίνακας 48) διαπιστώνουµε ότι, ανάµεσα στους πληροφορητές που δηλώνουν ότι καταλαβαίνουν καλά το ιδίωµα της Καρδίτσας, οι Τρικαλινοί εκπροσωπούν µόνο το 4,5%, ενώ από τους πληροφορητές που δηλώνουν ότι το κατανοούν λίγο, οι περισσότεροι είναι από τα Τρίκαλα (94,7%). Αντίθετα, το 95,8% των πληροφορητών από την Καρδίτσα και το 79,2% από τη Λάρισα δηλώνουν ότι 122 Ο Ανδριώτης (1931:184) κατατάσσει τη σύγχρονη Θεσσαλική στα «ακραιφνώς» βόρεια ιδιώµατα. 112

113 κατανοούν καλά το ιδίωµα της Καρδίτσας. Επίσης, οι Τρικαλινοί αποτελούν την πλειοψηφία των πληροφορητών που δήλωσαν ότι κατανοούν µέτρια το ιδίωµα της Καρδίτσας (44,4%), ενώ λίγο απάντησαν πολλοί περισσότεροι (94,7%). Στο σηµείο αυτό αξίζει να σηµειωθεί ότι, κατά τη διάρκεια της έρευνας, κάποιοι πληροφορητές από το νοµό Τρικάλων δήλωσαν ότι δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη γλώσσα των κατοίκων του νοµού Καρδίτσας, επειδή οι ίδιοι ανήκουν στη φυλή των Καραγκούνηδων και έχουν λέξεις και εκφορά λόγου διαφορετική από εκείνη των Καρδιτσωτών που τη θεωρούν περισσότερο βαριά γλώσσα. ΠΙΝΑΚΑΣ 48 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΑΡ ΙΤΣΑΣ (0,000) ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΑΡ ΙΤΣΑΣ Καλά Μέτρια Λίγο ΣΥΝΟΛΟ 79,2% 16,7% 4,2% Λάρισα ,2% 44,4% 5,3% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 8,3% 2 16,7% 4 75,0% ,5% 44,4% 94,7% 33,3% 95,8% 4,2% Καρδίτσα ,3% 11,1% 33,3% 61,1% 12,5% 26,4% ΣΥΝΟΛΟ Το ίδιο πρόβληµα κατανόησης φαίνεται να έχουν οι Τρικαλινοί πληροφορητές µε το γλωσσικό σύστηµα του νοµού Λάρισας (πίνακας 49). Κανένας από αυτούς δε δήλωσε ότι το κατανοεί καλά και οι περισσότεροι από αυτούς (83,3%) δηλώνουν ότι το κατανοούν λίγο. Αντίθετα, το 95,8% των Καρδιτσιωτών πληροφορητών και το 87,5% των Λαρισαίων απάντησαν ότι κατανοούν καλά το γλωσσικό σύστηµα της Λάρισας. Επίσης, οι Τρικαλινοί αποτελούν το των πληροφορητών που δήλωσαν ότι κατανοούν µέτρια το γλωσσικό σύστηµα της Λάρισας. Από τις απαντήσεις αυτές, φαίνεται ότι οι πληροφορητές από τα Τρίκαλα θεωρούν διαφορετικά τα γλωσσικά συστήµατα των γειτονικών τους νοµών, Καρδίτσας και Λάρισας, τα οποία καταλαβαίνουν, µάλλον, µε δυσκολία. 113

114 ΠΙΝΑΚΑΣ 49 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ (0,000) ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ Καλά Μέτρια Λίγο ΣΥΝΟΛΟ 87,5% 12,5% Λάρισα ,7% 37,5% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 16,7% 4 83,3% ,3% 95,8% 4,2% Καρδίτσα ,3% 12,5% 33,3% 61,1% 11,1% 27,8% ΣΥΝΟΛΟ υσκολία, όµως, φαίνεται να αντιµετωπίζουν οι Τρικαλινοί στην κατανόηση ακόµη και του δικού τους γλωσσικού συστήµατος (πίνακας 50). Μόνο το 4,2% το κατανοεί καλά και το 79,2% το κατανοεί λίγο. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι οι πληροφορητές από το νοµό Τρικάλων γνωρίζουν ότι το γλωσσικό σύστηµα της περιοχής τους είναι διαφορετικό από αυτό άλλων θεσσαλικών περιοχών, όπως της Καρδίτσας, της Λάρισας ή του Βόλου, αλλά και ότι µέσα στη περιοχή των Τρικάλων υπάρχουν διαφορετικές υπο-µορφές του γλωσσικού συστήµατος που άκουσαν από τον ερευνητή στην αρχή της συνέντευξης. Πάντως, οι υπόλοιποι πληροφορητές, από την Καρδίτσα () και τη Λάρισα (83,3%), δε δείχνουν να έχουν ιδιαίτερο πρόβληµα κατανόησης των γλωσσικών συστηµάτων των τριών νοµών της Θεσσαλίας (Λάρισας, Τρικάλων και Καρδίτσας). 114

115 ΠΙΝΑΚΑΣ 50 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ (0,000) ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ Καλά Μέτρια Λίγο ΣΥΝΟΛΟ 83,3% 16,7% Λάρισα ,4% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 4,2% 1 16,7% 4 79,2% ,2% 33,3% Καρδίτσα ,3% 33,3% 62,5% 11,1% 26,4% ΣΥΝΟΛΟ Στη συνέχεια, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο πόσο συχνά χρησιµοποιούν οι πληροφορητές από τη Θεσσαλία την Καθοµιλουµένη, την Κ.Ν.Ε. (πίνακας 51), την οποία για λόγους ευκολότερης κατανόησης από πλευράς των Θεσσαλών πληροφορητών µε στοιχειώδη ή βασική εκπαίδευση ονοµάσαµε, όποτε κατέστη αναγκαία, «πρωτευουσιάνικα». Στο σύνολό τους οι πληροφορητές χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη πάντα (38,9%), συχνά (27,8%), αραιά (25,0%) και καθόλου (8,3%). Οι Καρδιτσιώτες πληροφορητές, µάλιστα, δεν αναφέρονται σε µη χρήση της Καθοµιλουµένης. Μελετώντας, καλύτερα, τον πίνακα παρατηρούµε ότι το 70,8% των πληροφορητών από τη Λάρισα χρησιµοποιούν πάντα την Καθοµιλουµένη, έναντι του 33,3% των πληροφορητών από την Καρδίτσα και του 12,5% από τα Τρίκαλα. Μάλιστα, το 60,7% όσων δήλωσαν ότι χρησιµοποιούν πάντα την Καθοµιλουµένη είναι Λαρισαίοι. Το υψηλότερο ποσοστό στους Λαρισαίους πληροφορητές ήταν για εµάς αναµενόµενο καθώς η περιοχή της Λάρισας βρίσκεται γεωγραφικά, εµπορικά και οικονοµικά πιο κοντά από τις άλλες δύο θεσσαλικές πόλεις στον αστικό συγκοινωνιακό κορµό της χώρας 123. Συνεπώς, η επιρροή της Καθοµιλουµένης είναι σ αυτήν την περιοχή ισχυρότερη απ ότι στις περιοχές των Τρικάλων και της 123 Για την επίδραση του συγκοινωνιακού δικτύου της χώρας (εθνική οδός Αθήνας- Θεσσαλονίκης) στο µετασχηµατισµό τοπικής κοινωνίας και, στη συνέχεια, της γλωσσικής ιδεολογίας της για το ιδίωµα βλ. και Πλαυδή, 2001:

116 Καρδίτσας, ειδικά της Καρδίτσας που, όπως έχουµε προαναφέρει, βρίσκεται γεωγραφικά στον αντίθετο πόλο από τη Λάρισα. Στη συνέχεια, σε συχνή χρήση της Καθοµιλουµένης αναφέρεται το 41,7% των πληροφορητών από την Καρδίτσα, το 29,2% των Τρικαλινών και το 12,5% των Λαρισαίων. Μάλιστα, οι µισοί () από τους πληροφορητές που µίλησαν για συχνή χρήση είναι από την Καρδίτσα. Η αναφορά σε συχνή χρήση της Καθοµιλουµένης σε µια θεσσαλική περιοχή όπου το Θ.Ι είναι ιδιαίτερα ισχυρό δείχνει, κατά τη γνώµη µας, µια τάση εξισορρόπησης στην περιοχή της Καρδίτσας, ανάµεσα στο τοπικό ιδίωµα, µε το οποίο στην κοινωνική πρακτική είναι συνδυασµένο, και την Καθοµιλουµένη, η οποία έχει, αναµφισβήτητα, σηµαντικό ρόλο στην εικόνα αστικοποίησης και προόδου µιας περιοχής. ΠΙΝΑΚΑΣ 51 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ (0,000) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ Πάντα Συχνά Αραιά Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 70,8% 12,5% 12,5% 4,2% Λάρισα ,7% 15,0% 16,7% 16,7% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 12,5% 3 29,2% 7 37,5% 9 20,8% ,7% 35,0% 83,3% 33,3% 33,3% 41,7% 25,0% Καρδίτσα ,6% 33,3% 33,3% 38,9% 27,8% 25,0% 8,3% ΣΥΝΟΛΟ Μια άλλη ερώτηση που τέθηκε στους πληροφορητές από τη Θεσσαλία και παρουσίασε σηµαντικότητα είναι εάν χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη στις πόλεις (πίνακας 52). Στην ερώτηση αυτή διαπιστώνουµε ότι πάνω από το 70,0% των πληροφορητών από κάθε έναν από τους τρεις θεσσαλικούς νοµούς που επιλέξαµε, απάντησε αρνητικά. Κατά τη γνώµη µας, αυτό σηµαίνει ότι, συνολικά, οι Θεσσαλοί, στην πλειοψηφία τους (75,0%), εάν, µάλιστα λάβουµε υπόψη και όσους πληροφορητές δήλωσαν ότι δε χρησιµοποιούν καθόλου την Καθοµιλουµένη στις πόλεις (12,5%), δεν προβαίνουν σε αλλαγή του γλωσσικού τους κώδικα στα αστικά κέντρα, ίσως, για το λόγο ότι η γλωσσική επικοινωνία επιτυγχάνεται. Πιστεύουµε, 116

117 όµως, ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές αναφέρονται, στην περίπτωση αυτή, στα κοντινότερά τους αστικά θεσσαλικά κέντρα, δηλαδή, στις πόλεις της Λάρισας, των Τρικάλων και της Καρδίτσας. Στις συγκεκριµένες πόλεις η χρήση του Θ.Ι. δεν προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση, καθώς ακόµη και οι αστοί κάτοικοί τους είναι εξοικειωµένοι γλωσσικά µε το τοπικό ιδίωµα. Με άλλα λόγια, ίσως, οι πληροφορητές να απαντούσαν διαφορετικά στην ερώτηση αυτή εάν τους θέτονταν ως ερώτηµα εάν θα χρησιµοποιούσαν την Καθοµιλουµένη στην Αθήνα ή στη Θεσσαλονίκη. ΠΙΝΑΚΑΣ 52 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ (0,042) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 25,0% 70,8% 4,2% Λάρισα ,7% 31,5% 11,1% 33,3% ΠΡΟΕ\ΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 4,2% 1 83,3% 20 12,5% ,1% 36,0% 33,3% 33,3% 8,3% 70,8% 20,8% Καρδίτσα ,2% 31,5% 55,6% 33,3% 12,5% 75,0% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ Αφού, προηγουµένως, οι Θεσσαλοί πληροφορητές εκφράστηκαν αξιολογικά για την πρώτη και δεύτερη θέση στα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα, τώρα, αφήνουν τον εαυτό τους πιο ελεύθερο να αναφερθεί στα τοπικά τους γλωσσικά συστήµατα τα οποία γνωρίζουν καλύτερα. Στην πρώτη και δεύτερη θέση της αξιολογικής τους ιεράρχησης οι Θεσσαλοί πληροφορητές, σε γενικές γραµµές, κατέταξαν εύηχα και, κυρίως, νησιωτικά και ηπειρωτικά γλωσσικά συστήµατα εκτός της Θεσσαλίας, όπως και οι µη Θεσσαλοί. Ο παρακάτω πίνακας (πίνακας 61) συσχετίζει την προέλευση των πληροφορητών και την τρίτη θέση που θα έδιναν αξιολογικά στα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα. Παρατηρούµε ότι, σε σύγκριση µε τον πίνακα αξιολόγησης για την πρώτη θέση προηγούνται, συνολικά, τα θεσσαλικά (35,4%) και τα ηπειρωτικά γλωσσικά συστήµατα (30,8%). Μάλιστα, οι περισσότερες αναφορές στα Θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα γίνονται από τους Λαρισαίους πληροφορητές (45,5%) και 117

118 ακολουθούν οι Καρδιτσιώτες (36,8%) και οι Τρικαλινοί (25,0%). Αξίζει σε αυτό το σηµείο να σηµειωθεί ότι οι Τρικαλινοί πληροφορητές φαίνεται πως βάζουν στο ίδιο επίπεδο τα νησιωτικά (37,5%) και τα ηπειρωτικά γλωσσικά συστήµατα (37,5%). Αυτό φαίνεται, εξάλλου, και από το γεγονός ότι το 52,9% των πληροφορητών που οµιλούν για νησιωτικά συστήµατα και το 45,0% όσων οµιλούν για ηπειρωτικά είναι Τρικαλινοί. Τέλος, δεν πρέπει να µας διαφύγει ότι µόνο οι Λαρισαίοι αναφέρονται στην Καθοµιλουµένη (13,6%) και κάνουν λόγο για δική τους γλώσσα (9,1%). ΠΙΝΑΚΑΣ 52: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ (0,006) ΤΡΙΤΗ ΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Νησιωτικά Γλωσσικά Θεσσαλικά Καθοµιλου Η δική µου ΣΥΝΟΛΟ γλωσσικά συστήµατα γλωσσικά -µένη γλώσσα συστήµατα ηπειρωτικής συστήµατα Ελλάδας 18,2% 13,6% 45,5% 13,6% 9,1% Λάρισα ΠΡΟΕ- 23,5% 15,0% 43,5% 33,3% ΛΕΥΣΗ 37,5% 37,5% 25,0% Τρίκαλα ,9% 45,0% 26,1% 33,3% 21,1% 42,1% 36,8% Καρδίτσα ,5% 40,0% 30,4% 33,3% 26,2% 30,8% 35,4% 4,6% 3,1% ΣΥΝΟΛΟ Η τελευταία ερώτηση µε σηµαντικότητα συσχετίζει τον τόπο προέλευσης των πληροφορητών µε τη διατήρηση ή όχι της Καθοµιλουµένης, ως επίσηµου γλωσσικού συστήµατος µελλοντικά (πίνακας 53). Στον πίνακα αυτό διαπιστώνουµε ότι, συνολικά, η πλειοψηφία των πληροφορητών (95,8%) είναι θετική στην προοπτική διατήρησης της Καθοµιλουµένης στο µέλλον. Αξίζει να σηµειώσουµε ότι όλοι οι πληροφορητές από τη Λάρισα και την Καρδίτσα απάντησαν θετικά σε µια τέτοια προοπτική () και µόνο το 12,5% των πληροφορητών από τα Τρίκαλα απέκλινε από αυτή τη θέση (ποσοστό 4,2% επί του συνόλου των πληροφορητών). 118

119 ΠΙΝΑΚΑΣ 53 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΑ (0,043) ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΑ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ Λάρισα ,8% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 87,5% 21 12,5% ,4% 33,3% Καρδίτσα ,8% 33,3% 95,8% 4,2% ΣΥΝΟΛΟ ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση την προέλευση Ξεκινώντας να προσεγγίζουµε τις απαντήσεις των Θεσσαλών πληροφορητών χωρίς σηµαντικότητα ως προς την περιοχή προέλευσής τους βλέπουµε ότι το Θεσσαλικό Ιδίωµα προτείνεται υψηλά στην αξιολογική ιεράρχηση των νεοελληνικών διαλέκτων, κυρίως, από τους πληροφορητές από την Καρδίτσα και τη Λάρισα οι οποίοι προτάσσουν, κυρίως, νησιώτικα συµπλέγµατα (Κερκυραϊκά, Νησιώτικα, Κρητικά, Αιγαιοπελαγίτικα, Κυπριακά). Οι πληροφορητές από την Καρδίτσα προτάσσουν συµπληρωµατικά και την Καθοµιλουµένη. Αξίζει να σηµειωθεί ότι αναφορά σε άλλα γλωσσικά συστήµατα του θεσσαλικού χώρου (Καραγκούνικα, Σαρακατσάνικα) γίνεται µόνο από τους πληροφορητές της περιοχής των Τρικάλων, οι οποίοι, όπως διαπιστώνουµε στον παρακάτω πίνακα (πίνακα 54) προτάσσουν τα ηπειρωτικά και θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα. Κατά την άποψή µας, αυτό δείχνει ότι ο εξασθενισµένος πόλος του νοητού γλωσσικού τριγώνου του «ακραιφνούς» Θ.Ι. εντοπίζεται πράγµατι στην περιοχή της Λάρισας και ότι το Θ.Ι., αλλά και τα άλλα θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα είναι «ισχυρότερα» στη θεσσαλική ενδοχώρα (Καρδίτσα, Τρίκαλα). 119

120 ΠΙΝΑΚΑΣ 63 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΠΡΩΤΗ ΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Νησιωτικά Γλωσσικά συστήµατα Θεσσαλικά Καθοµιλουµένη ΣΥΝΟΛΟ γλωσσικά ηπειρωτικής Ελλάδας γλωσσικά συστήµατα συστήµατα 45,8% 25,0% 25,0% 4,2% Λάρισα ΠΡΟΕ- 30,0% 35,3% 7,7% 33,3% ΛΕΥΣΗ 16,7% 36,5% 25,0% 20,8% Τρίκαλα ,2% 45,0% 35,3% 38,5% 33,3% 29,2% 20,8% 20,8% 29,2% Καρδίτσα ,8% 25,0% 29,4% 53,8% 33,3% 30,6% 27,8% 23,6% 18,1% ΣΥΝΟΛΟ Ένας άλλος πίνακας χωρίς σηµαντικότητα που αξίζει να σχολιαστεί είναι ο συσχετισµός της περιοχής προέλευσης των Θεσσαλών πληροφορητών µε το λόγο αντίδρασης της κοινής γνώµης απέναντι στο γλωσσικό ιδίωµα στο οποίο εκτέθηκαν από τον ερευνητή (πίνακας 55). Κατά την άποψή τους, η κοινή γνώµη θα αντιδράσει αρνητικά προς τους οµιλητές του συγκεκριµένου γλωσσικού συστήµατος και παρατηρούµε ότι οι πληροφορητές από την Καρδίτσα χρησιµοποιούν πιο αρνητικές εκφράσεις από τους υπόλοιπους πληροφορητές και είναι πιο «κατηγορηµατικοί» (θυµίζει χωριάτη, καράβλαχο, αµόρφωτο). Ο Μπασλής (2000: ) αναφέρει για το θέµα αυτό ότι πρόκειται για κρίσεις που αναφέρονται µάλλον στο κοινωνικό κύρος των οµιλητών ενός ιδιώµατος, παρά στο κοινωνικό κύρος του ίδιου του ιδιώµατος, θέση µε την οποία συµφωνούµε. Συµπληρώνει, επίσης, ότι όποιος χρησιµοποιεί το ιδίωµα οµάδων µε χαµηλό κοινωνικό κύρος (βλάχων, αγροτών, κτλ) χαρακτηρίζεται χωριάτης και αγροίκος ανεξάρτητα εάν ανήκει ή όχι στην απαξιωµένη οµάδα. Γενικότερα, θα λέγαµε ότι από τον πίνακα αυτό προκύπτει ότι οι πληροφορητές από τη Θεσσαλία θεωρούν ως αιτία της αρνητικής αντιµετώπισης των οµιλητών του Θ.Ι. ένα είδος ιδιότυπου ρατσισµού που εκδηλώνεται, πρωτίστως, σε κοινωνικό, και δευτερευόντως, σε γλωσσικό επίπεδο. 120

121 ΠΙΝΑΚΑΣ 55 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Κοινωνικός Στοιχείο Ατοµικό Γλωσσικός Κοινωνική ΣΥΝΟΛΟ ρατσισµός παράδοσης χαρακτηριστικό ρατσισµός πρόοδος 4,2% 12,5% 29,2% 4,2% Λάρισα ,0% 30,0% 41,2% 25,0% 33,3% ΠΡΟΕ- ΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 54,2% 13 12,5% 3 20,8% 5 12,5% ,5% 30,0% 29,4% 75,0% 33,3% 62,5% 16,7% 20,8% Καρδίτσα ,5% 40,0% 29,4% 33,3% 55,6% 1,4% 13,9% 23,6% 5,6% ΣΥΝΟΛΟ Στο θέµα των «σωστών ελληνικών» διαπιστώνουµε ότι οι Λαρισαίοι πληροφορητές (52,3%), και στη συνέχεια οι Τρικαλινοί (42,8%) δίνουν µεγάλη βαρύτητα στο να µην κόβουν οι οµιλητές ενός γλωσσικού συστήµατος τις λέξεις 124 για να θεωρηθεί αυτό καλό και σωστό, ενώ οι πληροφορητές από την Καρδίτσα δίνουν πολύ λιγότερη σηµασία (4,7%). Αυτό δείχνει ότι στην Καρδίτσα το να κόβει κάποιος οµιλητής λέξεις δείχνει ένα γλωσσικό χαρακτηριστικό περισσότερο συνηθισµένο απ ό,τι στις άλλες θεσσαλικές πόλεις και ότι οι συµπολίτες του δεν κατατάσσουν αυτόν τον οµιλητή, αµέσως, στην κατηγορία ατόµων που δεν οµιλούν σωστά τα ελληνικά. είχνει, δηλαδή, εµµέσως, ένα είδος «γλωσσικής ανεκτικότητας», ίσως, γιατί πρόκειται για µια γλωσσική µορφή ζωντανή και µη φθίνουσα. Ακόµη και όταν τίθεται το ερώτηµα για τη διατήρηση της Καθοµιλουµένης οι πληροφορητές από την Καρδίτσα είναι οι µόνοι που δεν αναφέρουν ως λόγο διατήρησής της το γεγονός ότι δεν κόβει τις λέξεις της. Τέλος, βλέπουµε και ερευνητικά ότι οι πληροφορητές από τη Θεσσαλία αναγνώρισαν το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν σαν δικό τους (πίνακας 56), καθώς 124 Πρόκειται για αναφορά στο φαινόµενο του βόρειου φωνηεντισµού που στην καθηµερινή πρακτική της Θεσσαλίας αναφέρεται ως κόψιµο λέξεων. Οι ίδιοι οι Θεσσαλοί αγρότες πιστεύουν ότι το κόψιµο των λέξεων αποτελεί µια προσπάθεια να εξοικονοµήσουν χρόνο οµιλίας κατά τη διάρκεια της εργασίας τους στα χωράφια, όπου η ζέστη είναι αφόρητη και κουραστική. 121

122 σχεδόν όλοι ανάγουν την καταγωγή της οµιλήτριας που άκουσαν σε θεσσαλικές περιοχές, κυρίως, στην Καρδίτσα και στα Τρίκαλα. Με εµφανώς µικρότερα ποσοστά οι πληροφορητές αναφέρθηκαν σε όµορες µε τη Θεσσαλία περιοχές, όπως η Ήπειρος (2,8%), αλλά και σε δύο συνάµα γεωγραφικές περιοχές, όπως η Θεσσαλία και η Ήπειρος (2,8%) και η Θεσσαλία και τη Μακεδονία (1,4%). Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι γεωγραφικές αυτές περιοχές που αναφέρονται, είτε µεµονωµένα, είτε σε συνδυασµό µε τη Θεσσαλία ανήκουν γλωσσικά στο χώρο των βορειοελληνικών ιδιωµάτων και µοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά µε το Θ.Ι. Επίσης, ένα µικρό ποσοστό πληροφορητών (1,4%) αποφεύγει να κατονοµάσει γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας και αναφέρεται γενικά σε χωριά, µέρη στα οποία υπάρχει η αντίληψη ότι η χρήση της Καθοµιλουµένης είναι περισσότερο εξασθενηµένη. Από τα προαναφερθέντα καταδεικνύεται ερευνητικά ότι καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας οι Θεσσαλοί πληροφορητές αναφέρονταν και τοποθετούνταν για το δικό τους γλωσσικό σύστηµα, για το Θ.Ι. και πιο σίγουροι γι αυτό είναι οι πληροφορητές από την Καρδίτσα (95,8%). ΠΙΝΑΚΑΣ 56 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΙΘΑΝΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΟΜΙΛΗΤΡΙΑΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΙΘΑΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΟΜΙΛΗΤΡΙΑΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Θεσσαλία Ήπειρος Θεσσαλία & Θεσσαλία & Χωριά ΣΥΝΟΛΟ Ήπειρος Μακεδονία 91,7% 4,2% 4,2% Λάρισα ,3% 33,3% ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Τρίκαλα 87,5% 21 4,2% 1 4,2% 1 4,2% ,8% 33,3% 95,8% 4,2% Καρδίτσα ,8% 100,0 33,3% % 91,7% 2,8% 2,8% 1,4% 1,4% ΣΥΝΟΛΟ ,0 % 122

123 δ) Ανάλυση των απαντήσεων µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη i) Απαντήσεις µε σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδό - κοινωνική τάξη Εξίσου σηµαντικές είναι οι παρατηρήσεις που προκύπτουν από τη µελέτη των απαντήσεων των Θεσσαλών πληροφορητών µε βάση το µορφωτικό τους επίπεδο και, κατ επέκταση, την κοινωνική τους τάξη 125. Έτσι, στην ερώτηση εάν οι πληροφορητές χρησιµοποιούν στη γραφή το ιδίωµα που άκουσαν κατά τη διάρκεια της συνέντευξης (πίνακας 57), και που οι περισσότεροι, όπως είδαµε νωρίτερα, δήλωσαν ότι οµιλούν, το 79,2% του συνόλου των πληροφορητών απάντησαν αρνητικά. Από εκείνους τους πληροφορητές που απάντησαν θετικά (19,4% επί του συνόλου) µόνο το 7,1% των πληροφορητών είναι απόφοιτοι πανεπιστηµίου και ανήκουν στην αστική τάξη. Η παρατήρηση αυτή µας επιτρέπει να υποστηρίξουµε ότι µέρος των πληροφορητών που έχουν λάβει πρωτοβάθµια ή δευτεροβάθµια εκπαίδευση δεν έχουν προχωρήσει σε διάκριση προφορικής και γραπτής εκφοράς του Θ.Ι. ε γνωρίζουν, δηλαδή, ότι η διαφορά του Θ.Ι. από την Καθοµιλουµένη έγκειται στη φωνητική πραγµάτωση της ελληνικής γλώσσας και ότι το Θ.Ι. δεν έχει γραφή. Πιστεύουµε ότι οι πληροφορητές που απάντησαν αρνητικά στην ερώτηση αυτή επιθυµούν να γνωστοποιήσουν ότι τα φωνητικά χαρακτηριστικά του γλωσσικού συστήµατος δεν µπορούν να αποτυπωθούν στο χαρτί, ότι πρόκειται, δηλαδή, για προφορική γλωσσική µορφή. Από την άλλη πλευρά, οι πληροφορητές που απάντησαν θετικά, πιστεύουµε ότι αναγνώρισαν µια µορφή της Ελληνικής, την Καθοµιλουµένη, η οποία, φυσικά, διαθέτει γραπτή µορφή. Πιο αναλυτικά, παρατηρούµε ότι από το 75% των πληροφορητών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης απάντησε αρνητικά στην ύπαρξη γραπτής µορφής του ιδιώµατος, γεγονός που δείχνει ότι αν και δεν έχουν ολοκληρώσει τη βασική εκπαιδευτική διαδικασία, εντούτοις κατανοούν τη διαφορά γραπτού και προφορικού λόγου στο ιδίωµα. Μάλιστα, το ποσοστό των πληροφορητών που έχουν ολοκληρώσει τη βασική εκπαίδευση είναι ελαφρώς χαµηλότερο από αυτό της πρωτοβάθµιας µορφωτικής 125 Υπενθυµίζουµε ότι όταν προχωρήσαµε στην επιλογή των πληροφορητών φροντίσαµε να υπάρχει αντιστοιχία ανάµεσα στο µορφωτικό επίπεδο και στην κοινωνική τους τάξη, θεωρώντας ότι ο συνδυασµός αυτός θα βοηθούσε στο να έχουµε απαντήσεις µε σηµαντικότητα. 123

124 οµάδας πληροφορητών (70,8%). Το υψηλότερο ποσοστό αρνητικών απαντήσεων εντοπίζεται, όπως αναµενόταν, στους πληροφορητές τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (91,7%), οι οποίοι πιστεύεται ότι έχουν περισσότερο συγκροτηµένες θέσεις για τη γλώσσα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι πληροφορητές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης αποτελούν το όσων απάντησαν ότι το ιδίωµα έχει γραπτή µορφή. ΠΙΝΑΚΑΣ 57 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΛΗΡΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ (0,033) ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΤΩΝ ΥΠΑΡΞΗ ΓΡΑΠΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Ναι Όχι εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ 25,0% 75,0% Α θµια Εκπαίδευση 42,9% 31,6% 33,3% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 29,2% 7 70,8% 17 29,8% 24 33,3% 4,2% 91,7% 4,2% Γ θµια Εκπαίδευση 7,1% 38,6% 33,3% 19,4% 79,2% 1,4% ΣΥΝΟΛΟ Επίσης, όλοι οι πληροφορητές που δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν παντού το ιδίωµα που άκουσαν (11,1%) έχουν λάβει πρωτοβάθµια εκπαίδευση και ανήκουν στο χαµηλότερο κοινωνικό στρώµα, στην αγροτική-εργατική τάξη, στοιχείο που δείχνει ότι είναι περισσότερο εξοικειωµένοι µε το ιδίωµα (πίνακας 58). Επίσης, το των πληροφορητών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης που δηλώνει ότι δε χρησιµοποιεί παντού το ιδίωµα, αν και είναι σηµαντικό, εντούτοις, είναι αρκετά χαµηλότερο από εκείνο των πληροφορητών τριτοβάθµιας (66,7%) και δευτεροβάθµιας (83,3%) εκπαίδευσης. Σε άλλο σηµείο της έρευνας διαπιστώσαµε ότι όσοι πληροφορητές από τη Θεσσαλία δήλωσαν ότι δε χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη ανήκουν, επίσης, κοινωνικά στην αγροτο-εργατική τάξη και έχουν λάβει πρωτοβάθµια εκπαίδευση. 124

125 ΠΙΝΑΚΑΣ 58 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΑΝΤΟΥ (0,007) ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΑΝΤΟΥ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 33,3% 16,7% Α θµια Εκπαίδευση 25,0% 25,0% 33,3% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 83,3% 20 41,7% 16,7% 4 25,0% 24 33,3% 66,7% 33,3% Γ θµια Εκπαίδευση 33,3% 33,3% 11,1% 66,7% 22,2% ΣΥΝΟΛΟ Στον επόµενο πίνακα (πίνακας 59) διαπιστώνουµε ότι περισσότερο θετικοί στη χρήση της Καθοµιλουµένης είναι, σχεδόν στο σύνολό τους, οι απόφοιτοι πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης, οι αστοί (95,8%), και, λιγότερο, οι πληροφορητές δευτεροβάθµιας (83,3%) και πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (66,7%). Επίσης, το 78,0% των πληροφορητών δευτεροβάθµιας και τριτοβάθµιας εκπαίδευσης είναι θετικοί στη χρήση της Καθοµιλουµένης, ενώ το 61,5% των πληροφορητών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, είναι αρνητικοί. Οι διαπιστώσεις αυτές δεν αναιρούν τη συνολική θετική εκτίµηση των Θεσσαλών πληροφορητών (81,9%), επιβεβαιώνουν, όµως, ένα χαρακτηριστικό της σύγχρονης γλωσσικής πραγµατικότητας, που θέλει τις διαλεκτικές ποικιλίες µιας χώρας να υιοθετούνται περισσότερο από άτοµα χαµηλού κοινωνικού και µορφωτικού επιπέδου και την ανώτερη κοινωνικά και µορφωτικά τάξη να βρίσκεται κοντύτερα στην Καθοµιλουµένη, στο επίσηµο γλωσσικό σύστηµα. 125

126 ΠΙΝΑΚΑΣ 59 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ (0,030) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 66,7% 33,3% Α θµια Εκπαίδευση 27,1% 61,5% 33,3% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 83,3% 20 33,9% 16,7% 4 30,8% 24 33,3% 95,8% 4,2% Γ θµια Εκπαίδευση 39,0% 7,7% 33,3% 81,9% 18,1% ΣΥΝΟΛΟ Η µη χρήση της Καθοµιλουµένης στον εργασιακό χώρο (πίνακας 60), ακόµη και από την ανώτερη κοινωνικά και µορφωτικά οµάδα των Θεσσαλών πληροφορητών (62,5%) µας παραξενεύει, καθώς, όπως έχουµε πολλές φορές προαναφέρει, η Καθοµιλουµένη περιβάλλεται µε το κύρος της επίσηµης γλώσσας που συνεισφέρει στην κοινωνική και εργασιακή πρόοδο όποιου τη χειρίζεται καλά. Αντίθετα, αναµέναµε, πράγµατι, ένα υψηλό ποσοστό αρνητικών απαντήσεων από τους πληροφορητές πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (75%). Ενδιαφέρον, όµως, παρουσιάζει η περίπτωση των πληροφορητών δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης οι οποίοι είναι µοιρασµένοι, σχεδόν, ισοδύναµα (41,7% απάντησε θετικά και το 45,8% αρνητικά). Από την άλλη πλευρά, διαφαίνεται όµως, και ένα είδος γλωσσικής ασφάλειας στους Θεσσαλούς πληροφορητές, καθώς σηµαντικό µέρος τους (61,1%) από αυτούς δηλώνουν ότι δεν προχωρούν σε αλλαγή γλωσσικού κώδικα στον εργασιακό χώρο, αναγνωρίζουν, δηλαδή, ότι η χρήση του τοπικού τους ιδιώµατος δεν αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα εργασιακής, άρα και κοινωνικής, καταξίωσης. 126

127 ΠΙΝΑΚΑΣ 60 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ (0,009) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 4,2% 75,0% 20,8% Α θµια Εκπαίδευση 5,3% 40,9% 55,6% 33,3% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 41,7% 10 52,6% 45,8% 11 25,0% 12,5% 3 33,3% 24 33,3% 33,3% 62,5% 4,2% Γ θµια Εκπαίδευση 42,1% 34,1% 11,1% 33,3% 26,4% 61,1% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ Η θέση αυτή των Θεσσαλών πληροφορητών καταγράφεται και στον πίνακα 61. Παρατηρούµε ότι η Καθοµιλουµένη χρησιµοποιείται παντού, κυρίως, από τα άτοµα µε µορφωτικό επίπεδο τριτοβάθµιας εκπαίδευσης και που ανήκουν στην αστική τάξη (62,5%) και σε αντίθεση µε το 58,3% των πληροφορητών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης που απάντησαν αρνητικά. Μάλιστα, οι περισσότεροι από τους µισούς πληροφορητές που απάντησαν, στο σύνολό τους, θετικά είναι τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (55,6%). Τα άτοµα αυτά καταδικάζουν τη χρήση του συγκεκριµένου ιδιώµατος επειδή πιστεύουν ότι αυτό το γλωσσικό σύστηµα χρησιµοποιείται από αµόρφωτους ανθρώπους, κυρίως από άτοµα που κατάγονται από την επαρχία. Η σύνδεση µιας διαλεκτικής ποικιλίας µε την επαρχία δε µας προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση. Πολλά γνωστές γλωσσικές ποικιλίες οµιλούνται στην επαρχία, π.χ. τα Κρητικά, τα Επτανησιακά, τα Τσακώνικα, τα Σαρακατσάνικα, κτλ. Είναι, όµως, η πρώτη φορά που, στην έρευνά µας, τα άτοµα που ανήκουν στην αστική τάξη συνδέουν άµεσα µια συγκεκριµένη γλωσσική ποικιλία µε αµόρφωτους, τους οποίους πιστεύουν ότι η κοινή γνώµη µπορεί να αποκαλέσει και χωριάτες. Το πιο παράξενο, βέβαια, στη θέση αυτή είναι ότι την άποψη αυτή φέρονται να υιοθετούν και πολλοί πληροφορητές που ανήκουν στις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις και έχουν λάβει κατώτερη µόρφωση. Οι περισσότεροι, βέβαια, από τους πληροφορητές αυτούς δηλώνουν αρνητικοί στην περίπτωση χρήσης της Καθοµιλουµένης. Από τους 127

128 πληροφορητές που απάντησαν αρνητικά για τη χρήση της Καθοµιλουµένης παντού το 77,8% είναι πληροφορητές πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. ΠΙΝΑΚΑΣ 61 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΠΑΝΤΟΥ (0,006) ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΠΑΝΤΟΥ Ναι Όχι Καθόλου ΣΥΝΟΛΟ 20,8% 58,3% 20,8% Α θµια Εκπαίδευση 18,5% 38,9% 55,6% 33,3% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 29,2% 7 25,9% 58,3% 14 38,9% 12,5% 3 33,3% 24 33,3% 62,5% 33,3% 4,2% Γ θµια Εκπαίδευση 55,6% 22,2% 11,1% 33,3% 37,5% 12,5% ΣΥΝΟΛΟ Από τον ακόλουθο πίνακα µε σηµαντικότητα (πίνακας 62), διαπιστώνουµε ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές συνδέουν το θέµα της µελλοντικής διατήρησης της Καθοµιλουµένης µε τη µορφή που έχει σήµερα, κυρίως για γλωσσικούς (37,5% επί του συνόλου) και αισθητικούς λόγους (28,9% επί του συνόλου). Πιο συγκεκριµένα, οι πληροφορητές πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (αγροτο-εργατική τάξη) συνδέουν τη διατήρηση της Καθοµιλουµένης µε την αισθητική που έχει το επίσηµο γλωσσικό σύστηµα (54,2%). Οι πληροφορητές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης (µικροαστική τάξη) παρουσιάζουν τη µεγαλύτερη διάσπαση όσον αφορά στους λόγους διατήρησης της Καθοµιλουµένης, µε το µεγαλύτερο ποσοστό από αυτούς να µοιράζεται ανάµεσα στους γλωσσικούς παράγοντες (33,3%) και στους αισθητικούς παράγοντες (29,2%). Τέλος, οι πληροφορητές τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (αστική τάξη) κλίνουν σαφώς προς τη διατήρηση της Καθοµιλουµένης πρωτίστως για γλωσσικούς (62,5%) και, έπειτα, για αισθητικούς λόγους (33,3%). Κατά τη γνώµη µας, η διαπίστωση αυτή εξηγείται από το γεγονός ότι τα άτοµα που δεν έχουν λάβει ανώτερη µόρφωση δεν έχουν ειδικές γλωσσολογικές γνώσεις οι οποίες θα µπορούσαν να τους βοηθήσουν σε µια προσεκτικότερη και αναλυτικότερη αντιµετώπιση της Καθοµιλουµένης. 128

129 Περιορίζονται, έτσι, στην αισθητική της Καθοµιλουµένης που είναι µια επιφανειακή προσέγγιση ενός γλωσσικού συστήµατος (54,2%). ΠΙΝΑΚΑΣ 62 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ (0,008) ΛΟΓΟΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ Γλωσσικοί Αισθητικοί Ατοµικοί Κοινωνικοί Λόγω εν ξέρω ΣΥΝΟΛΟ παράγοντε παράγοντες παράγοντε παράγοντες Μ.Μ.Ε. ς ς 25,0% 54,2% 20,8% Α θµια Εκπαίδευση 20,7% 46,4% 33,3% ΜΟΡΦΩ- ΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 33,3% 8 27,6% 29,2% 7 25,0% 8,3% 2 16,7% 4 40,0% 8,3% 2 4,2% ,3% 62,5% 33,3% 4,2% Γ θµια Εκπαίδευση 20,8% 28,6% 10,0% 33,3% 40,3% 28,9% 2,8% 13,9% 2,8% 1,4% ΣΥΝΟΛΟ Αισθητικοί παράγοντες Πολιτισµικοί παράγοντες Γλωσσικοί παράγοντες Κοινωνικοί παράγοντες : δεν ενοχλεί, είναι ωραία γλώσσα, δεν είναι εύηχη : παράδοση, ιστορία : είναι οµοιόµορφη γλώσσα, δεν έχει γραµµατική-συντακτικό : καταγωγή, τρόπος ζωής, κοινωνική εξέλιξη, τοπικισµός ii) Απαντήσεις χωρίς σηµαντικότητα µε βάση το µορφωτικό επίπεδο - κοινωνική τάξη Αξίζει να σταθούµε λίγο στον πίνακα συσχετισµού του µορφωτικού επιπέδου των πληροφορητών και του λόγου της σηµαντικότητας της Καθοµιλουµένης (πίνακας ). Οι Θεσσαλοί πληροφορητές, κατά πρώτο λόγο, στηρίζονται σε γλωσσικά κριτήρια (58,8%) και, δευτερευόντως, σε κοινωνικά κριτήρια (41,2%). Με την πρώτη θέση συµφωνεί, µεγάλο µέρος των πληροφορητών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (αγροτο-εργατική τάξη) µε 58,3% και τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (αστική τάξη) µε 126 Από το συγκεκριµένο πίνακα αφαιρέθηκε το ποσοστό των απαντήσεων των πληροφορητών που απάντησαν «δεν ξέρω» καθώς ήταν ιδιαίτερα υψηλό και για να ερευνηθεί εάν υπάρχει σηµαντικότητα στις υπόλοιπες απαντήσεις τους. 129

130 73,3%. Η πληροφορητές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης (µικροαστική τάξη) εξακολουθούν να διαφοροποιούνται από τις δύο προηγούµενες οµάδες πληροφορητών, γεγονός που δείχνει τελικά, κατ εµάς, ότι δε λειτουργεί στατιστικά ως µια συγκροτηµένη οµάδα πληροφορητών, αλλά συγκεντρώνει και εκφράζει µια πληθώρα κοινωνιογλωσσολογικών θέσεων. ΠΙΝΑΚΑΣ 63: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕ ΟΥ ΤΩΝ ΛΟΓΟΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΣ Γλωσσικά Κοινωνικά κριτήρια ΣΥΝΟΛΟ κριτήρια 58,3% 41,7% Α θµια Εκπαίδευση 35,0% 35,7% 35,3% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Β θµια Εκπαίδευση 28,6% 2 10,0% 71,4% 5 35,7% 7 20,6% 73,3% 26,7% Γ θµια Εκπαίδευση 55,0% 28,6% 33,3% 58,8% 41,2% ΣΥΝΟΛΟ Συσχετισµοί µε σηµαντικότητα µεταξύ κοινωνιογλωσσολογικών µεταβλητών Εκτός από τις κοινωνικές οµάδες, αναζητήσαµε σηµαντικότητα, όπως και στους µη Θεσσαλούς πληροφορητές, και µεταξύ των γλωσσολογικών µεταβλητών 127 της έρευνας (πίνακας 64). Οι γλωσσολογικές µεταβλητές στις οποίες διαπιστώσαµε σηµαντικότητα περιλαµβάνονται στον παρακάτω πίνακα : 127 Υπενθυµίζουµε ότι οι µεταβλητές στις οποίες µετασχηµατίστηκαν οι θεµατικοί άξονες των ερωτηµατολογίων ανήκουν στη σφαίρα της γλωσσολογίας, είναι, όµως, προφανές ότι έχουν κοινωνιο- γλωσσολογικό χαρακτήρα και γι αυτόν το λόγο συναρτώνται άµεσα και µε τη σηµειωτική θεωρία. 130

131 ΠΙΝΑΚΑΣ 64 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΘΕΣΣΑΛΟΥΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ Τόπος προέλευσης Λάρισα Τρίκαλα Α γλωσσολογική µεταβλητή Β γλωσσολογική µεταβλητή Σηµαντικότητα Στάση της κοινής γνώµης απέναντι στο ιδίωµα Λόγος στάσης της κοινής γνώµης απέναντι στο ιδίωµα 0,000 Εάν επηρεάζει ο τρόπος ζωής που εκφράζει το ιδίωµα τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζει η διαφορά από την Καθοµιλουµένη τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζει η διαφορά από την Καθοµιλουµένη τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζει η διαφορά από την Καθοµιλουµένη τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζει η περιοχή που σχετίζεται µε το 0,013 ιδίωµα τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζει η περιοχή που σχετίζεται µε το 0,057 ιδίωµα τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζουν οι παράξενες λέξεις που έχει το 0,057 ιδίωµα τη στάση της κοινής γνώµης Εάν επηρεάζει ο τρόπος ζωής που εκφράζει το 0,004 ιδίωµα τη στάση της κοινής γνώµης Καρδίτσα Στάση της κοινής γνώµης απέναντι στο ιδίωµα Περιοχή από την οποία πιστεύεται ότι 0,050 προέρχεται η οµιλήτρια Θα ξεκινήσουµε τη µελέτη του συσχετισµού των γλωσσολογικών µεταβλητών µε το συσχετισµό της στάσης της κοινής γνώµης απέναντι στο γλωσσικό ιδίωµα και του λόγου αυτής της στάσης (πίνακας 65). Παρατηρούµε ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές είναι στην πλειοψηφία τους (79,2%) σίγουροι ότι η κοινή γνώµη θα αντιδράσει αρνητικά στη χρήση του συγκεκριµένου ιδιώµατος εξαιτίας, κυρίως, ενός κοινωνικού (64,9%) και ενός, θα µπορούσαµε να χαρακτηρίσουµε, γλωσσικού ρατσισµού (28,1%). εν αναγνωρίζουν το δικαίωµα των ανθρώπων που χρησιµοποιούν το ιδίωµα ότι µπορεί να είναι η µητρική τους γλώσσα ή και ατοµικό τους χαρακτηριστικό. Αντίθετα, το 5,6% των Θεσσαλών που οµιλούν για θετική στάση της κοινής γνώµης αναφέρονται στο στοιχείο της παράδοσης που εκφράζει το ιδίωµα (25%) και ότι το ιδίωµα µπορεί να είναι ατοµικό χαρακτηριστικό των οµιλητών τους (75%). Τον τελευταίο αυτό λόγο επικαλείται και το 72,7% των πληροφορητών που αναφέρεται σε ουδέτερη στάση της κοινής γνώµης για να τη δικαιολογήσει. Συνολικά, θα λέγαµε ότι η πλειοψηφία των Θεσσαλών πληροφορητών αναφέρονται σε κοινωνικό (55,6% επί του συνόλου) και γλωσσικό ρατσισµό (23,6% επί του συνόλου). Αξίζει να σηµειώσουµε ότι ο κοινωνικός ρατσισµός είναι µια στάση που επικαλούνται οι πληροφορητές και για τις τρεις προτεινόµενες στάσεις (θετική, αρνητική και ουδέτερη) γεγονός που υποδηλώνει ότι κάποιοι πληροφορητές αντιλαµβάνονται διαφορετικά ή έχουν διαπιστώσει, κοινωνικά, διαφορετικές στάσεις στην καθηµερινότητα. 131

132 ΠΙΝΑΚΑΣ 65 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΑΥΤΗΣ ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Κοινωνικός Στοιχείο Ατοµικό Γλωσσικός Κοινωνική ΣΥΝΟΛΟ ρατσισµός παράδοσης χαρακτηριστικό ρατσισµός πρόοδος 25,0% 25,0% Θετική ,5% 20,0% 5,6% ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Αρνητική 64,9% 37 92,5% 18,2% 72,7% 28,1% 16 94,1% 9,1% 7,0% ,2% Ουδέτερη ,0% 80,0% 5,9% 15,3% 55,6% 1,4% 13,9% 23,6% 5,6% ΣΥΝΟΛΟ Ο δεύτερος συσχετισµός γλωσσολογικών µεταβλητών που παρουσίασε σηµαντικότητα είναι ο συσχετισµός του τρόπου ζωής που πιστεύουν οι πληροφορητές ότι εκφράζει η χρήση του ιδιώµατος µε την περιοχή που πιστεύουν ότι αυτό συνδέεται γεωγραφικά (πίνακας 66). Στον πίνακα αυτό παρατηρούµε ότι το 52,8% των πληροφορητών απάντησε θετικά και το 47,2% αρνητικά. Από τον πίνακα αυτό διαπιστώνουµε ότι συνολικά το 41,7% των πληροφορητών πιστεύει ότι η χρήση του συγκεκριµένου ιδιώµατος εκφράζει κάποιο συγκεκριµένο τρόπο ζωής και συνδέεται γεωγραφικά µε συγκεκριµένη περιοχή. Πρόκειται για την επιβεβαίωση µιας ερευνητικής θέσης σύµφωνα µε την οποία πιστεύαµε ότι οι πληροφορητές θα συσχέτιζαν τη χρήση του ιδιώµατος µε την αγροτική τάξη της Θεσσαλίας. ιαφαίνεται, όµως, ότι η άποψη αυτή δεν είναι αρκετά ισχυρή, καθώς παραπλήσιο ποσοστό συνολικά των πληροφορητών (58,3%) ισχυρίζεται το αντίθετο. ηλαδή, ότι το συγκεκριµένο γλωσσικό σύστηµα δε σχετίζεται ούτε µε συγκεκριµένο τρόπο ζωής, ούτε µε συγκεκριµένη περιοχή της χώρας. 132

133 ΠΙΝΑΚΑΣ 66 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ 55,3% 44,7% ΤΡΟΠΟΥ Ναι ΖΩΗΣ ΣΤΗ 70,0% 40,5% 52,8% ΣΤΑΣΗ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΤΗΣ Όχι 26,5% 9 30,0% 73,5% 25 59,5% 34 47,2% 41,7% 58,3% ΣΥΝΟΛΟ Ο επόµενος συσχετισµός µε σηµαντικότητα συσχετίζει τη διαφορά από την Καθοµιλουµένη µε την περιοχή στην οποία ανάγεται το συγκεκριµένο γλωσσικό ιδίωµα (πίνακας 67). Από τον πίνακα αυτό διακρίνουµε ότι, συνολικά, το 41,7% των πληροφορητών θεωρεί ότι η διαφορά από την Καθοµιλουµένη και η συγκεκριµένη περιοχή στην οποία χρησιµοποιείται το ιδίωµα επηρεάζει τη στάση της κοινής γνώµης. Από την άλλη πλευρά, το 58,3%, συνολικά, των πληροφορητών υποστηρίζει το αντίθετο. Πρόκειται, όµως, πάλι για ποσοστά που µας οδηγούν σε µια πολωτική αντίθεση, όπως συνέβη και στον προηγούµενο πίνακα. ΠΙΝΑΚΑΣ 67 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΗΣ ΙΑΦΟΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΙΑΦΟΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙ- ΛΟΥΜΕΝΗ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 52,8% 47,2% ,3% 40,5% 52,8% 30,6% 69,4% ,7% 59,5% 47,2% 41,7% 58,3%

134 Στη συνέχεια µελετήσαµε το ρόλο που έχει η διαφορά από την Καθοµιλουµένη και το ρόλο που έχουν οι παράξενες λέξεις στη διαµόρφωση της στάσης της κοινής γνώµης (πίνακας 68). Το 34,7%, συνολικά, των πληροφορητών θεωρεί ότι η διαφορά του ιδιώµατος από την Καθοµιλουµένη και οι παράξενες λέξεις που έχει επηρεάζουν τη στάση της κοινής γνώµης για τους οµιλητές του γλωσσικού ιδιώµατος. Από την άλλη πλευρά το 26,4%, συνολικά, των πληροφορητών πιστεύει το αντίθετο και για τους δύο αυτούς παράγοντες. ΠΙΝΑΚΑΣ 68 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΗΣ ΙΑΦΟΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΑΞΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΙΑΦΟΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙ- ΛΟΥΜΕΝΗ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΞΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 69,4% 30,6% ,5% 36,7% 47,2% 52,8% ,5% 63,3% 58,3% 41,7% Επίσης, σηµαντικότητα εντοπίσαµε στο συσχετισµό της διαφοράς του ιδιώµατος από την Καθοµιλουµένη και στον τρόπο ζωής που εκφράζει το ιδίωµα, παράγοντες που επηρεάζουν τη στάση της κοινής γνώµης (πίνακας 69). Στον παρακάτω πίνακα βλέπουµε ότι το 52,8%, συνολικά, των πληροφορητών εκφράζονται θετικά στον παραπάνω συσχετισµό. Αντίθετα, το 47,2%, συνολικά των πληροφορητών εκφράζεται αρνητικά. 134

135 ΠΙΝΑΚΑΣ 69 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΗΣ ΙΑΦΟΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΙΑΦΟΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΜΙ- ΛΟΥΜΕΝΗ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ Ναι Όχι ΣΥΝΟΛΟ 69,4% 30,6% ,8% 32,4% 36,1% 63,9% ,2% 67,6% 52,8% 47,2% Ο τελευταίος συσχετισµός µε σηµαντικότητα έχει να κάνει µε τη στάση της κοινής γνώµης και την περιοχή προέλευσης που πιστεύουν οι πληροφορητές ότι έχουν οι οµιλητές που αποκλίνουν από την Καθοµιλουµένη (πίνακας 70). Τα συµπεράσµατα τα οποία προκύπτουν είναι ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές αναφέρουν ως περιοχές πιθανής προέλευσης των οµιλητών του συγκεκριµένου γλωσσικού ιδιώµατος µόνο περιοχές της Κεντρικής και τη Βόρειας Ελλάδας (Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία). Πρόκειται για περιοχές που εντάσσονται στο διαλεκτικό χάρτη του «βόρειου φωνηεντισµού» και όπου οµιλούνται τα βορειοελληνικά ιδιώµατα. Βεβαίως, παρατηρούµε ότι η µεγάλη πλειοψηφία των πληροφορητών αναφέρεται, σχεδόν στο σύνολό της, στη Θεσσαλία ή στη Θεσσαλία και µια βόρεια περιοχή (Ήπειρο, Μακεδονία). Το γεγονός αυτό, κατά τη γνώµη µας, αποτελεί µια άµεση αναγνώριση του γεγονότος ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές αναγνωρίζουν το ιδίωµα που άκουσαν ως δικό τους (91,7%). Βλέπουµε, όµως, πως το 81,8% των πληροφορητών που αναφέρθηκαν στη Θεσσαλία κάνουν λόγο για αρνητική στάση της κοινής γνώµης απέναντι στο Θ.Ι. Αυτό, βέβαια, δεν εµποδίζει τους Θεσσαλούς, έστω και µε µικρότερα ποσοστά, να αναφερθούν σε αρνητική στάση της κοινής γνώµης για το ιδίωµα ακόµη κι αν οµιλούνταν στη Βόρεια Ελλάδα. Πρόκειται, δηλαδή, για έµµεση απόρριψη από την πλειοψηφία των Θεσσαλών πληροφορητών όλων των βορειοελληνικών ιδιωµάτων. 135

136 ΠΙΝΑΚΑΣ 70 : ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΤΟΥ Ι ΙΩΜΑΤΟΣ Θεσσαλία Ήπειρος Θεσσαλία Θεσσαλία Χωριά ΣΥΝΟΛΟ Ήπειρος Μακεδονία 75,0% 25,0% Θετική ,5% 5,6% ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Αρνητική 94,7% 54 81,8% 81,8% 1,8% 1 1,8% 1 9,1% 1,8% 1 9,1% 57 79,2% Ουδέτερη ,6% 15,3% 91,7% 2,8% 2,8% 1,4% 1,4% ΣΥΝΟΛΟ Οι παραπάνω πίνακες µας δίνουν µια κάπως διαφορετική εικόνα για τους οµιλητές του συγκεκριµένου γλωσσικού ιδιώµατος. Σε αντίθεση µε τους µη Θεσσαλούς πληροφορητές που κάνουν λόγο για γλωσσικό σύστηµα-παράγοντα πολιτισµού, οι µισοί, τουλάχιστον Θεσσαλοί πληροφορητές, οι οποίοι πολλές φορές εκφράζουν και προσωπικές τους καθηµερινές εµπειρίες, µιλάνε για ένα είδος κοινωνικού και γλωσσικού ρατσισµού απέναντί τους. Πολλοί από τους πληροφορητές θεωρούν ότι η κοινή γνώµη θα αντιδράσει µάλλον αρνητικά σε οµιλητές του Θ.Ι. Αναµφίβολα, πρόκειται για στάσεις που δεν αναδεικνύουν τη συµβολή των τοπικών ελληνικών ιδιωµάτων στο σύγχρονο πολιτισµικό γίγνεσθαι. 4. Γενικές παρατηρήσεις στις αξιολογικές αντιδράσεις των πληροφορητών Οι απαντήσεις των Θεσσαλών πληροφορητών θεωρούνται ιδιαίτερα σηµαντικές, καθώς θεωρούµε ότι αυτο-αξιολογούν το γλωσσικό τους σύστηµα. Έτσι, οι πληροφορητές από τους τρεις θεσσαλικούς νοµούς (Λάρισας, Καρδίτσας και Τρικάλων) δήλωσαν όλοι τους, και τα 72 άτοµα, ότι οµιλούν το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν. Αξίζει να σηµειωθεί το γεγονός ότι οι πληροφορητές αναγνώρισαν στο άκουσµα του συγκεκριµένου γλωσσικού συστήµατος την τοπική διαλεκτική µορφή της ελληνικής γλώσσας, την οποία ονόµασαν «παλιακά ή χωριάτικα». Συνοψίζοντας τα σηµαντικότερα, κατά τη γνώµη µας, συµπεράσµατα µε σηµαντικότητα από τη 136

137 µελέτη των αξιολογικών αντιδράσεων των πληροφορητών από τις περιοχές της Λάρισας, των Τρικάλων και της Καρδίτσας, αξίζει να σταθούµε στα ακόλουθα : Αναφορικά µε τη γεωγραφία του Θ.Ι., η πλειοψηφία των πληροφορητών αναφέρεται, σχεδόν στο σύνολό της, στη Θεσσαλία ή στη Θεσσαλία και µια βόρεια περιοχή (Ήπειρο, Μακεδονία), όταν καλείται να προσδιορίσει την περιοχή από την οποία µπορεί να προέρχεται το γλωσσικό σύστηµα που άκουσαν. Το γεγονός αυτό αποτελεί, κατά τη γνώµη µας, µια άµεση αναγνώριση ότι οι Θεσσαλοί πληροφορητές αναγνωρίζουν το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν ως δικό τους. Επιπλέον, οι πληροφορητές ετών συνδέουν, περισσότερο από τους πληροφορητές 40 ετών και άνω, συγκεκριµένες γεωγραφικές περιοχές µε τη µορφή των «σωστών» ελληνικών. Οι περισσότεροι πληροφορητές 40 ετών και άνω δεν προσδιορίζουν τα σωστά ελληνικά γεωγραφικά, αλλά τα συνδέουν µε δοµές κοινωνικού γοήτρου, όπως η εκπαίδευση, η τηλεόραση, κ.ά. Αναφορικά µε τη χρήση του ιδιώµατος, οι άνδρες πληροφορητές χρησιµοποιούν συχνότερα το ιδίωµα συγκριτικά µε τις γυναίκες. Οι γυναίκες πληροφορητές εµφανίζονται περισσότερο επιφυλακτικές ως προς τη γενικότερη χρήση του ιδιώµατος. Επίσης, τα άτοµα χρησιµοποιούν ευκολότερα το ιδίωµα στον εργασιακό χώρο απ ό,τι οι Θεσσαλοί 40 ετών και άνω, οι οποίοι είναι αναµφίβολα περισσότερο εξοικειωµένοι µε ιδίωµα. Σε αυτό το σηµείο αξίζει να αναφερθεί ότι, γενικά, το 1/4 των πληροφορητών 40 ετών και άνω αποτελεί µια συγκροτηµένη οµάδα, που απορρίπτει µε έµφαση τη χρήση της Καθοµιλουµένης στους περισσότερους κοινωνικούς χώρους, γεγονός που, κατά τη γνώµη µας, υποδηλώνει ένα είδος «γλωσσικής ανασφάλειας» από την πλευρά τους ως προς την επίσηµη γλώσσα τους κράτους και, θα τολµούσαµε να πούµε, υπερηφάνειας για το τοπικό τους ιδίωµα. Επιπλέον, αναφορικά µε την προέλευση των πληροφορητών, οι πληροφορητές από την Καρδίτσα είναι οι µόνοι οι οποίοι δέχονται στο σύνολό τους ότι οµιλούν το γλωσσικό ιδίωµα που άκουσαν, γεγονός που δείχνει µια ισχυρότερη υιοθέτηση του ιδιώµατος σε αυτούς, συγκριτικά µε εκείνους από τα Τρίκαλα και τη Λάρισα. Η διαπίστωση αυτή οδηγεί στο συµπέρασµα ότι οι πόλεις της Λάρισας και των Τρικάλων είναι πιο αστικοποιηµένες από την πόλη της Καρδίτσας. Αυτό εξηγεί για ποιο λόγο οι πληροφορητές από την Καρδίτσα είναι περισσότερο εξοικειωµένοι και θετικοί στη χρήση του γλωσσικού ιδιώµατος και, στη συνέχεια, οι πληροφορητές από τα Τρίκαλα. 137

138 Οι Θεσσαλοί πληροφορητές δεν προβαίνουν στην πλειοψηφία τους σε αλλαγή του γλωσσικού τους κώδικα στα αστικά κέντρα, ίσως, για το λόγο ότι η γλωσσική επικοινωνία επιτυγχάνεται. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που το Θ.Ι. διατηρείται ζωντανό και δεν παρουσιάζει χαρακτηριστικά «γλωσσικής θνησιµότητας» (language death), ενώ υπάρχει, κατά τη γνώµη µας, συρρίκνωση στο λεξικολογικό πεδίο του ιδιώµατος. Περισσότερο θετικοί στη χρήση της Καθοµιλουµένης είναι οι απόφοιτοι πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης, οι αστοί και, στη συνέχεια, οι πληροφορητές µε πρωτοβάθµια εκπαίδευση. Η διαπίστωση επιβεβαιώνει ένα χαρακτηριστικό της σύγχρονης γλωσσικής πραγµατικότητας που θέλει τις διαλεκτικές ποικιλίες µιας χώρας να υιοθετούνται περισσότερο από άτοµα χαµηλού κοινωνικού και µορφωτικού επιπέδου και την ανώτερη κοινωνικά και µορφωτικά τάξη να βρίσκεται κοντύτερα στην Καθοµιλουµένη, στο επίσηµο γλωσσικό σύστηµα. Αντίθετα, οι πληροφορητές αποφεύγουν τη χρήση του ιδιώµατος στις επίσηµες κοινωνικές περιστάσεις, ενώ πολλοί από αυτούς το προτιµούν στις µη επίσηµεςοικείες περιστάσεις της καθηµερινής τους ζωής. Αναφορικά µε την αξιολόγηση των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωµάτων, οι γυναίκες πληροφορητές προτιµούν να αξιολογούν τις νεοελληνικές διαλέκτους µε βασικότερο κριτήριο την αισθητική τους, ενώ οι άνδρες µε βασικότερο κριτήριο την επαφή που έχουν µε τα γλωσσικά συστήµατα, δηλαδή, µε το πόσο καλά τα γνωρίζουν. Επίσης, µεγάλο µέρος των πληροφορητών αστικής τάξης και µέρος των πληροφορητών που ανήκουν στις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις συνδέει άµεσα το γλωσσικό ιδίωµα µε αµόρφωτους, τους οποίους πιστεύει ότι η κοινή γνώµη µπορεί να αποκαλέσει µε µειωτικούς όρους τους οµιλητές και το γλωσσικό τους ιδίωµα 128. Οι πληροφορητές που δεν έχουν λάβει ανώτερη µόρφωση περιορίζονται στην αισθητική πλευρά του γλωσσικού ιδιώµατος που είναι µια πιο επιφανειακή και λιγότερο επιστηµονική προσέγγιση ενός γλωσσικού συστήµατος. Τέλος, ως προς το γλωσσολογικό µέρος της έρευνας, παρατηρούµε ότι µέρος των Θεσσαλών πληροφορητών που έχουν λάβει πρωτοβάθµια ή δευτεροβάθµια εκπαίδευση δεν έχουν προχωρήσει σε διάκριση της προφορικής εκφοράς του Θ.Ι. και της γραπτής του εκφοράς. 128 Βλ. Deborah Cameron, 1995:39, Μαλικούτη-Drachman, 1996:108, Φραγκουδάκη, 1996:

139 Στην ολοκλήρωση της καταγραφής των συµπερασµάτων από την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα στους Θεσσαλούς πληροφορητές αξίζει να αναφέρουµε ότι οι µισοί σχεδόν πληροφορητές πιστεύουν ότι τα σωστά ελληνικά οµιλούνται στα δύο µεγαλύτερα αστικά κέντρα, στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Σ αυτό το σηµείο θα αναφέρουµε την άποψη του Μπασλή (1988:30) ότι η αθηναϊκή προφορά θεωρείται πιο ευχάριστη και επιζητείται περισσότερο από εκείνη άλλων γεωγραφικών περιοχών της χώρας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι κανείς από τους πληροφορητές δεν ανέφερε ότι «σωστά» ελληνικά οµιλούνται στην Καρδίτσα. Η παρατήρηση αυτή µας επιβεβαιώνει τη διαπίστωση ότι η Καρδίτσα, η οποία είναι η ενδοχώρα της Κεντροδυτικής Θεσσαλίας, διατηρεί σε µεγαλύτερο βαθµό το Θ.Ι. Σε αυτό το σηµείο αξίζει να αναφερθούµε και σε κάποιες πλευρές της έρευνας µε ιδιαίτερη σηµασία. Όπως µας αναφέρθηκε, κατά τη διάρκεια της έρευνάς µας στη Θεσσαλία, όταν κάποιο άτοµο, που οµιλεί καθαρά την Κ.Ν.Ε., επισκεφτεί στη Θεσσαλία το σπίτι τους ή την εργασία τους, τότε αυτόµατα προβαίνουν στις εξής υποθέσεις: ή ότι αυτό το άτοµο είναι µορφωµένο ή ότι είναι από άλλη περιοχή από τη δική τους. Στην πρώτη τους σκέψη οδηγούνται γιατί, εφόσον η Κ.Ν.Ε. είναι η γλώσσα της εκπαίδευσης, το άτοµο αυτό πρέπει να έχει µορφωθεί. Είναι σίγουρο ότι, εάν κατάγονταν από περιοχή που οµιλείται το Θ.Ι., η επιρροή της τοπικής γλώσσας θα διαφαίνονταν στην προφορά του. O Pierre Bourdieu (1985:366) αναφέρει ότι η γλώσσα τους οικογενειακού περιβάλλοντος αφήνει ίχνη από τα βασικά της χαρακτηριστικά ακόµη και στη γλώσσα που µαθαίνεται στο σχολείο. Αυτό βεβαίως δικαιολογεί και οδηγεί στη δεύτερη σκέψη τους, ότι δηλαδή το άτοµο αυτό είναι ξένο, προερχόµενο από άλλον τόπο. Επίσης, αξίζει να σηµειωθεί ότι σε συζητήσεις που έγιναν µε τους πληροφορητές εκτός συνέντευξης, οι Θεσσαλοί πληροφορητές ανέφεραν ότι εάν κάποιο µέλος της θεσσαλικής γλωσσικής κοινότητας, που οµιλεί το Θ.Ι., εγκαταλείψει την περιοχή του για εργασία σε άλλο µέρος της Ελλάδας ή στην αλλοδαπή και επιστρέψει µετά από χρόνια, έχοντας αποχρωµατίσει το λόγο από τα χαρακτηριστικά του ιδιώµατος, τότε οι συντοπίτες του τον περιγελούν ως καθαρευουσιάνο. Εάν, όµως, αυτό το άτοµο φύγει από τον τόπο του για σπουδές, είτε εντός, είτε εκτός της Ελλάδος, του αναγνωρίζεται από τη γλωσσική κοινότητα, όταν επιστρέψει, το δικαίωµα της γλωσσικής του αποστασιοποίησης από το Θ.Ι. και τυχαίνει ευνοϊκών σχολίων επειδή θεωρείται µορφωµένος. Βλέπουµε δηλαδή ότι, ενώ στην πρώτη περίπτωση η γλωσσική κοινότητα του Θ.Ι εκλαµβάνει το Θ.Ι ως 139

140 «γλώσσα αλληλεγγύης» (solidarity) που προσβλήθηκε, στη δεύτερη περίπτωση αναγνωρίζεται η σηµαντικότητα και η καταλληλότητα του επίσηµου γλωσσικού συστήµατος, της Κ.Ν.Ε. Σ αυτό το σηµείο αξίζει να σχολιάσουµε ότι το φαινόµενο της διόρθωσης δε µπορεί να είναι εκτεταµένο, αφού ο οµιλητής του Θ.Ι. που έζησε κατά την διάρκεια των σπουδών του σε γλωσσικό περιβάλλον όπου οµιλείται η Κ.Ν.Ε. δε δύναται να διορθώσει τους οικείους του, αφού είναι ένας από αυτούς! Σ αυτήν την περίπτωση θα θεωρηθεί ότι υπερβάλλει τα όρια και ότι διασπά τη γλωσσική ειρήνη του περιβάλλοντος από το οποίο προήλθε. Αναγνωρίζεται σε αυτόν, όµως, η δυνατότητα να χρησιµοποιεί την Κ.Ν.Ε. και να τον συµβουλεύονται οι οικείοι του ή οι συντοπίτες του ως µορφωµένο. ιαφαίνεται, λοιπόν, ξεκάθαρα η βαρύτητα που έχει για τους Θεσσαλούς η Καθοµιλουµένη ως γλώσσα της µόρφωσης και της κοινωνικής καταξίωσης. 5. Συµπεράσµατα για την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα στις δύο οµάδες πληροφορητών Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρατηρούµε ότι ένας στους τρεις Θεσσαλούς θεωρεί ότι σωστά ελληνικά δεν είναι τα ελληνικά που έχουν γραµµατική και συντακτικό, όπως πρωτίστως υποστήριξαν οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές, αλλά τα ελληνικά που δε χαρακτηρίζονται, στην προφορική τους πραγµάτωση από κοµµένες λέξεις. Το γεγονός ότι απορρίπτουν τις κοµµένες λέξεις δηλώνει ότι ένα µέρος από τους Θεσσαλούς πληροφορητές αναγνωρίζει, αυτό-αξιολογεί και αποδίδει στο χαρακτηριστικό της πτώσης των φωνηέντων και των συµφώνων αρνητικό περιεχόµενο, επειδή διαφοροποιεί το γλωσσικό τους ιδίωµα από την Καθοµιλουµένη. Επίσης, διαπιστώσαµε ότι οι νεότεροι µη Θεσσαλοί πληροφορητές (Αθήνα- Θεσσαλονίκη) είναι, όπως αναµέναµε, περισσότερο αποστασιοποιηµένοι από το Θ.Ι., συγκριτικά µε τους νεότερους πληροφορητές από τη Θεσσαλία (Λάρισα, Τρίκαλα, Καρδίτσα), οι οποίοι χρησιµοποιούν το ιδίωµα ακόµη και στον εργασιακό χώρο. Η αντιθετική αυτή διαπίστωση δε µας προκαλεί εντύπωση καθώς είναι λογικό οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές να κλίνουν περισσότερο προς την Καθοµιλουµένη και να µην είναι τόσο εξοικειωµένοι µε το συγκεκριµένο βορειοελλαδικό ιδίωµα. Όπως διαπιστώνουµε από τη µελέτη των πορισµάτων της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας, το Θ.Ι. ακολούθησε την πορεία των περισσοτέρων γλωσσικών ποικιλιών. Η Κοινή Νεοελληνική γλώσσα, η «επίσηµη» γλώσσα 140

141 απέκτησε µεγάλο κοινωνικό κύρος και η διαλεκτική ποικιλία της Θεσσαλίας ξέπεσε 129 για µερίδα των πληροφορητών και πλησίασε στο ιδίωµα της «επαρχιώτικης ελληνικής» 130. Επίσης, µπορούµε να διακινδυνεύσουµε την κοινωνιογλωσσολογική υπόθεση ότι η Κ.Ν.Ε. µπορεί να θεωρηθεί αυτό που ο Basil Berstein (1991:15) ονόµασε «επεξεργασµένο κώδικα» (elaborated code) 131, καθώς υιοθετείται από τη µεσοαστική και, κυρίως, την αστική τάξη και καθώς αποτελεί αποτέλεσµα γλωσσικής συγχώνευσης διαφορετικών ελληνικών (καθαρεύουσας και δηµοτικής), αλλά και ξένων δανείων. Παροµοίως, το Θ.Ι. µπορεί να θεωρηθεί σαν «περιορισµένος» κώδικας, καθώς υποδεικνύεται από τους πληροφορητές σαν γλωσσικό σύστηµα της κατώτερης κοινωνικής τάξης, κυρίως, της αγροτικής. Θα διαφωνήσουµε µε τη θέση του Trudgill ότι οι «κώδικες» του Berstein δεν έχουν σχέση µε τις διαλέκτους (1993:92). Η θέση του Trudgill στηρίζεται στο γεγονός ότι οι οµιλητές µιας γλωσσικής ποικιλίας µπορούν να χρησιµοποιήσουν τον «επεξεργασµένο κώδικα» και οι οµιλητές της επίσηµης γλώσσας να χρησιµοποιήσουν τον «περιορισµένο κώδικα» (restrict code). Όµως, στην Ελλάδα οι οµιλητές της Κ.Ν.Ε δυσκολεύονται να χρησιµοποιήσουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά των βορείων γλωσσικών ιδιωµάτων. Όταν προσπαθήσουν, για δικούς τους λόγους, να προσοµοιώσουν το λόγο τους µε το λόγο των βορείων ιδιωµάτων, είναι φανερό ότι πρόκειται για µια προσπάθεια µίµησης, πόσο µάλιστα όταν προσπαθούν να χρησιµοποιήσουν «ακραιφνή» βόρεια ιδιώµατα, όπως το Θεσσαλικό. Παροµοίως, οι οµιλητές του Θ.Ι. αδυνατούν, όπως θα δούµε στο κεφάλαιο της προφορικότητας και της εγγραµµατοσύνης να χρησιµοποιήσουν την Κ.Ν.Ε., ακόµη και όταν τη διαβάζουν. Η Κ.Ν.Ε., αν και στην καταγωγή της είναι νότια διάλεκτος, δεν έχει πλέον γεωγραφικά όρια. Οι παράµετροι που συνεπικουρούν στη χρήση διαλεκτικών µορφών της ελληνικής γλώσσας, είτε µεµονωµένοι είτε σε συνδυασµό, είναι συνήθως οι ακόλουθοι : α) η ηλικία, εάν δηλαδή, οι οµιλητές είναι ηλικιωµένοι, β) το κοινωνικό ερέθισµα, εάν δηλαδή οι οµιλητές είναι ευνοηµένοι ή µη 129 Ανάλογο φαινόµενο παρατήρησε η Joan Rubin (1968) στην Παραγουάη, όπου οι µηχανισµοί της παιδείας υποβάθµισαν τη ντόπια διάλεκτο «γκαρανί». 130 Ο όρος ανήκει στον Κοντοσόπουλο, 1994: Ο Bernstein (1991:22) ονοµάζει «κώδικες» τις αρχές στις οποίες βρίσκονται εγγεγραµµένες οι ταξικά ρυθµιζόµενες σχέσεις εξουσίας και αρχές κοινωνικού ελέγχου. 141

142 ευνοηµένοι από άποψη κοινωνικών ερεθισµάτων και γ) η κοινωνική τάξη, εάν δηλαδή είναι οι οµιλητές αστοί ή αγρότες και κτηνοτρόφοι. Με άλλα λόγια, ο νέος Θεσσαλός αστός θα έχει όλες τις πιθανότητες να αποκτήσει την προφορά της Κ.Ν.Ε., ακόµη και χωρίς «τοπικό χρωµατισµό» Αντίθετα, ο γέρος αγρότης, ο οποίος δεν εγκατέλειψε ποτέ την περιοχή του, δύσκολα θα µπορέσει να αλλάξει τον τρόπο οµιλίας του προς την Καθοµιλουµένη και η προσπάθεια γλωσσικής αλλαγής θα εντοπίζεται εύκολα στην οµιλία του. Επίσης, διαφαίνεται ότι η Κ.Ν.Ε. και το Θ.Ι. οδηγούνται σε αυτό που η Αγγελική Μαλικούτη -Drachman (2000:24) ονόµασε «διεύρυνση της κοινής βάσης» δύο γλωσσικών συστηµάτων µε τελική κατάληξη την ταύτισή τους, καθώς η νέα γενιά αποβάλλει λεξικολογικά στοιχεία που δεν υπάρχουν στην Κ.Ν.Ε. Το αποτέλεσµα µιας τέτοιας διαδικασίας θα είναι φυσικά µια κάποια απώλεια των ιδιαιτεροτήτων του Θ.Ι. Το Θ.Ι., γίνεται σύµβολο µιας κατώτερης κοινωνικής θέσης, σε επίπεδο µόρφωσης και επαγγέλµατος, συγκριτικά µε την Κ.Ν.Ε. Έτσι, το γλωσσικό σύστηµα που ξεκίνησε σαν «τοπική γλωσσική ποικιλία» αποκτά και µια διάσταση «κοινωνικής ποικιλίας» 132, καθώς δεν εµφανίζεται να οµιλείται από µια συγκεκριµένη γεωγραφικά οµάδα ατόµων, αλλά καλλιεργείται η ιδεολογία ότι οµιλείται από άτοµα που έχουν χαρακτηριστικά συγκεκριµένων κοινωνικών στερεοτύπων. Τα Μ.Μ.Ε., ιδίως το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, είναι, επίσης, σηµαντικοί παράγοντες, που βοηθούν κατά πολύ στη δηµιουργία και προβολή της Κ.Ν.Ε, της επίσηµης γλώσσας, καταργώντας τα γεωγραφικά γλωσσικά όρια. Παρατηρήσαµε, όµως, ότι στην κοινωνιογλωσσολογική έρευνα οι πληροφορητές δεν αναφέρονται γενικευµένα στα Μ.Μ.Ε. ως τρόπο επαφής τους µε τα τοπικά ελληνικά ιδιώµατα, όπως το Θεσσαλικό. 132 Βλ. Joshua Fishman, 1971:

143 ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Η στήριξη του Θεσσαλικού Ιδιώµατος από τους οµιλητές του Κατά τη διάρκεια της έρευνας και µετά το πέρας της συνέντευξης, σε µια προσπάθεια να κρατήσουµε ανοιχτό το κανάλι της επικοινωνίας και να διαπραγµατευτούµε τις σχέσεις του Θ.Ι. µε την Κ.Ν.Ε. σε όλα τα στάδια 133, ακολούθησαν συζητήσεις οι οποίες αναλώθηκαν σε πτυχές εκτός της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας που προηγήθηκε και οι οποίες µας εφοδίασαν µε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το Θ.Ι. τις οποίες κρίνουµε σκόπιµο να σχολιάσουµε. Έτσι, παραδείγµατος χάριν, αναφέρθηκε, πολλές φορές, ότι πολλοί οµιλητές του Θ.Ι., ανερχόµενοι στα ανώτερα κοινωνικά στρώµατα ή αξιώµατα, ακόµη και µετά από τις σπουδές τους, κράτησαν το Θ.Ι. στην προφορά τους ως προϊόν της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας της περιοχής τους (π.χ., ο πολιτικός Χαρίλαος Φλωράκης και ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σεραφείµ). Πρόκειται για άτοµα µε εµµονή στη χρήση του τοπικού γλωσσικού τους συστήµατος, για το οποίο αρκετές φορές περηφανεύονταν δηµόσια. Για το Θεσσαλό συγγραφέα Ηλία Λεφούση (1978), παραδείγµατος χάριν, ισχύει σίγουρα το γεγονός ότι το Θ.Ι. είναι προϊόν της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας της περιοχής του, αφού πιστεύει ότι ο κόσµος πρέπει να επιστρέψει στη γλώσσα και στην παράδοση της Θεσσαλίας. Επίσης, συνδέει τη Θεσσαλία (γλώσσα και τρόπο ζωής) µε τις λέξεις «αγρότης» και «γεωργός», ενώ προχωρεί στην σπάνια για τα τωρινά δεδοµένα ενέργεια να συγγράψει 134 στο δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα έργο του στο Θ.Ι., µε όλα τα χαρακτηριστικά του (ξένα δάνεια, µορφολογικά χαρακτηριστικά, κτλ.), επειδή ο ίδιος θεωρεί ότι η εξάπλωση της Κ.Ν.Ε. µειώνει την πολιτιστική ιδιαιτερότητα των διαφόρων περιοχών. 133 Βλ. Deborah Cameron, Elisabeth Frazer, Penelope Harvey, Ben Rampton και Kay Richardson, 1992: Η Dorian (1981:77) αναφέρει ότι πολλές διάλεκτοι, όπως τα Γαελικά της Σκωτίας, δε χρησιµοποιούνται ποτέ στη γραφή. 143

144 2. Προφορικότητα και εγγραµµατοσύνη στους Θεσσαλούς οµιλητές Κατά τη διάρκεια της έρευνάς µας στο Θεσσαλικό χώρο και συγκεκριµένα στο χωριό Μουζάκι της Καρδίτσας, κάποιες φορές οι πληροφορητές µας, στην προσπάθεια τους να βοηθήσουν στη διεκπεραίωση της έρευνας, µας ανέγνωσαν κείµενα, λογοτεχνικά και µη, αλλά και άρθρα εφηµερίδων ή λαογραφικών περιοδικών που αναφέρονταν στην ιστορία της λαογραφίας και της γλώσσας στο θεσσαλικό χώρο. Τότε, παρατηρήσαµε ότι, αν και τα κείµενα ήταν γραµµένα στην Κ.Ν.Ε., εντούτοις οι Θεσσαλοί οµιλητές τα διάβαζαν µε βόρειο φωνηεντισµό. Έτσι, έκοβαν τις λέξεις, οι οποίες στο γραπτό λόγο ήταν ολόκληρες, και ταυτόχρονα είχαν την εντύπωση ότι διάβαζαν το κείµενο µε το νεοελληνικό, σωστό τρόπο εκφοράς του λόγου. Για τον Claude Lévi-Strauss και πολλούς άλλους, η γραφή είναι εξουσία και δύναµη 135, για άλλους, η δύναµη βρίσκεται στον προφορικό λόγο. Ο Walter Ong (1997:xv) αναφέρει ότι ο δυναµισµός της προφορικής γλωσσικής εκφοράς, της «προφορικότητας» (orality), η κινητικότητά της, η συνάρτησή της µε τις εκάστοτε περιστάσεις, η βιωµατική της διάσταση, αναιρείται από την εγγράµµατη προσέγγιση, την «εγγραµµατοσύνη» 136 (litteracy), καθώς το καταγραµµένο παγιώνεται και από την πλευρά της η προφορικότητα διαστρεβλώνεται. Στη συγκεκριµένη περίπτωση, στους Θεσσαλούς πληροφορητές ο προφορικός λόγος είναι πιο δυνατός από την απόδοση του γραπτού κειµένου. Ο Ong (1997:104) αναφέρει ότι αυτό που βλέπει ο αναγνώστης πάνω στη σελίδα δεν είναι πραγµατικές λέξεις, αλλά κωδικοποιηµένα σύµβολα, µε τα οποία ένας κατάλληλα ενηµερωµένος άνθρωπος µπορεί να φέρει στη συνείδησή του πραγµατικές λέξεις, µε πραγµατικό ή νοερό ήχο. Στην περίπτωσή µας, υιοθετώντας τη θέση του Ong, διαπιστώνουµε ότι οι Θεσσαλοί οµιλητές δεν είναι κατάλληλα ενηµερωµένοι άνθρωποι, καθώς, εξαιτίας της βιωµατικής τους κατάστασης, δεν ανασύρουν από τη 135 O Tollefson (1999:2) αναφέρει ότι τα βιβλία γραµµατικής, τα λεξικά και τα διδακτικά εγχειρίδια δηµιουργούν µια ψευδαίσθηση ισχύος και οµοιοµορφίας της επίσηµης γλώσσας. 136 Η εγγράµµατη κατάσταση, η «εγγραµµατοσύνη» (litteracy), νοείται συνήθως ως µία ατοµική δεξιότητα ή η απόκτηση εκ µέρους ενός ατόµου ενός αδρανούς εργαλείου επικοινωνίας, της αλφαβητικής γραφής και της ανάγνωσης (Ong, 1997:xi). Ο Ong συµπληρώνει ότι ο Τσιτσιπής (1995) εισάγει και τον όρο «γραπτότητα», που παραπέµπει συνειρµικά στη γραφή ως τεχνική. 144

145 συνείδησή τους τις πραγµατικές λέξεις του λεξιλογίου της Κ.Ν.Ε., αλλά επεµβαίνει ένα µορφοποιητικό σύστηµα που αποδίδει τη γραφή µε τα µορφο-φωνητικά χαρακτηριστικά του προφορικού τους λόγου. Το φαινόµενο αυτό παρατηρήθηκε σε Θεσσαλούς οµιλητές διαφορετικού φύλλου (συχνότερα στους άνδρες) και ηλικίας, περιορίστηκε, όµως, κυρίως σε οµιλητές της αγροτικής και εργατικής τάξης και λιγότερο στους µικροαστούς της επαρχίας. Αντίθετα, δεν παρατηρήθηκε σε Θεσσαλούς οµιλητές που ανήκαν στην αστική τάξη. Η εξήγηση που µπορούµε να δώσουµε στο φαινόµενο αυτό είναι ότι η µικροαστική και, κυρίως, η αστική τάξη έχουν πολύ ισχυρό στη συνείδησή τους το νεοελληνικό σύστηµα ανάγνωσης, προφορικής απόδοσης της γραφής. Έτσι, δεν υπερισχύει η προφορικότητα του τόπου τους, όπως γίνεται στην κοινωνική τάξη των αγροτών και των εργατών, οι οποίοι δε βρίσκονται πολύ κοντά στο εκπαιδευτικό σύστηµα, το οποίο αναπαράγει την εγραµµατοσύνη και τη γραφή ως τη βασική µορφή της γλώσσας. 3. Το φαινόµενο της γλωσσικής διόρθωσης. Η γλωσσική καθαρότητα Ένα δεύτερο σηµείο στο οποίο θέλουµε να σχολιάσουµε είναι το φαινόµενο της «γλωσσικής διόρθωσης». Ο οµιλητής της Κ.Ν.Ε. µπορεί να κατανοήσει, άλλοτε ευκολότερα και άλλοτε δυσκολότερα, τον οµιλητή του Θ.Ι. και προβαίνει στη διόρθωση της προφοράς του οµιλητή του ιδιώµατος γιατί πιστεύει ότι η λέξη αυτή, που ανήκει και στο δικό του λεξιλόγιο, το οποίο θεωρεί ως το «σωστό» 137, δεν προφέρεται σωστά. Αξίζει να σηµειωθεί, όµως, το γεγονός ότι δε λαµβάνει χώρα η ίδια διόρθωση όταν πρόκειται για µια διάλεκτο, όπου υπεισέρχονται και άλλου είδους αλλαγές και της αναγνωρίζεται το δικαίωµα της γλωσσικής αυτονοµίας. Παραδείγµατος χάριν, δε θα διορθώσει ποτέ κάποιος οµιλητής της Κ.Ν.Ε. έναν Κρητικό λέγοντάς του να µη χρησιµοποιήσει τη λέξη κοπέλι, αλλά τη λέξη αγόρι, διότι αναγνωρίζει και δέχεται τη γλωσσική ιδιοµορφία της Κρητικής διαλέκτου Ο Tollefson (1999:2) παρατήρησε ότι υπάρχει µια εµµονή για διόρθωση των λαθών µιας γλώσσας στην εκπαιδευτική διαδικασία που είναι η πιο ενδιαφέρουσα εκδήλωση ιδεολογίας από την επίσηµη γλώσσα. 138 Ο Πετρούνιας (1993:184) αναφέρει ότι δεν είναι σωστό να µιλάµε για διγλωσσική κατάσταση στην περίπτωση των Κρητικών, επειδή όταν αυτοί βρίσκονται στο νησί τους δεν 145

146 Στο σηµείο αυτό θα διαφωνήσουµε µε τον Μπασλή (1988:28) που θεωρεί υποτιµητική τη χρήση της Κρητικής και Κυπριακής διαλέκτου στα µέσα ενηµέρωσης και τις οποίες, µάλιστα, τοποθετεί στην ίδια σειρά µε τα βόρεια ιδιώµατα. Κατά την άποψή µας, η διαπίστωση ισχνής προφοράς των δύο προηγούµενων διαλέκτων σε οµιλητές τους, δεν προκαλεί το ίδιο αρνητικά σχόλια και συµπεριφορές, όπως συµβαίνει στην περίπτωση των βορείων ιδιωµάτων και ειδικότερα του Θεσσαλικού Ιδιώµατος. Κι αυτό διότι µόνο τα βόρεια ιδιώµατα είναι, στην κοινωνική πρακτική, συνδυασµένα µε έλλειψη καλλιέργειας και επαρχιωτισµό. Τι είναι όµως, τελικά, «σωστή» γλώσσα; Είναι η σωστή γραµµατική διατύπωση; Είναι αλήθεια ότι οι γλωσσολόγοι µπορούν να µελετούν τα στοιχεία της γλώσσας και τη δοµή τους, να ταξινοµούν τις παρατηρήσεις τους, να κατηγοριοποιούν τα φαινόµενα που παρατηρούν και να διατυπώνουν νόµους (κανόνες) που διέπουν τις λειτουργίες ενός γλωσσικού συστήµατος. Η έννοια «σωστή» γλώσσα συνδέεται, όµως, κατ εµάς, µε το φαινόµενο της γλωσσικής καθαρότητας. Το φαινόµενο της γλωσσικής καθαρότητας προέρχεται, από κοινωνιολογικής άποψης, από την επίσηµη κοινότητα, όταν µια γλώσσα που ανήκει σε µια συγκεκριµένη κοινωνική οµάδα κύρους (élite), επιβάλλεται απ αυτήν την οµάδα. Η επιβολή, όµως, της γλωσσικής καθαρότητας αποτελεί ένα διορθωτικό µηχανισµό σε όλες τις γλώσσες και δεν αποτελεί ένα µηχανισµό προσπάθειας εξαφάνισης του ιδιώµατος (στην προκείµενη περίπτωση του Θ.Ι.), που µερικές φορές λειτουργεί ως κώδικας αλληλεγγύης και αναγνώρισης. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι συνήθειες καθαρισµού 139 της γλώσσας επιβάλλονται συνήθως σε µια ολόκληρη κοινότητα διαφορετικών οµιλητών από την επίσηµη γλώσσα. Αυτοί οι οµιλητές, εάν δεν κινούνται σύµφωνα µε τις γλωσσικές επιταγές, θα εγκαταλείψουν τους παραδοσιακούς «κανόνες» (norms). Σύµφωνα µε την Dorian (1994:479), οι οµιλητές τοπικών γλωσσών διέπονται από κάποιους κανόνες, που συναντούµε και σε άλλες γλώσσες, και αντιµετωπίζουν συνήθως ισχυρές τάσεις καθαρισµού του λόγου και της γλώσσας. Αυτό λαµβάνει χώρα για πρώτη φορά στο σχολείο, όπου οι µαθητές ενθαρρύνονται να αποµνηµονεύουν τη γραµµατική τους και να αποφεύγουν το νοιώθουν µειωµένοι να χρησιµοποιούν την τοπική τους διάλεκτο, παρόλο που χρησιµοποιούν την Κοινή µε επισκέπτες από την υπόλοιπη Ελλάδα. 139 Για την Τοκατλίδου (1986:78), η έννοια του «σωστού» και του «λάθους» συνδέεται άµεσα µε το θέµα της γλωσσικής καθαρότητας. 146

147 «λαϊκό ιδίωµα» (slang) και τις τραβηγµένες λαϊκές εκφράσεις της Καθοµιλουµένης, καθώς επίσης και να αποφεύγουν τα ξένα δάνεια. Η γλωσσική καθαρότητα µπορεί έτσι να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύει ένα είδος συντηρητισµού στη γλώσσα, ένα πισωγύρισµα σε σεβαστά σχήµατα και ύφη των προηγούµενων καιρών. Έτσι λοιπόν στην προκείµενη περίπτωση οι οµιλητές της Κ.Ν.Ε., θεωρώντας ότι µιλούν την επίσηµη και σωστή γλώσσα, την οποία δανείζονται και τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης και, κυρίως, η τηλεόραση, προβαίνουν σε διόρθωση, στην αποκατάσταση αυτού που θεωρούν λάθος και που πιστεύουν ότι εντοπίζεται στο Θεσσαλικό Ιδίωµα. Ο Trudgill (1993:28) αναφέρει ότι οι κρίσεις για καλή και κακή γλώσσα βασίζονται περισσότερο σε «κοινωνικές συνδηλώσεις» των διαλέκτων και των ιδιωµάτων, παρά σε κάτι έµφυτο που έχουν οι ίδιες γλωσσικές ποικιλίες. Ο Κοντοσόπουλος (1985:68) υποστήριξε ότι όσα από τα τοπικά ιδιώµατα διέφεραν από την Κοινή µόνο στη φωνητική και κάπως στη µορφολογία έχουν ισοπεδωθεί από τον αθηναϊκό κανόνα και ότι δεν παραµένει παρά ο απόηχός τους, αυτό που ονοµάζουµε «γλωσσική χροιά ή χρωµατισµό» (accent). Με τον όρο αυτόν περιέγραφε µια ιδιάζουσα σύνταξη, κάποιους ιδιάζοντες φθόγγους, έναν ασυνήθιστο επιτονισµό, κάποιες ελάχιστες και σπάνιες στη χρήση τους τοπικές λέξεις, µια ονοµαστική ή ρηµατική ιδιωµατική κατάληξη. Πράγµατι, το ιδίωµα σήµερα βρίσκεται σε µια µεταβατική κατάσταση. Από τη µια η αλλαγή του τρόπου ζωής, από την άλλη η ολοένα αυξανόµενη επιβολή της Κοινής Νεοελληνικής συντελούν ώστε το ιδίωµα να έχει απλοποιηθεί σε µεγάλο βαθµό. Έτσι, εκφράσεις και φαινόµενα µορφοσύνταξης σιγά-σιγά εγκαταλείπονται, εκείνο όµως που διατηρεί ακόµη την ισχύ του είναι η φωνητική. Όµως, ακόµη και οι νέοι, ακολουθούν στη γλωσσική τους έκφραση της επιταγές του ιδιώµατος, παραδείγµατος χάριν, αντί για φτιάνεις λένε φτιάνς [ftians], αντί για βίντεο λένε βίντιου [vidiu], όταν οι επιρροές από την Κ.Ν.Ε. είναι λίγες 140. Λεξιλόγιο και εκφραστικοί τύποι ενός ιδιώµατος διατηρούνται και περνούν στις νεώτερες γενιές, εφόσον χρησιµοποιούνται στην οικονοµική και κοινωνική ζωή του τόπου. Όταν όµως δεν χρησιµοποιούνται πλέον, τότε εγκαταλείπονται. 140 Βλ. Ρουσάκης,

148 4. Ένας τολµηρός γλωσσολογικός παραλληλισµός : η γλωσσική πολιτική Παρατηρώντας τη σχέση που διέπει την Κ.Ν.Ε. και τα τοπικά ιδιώµατα - στη συγκεκριµένη περίπτωση το Θ.Ι. - διακρίνουµε κάποια οµοιότητα µε γλωσσικές διακρίσεις που ανήκουν στο παρελθόν. Πιο συγκεκριµένα, παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι η επίσηµη και ταυτόχρονα η καλύτερη γλώσσα ήταν η Καθαρεύουσα και ότι οι οµιλούντες τα τοπικά ιδιώµατα, τη ηµοτική, «µαλλιαρίζουν», δηλαδή δε µιλούν σωστά. ιαφωτιστικό είναι το ακόλουθο απόσπασµα από το βιβλίο του Μενέλαου Λουντέµη (1985), Ένα παιδί µετράει τα άστρα : «... Μίαν σύστασιν, προσοχή εις την γλώσσαν. ια τα πάντα είσθε ελεύθεροι. Όσον αφορά όµως τη γλώσσα, εν ουδεµία περίπτωσει δύναται να γίνη ανεκτή οιαδήποτε γειτνίασης προς τα διάφορα βαρβαρικά εκείνα ιδιώµατα, άτινα σύρουσιν το πατροπαράδοτον γλωσσικό µας όργανον εις τον ρύπον των τριόδων. Επιβάλλεται, όθεν η σχολαστική αποφυγή τούτων γειτνιάσεων και η µετά πάθους προσήλωσις προς τας αρχάς της επισήµου γλώσσης, εις την επίσηµον γλώσσαν του κράτους, την καθαρεύουσα...» Παρατηρούµε, λοιπόν, ότι η προσπάθεια επιβολής ενός και µοναδικού επίσηµου γλωσσικού µέσου επικοινωνίας σε µια χώρα, στην οποία λόγω της ιστορίας της και του πολιτισµού της, τα τοπικά ιδιώµατα και οι διάλεκτοί της είναι πολλά, δεν είναι τωρινή. Όµως, όπως τότε οι επίσηµοι φορείς προωθούσαν τη χρήση της επίσηµης γλώσσας, της Καθαρεύουσας, έτσι και τώρα ενδιαφέρονται για την ορθή χρήση της Κ.Ν.Ε., ενώ τη θέση της ηµοτικής έχουν πάρει οι διάλεκτοι και κυρίως τα βόρεια ελληνικά ιδιώµατα, όπως το Θ.Ι. Πρόκειται για ένα καθολικό γνώρισµα, για µια καθολική γλωσσική πολιτική των επισήµων κρατικών φορέων που στοχεύει στην προβολή µίας γλώσσας, άρα και στην αδιαµφισβήτητη προβολή της εθνικής οµοιογένειας των ατόµων πουν ανήκουν σε µια κρατική οντότητα 141, καθώς σήµερα γλώσσα και έθνος σχεδόν ταυτίζονται και φυσικά οι εκπαιδευτικοί θεσµοί, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Williams (1980:39), είναι οι κύριοι παράγοντες µετάδοσης µιας ηγεµονικής κουλτούρας. Αξιέπαινη για την απόφαση της εθνοσυνέλευσής της για τη προστασία των τοπικών γλωσσικών ιδιωµάτων της είναι η Γαλλία, η οποία αναγνώρισε επίσηµα τη 141 Ο ηµητρίου (1994:293) αναφέρει ότι οι διάλεκτοι είναι διαλυτικές και εξυπακούν αυτόνοµες εξουσίες, γι αυτό µόνο στο οµοσπονδιακό πολιτικό σύστηµα είναι ανεκτές. 148

149 σηµασία των τοπικών διαλέκτων και ιδιωµάτων ως παράγοντα πολιτισµικού πλούτου της χώρας και τα προστατεύει µε ειδική νοµοθεσία, ενώ παράλληλα µερικές φορές διδάσκονται και στη δηµόσια εκπαίδευση. Κατά ανάλογο τρόπο, όπως αναφέρει ο ηµητρίου (1994:293), η βαυαρική διάλεκτος στη Γερµανία και η σικελική διάλεκτος στην Ιταλία είναι αναγνωρισµένες παραδοσιακά. Αντίθετα, στην Ελλάδα, στη σηµερινή αγορά του σχολείου, τα ιδιώµατα είναι όχι απλώς υποτιµηµένα, αλλά και απαγορευµένα Βλ. Μανόλης Τριανταφυλλίδης, 1983:8, Τοκατλίδου, 1986:18, Φραγκουδάκη, 1996:127, Καρυολαίµου, 1996:199, Tollefson, 1999:7. 149

150 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ Ι ΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ 150

151 Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ ΘΕΣΣΑΛΩΝ ΣΗΜΕΡΑ 1. Εισαγωγή Στα προηγούµενα κεφάλαια µελετήσαµε τα κοινωνιογλωσσολογικά φαινόµενα και τις κοινωνικές σηµασίες του Θεσσαλικού Ιδιώµατος, µέσα από τις ιδεολογικές στάσεις και τις γλωσσικές προκαταλήψεις απέναντί του. Στο κεφάλαιο αυτό θα επικεντρώσουµε την προσοχή µας στα «κείµενα» που αφορούν στο Θ.Ι., είτε ως γλωσσικά συστήµατα (όπως τα ανέκδοτα, ο Τύπος και η ραδιοφωνία), είτε ως µη γλωσσικά συστήµατα (όπως η τηλεόραση και ο κινηµατογράφος). Οι κοινωνικές σηµασίες, δεν κρύβονται µόνο πίσω από τους ήχους, αλλά κρύβονται και πίσω από τις εικόνες, χωρίς ταυτόχρονα να είναι µέσα στους ήχους ή µέσα στις εικόνες σαν αντιλήψεις 143. Οι κοινωνικές αυτές σηµασίες αποτυπώνονται στους οµιλητές του Θ.Ι. σε επίπεδο λόγου, εικόνας, κίνησης και ενδυµατολογίας και δηµιουργούν και προβάλλουν κάποια γλωσσικά-εικονικά στερεότυπα για τους Θεσσαλούς. Η σηµειωτική προσέγγιση της ιδεολογίας που υποκρύπτουν αυτά τα γλωσσο-εικονικά στερεότυπα, ολοκληρώνει την έρευνά µας για τις ιδεολογικές στάσεις απέναντι στο Θ.Ι. Η προσέγγιση αυτή αποτελεί προέκταση της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας που προηγήθηκε, καθώς αποτελεί µέρος µιας ευρύτερης θεωρίας που θα µπορούσε να ονοµαστεί Κοινωνιοσηµειωτική. Η θεωρία αυτή θα περιελάµβανε τη µελέτη του «συνειρµικού επιπέδου» (connotation) των σηµειωτικών συστηµάτων 144 που είναι επίπεδο και αυτό ιδεολογικό. Έτσι, επειδή οι αξιολογικές αντιδράσεις απέναντι σ ένα γλωσσικό σύστηµα ενεργοποιούνται από κοινωνικά και πολιτισµικά στερεότυπα και αντικατοπτρίζουν ιδεολογικές στάσεις απέναντι στους οµιλητές και τις πολιτισµικές αξίες τους 145, όπως είδαµε, κρίναµε χρήσιµη την επέκταση της µελέτης µας σε σηµειωτική προσέγγιση αυτών των στερεοτύπων για τους Θεσσαλούς, µε σκοπό να αναδειχθούν σαφέστερα, πιο ανάγλυφα, αυτά τα στερεότυπα. 143 Βλ. Greimas, 1970: Βλ. Αlgirdas Greimas,1976:63, Michael Alexander Kirkwood Halliday, 1973, Gal, Βλ. Κοιλιάρη, 1997:

152 2. Οι Θεσσαλοί στη «φυλετική σατιρολογία» Η σάτιρα αποτελεί ένα ξεχωριστό και διαφορετικό τρόπο να προβληθεί, συνήθως χωρίς τη δηµιουργία αντιδράσεων, µια ιδεολογία, την οποία άµεσα δε θέλουν να εκφράσουν όσοι την ασπάζονται. Ο φόβος αρνητικών αντιδράσεων από την πλευρά των συνοµιλητών τους, είτε τους αφορά η σάτιρα, είτε όχι, εµποδίζει την διατύπωση απόψεων ή παρατηρήσεων που δε µπορούν να εκφραστούν ελεύθερα. Κατ αυτόν τον τρόπο, αναπτύχθηκε µία ιδιότυπη σατιρική κίνηση για την εικόνα των Θεσσαλών, που, ενώ στηρίζεται στα χαρακτηριστικά του γλωσσικού συστήµατος που οµιλούν, συµπαρασύρουν στη σατιρική παρουσίαση και άλλα σηµειωτικά συστήµατα, όπως η ενδυµατολογία και η κινητική των Θεσσαλών. Η αρχή της σάτιρας για τις φυλές των Ελλήνων εντοπίζεται στην τρίτη δεκαετία του 19 ου αιώνα, όπου, παράλληλα µε τις προσπάθειες της κεντρικής εξουσίας να εδραιώσει τη θέση της, κατασκευάστηκαν και µια σειρά από πολιτικές και γλωσσικές ετερότητες στις τάξεις του πληθυσµού, δίνοντας ευκαιρία στην έκφραση περισσότερο ή λιγότερο έντονων ανταγωνισµών 146. Παράλληλα, µε τις πολιτικές και γλωσσικές αντιπαλότητες αναπτύχθηκε και µια σειρά από τοπικές αντιπαλότητες και ανταγωνισµούς 147 ή άλλες φορές απλώς µια λαϊκή διάθεση για σάτιρα µε δηκτική µορφή. Ο αντίκτυπος των προσδιορισµών αυτών, που εκφράζονταν µέσα από τη γλώσσα, παρέµεινε ως σήµερα περιορισµένος και σταθεροποιήθηκε στο πεδίο των αθώων πειραγµάτων. Όταν, όµως, τα αθώα αυτά πειράγµατα προβάλλονται από τα M.M.E., αυτό σηµαίνει κατά τη γνώµη µας, ότι έχουν βαθύτερες ρίζες στην ελληνική κοινωνία από ότι θ ανέµενε κάποιος ή ότι η ελληνική κοινωνία δεν έχει αποβάλλει παλαιού τύπου λεξιλογικά κατάλοιπα ώστε να εκσυγχρονιστεί ή ότι ανασύρει σατιρικά σχόλια για λόγους µόδας. Τα σατιρικά σχόλια εις βάρος των Θεσσαλών ακολουθούν τη γεωγραφική κατανοµή των εθνοτικών οµάδων της Ελλάδας 148 και, µε τη σειρά τους, στηρίζονται, 146 Βλ. Βασίλειος Κολοβός, 1999: Κάποιοι, όπως ο δηµοσιογράφος Κώστας Ορφανός (1998), δίνουν µια ψυχοκοινωνιολογική ερµηνεία του φαινοµένου της σάτιρας. Ο Ορφανός ανάγει αυτές τις αντιπαλότητες σε ένα είδος συνέχειας της παράδοσης των αρχαίων Ελλήνων και των εµφυλίων πολέµων Αθηνών και Σπάρτης. 148 Βλ. Κολοβός, 1999:19 και Αλεξάνδρα Χρηστακάκη, 1999:22,

153 κυρίως, στα γλωσσικά χαρακτηριστικά των τοπικών κοινωνιών αναπαράγοντας, κατ αυτόν τον τρόπο, στερεότυπα. Έτσι, εντός της Θεσσαλίας, οι Βολιώτες βαφτίζονται Αυστριακοί από τους Λαρισαίους, οι Λαρισαίοι Τυριά από τους Βολιώτες, οι Τρικαλινοί Σακαφλιάδες και οι Καρδιτσιώτες Καράβλαχοι από τους υπόλοιπους Θεσσαλούς. Εκτός Θεσσαλίας, οι Αθηναίοι ονοµάζονται Γκάγκαροι, οι Κρητικοί Κοπέλια, οι Πειραιώτες Μαουνιέρηδες, οι Πατρινοί Μινάρες, οι κάτοικοι της Άρτας Νερατζόκωλοι, οι Γιαννιώτες Παγουράδες, οι κάτοικοι της Πρέβεζας Σαρδελάδες, οι Τριπολιτσιώτες Σκορδάδες, οι Κοζανίτες Σούρδοι, οι Καλαµατιανοί Σύκα ή Σωµατέµποροι, οι Μυτιληνιοί Γκασµάδες, οι Θρακιώτες Γκατζόλοι, οι κάτοικοι της Κω Μποχαλιώτες, οι Ροδίτες Τσαµπίκοι, οι Χιώτες Ούριοι, οι Σαµιώτες κάτοικοι της Ουγκάντας, και υπάρχουν και πολλοί άλλοι χαρακτηρισµοί και για άλλα µέρη της Ελλάδος, λιγότερο ή περισσότερο, περιπαιχτικοί ή και προσβλητικοί. 3. Θεσσαλοί και νεοελληνική κοινωνική πραγµατικότητα Οι χαρακτηρισµοί αυτοί δεν είναι, κατ ανάγκη, αυθαίρετοι, αντανακλούν, όµως, κάποια στερεότυπα που, περισσότερο ή λιγότερο, κάνουν εντύπωση σε κάποιον ξένο που επισκέπτεται κάποια περιοχή από αυτές, αλλά και πολλές άλλες, τοπικές κοινωνίες. Τα στερεότυπα αυτά προέρχονται από την καθηµερινή, κοινή πραγµατικότητα και αποτελούν ένα συνδυασµό του πραγµατικού κόσµου και της αντίληψης των ατόµων, αντίληψη, η οποία επηρεάζεται βαθιά από τις πολιτισµικές ιδιαιτερότητες των ατόµων και από το γλωσσικό τους σύστηµα 149. Ειδικότερα για τη Θεσσαλία, οι κάτοικοί της που ανήκουν στο µεγαλύτερο ποσοστό στους αγροτικούς πληθυσµούς, συµπεριλαµβάνονται, µαζί µε κατοίκους µέρους της Στερεάς, στην οµάδα των κοινωνικά βλάχων, µε αναγωγή στην οµώνυµη εθνοτική οµάδα. Στο µυαλό των µη Θεσσαλών Ελλήνων, η ελληνική αυτή εθνοτική οµάδα συνδέεται άµεσα στο ιδεολογικό επίπεδο µε το Θ.Ι., τόσο γλωσσολογικά, όσο και κοινωνικά. Οι Βλάχοι στην πλειοψηφία τους ήταν κτηνοτρόφοι. Ένα µεγάλο µέρος των Βλάχων εγκαταστάθηκε και προόδευσε στη Θεσσαλία. Η πρόοδός τους αυτή δεν πέρασε απαρατήρητη από τους µη Βλάχους Έλληνες και αποτέλεσε αιτία ζηλοφθονίας, η οποία, επειδή κατά τη γνώµη µας δε µπορούσε να εκφραστεί άµεσα, 149 Βλ. Robert Le Page και André Tabouret-Keller,

154 εκφράστηκε µέσα από την περιπαιχτική διάθεση 150 των µη Βλαχόφωνων Ελλήνων προς τους Βλαχόφωνους, όχι µόνο για τη διαφορετική γλωσσική µορφή που µιλούσαν, αλλά και για τον τρόπο που µιλούσαν την ελληνική γλώσσα. Ένα από τα χαρακτηριστικά των Βλάχων είναι το γλωσσικό τους σύστηµα, που ονοµάζεται Κουτσοβλάχικη Γλώσσα. Επειδή η δική τους γλώσσα διαφοροποιείται από την Κ.Ν.Ε., η οµιλία της Κ.Ν.Ε. από τους Βλάχους χαρακτηρίζεται από ισχυρές φωνητικές αλλοιώσεις που - αν δεν ταυτίζονται - τουλάχιστον µοιάζουν µε το Θ.Ι 151. Για τον ίδιο λόγο, ταυτίστηκαν και οι αγρότες στη συνείδηση των Ελλήνων µε τη φυλή των Βλάχων. Επειδή, δηλαδή, οι αγρότες, εξαιτίας του χαµηλού µορφωτικού τους επιπέδου, παραµορφώνουν λεξικολογικά, συντακτικά και φωνολογικά την ελληνική γλώσσα. Έτσι, η λέξη βλάχος στιγµατίστηκε, απέκτησε αρνητικό σηµασιολογικό περιεχόµενο, όταν δεν αναφέρεται στην προέλευση κάποιου που είναι µέλος της εθνοτικής οµάδας των Βλάχων οι οποίοι κατοικούν σε όλη την Ελλάδα, αλλά η µεγάλη τους πλειοψηφία στη Βόρεια Ελλάδα 152. Εάν θέλαµε να αναλύσουµε ειδικότερα τους περιπαιχτικούς χαρακτηρισµούς των υπολοίπων Ελλήνων για τους κατοίκους των τεσσάρων θεσσαλικών νοµών, θα διαπιστώναµε ότι η προέλευση των χαρακτηρισµών αυτών, όχι µόνο δεν είναι αυθαίρετη, αλλά στηρίζεται και σε µια σειρά από αίτια. Έτσι, οι Καρδιτσιώτες αποκαλούνται Καράβλαχοι από τους υπόλοιπους Θεσσαλούς εξαιτίας του ιδιαίτερα µεγάλου αριθµού κτηνοτρόφων και αγροτών (επαγγέλµατα που συνδέονται ιστορικά µε τη φυλή των Βλάχων) που κατοικούν εκεί, σε ένα αποµονωµένο γεωγραφικά τµήµα, στα βάθη της Θεσσαλίας και εξαιτίας του γεγονότος ότι οµιλούν το Θ.Ι. µε πολύ έντονα τα χαρακτηριστικά του. Αξίζει να σηµειωθεί το γεγονός ότι ακόµη και σήµερα οι τοπικοί δηµοτικοί και νοµαρχιακοί άρχοντες της Καρδίτσας είναι εν ενεργεία αγρότες και κτηνοτρόφοι. 150 Λαρισινός αγρότης ανέφερε στον ερευνητή ότι, π.χ, στο χωριό Ροδιά της επαρχίας Τυρνάβου, οι Βλάχοι κατάφεραν, από εκεί που ήταν εργάτες στα χωράφια των γηγενών Ελλήνων, των Γκρέκων, όπως ονοµάζονται οι γηγενής Θεσσαλοί στη θεσσαλική πρακτική, να γίνουν ιδιοκτήτες της αγροτικής γης όπου εργάζονταν και να τους πάρουν τις δουλειές. 151 Αξίζει να σηµειωθεί ότι η βλάχικη γλώσσα έχει διαφορετικό λεξιλόγιο από την Κ.Ν.Ε., καθώς σύµφωνα µε τον Αντώνιο Κολτσίδα (1993:55) η σλαβική παρεµβολή στους εκρωµανισµένους λαούς της Βαλκανικής, όπως οι Βλάχοι, συνετέλεσε στο να αποµονωθεί τελείως η γλώσσα αυτή και να εξελιχθεί διαφορετικά µέσα στον ελληνικό χώρο. 152 Βλ. Αρχάκης και Κονδύλη, 2002:

155 Οι Λαρισαίοι αποκαλούνται Τυριά από τους υπόλοιπους Έλληνες, επειδή οι κάτοικοι του νοµού Λάρισας ασχολούνταν και ασχολούνται ακόµη σε µεγάλο βαθµό µε τη γεωργία και την κτηνοτροφία, παράγοντας εξαιρετικής ποιότητας τυριά, όπως η φέτα Λαρίσης, που θεωρείται από τις καλύτερες ποιοτικά και από τις πιο ακριβές στην ελληνική αγορά. Σύµφωνα και µε τον τοπικό τύπο της Λάρισας τα ανέκδοτα που αποκαλούν τους Λαρισαίους Τυριά προήλθαν από το αντίπαλο ιδεολογικό στρατόπεδο, την πόλη του Βόλου. Οι Βολιώτες αποκαλούνται Αυστριακοί, γιατί διαδίδεται ότι, επί κατοχής, όχι µόνο συµµάχησαν µε τους Αυστριακούς, αλλά ύψωσαν και τη σηµαία τους στο Λόφο της Γορίτσας 153. Από τότε λέγεται ότι, για να επισκεφθεί κάποιος το Βόλο πρέπει να φέρει µαζί του και το απαραίτητο για τον έλεγχο διαβατήριο. Οι χαρακτηρισµοί αυτοί εκ πρώτης όψεως είναι αστείοι και, ίσως, ανάξιοι επιστηµονικής µελέτης, υποκρύπτουν, όµως, µια ολόκληρη ιδεολογία για τον πληθυσµό της Θεσσαλίας και για τη γλώσσα που οµιλούν οι κάτοικοί της. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στη Θεσσαλία κατοικούν έξι µεγάλες εθνοτικές οµάδες : οι γηγενείς Θεσσαλοί ή αλλιώς Γκρέκοι, οι Βλάχοι, οι Σαρακατσάνοι, οι Καραγκούνηδες, οι Κοπατσαραίοι και οι Αούτες 154. Κάποιες από αυτές, οι Βλάχοι και οι Σαρακατσάνοι, έχουν τη δική τους γλώσσα, η οποία λειτουργεί και ως «κώδικας αλληλεγγύης» 155 µεταξύ τους, γεγονός που επιτείνει την περιπαιχτική διάθεση για τα µέλη της οµάδας από την πλευρά των µη βλαχόφωνων ή σαρακατσανόφωνων Ελλήνων. Όταν χρησιµοποιούν, όµως, την ελληνική γλώσσα, τότε οι οµάδες αυτές θα οµιλήσουν µε όλα τα χαρακτηριστικά του Θ.Ι. και κάποιος που δε γνωρίζει την καταγωγή τους µπορεί εύκολα να τους θεωρήσει ως γηγενείς Θεσσαλούς, ως Γκρέκους. 153 Βλ. Χριστακάκη, 1999: Οι Κοπατσαίοι είναι µια νοµαδική φυλή µε ηπειρωτικές ρίζες. Οι Αούτες είναι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και ο Χαραλαµπάκης (2000:389) αναφέρει ότι αυτή η προσωνυµία είναι περιπαιχτική και υβριστική. 155 Η Dorian (1981:104) αναφέρει ότι η χρήση µιας τοπικής ποικιλίας δηµόσια είναι ένδειξη «κοινωνικής αλληλεγγύης» (social solidarity) µεταξύ των οµιλητών της κοινότητας αυτής. 155

156 Θ.Ι. & Μ.Μ.Ε. 1. Tο Θεσσαλικό Ιδίωµα και τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης (Μ.Μ.Ε.) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέταση της χρήσης του τοπικού ιδιώµατος της Θεσσαλίας από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης της περιοχής. ύσκολα µπορεί να διαφωνήσει κάποιος µε την άποψη ότι η παγίωση ενός γλωσσικού συστήµατος ως επίσηµης γλώσσας αποτελεί µέρος µιας ευρύτερης διαδικασίας οικονοµικo-πολιτικής και πολιτισµικής ενοποίησης, καθώς βελτιώνει την επικοινωνία στον οικονοµικό τοµέα και βοηθά στη δηµιουργία του «έθνους-κράτους» 156. Μοχλός αυτής της προσπάθειας, ιδιαίτερα στο επίπεδο της πολιτισµικής ενοποίησης, είναι τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, τα οποία έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν στο κοινό τους ιδεολογία για τη γλώσσα 157. α. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και ο Τύπος Το Θ.Ι. στον Τύπο παρουσιάζει µια ιδιοµορφία. Έχει διαφορετική αντιµετώπιση όταν αναφέρεται σε αυτό ο τοπικός Τύπος της Θεσσαλίας και διαφορετική όταν αναφέρεται σε αυτό ο αθηναϊκός. Για τη σχέση τοπικών ιδιωµάτων και Τύπου ο Κοντοσόπουλος (1985:70) αναφέρει ότι οι διάλεκτοι και τα ιδιώµατα και, γενικά, ο τρόπος οµιλίας των επαρχιωτών έδωσαν τροφή στην πένα των δηµοσιογράφων, των λαογράφων και των άλλων λογίων της επαρχίας. Κατά την άποψή του, αυτοί χρησιµοποίησαν τη λαϊκή γλώσσα καταγωγής τους σε µικρά διαλεκτικά κείµενα 158 µε χαρακτήρα, κατά το πλείστον, χιουµοριστικό και σατιρικό, που δηµοσιεύονται συνήθως στον τοπικό τύπο. Για το θέµα αυτό η Donna Christian (1997) αναφέρει ότι διαφορετικές λέξεις από διαφορετικές περιοχές µιας χώρας µπορεί να είναι αστείες σε διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον. 156 Βλ. Norman Fairclough, 1995: Βλ. Umberto Eco, 1985: Το φαινόµενο της πολιτιστικής επαναπροώθησης των διαλέκτων δεν αφορά µόνο στο Θεσσαλικό Ιδίωµα. Η Patricia Fann Bouteneff (1996:51) αναφέρει ότι η ποντιακή διάλεκτος είναι ένα γλωσσολογικό όργανο πλούσιο σε εκφραστική δύναµη και γι αυτό το λόγο αναβιώνει στο θέατρο, όπου παρουσιάζονται παραστάσεις στην ποντιακή γλώσσα. 156

157 Ο Τύπος επηρεάζει αναµφίβολα την κοινή γνώµη 159. Στην περίπτωση, όµως, της χρήσης του Θ.Ι. εµφανίζεται το ακόλουθο παράδοξο γεγονός. Ο τοπικός θεσσαλικός Τύπος υπερασπίζεται το τοπικό γλωσσικό σύστηµα, µε έµµεσο τρόπο, και συνδέει τη χρήση του Θ.Ι. µε τη συνέχεια της θεσσαλικής παράδοσης 160 και, µε τη δύναµη που έχει στην τοπική κοινωνία, έχει κατορθώσει να πείσει τους Θεσσαλούς αναγνώστες για τη σηµαντικότητα της διατήρησης του τοπικού τους γλωσσικού συστήµατος. Από την άλλη πλευρά, οι αθηναϊκές εφηµερίδες αναφέρονται, συνήθως, περιγελαστικά ή, τουλάχιστον, επικριτικά και µε τη δική τους επιρροή στην ευρύτερη της Θεσσαλίας κοινή γνώµη παγιώνουν στη συνείδηση των αναγνωστών τους ότι η χρήση αυτού του τοπικού θεσσαλικού γλωσσικού συστήµατος αποτελεί κακοποίηση της Κ.Ν.Ε και γι αυτό κάθε αναφορά σε αυτό δε µπορεί να γίνεται παρά µε µια ανάλαφρη διάθεση 161. Χαρακτηριστικό της ακήρυχτης αντιδικίας για τη διατήρηση του Θ.Ι. µεταξύ του θεσσαλικού τοπικού Τύπου και του αθηναϊκού είναι και άρθρο-σχόλιο της τοπικής εφηµερίδας της Λάρισας Ελευθερία 162, όπου µε καυστικό τρόπο παρουσιάζεται το γεγονός ότι µια αθηναϊκή εφηµερίδα (και όχι µια θεσσαλική), έγραψε σε τίτλο άρθρου της «ουλειές και φθηνότερο καλάθι υπόσχεται η Σηµίτης». Η εφηµερίδα, όµως, δε διστάζει να δώσει και ειρωνικές επεκτάσεις στο θέµα. Κατηγορεί τον αθηναϊκό «δαίµονα του Τύπου» ότι είναι ανορθόγραφος, καθώς δε γνωρίζει καλά Θεσσαλικά, αφού στο Θ.Ι. είναι «η Σηµίτς» και όχι «η Σηµίτης». Σε κάποια άλλη χρονική στιγµή 163, η ίδια εφηµερίδα δηµοσιεύει τη θέση κάποιου κατοίκου της Γιάννουλης, χωριού που βρίσκεται πολύ κοντά στο δήµο της Λάρισας, για τις επικείµενες βουλευτικές εκλογές, καταγράφοντας στη γραφή το τοπικό ιδίωµα, για µια λαϊκή ρήση που λένε και στο χωριό του : «του µεσιακό του 159 Ο Eco (1985:24) χαρακτηρίζει ειδικά την εφηµερίδα σαν µέσο επηρεασµού της γνώµης των πολιτών από την εποχή της εµφάνισης των πρώτων περιοδικών εκδόσεων. 160 Οι ίδιοι οι Θεσσαλοί που απάντησαν στα ερωτηµατολόγια ταύτισαν τη χρήση του Θεσσαλικού Ιδιώµατος µε την παράδοση. 161 Τη διαφορετική συµπεριφορά του Τύπου για τη δηµιουργία στερεοτύπων επισηµαίνει η Deborah Orpin (1999) στο βρετανικό τύπο, ο οποίος προχωρεί σε διαφορετικές λεξιλογικές επιλογές όταν αναφέρεται στη διαφθορά στο εσωτερικό της χώρας απ όταν αναφέρεται στο εξωτερικό. 162 Βλ. Ελευθερία, 5/5/1998, σ Βλ. Ελευθερία, 28/8/98, σ

158 γουµάρ του τρώει ου λύκους», σε µια προσπάθεια να αποδώσει πιστά τα λόγια του και να διαφυλάξει την ιδιαιτερότητα της προφοράς του 164. Άλλες πάλι τοπικές εφηµερίδες, όπως η καρδιτσιώτικη Αργιθεάτικη Φωνή, δε διστάζει να φιλοξενήσει στις σελίδες της και ποιήµατα γραµµένα στο Θ.Ι Αυτό ενισχύει την άποψή µας ότι οι Θεσσαλοί, µερικές φορές, είναι ιδιαίτερα περήφανοι για τον τρόπο οµιλίας τους, πολύ περισσότερο δε, όταν ο τοπικός τύπος τον αποδέχεται και τον καλλιεργεί. Ο Μιχάλης Πιερής (2000:59) αναφέρει ότι οι συγγραφείς 166 που επιλέγουν να γράψουν διαλεκτικά ή ιδιωµατικά κείµενα γνωρίζουν ότι τα κείµενά τους θα λειτουργήσουν µέσα στην έννοια της απόκλισης, µε ό,τι συνεπάγεται, φυσικά, αυτή η προσπάθεια. Βέβαια, κάποιες φορές υπάρχουν και Θεσσαλοί, όπως ο ηθοποιός Λάκης Λαζόπουλος, οι οποίοι χωρίς απαραίτητα να υποτιµούν τη χρήση του τοπικού ιδιώµατος, το αντιµετωπίζουν µε µια ανάλαφρη διάθεση, θεωρώντας αυτό το τοπικό γλωσσικό χαρακτηριστικό ως εξαγώγιµο προϊόν στην Αθήνα. εν παραλείπει, επίσης, ο τοπικός Τύπος να δηµοσιεύσει και παραδοσιακά τραγούδια που είναι γραµµένα στο Θ.Ι., για να προβάλλει τα ήθη και τα έθιµα των θεσσαλικών περιοχών, θεωρώντας, σίγουρα, ότι η απόδοση των στίχων κάποιων τραγουδιών στο ιδίωµα θα διαφυλάξει καλύτερα τις παραδόσεις του τόπου Την ιδιαιτερότητα του Θ.Ι. αρέσκονταν πολύ να προβάλλουν στα Μ.Μ.Ε. ή δεν έχουν λόγο να αποκρύπτουν, όντας σε θέση ισχύος, επιφανείς Θεσσαλοί, όπως οι πολιτικοί Χαρίλαος Φλωράκης και Βασίλης Μπούτας, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών & Πάσης Ελλάδος Σεραφείµ, κ.ά. (βλ. Ελευθερία, 8/2/1999, σ. 3). 165 Βλ. Λ. Σταυροθόδωρος, 1996: H Marya Dumont (1996:14) αναφέρει ότι συνήθως αυτοί που προσπαθούν να αναγεννήσουν µία µειονοτική γλώσσα είναι συνήθως ακαδηµαϊκοί αστοί, συγγραφείς και ποιητές που προσπαθούν να προστατέψουν την «γραφική» οµορφιά της γλώσσας. 167 Την Καθαρά ευτέρα, στην πόλη του Τυρνάβου, ακούγονται τραγούδια περιπαιχτικού και σεξουαλικού περιεχοµένου, τα οποία οι ντόπιοι συνηθίζουν να τραγουδούν µέχρι σήµερα, µε σκοπό τη διαφύλαξη και συνέχιση της παράδοσης του τόπου τους. Η τοπική λαρισαϊκή εφηµερίδα Ελευθερία δηµοσιεύει ενδεικτικά κάθε χρόνο, πριν και µετά την Καθαρά ευτέρα, κάποια από αυτά σε αφιερώµατα για τους κατά τόπους εορτασµούς στη Θεσσαλία. Παραθέτουµε χαρακτηριστικά κάποιο από αυτά : «Τις Μιγά-άντε καλέ, τις Μιγάλις Απουκριές, τις Μιγάλις Απουκριές που ανάβουν οι φωτιές, βγαίνουν τσάρκα και οι µικρές...» (βλ. Κ. Χατζής, 1999:2). 158

159 Γι αυτό το λόγο στη γιορτή της Καθαράς ευτέρας στον Τύρναβο, όπου συνωστίζεται κόσµος από όλη την Ελλάδα για να ακούσει τα βωµολοχικού τύπου παραδοσιακά τραγούδια της ηµέρας, στο πλαίσιο του τοπικού εορταστικού κλίµατος που ονοµάζεται Μπουρανί, οι στίχοι αποδίδονται στο Θ.Ι. Κατά ανάλογο τρόπο, η εφηµερίδα Ελευθερία 168 αναφέρει ότι γνωστός Τυρναβίτης παραγωγός απευθύνθηκε σε πολιτικούς και υπηρεσιακούς παράγοντες και τους ρώτησε «τι κουφοµπλώνουν» µε το οδικό έργο της παράκαµψης της Ελασσόνας, συµπληρώνοντας ότι «αν ζούσι ο Νίκουλτς θα τόγραφε καλύτερα» 169. Αυτό το άρθρο µας δείχνει ότι υπάρχουν αρκετοί, ακόµη, Θεσσαλοί που χρησιµοποιούν το Θ.Ι. ακόµη και στις επίσηµες επαφές που έχουν µε αντιπροσώπους του κράτους, χωρίς να αισθάνονται άσχηµα ή άβολα εξαιτίας της χρήσης του τοπικού τους γλωσσικού ιδιώµατος σε επίσηµη περίσταση επικοινωνίας. Σ αυτό το σηµείο επιβεβαιώνεται η θέση του Fairclough (1995:58) ότι οι άνθρωποι µπορεί να γνωρίζουν, γενικά, την κυριαρχία της επίσηµης γλώσσας, αλλά αυτό δε σηµαίνει ότι τη χρησιµοποιούν πάντα ή ότι την αποδέχονται µε την πλήρη έννοια του όρου. Για το φαινόµενο της µη «εναλλαγής γλωσσικών κωδίκων» µε χρήση της Κ.Ν.Ε. σε επίσηµες περιστάσεις, π.χ. σε εγκαίνια δηµοσίου έργου, ο θεσσαλικός Τύπος µας δίνει ακόµη µια µαρτυρία. Γυναίκα απευθύνθηκε σε δηµοτικό σύµβουλο της πόλης της Λάρισας, ενώπιον υψηλών πολιτικών προσώπων και του ζήτησε το κινητό του λέγοντας «Πιδάκι µ θα µι δώις τηλέφουνου, να πάρου του γιο µ ; ε του είπα ότι θα ρθου και θ ανησυχεί.». Η εφηµερίδα Ελευθερία δε διστάζει να µας παρουσιάσει και το τέλος της περιπέτειας όταν η κυρία συνοµιλεί λέγοντας : «Έλα, ξερ ς είµαι στη χουµετερή. Ναι. Ήµουν στην πλατεία, έφευγαν τα λιφορεία και είπα να ρθω. Ενταξ θα φάµι τώρα και θάρθουµι». Βλέπουµε, δηλαδή, ότι µε βάση απλές, καθηµερινές µαρτυρίες του τοπικού τύπου της Θεσσαλίας, υπάρχουν Θεσσαλοί οι οποίοι δεν προβαίνουν σε «εναλλαγή γλωσσικών κωδίκων» ανάλογα µε τις 168 Σύµφωνα µε έρευνα της εταιρείας PRC το 1997 το 60% των κατοίκων της πόλης της Λάρισας προτιµά τις τοπικές εφηµερίδες Ελευθερία και Κήρυκα από τις αθηναϊκές (βλ. Μπακογιάννη και Παπαγιαννούλη, 1997:22), γεγονός που δείχνει και το σηµαντικό βαθµό επίδρασης του τοπικού Τύπου στη διαµόρφωση ιδεολογικών στάσεων των Θεσσαλών απέναντι στο γλωσσικό ιδίωµά τους. 169 Βλ. Ελευθερία, 18/6/1998, σ

160 γλωσσικές συνθήκες. Με άλλα λόγια, σε ορισµένες περιπτώσεις, δεν αλλάζουν το γλωσσικό τους σύστηµα και δεν το αντικαθιστούν µε την πρότυπη γλώσσα. Πολλές φορές αθηναϊκά περιοδικά ποικίλης ύλης και σπανιότερα αθηναϊκές εφηµερίδες δράττονται της ευκαιρίας να παρουσιάσουν επώνυµους Θεσσαλούς και να τους ρωτήσουν για τις εµπειρίες τους ως επαρχιώτες, όταν χρησιµοποιούν το Θ.Ι. εκτός του θεσσαλικού χώρου. Σε ελληνικό περιοδικό ο δηµοφιλέστερος, σήµερα, Θεσσαλός, ο ηθοποιός Λάκης Λαζόπουλος, δηλώνει «κατακόκκινος από τη ντροπή του» όταν πίστεψε ότι ένας ταξιτζής στην Αθήνα κατάλαβε από την προφορά του, την καταγωγή του. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι σκέφτηκε «Θεέ µου, µε κατάλαβε! Τίποτα δεν άλλαξε πάνω µου σε ένα µήνα (στην Αθήνα), ακόµη φαίνεται πόσο βλάχος είµαι...». Στη συγκεκριµένη περίπτωση, ο αθηναϊκός Τύπος, αντίθετα µε τον τοπικό Τύπο της Θεσσαλίας, δεν αποδέχεται το τοπικό ιδίωµα της Θεσσαλίας ως πολιτιστικό χαρακτηριστικό και παρουσιάζει το θέµα αυτό στην κοινή γνώµη µέσα από την προβολή του συµπλέγµατος κατωτερότητας που χαρακτηρίζει τους οµιλητές του. Έτσι, προβάλλει την άποψη της νεότερης γενιάς Θεσσαλών, που λόγω της «γλωσσικής τους ανασφάλειας» αισθάνονται µειωµένοι, ακόµη και προσβεβληµένοι από τη χρήση ενός τόσο κακόηχου γλωσσικού συστήµατος, καθώς το αντιπαραβάλλουν µε την Κ.Ν.Ε., το κύρος της οποίας είναι πρόδηλο. β. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και η ραδιοφωνία Η Κ.Ν.Ε. προβάλλεται και τονίζεται ως η γλώσσα των Μ.Μ.Ε 170, επειδή τα Μ.Μ.Ε. χρησιµοποιούν, συνήθως, αυτό που ονοµάζουµε «επίσηµη» ή «πρότυπη» γλώσσα ενός έθνους ή ενός κράτους. Έτσι η Κ.Ν.Ε. λειτουργεί ως «κώδικας εξουσίας» (power code) στη γλωσσική επικοινωνία των κατοίκων ενός κράτους και έχει συνήθως την αποκλειστικότητα χρήσης στα Μ.Μ.Ε 171. Πράγµατι, και στη Θεσσαλία οι εκφωνητές των Μ.Μ.Ε. επιδιώκουν να οµιλούν, αν και Θεσσαλοί, καθαρά την Κ.Ν.Ε., χωρίς βόρειο φωνηεντισµό στην οµιλία τους και λεξιλόγιο που µπορεί να παραπέµψει συνειρµικά στα παλιακά. 170 Αντίθετα στην Αγγλία, ο Giles (1970:212) αναφέρει ότι η επίσηµη (πρότυπη) αγγλική γλώσσα είναι συνώνυµη των αγγλικών του ραδιοφωνικού σταθµού του B.B.C. 171 Η Παυλίδου (1996:28) αναφέρει ότι µια γλώσσα µπορεί να θεωρηθεί ισχυρή όταν συνδέεται µε κοινωνικές οµάδες που µπορεί να έχουν στην κατοχή τους τα µέσα παραγωγής. 160

161 Εάν όµως εξετάσουµε τους εκφωνητές των κρητικών τοπικών Μ.Μ.Ε., παρατηρούµε ότι η διάγνωση ενός ισχνού τοπικού γλωσσικού χρωµατισµού (accent) στη γλώσσα τους, απόρροια της επιρροής της Κρητικής ιαλέκτου, δε µας δηµιουργεί δυσάρεστη αίσθηση, όπως συµβαίνει όταν ακούµε Θεσσαλούς εκφωνητές να ολισθαίνουν προς το τοπικό γλωσσικό τους ιδίωµα. Στην κοινωνική πρακτική επικρατεί η άποψη ότι η διάγνωση κάποιου ίχνους του Θ.Ι. στους οµιλητές των Θεσσαλικών Μ.Μ.Ε. θα µείωνε την αξιοπιστία των Μ.Μ.Ε, αφού αυτόµατα το Θ.Ι. ανάγεται σε κατάλοιπο αγροτο-επαρχιώτικης ζωής και ηχητικής κακοποίησης της Ελληνικής. Η αντίληψη για τον εκσυγχρονισµό µε άλλα λόγια των θεσσαλικών Μ.Μ.Ε. απαιτεί την εναρµόνιση της προφοράς των οµιλητών τους µε την επίσηµη, τη σωστή, την αθηναϊκή γλώσσα, που δεν είναι άλλη από την Κ.Ν.Ε 172. Ο Μπασλής (1988:28) αναφέρει, γι αυτό το θέµα, ότι επειδή καλή ελληνική προφορά θεωρείται η αθηναϊκή, τη γλώσσα αυτή χρησιµοποιούν και οι εκφωνητές ραδιοφώνων, τηλεόρασης και οι ηθοποιοί, καθώς είναι υποτιµητικό να οµιλεί κανείς σε αυτά τα εργασιακά περιβάλλοντα µε βόρεια προφορά. Βέβαια, αυτό το φαινόµενο δεν είναι µόνο ελληνικό, αλλά παρουσιάζει µια καθολικότητα στις περισσότερες κοινωνίες. Ανάλογο φαινόµενο έχει διαπιστώσει και ο Fairclough (1988:58), ο οποίος θεωρεί ότι µπορεί αρκετά συχνά να ακούγονται στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση µη επίσηµες µορφές της γλώσσας, αλλά συγκεκριµένοι τηλεοπτικοί ρόλοι-κλειδιά (όπως παρουσιαστές ειδήσεων, συντονιστές τηλεοπτικών συζητήσεων, κ.ά.) είναι αυστηρώς περιορισµένοι σε µορφές της επίσηµης γλώσσας 173. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου οι µη αποδεκτές γλωσσικές ποικιλίες τυγχάνουν ευνοϊκότερης µεταχείρισης. Ο Trudgill (2001:5) αναφέρει χαρακτηριστικά το παράδειγµα του BBC όπου οι µη αποδεκτές γλωσσικές ποικιλίες εµφανίζονται περισσότερο στο πρόγραµµα του σταθµού απ ότι πριν από πενήντα χρόνια. Στον τοµέα των ραδιοφωνικών εκποµπών είναι πολύ πιθανό να ακουστεί το Θ.Ι. µέσα από τις ραδιοφωνικές συχνότητες, όταν υπάρχουν συνεντεύξεις ή ζωντανές 172 O Μοσχονάς (1996:123) αναφέρει για την Κύπρο ότι, ενώ η Κυπριακή ιάλεκτος γράφεται για να ακούγεται, εντούτοις κάνει αισθητή την παρουσία της από το κυπριακό ραδιόφωνο, µε προγράµµατα «κυπριακών σκετς». 173 Η Janet Menzies (1991:31) αποδίδει αυτήν την πολιτική, στην αγγλική εθνική τηλεόραση και ραδιοφωνία, σε πολιτισµική πίεση. 161

162 συνδέσεις µε τοπικούς φορείς, κυρίως της Θεσσαλικής επαρχίας. Στην περίπτωση αυτή ο φιλοξενούµενος ή ο ερωτώµενος εκφράζεται στη γλώσσα που γνωρίζει και χρησιµοποιεί καθηµερινά, οπότε και δεν υπάρχει υποχρεωτική υιοθέτηση της Κ.Ν.Ε. Επίσης, τραγούδια στο Θ.Ι. µπορεί να ακουστούν από το ραδιόφωνο, πάντα, όµως, µέσα στα πλαίσια του προγράµµατος παραδοσιακής µουσικής που πιθανόν να έχει ένας σταθµός, και ποτέ από τους λεγόµενους νεανικούς σταθµούς. Οι νεανικοί σταθµοί παίζουν κυρίως ξένη µουσική και θεωρείται εκτός κλίµατος η µετάδοση παραδοσιακών θεσσαλικών τραγουδιών. ιαπιστώνουµε, λοιπόν, ότι στο χώρο της ραδιοφωνικής ενηµέρωσης το Θ.Ι. υφίσταται κάποια µορφή γλωσσικής συρρίκνωσης, αφού, ενώ κρατεί τις καθηµερινές του χρήσεις, από την άλλη πλευρά έχει χάσει τις επίσηµες χρήσεις του, όπως τα δελτία ειδήσεων στα Μ.Μ.Ε. Έτσι, η Κ.Ν.Ε. προβάλλει περισσότερο ως «κώδικας απόστασης» (distance code) και το Θ.Ι ως κώδικας «τοπικής αλληλεγγύης» (solidarity) και ενδοκοινοτικής αναγνώρισης. Πρόκειται στην ουσία για µία απλή λειτουργική διαίρεση που εµφανίζεται και σε άλλες διαλεκτόφωνες κοινότητες της Ελλάδας 174 και που υπακούει στη διάκριση «τα ελληνικά ως γλώσσα για την ευρύτερη αστική επικοινωνία και η διάλεκτος για τις ανάγκες της κοινότητας». γ. To Θεσσαλικό Ιδίωµα και ο κινηµατογράφος Η περίπτωση της εικόνας, όµως, διαφέρει από εκείνη του τύπου. Η εικόνα, και ειδικά η τηλεοπτική εικόνα, δε χρησιµοποιείται µόνο ως αναπαράσταση της πραγµατικότητας, αλλά χρησιµοποιείται και για χρηστικούς σκοπούς, όπως η µετάδοση µηνυµάτων και ιδεολογίας 175. Ο Bruce Hawkins (1999) αναφέρει ότι υπάρχει στενή σχέση ανάµεσα στην ιδεολογία και την εικονογραφία και ότι η ιδεολογία εισβάλλει στη συνείδηση του ανθρώπου µε τη µορφή της εικονογραφίας. Σε αυτό το σηµείο συµφωνεί και ένας από τους σηµαντικούς κριτικούς του κινηµατογράφου, ο Christian Metz, ο οποίος πιστεύει ότι η ιδεολογία βρίσκεται έξω από τη µηχανή και το φιλµ, αλλά ότι αναπόφευκτα εγγράφεται σε αυτό. Από την πλευρά της σηµειωτικής ανάλυσης του κινηµατογράφου, ο Μetz ( ηµητρίου, 174 Βλ. Τσιτσιπής, 1996: Βλ. Kress and Hodge, 1979:

163 1978:118) χαρακτηρίζει τον κινηµατογράφο ως επαλληλία κύκλων από «κώδικες» 176. Η διάκριση του «σηµείου» σε δύο στοιχεία βαθύτατα ενωµένα µεταξύ τους, στο «σηµαίνον», που είναι φορέας σηµασίας και στο «σηµαινόµενο», που είναι η σηµασία που µεταφέρει αυτός ο φορέας, αποτελεί βασικό σηµείο της ανάλυσης της εικόνας. Κατά την άποψή του Metz, υπάρχουν σε ένα κινηµατογραφικό έργο ενσωµατωµένα πλήθος «σηµαίνοντα» που συνιστούν πολλούς κώδικες, τους λεγόµενους «φιλµικούς» 177. Για την ενίσχυση της θέσης ότι η Κ.Ν.Ε είναι αυτή που πρέπει να χρησιµοποιείται για την ευρύτερη αστική επικοινωνία, επιστρατεύεται και ο κινηµατογράφος, ο οποίος ολοένα και περισσότερο συνδέεται µε τη ζωή του ανθρώπου, µετά τη δεκαετία του 50. Από τη δηµιουργία του, ο κινηµατογράφος παρουσίαζε την καθηµερινή ζωή και τα χαρακτηριστικά της, αλλά και την κοινωνική πρακτική και την επικρατούσα ιδεολογία της εκάστοτε εποχής. Ο κινηµατογράφος κατορθώνει να γοητεύσει όχι µόνο σαν ένα σύστηµα µηχανών που αποτυπώνει την εικόνα, αλλά και που επηρεάζει την ιδεολογία των θεατών του. Αρχικά, την αστική-αθηναϊκή ιδεολογία για το Θεσσαλό επαρχιώτη παρουσίασε µέσα από τον κινηµατογράφο αρχικά ο ηθοποιός Κώστας Χατζηχρήστος και, στη συνέχεια, ο ηθοποιός Τάσος Γιαννόπουλος, δύο πρωταγωνιστές που έδειχναν µε τον καλύτερο τρόπο την κοινωνική διάκριση που υφίσταται ο Θεσσαλός επαρχιώτης που µιλάει χωριάτικα. Στην κινηµατογραφική ταινία, παραδείγµατος χάριν, Ο ήµος από τα Τρίκαλα, που είναι γεµάτη από «πολιτιστικούς κώδικες», ο Χατζηχρήστος υποδύθηκε το ρόλο δύο δίδυµων αδελφών, των αδερφών Πουρνάρα - το όνοµα είναι όντως θεσσαλικό - που κατάγονται από τα Τρίκαλα. Ο ένας, ο Παρασκευάς, κατοικεί στα Τρίκαλα και άλλος, ο ήµος, στην Αθήνα. Ο πρώτος εµφανίζεται στην ταινία απλά ντυµένος, λίγο αφελής, χαρωπός, ανύπαντρος και να οµιλεί το Θ.Ι. Ο αδελφός του στην Αθήνα εµφανίζεται ντυµένος µε ακριβά κοστούµια και ρόµπες, οικογενειάρχης, µε µια όµορφη σύζυγο, σοβαρός και µετρηµένος, µε 176 Αυτό που ο Metz ονοµάζει κώδικες είναι µια λογική οντότητα, κατασκευασµένη για να εξηγεί και να διευκρινίζει τη λειτουργία των παραδειγµατικών και των συνταγµατικών σχέσεων σε ένα κείµενο. 177 Οι «φιλµικοί» κώδικες διακρίνονται, κατά τον Metz, σε «πολιτισµικούς», που συναντούµε σε άλλες τέχνες και στην καθηµερινή ζωή (π.χ. ντεκόρ, λόγος, ενδυµασία), και σε «κινηµατογραφικούς», που αφορούν στις ειδικές διευθετήσεις των κινουµένων εικόνων στο λόγο. 163

164 καθαρή προφορά, απαλλαγµένη, έπειτα από τόσα χρόνια διαµονής του στην Αθήνα, από τις κακόηχες και αστείες φωνητικές αλλοιώσεις του Θ.Ι. Πιστεύουµε ότι η επιλογή του σεναριογράφου να αποδώσει τους δύο αυτούς χαρακτήρες ως δύο αδέρφια, και όχι ως δύο οποιουσδήποτε συγγενείς, φίλους, γείτονες ή γνωστούς, δεν ήταν τυχαία. Μέσα από την αντιπαραβολή των δύο αδερφών προβάλλεται καλύτερα, κατά την άποψή µας, η κοινωνική διαφορά που χωρίζει την πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, την Αθήνα, από την Επαρχία, που την αντιπροσωπεύει στην περίπτωση αυτή η Θεσσαλία. Καταγράφεται από τη µια πλευρά, ο νέος εκσυγχρονισµένος τρόπος ζωής, που αρχίζει να εµφανίζεται δειλάδειλά στην αθηναϊκή κοινωνία µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, τον Εµφύλιο και τη φτώχεια της δεκαετίας του 50. Από την άλλη, υπάρχει ο παλιός κλειστός τρόπος ζωής της επαρχίας, της Θεσσαλίας, χωρίς πολλές δυνατότητες και επιβλητικά πρότυπα. Παρατηρούµε ότι στην ταινία αυτή, η χρήση του Θ.Ι. συνδέθηκε µε άτοµο µε καλό, αλλά αφελή χαρακτήρα, µε άκοµψα ρούχα και άγαρµπους τρόπους. Το παράξενο, βέβαια, σε αυτόν το συσχετισµό είναι ότι η εικόνα του καλού, αφελή, άκοµψου και άγαρµπου Θεσσαλού επαρχιώτη εξακολουθεί να προβάλλεται µέχρι σήµερα µε τα ίδια χαρακτηριστικά, όπως θα δούµε στη συνέχεια. Θα ήταν παράλειψη, τέλος, να µην αναφερθούµε και σε παρόµοιες καταστάσεις που προβάλλονται από τον κινηµατογράφο και την τηλεόραση, αλλά δεν αφορούν στην ελληνική πραγµατικότητα. Στην ταινία Ωραία µου κυρία, στην οποία ένας Άγγλος αστός προσπαθεί να αστικοποιήσει µία περιθωριακή κοπέλα, το πρώτο πράγµα που κάνει είναι, αφού τη ντύσει όπως πρέπει, να της µάθει να µιλάει σωστά. Πρόκειται για ένα γεγονός που µας δείχνει ότι παρόµοια φαινόµενα εµφανίζονται και σε άλλα κράτη και συνδέονται µε συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες. Εντύπωση προκαλεί ότι ο µεταφραστής αυτής της ταινίας, αποδίδει στα ελληνικά τον αγγλικό αστικό λόγο (standard English) µε την Κ.Ν.Ε, και το µη αστικό λόγο των περιθωριοποιηµένων ατόµων της Αγγλίας, µε την «επαρχιακή ελληνική», όπως ακριβώς οµιλούν και οι Θεσσαλοί πρωταγωνιστές στη µικρή και µεγάλη οθόνη. δ. Το Θεσσαλικό Ιδίωµα και η τηλεόραση Αργότερα, εµφανίστηκε η τηλεόραση. Η σηµασία της τηλεόρασης τονίστηκε από πολλούς, ανάµεσα στους οποίους συγκαταλέγεται και ο Eco. Ο Eco (1985:31) χαρακτηρίζει την τηλεόραση ως µέσο που µεταδίδει εκείνες τις ιδεολογίες τις οποίες 164

165 ο παραλήπτης κωδικοποιεί και τις προσαρµόζει ανάλογα µε την µόρφωσή του και την ψυχολογία της στιγµής. Ο Mc Luhan 178 αναφέρει ότι η τηλεόραση, σε αντιδιαστολή µε τον κινηµατογράφο, επηρεάζει αµεσότερα τον άνθρωπο, µεταδίδει παντού τον πολιτισµό, ασκεί συνεχή πλύση εγκεφάλου και έχει το χαρακτήρα του «καθρέπτη της κοινωνίας». Εφόσον, λοιπόν, η εικόνα προβάλλει την πραγµατικότητα και η ιδεολογία αναπαριστά την πραγµατικότητα (Kress and Hodge, 1979:15), τότε η εικόνα προβάλλει την ιδεολογία. Ο Rayl Birdwhistell (1970:163), για να υπογραµµίσει τη δύναµη της εικόνας, αναφέρει ότι η επικοινωνιακή συµπεριφορά που είναι αντιληπτή µε το µάτι είναι τουλάχιστον ανάλογη µε την επικοινωνιακή συµπεριφορά που είναι αντιληπτή από το αφτί. Ο Greimas (1970:57-60) αναφέρει ότι ο άνθρωπος σαν σώµα µπαίνει δίπλα σε άλλες µορφές, συγκρίνεται µαζί τους και δίνει στην κινητική και µια πολιτισµική διάσταση 179. Κατ αυτόν τον τρόπο, η κινητική είναι παράγοντας σηµασίας και ιδεολογίας. Με δεδοµένη τη σηµαντική επίδραση της τηλεόρασης η σηµειωτική µελέτη της τηλεοπτικής εικόνας για τους Θεσσαλούς παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αναλύοντας σηµειωτικά την τηλεοπτική εικόνα 180 των οµιλητών του Θ.Ι. θα εστιάζαµε την προσοχή µας, κυρίως, στη µελέτη του γλωσσικού συστήµατος των οµιλητών, και κατόπιν, στη µελέτη σηµειωτικών συστηµάτων ή γλωσσών 181, όπως του ενδυµατολογικού συστήµατος και του κώδικα κίνησης. Οι Lars-Gunnar Andersson και Peter Trudgill (1990:79) παρατηρούν ότι η γλώσσα, ως κώδικας, όπως και ο τρόπος ένδυσης µπορούν να αποτελέσουν κριτήριο παραδοχής ή απόρριψης σε µια οµάδα και ο Bernstein (1991:23) αναφέρει ότι ακόµη και λιγότερο προφανείς µελέτες µπορούν να φωτιστούν κάτω από το πρίσµα της έννοιας του κώδικα της ενδυµασίας και της σωµατικής συµπεριφοράς. 178 Βλ. ηµητρίου, 1978: Ο Τσιτσιπής (1995:104) αναφέρει ότι η έννοια της ιδεολογίας έχει διέλθει στάδια ανάπτυξης παρόµοια µε αυτά της έννοιας «πολιτισµός-πολιτισµικό σύστηµα». 180 Ο Hawkins (1999) αναφέρει ότι υπάρχει στενή σχέση ανάµεσα στην ιδεολογία και την εικονογραφία και ότι η ιδεολογία εισβάλλει στη συνείδησή µας µε τη µορφή της εικονογραφίας. 181 Ο Roland Barthes (1964) αναφέρει ότι, σε αναλογία µε τη «γλώσσα» (langue), ένα σηµειωτικό σύστηµα µπορεί να λεχθεί «γλώσσα», π.χ. η «γλώσσα των λουλουδιών», «γλώσσα των χρωµάτων», κτλ. «Σηµειωτικό σύστηµα» είναι το σύστηµα µέσα στο οποίο το σηµείο µπορεί να έχει σηµασία (βλ. Karen Bocklund, 1979:13). 165

166 Το στερεότυπο του Θεσσαλού που ξεκίνησε να προβάλλει στον κινηµατογράφο ο Χατζηχρήστος και ο Γιαννόπουλος, συνέχισαν να αναπαράγουν και άλλοι ηθοποιοί, στην µικρή οθόνη αυτή τη φορά, όπως η Άννα Βαγενά 182, η Μαρία Γεωργιάδου και ο Λάκης Λαζόπουλος, σε διαφορετικές τηλεοπτικές σειρές και χρονικές περιστάσεις ο καθένας τους, γεγονός που υπογραµµίζει τη διαχρονικότητα της κοινωνικής προβολής του συγκεκριµένου στερεότυπου για το Θεσσαλό. Από τηλεοπτική σειρά του Λαζόπουλου προέρχονται τα στερεότυπα ενός Θεσσαλού και ενός Αθηναίου που επελέγησαν ως δείγµα σηµειωτικής προσέγγισης της ιδεολογίας για τη γλώσσα και την εικόνα τους. Ο λόγος που προτιµήσαµε να µελετήσουµε τα δύο συγκεκριµένα τηλεοπτικά στερεότυπα είναι η µεγάλη απήχηση που είχαν στο ελληνικό τηλεοπτικό κοινό και διότι πρόκειται για την πιο πρόσφατη τηλεοπτική παραγωγή. Οι δύο τηλεοπτικοί πρωταγωνιστές που αναλύονται σηµειωτικά και αντιπαραθετικά στην παρούσα µελέτη σε επίπεδο εικόνας και γλώσσας προέρχονται από τηλεοπτική σειρά αθηναϊκού ιδιωτικού καναλιού και έχει τίτλο Οι δέκα µικροί Μήτσοι. Ο δηµιουργός αυτής της σειράς, ο Θεσσαλός ηθοποιός Λάκης Λαζόπουλος, παρουσιάζει µε ψυχογραφικό τρόπο δέκα κοινωνικούς τύπους της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. ύο από τους κοινωνικούς τύπους, που υποδύεται ο ίδιος µάλιστα, είναι αυτοί οι οποίοι παρουσιάζονται αντιπαραθετικά στην παρούσα έρευνα. Ο πρώτος (εικόνα 1), είναι ο τύπος του Έλληνα επαρχιώτη που κατάγεται από την Καρδίτσα και ονοµάζεται Μήτσος, και ο δεύτερος (εικόνα 2), είναι ο τύπος του σύγχρονου νεαρού αστού από την Αθήνα και ονοµάζεται Τζίµης. Όπως κάθε σηµειωτική προσέγγιση, έτσι και η παρούσα, στρέφεται προς τη µελέτη δύο επιπέδων : του δηλωτικού ή κυριολεκτικού επιπέδου (dénotation) και του συνδη λωτικού ή συνειρµικού επιπέδου (connotation), που είναι αυτό της ιδεολογίας. Καθένα από αυτά τα επίπεδα αποτελείται από σηµεία, τα οποία συνθέτονται, όπως ήδη αναφέραµε, από σηµαίνοντα και σηµαινόµενα. Έτσι, εάν εστιάσουµε την προσοχή µας στην εικόνα των δύο πρωταγωνιστών, όπως τη δίνει τηλεοπτικά ο ίδιος Θεσσαλός ηθοποιός στη συγκεκριµένη σειρά, θα διαπιστώσουµε ότι οι συνδηλωτικές 182 Η Άννα Βαγενά ενσάρκωσε µε µεγάλη επιτυχία τη Θεσσαλή επαρχιώτισσα στις ταινίες της Βαγγελίτσα πάρε τη γκλίτσα (1987) και Βαγγελίτσα ωραία µου κυρία (1988). 166

167 έννοιες επαρχιωτισµός 183 και πρωτευουσιανισµός που αναδεικνύονται εύκολα από τις τηλεοπτικές τους εικόνες, αποτελούνται από διαφορετικούς τύπους σηµαινόντων και ότι οι εικόνες των δύο προσώπων είναι γεµάτες από πολιτισµικούς κώδικες. Στην εικόνα του οµιλητή από την Καρδίτσα, του Μήτσου (εικόνα 1), βλέπουµε ότι ο Θεσσαλός πρωταγωνιστής παρουσιάζεται µε κόµµωση (κυριολεκτικό σηµείο), που θυµίζει δεκαετία του 70 (συνδηλωτικό σηµαινόµενο). Το κούρεµα του, αλλά και τα κοσµήµατα που φοράει, έχουν συνδυαστεί συνειρµικά στη συνείδηση του σύγχρονου Έλληνα µε παλαιότερες δεκαετίες και, άρα, την έλλειψη µοντερνισµού. Αναφορικά µε τη σηµασία του χρώµατος στη δόµηση της εικόνας του Θεσσαλού επαρχιώτη βλέπουµε ότι οι συντελεστές της τηλεοπτικής σειράς εµφανίζουν τον επαρχιώτη µε εντόνως κόκκινα µάγουλα. Ο χρωµατισµός 184 αποτελεί εσωτερικό σύστηµα µιας εικόνας και µπορεί να υποδηλώνει διαφορετικές αξίες ανάλογα µε τις αποχρώσεις του 185. Πράγµατι, τα µάγουλα του Καρδιτσιώτη νεαρού είναι κατακόκκινα (έντονο πλαστικό σηµαίνον 186 ) όπως τα µάγουλα των παιδιών της επαρχίας που µεγαλώνουν στον καθαρό αέρα και τρέφονται µε αγνά προϊόντα 187, σε αντίθεση µε τα ωχρά και αδύναµα παιδιά των πόλεων που κάνουν µια ζωή πιο περιορισµένη σε δυναµική και ποιότητα προϊόντων. Επιπλέον, και στο σηµειωτικό σύστηµα της ένδυσης διαπιστώνουµε την έλλειψη µοντερνισµού και καλής αισθητικής (παλιό µαύρο perfecto, κόκκινο µαντήλι, δερµάτινο εφαρµοστό παντελόνι, µυτερές µπότες, κτλ.). Είναι διαδεδοµένη η άποψη στην κοινωνική πρακτική ότι το ωραίο συνδέεται µε το µοντέρνο. Ο Λαζόπουλος επιλέγει να παρουσιάσει τον επαρχιώτη πρωταγωνιστή του µε φυσιογνωµικά και ενδυµατολογικά χαρακτηριστικά που παραπέµπουν σε µια µόδα προ εικοσαετίας. 183 Όπως και για εµάς, έτσι και για πολλούς άλλους, ο Λαζόπουλος συνέχισε την ενσάρκωση και προβολή του στερεοτύπου του «επαρχιώτη» από τη Θεσσαλία που είχε ξεκινήσει να αναπαράγει γλωσσικά και εικονικά ο Χατζηχρήστος (βλ. Νίκος Ξυδάκης, 2003:16) 184 Ο Serge Tornay (1978:126) αναφέρει ότι το χρώµα εµφανίζεται, στους περισσότερους πολιτισµούς σαν ένα γνώρισµα, ένα σύµβολο, µια ιδιότητα των υλικών πραγµάτων. 185 Βλ. Patrick Charaudeau, 1991: Βλ. Μartine Joly, 1993: Η συνδηλωτική σύνδεση του επαρχιακού γλωσσικού συστήµατος µε την εικόνα ενός αγνού τρόπου ζωής των οµιλητών του έχει επισηµανθεί και σε άλλες διαλεκτικές έρευνες (βλ. James Jacob, 1980:87, Peter Trudgill, 1993:36, κτλ.). 167

168 Βεβαίως, όπως αναφέρει και ο Ιταλός φιλόσοφος Benedetto Groce 188, δεν υπάρχουν αντικειµενικά πρότυπα του ωραίου. Στο µυαλό µας, όµως, έχουµε κατηγοριοποιήσει κάποιες συγκεκριµένες ενδυµατολογικές προτιµήσεις ως υψηλής ή όχι αισθητικής. Παράλληλα, το µόνιµο χαµόγελό του Θεσσαλού, οι άναρθρες ιαχές που βγάζει και η συνεχής και άσκοπη κινητικότητά του όταν συνοµιλεί στο τηλέφωνο µε τον Αθηναίο εξάδελφό του, ανάγονται σε συγκεκριµένες «πολιτισµικές συµβάσεις», όπως τις αποκαλεί ο Roman Jakobson 189, οι οποίες συνδέουν στη δική µας κοινωνία αυτές τις συµπεριφορές µε την εικόνα ενός µη σοβαρού, ίσως και αφελούς ατόµου. Στην εικόνα αυτή συµβάλλει και το γεγονός ότι ο Θεσσαλός πρωταγωνιστής είναι εκείνος που αναλαµβάνει µονίµως την πρωτοβουλία να καλέσει τηλεφωνικά τον εξάδελφό του και να ξεκινήσει διάλογο µαζί του 190, γεγονός που τον καθιστά κάπως ενοχλητικό και δίνει µια εικόνα αυτό-αποποίησης του εγωισµού του. Τέλος, το γεγονός ότι τηλεφωνά από ένα καρτοτηλέφωνο, και µάλιστα από δηµόσιο χώρο, δε συµβαδίζει µε το «κοινωνικό γόητρο» 191 που χαρακτηρίζει τον Αθηναίο εξάδελφό του, ο οποίος απαντά στις κλήσεις του Θεσσαλού συγγενή του από το τηλέφωνο του γραφείου της οικίας του. ιαπιστώνουµε, έτσι, ότι, κατά την άποψη των συντελεστών της τηλεοπτικής σειράς του Λαζόπουλου, οι επαρχιώτες της Θεσσαλίας δεν έχουν το καλό γούστο των κατοίκων των µεγάλων αστικών κέντρων 192 και επιλέγουν κακόγουστα εξαρτήµατα ένδυσης, τα οποία, θα µπορούσαν, ίσως, να είναι αποδεκτά από την αστική κοινωνία, αλλά συνδυάζονται πάνω στον επαρχιώτη µε τέτοιο τρόπο, ώστε να τον υποβιβάζουν σε κακόγουστο. ιαβλέπουµε, κατ αυτόν τον τρόπο, την προσπάθεια διαιώνισης ενός «κώδικα αναγνωρισιµότητας» 193 για τον Έλληνα επαρχιώτη µέσα από το γλωσσο-εικονικό στερεότυπο ενός Θεσσαλού. Σύµφωνα µε 188 Βλ. Γεβγένι Μπασίν, 1991: Βλ. Eco, 1989: Ο Χαραλαµπάκης (1992:279) αναφέρει ότι γνησιότερη καταγραφή µιας διαλέκτου γίνεται σε διάλογο, επειδή ο λόγος αποκτά περισσότερη ζωντάνια και αποτυπώνεται καλύτερα η ψυχολογική κατάσταση των χωρικών. 191 Βλ. Eco, 1972: Στο σηµείο αυτό αξίζει να σηµειωθεί η άποψη του Bourdieu (1985:364) ότι η διακριτική ικανότητα του ωραίου και η καλαισθησία, το καλόγουστο, κληρονοµείται στον άνθρωπο από τον οικογενειακό του περίγυρο, από ένα «προνοµιακό» περιβάλλον. 193 Βλ. Eco, 1972:

169 αυτό το στερεότυπο το µη µοντέρνο άτοµο που ντύνεται σε έντονα χρώµατα και µε πολλά εξαρτήµατα χαρακτηρίζεται απευθείας ως χωριάτης, ως κακόγουστος, χωρίς να εξετάζονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Αντίθετα, ο Τζίµης, ο Αθηναίος εξάδελφός του Μήτσου (εικόνα 2), εµφανίζεται ντυµένος απλά, µε ανοιχτόχρωµα χρώµατα και αποφεύγει επιµελώς το µαύρο χρώµα που χαρακτηρίζει το ντύσιµο του Καρδιτσιώτη συγγενή του, προτιµώντας το λευκό που χρησιµοποιείται πολύ από τη µεγαλοαστική τάξη και είναι συνδυασµένο µε θετικές αξίες της κοινωνικής πρακτικής 194. Η Eliza Kitis (1997:4) αναφέρει ότι το µαύρο και το άσπρο χρώµα προσθέτουν ρεαλισµό σε µια εικόνα. Ίσως γι αυτό το λόγο οι συντελεστές της τηλεοπτικής σειράς επέλεξαν τα δύο αυτά αντιθετικά χρώµατα για τους δύο πρωταγωνιστές τους. Ο Τζίµης είναι, επίσης, σοβαρός, µε µοντέρνα κόµµωση και µε ένα νεανίζοντα αστικό τρόπο οµιλίας που τον διαφοροποιεί γλωσσικά από το Θεσσαλό εξάδελφό του, µε τον οποίο µάλιστα δεν επιθυµεί να έχει καµία επαφή. Θα περιγράφαµε καλύτερα την τηλεοπτική τους σχέση, σαν σχέση ανοχής του Μήτσου από την πλευρά του Τζίµη, που αντιπαραβάλλει τον εαυτό του µε το Θεσσαλό εξάδελφό του και προβάλλει περισσότερο το εγώ του. Επίσης, σε αντίθεση µε τον εξάδελφό του, δε φορά κανένα κόσµηµα και διατηρεί ένα σοβαρότερο ύφος µε συγκρατηµένα χαµόγελα. Το βαριεστηµένο του ύφος ολοκληρώνει την εικόνα ενός ατόµου που δεν έχει τίποτα το κοινό µε επιπόλαιους επαρχιώτες 195, που πολλές φορές πλήττει και που νοιάζεται µόνο για τη διασκέδαση του και την ενηµέρωσή του για τα κοσµικά νέα της Αθήνας. Η τηλεοπτική εικόνα δοµείται επίσης πάνω σε µια σηµαντική αρνητική συνδήλωση, που δεν είναι άλλη από τη γλώσσα των Θεσσαλών. Ο Roland Barthes (1964) αναφέρει ότι η οπτική επικοινωνία δείχνει συχνά διφορούµενη και ότι µπορεί να ερµηνευτεί ποικιλοτρόπως και αυθαίρετα. Γι αυτό το λόγο η ανάλυση της εικόνας των τηλεοπτικών πρωταγωνιστών θα παρέµενε ατελής, εάν δε µελετούσαµε και τη γλώσσα τους. Η Νούσια (1998:9) αναφέρει για το θέµα αυτό ότι µπορεί ο γραπτός λόγος να µη µπορεί να καταγράψει µε πιστότητα το Θ.Ι., η τηλεόραση, όµως, έχει σαφώς µεγαλύτερες δυνατότητες. Και καταλήγει ότι «όλοι µας έχουµε γελάσει 194 Βλ. Kourdis, 1997: O Giles (1971:280) έδειξε σε έρευνά του πως οι επαρχιώτες θεωρούν ότι οι οµιλητές της αγγλικής πρωτεύουσας έχουν µεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και είναι πιο σοβαροί. Γενικά, τους αποδίδουν ευγενικά και υψηλά χαρακτηριστικά προσωπικότητας,. 169

170 κάποιες φορές, όταν παρατηρήσαµε σε ρεπορτάζ που αφορούν την περιοχή µας κάποιους ανθρώπους, που συνήθως χαρακτηρίζουµε γραφικούς, να µιλούν απλά 196, κατ αυτόν τον τρόπο, παρακάµπτοντας τα φωνήεντα». εν παραλείπει, πάντως, να αναφέρει ότι αυτός ο λόγος έχει τη δική του γοητεία 197. Ο Θεσσαλός ηθοποιός Γιώργος Γελαλής 198 αναφέρει ότι «η Θεσσαλική ιάλεκτος έχει πολύ υλικό για σάτιρα και ότι πολλοί κωµικοί πειραµατίζονται τα τελευταία χρόνια στους θεσσαλικούς ιδιωµατισµούς». Στην τηλεοπτική σειρά που αναλύσαµε, ο Λαζόπουλος παρουσιάζει στην τηλεόραση τη γλωσσική και κοινωνική διαφορά που υπάρχει µεταξύ του τηλεοπτικού ήρωα Τζίµη, γόνου αστικής αθηναϊκής οικογένειας, και του εξαδέλφου του από την Καρδίτσα, του Μήτσου, ο οποίος γίνεται αντικείµενο σαρκασµού για το γλωσσικό του ιδίωµα. Πιο αναλυτικά, ο Θεσσαλός πρωταγωνιστής (εικόνα 1) οµιλεί την «επαρχιακή» ελληνική, και συγκεκριµένα το Θ.Ι., που χαρακτηρίζεται από ακραιφνή βόρειο φωνηεντισµό, π.χ. «θα ρθου ιγώ σα κατ» και, µάλιστα, µιλά πολύ γρήγορα. Ο βόρειος φωνηεντισµός στο λόγο του δεν αφήνει ανέγγιχτα και τα ξένα δάνεια που χρησιµοποιεί ο οµιλητής, π.χ. «του κάµπριου», κτλ. Οι νεολογισµοί 199 που δηµιουργεί είναι «χαµηλής» πολιτισµικής ποιότητας, π.χ. το δέρµα µε τα καρφιά που φοράει στο χέρι του είναι «καρφοµεζέδες», δηλαδή, καρφιά για να καρφώνει τους µεζέδες από τα πιάτα. Τα θέµατα που πραγµατεύεται είναι συνήθως της επικαιρότητας και χρησιµοποιεί πολλές ονοµατοποιίες µε πολλές υπονοούµενες σηµασίες 200, 196 Οι Alexadros Phaidon Lagopoulos και Karin Boklund-Lagopoulou (1992:243) καταλήγουν σε αντίθετο συµπέρασµα σε σχέση µε το σηµασιολογικό επίπεδο, ότι, δηλαδή, ο κόσµος στην επαρχία δε χρησιµοποιεί σηµασιολογικά λιγότερο πολύπλοκο λόγο απ ό,τι οι κάτοικοι των πόλεων. 197 Ο Χαραλαµπάκης (1992:184) αναφέρει ότι µία διαλεκτική ή ιδιωµατική λέξη δεν προσκρούει στο γλωσσικό αίσθηµα, αλλά τέρπει και συγκινεί. 198 Βλ. Νούσια, 1998: Ο αυθόρµητος χαρακτήρας της δηµιουργίας των νεολογισµών από τις λαϊκές µάζες (βλ. ηµητρίου, 1994:56) συµφωνεί µε τον αυθόρµητο χαρακτήρα του τηλεοπτικού Θεσσαλού. 200 O Bernstein (1985:408) ανάγει το γλωσσικό αυτό χαρακτηριστικό στην κατώτερη κοινωνική τάξη, στην εργατική τάξη. Ο Eco (1972:245) κάνει λόγο για «χυδαιότητα του µηνύµατος» και αποδίδει το χαρακτηριστικό αυτό στη µεσαία τάξη. 170

171 π.χ. «γκντούπαντις» που ανάγει σε άγρια µορφή συνουσίας, αλλά και επιφωνήµατα 201 άνευ αιτίας, π.χ. «χι, χα!!». Πρόκειται για χαρακτηριστικά που δείχνουν φτωχό λεξιλόγιο που σε συνδυασµό µε µια απόκλιση από την καθοµιλουµένη 202 παραπέµπουν σε µια µη ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Από την άλλη πλευρά, ο Τζίµης (εικόνα 2) εµφανίζεται να οµιλεί αργά και καθαρά την Κοινή Νεοελληνική η οποία χαρακτηρίζεται από την ελαφριά αθηναϊκή προφορά που τραβάει κάπως τα φωνήεντα, πχ. «πολύ καλόοο»! Αξίζει να σηµειωθεί ότι η ίδια προφορά χαρακτηρίζει και τα ξένα δάνεια στην ελληνική γλώσσα που χρησιµοποιεί ο Τζίµης, π.χ. «είναι Αρµάανι τζίιν». Επίσης, χρησιµοποιεί και τοπικά κλισέ που διαδίδονται σε όλη την Ελλάδα µέσα από την τηλεόραση και υιοθετούνται από τη νεολαία, όπως π.χ. η έκφραση «πάµε πλατεία». Από το λόγο του δεν λείπουν και συγκεκριµένες επιφωνηµατικές εκφράσεις που χαρακτηρίζουν την αστική νεολαία, π.χ. «καλά ρε σύ», και που περιέχουν ξένα κοσµητικά επίθετα για να προσδώσουν κύρος «είναι gorgious», κτλ. Στη σειρά αυτή, βλέπουµε τον πρωταγωνιστή Τζίµη να εκφράζει ένα είδος γλωσσικού και κοινωνικού συντηρητισµού, µια ελιτίστικη ιδεολογία, που ο Λαζόπουλος (1994:16) ονοµάζει ιδεολογία των γιάπις ή των φάιλοφαξ. Από την άλλη πλευρά, η ενσάρκωση από τον ηθοποιό του άλλου πρωταγωνιστή, του Μήτσου, που µιλάει το Θ.Ι., προκάλεσε την αντίδραση της πόλης της Καρδίτσας 203, διότι τη συνδέει µ ένα γλωσσικό τρόπο ζωής που θεωρείται ξεπερασµένος, χωριάτικος, και µε τον οποίο οι πολίτες αυτής της πόλης δεν επιθυµούν να ταυτίζονται, αφού τον θεωρούν κατάλοιπο παλαιότερων τρόπων ζωής, που δεν αντιπροσωπεύει πλέον τη σηµερινή πόλη. ιαπιστώνουµε, λοιπόν, ότι τα Μ.Μ.Ε, µε το να προβάλλουν τέτοιες διαφορές σε επίπεδο γλώσσας, εικόνας και τρόπου ζωής, εκφράζουν µια ιδεολογία ισχυρών αντιπαραθέσεων µεταξύ πρωτεύουσας και επαρχίας (Θεσσαλίας) 204. Έτσι, η κοινωνική καταγωγή 201 Λαµβάνοντας υπόψη ότι η µορφή του επιφωνήµατος υπαγορεύεται από την εµπειρία µε την οποία συνδέεται και την οποία εκφράζει εν είδη αντίδρασης (Χρηστίδης,1999:27), δε δικαιολογείται από το Θεσσαλό πρωταγωνιστή µια σειρά από επιφωνήµατα που χρησιµοποιεί. 202 Ο Bourdieu (1985:366) αναφέρει ότι η γλώσσα του οικογενειακού περιβάλλοντος αφήνει πάντοτε ίχνη από τα βασικά χαρακτηριστικά της ακόµη και στη γλώσσα του σχολείου. 203 Ο πρωταγωνιστής εµφανίζεται πάντα να τηλεφωνά από το χώρο των ΚΤΕΛ Καρδίτσας. 204 Βλ. Μπασλής, 1988:

172 των δύο πρωταγωνιστών υπερτερεί του βαθµού συγγένειάς τους, καθώς προβάλλεται, εικονικά και γλωσσικά, ένα κοινωνικό χάσµα µεταξύ τους. εν είναι επίσης τυχαίο ότι, όταν οµιλητές της Κ.Ν.Ε αντιλαµβάνονται µια γλωσσική διαφοροποίηση, προχωρούν σε ερωτήσεις του τύπου, εάν όντως ο συνοµιλητής του Θ.Ι. κατάγεται µέσα ή έξω από κάποιο µεγάλο αστικό θεσσαλικό κέντρο. Παραδείγµατος χάριν, θα τον ρωτήσουν : «είσαι µέσα ή έξω από τη Λάρισα», για να εντοπίσουν τον ακριβή τόπο καταγωγής του και να τον αντιµετωπίσουν περιπαιχτικά. Και δεν είναι τυχαίο επίσης που οι περισσότεροι Θεσσαλοί δηλώνουν ως τόπο καταγωγής τους τις πλησιέστερες µεγάλες πόλεις της Θεσσαλίας, µονολότι δεν κατάγονται απ αυτές, αλλά µόνο και µόνο για έναν ιδεολογικό λόγο, για να δείξουν ότι προέρχονται από αστικό κέντρο και όχι από τη θεσσαλική επαρχία, ότι είναι αστοί και όχι χωριάτες ή τσοπάνοι, όπως θεωρούνται ακόµη αυτοί που δεν κατάγονται από τα µεγάλα αστικά κέντρα. Οι άνθρωποι αυτοί θεωρούν ότι εάν προαχθούν σε αστούς θα τύχουν µιας ευνοϊκότερης κοινωνικής αντιµετώπισης από τους υπόλοιπους Έλληνες. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η γλωσσική διαφοροποίηση έχει οδηγήσει και σε ρατσιστικά σχόλια για τους οµιλούντες κάποιο τοπικό ιδίωµα. Συγκεκριµένα, οι Θεσσαλοί, οµιλητές του Θ.Ι., αποκαλούνται τυρόγαλα, ταγάρια, τυρόπιτες, τυριά ή όπως ήδη έχουµε προαναφέρει Βλάχοι. Πρόκειται βέβαια για σχόλια τα οποία σε ένα πρώτο επίπεδο προέρχονται από λαογραφικά και εµπορικά χαρακτηριστικά του τόπου και όχι από γλωσσικά. Όµως, σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι χαρακτηρισµοί αυτοί αποδίδουν την ιδεολογική συµπεριφορά απέναντι σε άτοµα που οµιλούν το Θ.Ι. Το πρώτο, λοιπόν, βήµα είναι η ανίχνευση του γλωσσικού συστήµατος και το δεύτερο, ο αρνητικός ιδεολογικός στιγµατισµός των οµιλητών του συστήµατος. Αναλύοντας σηµειωτικά την εικόνα και τη γλώσσα µιας ακόµης τηλεοπτικής σειράς θα εντοπίσουµε αρκετές οµοιότητες µε το Θεσσαλό πρωταγωνιστή από την τηλεοπτική σειρά Οι δέκα µικροί Μήτσοι. Έτσι, στην τηλεοπτική σειρά Ο κακός Βεζίρης, η ηθοποιός Μαρία Γεωργιάδου, που υποδύεται την πάµπλουτη Λαρισαία σύζυγο ενός υπουργού, παρουσιάζεται ντυµένη µε µοντέρνο ντύσιµο, αλλά, κυρίως, κόκκινης απόχρωσης. Είναι γνωστό, όµως, οι πλούσιες κοσµικές κυρίες δεν αποκλίνουν ενδυµατολογικά πολύ από το µαύρο και το λευκό χρώµα, τα οποία θεωρούνται σοβαρά χρώµατα και, µάλιστα, ιδανικά για επίσηµες περιστάσεις. 172

173 Στο θέµα της γλώσσας της τηλεοπτικής Λαρισαίας, διαπιστώνουµε ότι στη σειρά Ο κακός Βεζίρης 205 υπάρχει παραλληλισµός ανάµεσα στο γλωσσικό σύστηµα της Λάρισας και τη γαλλική γλώσσα. Η σύνδεση της υποτιµηµένης κοινωνικά διαλεκτικής µορφής, του Θ.Ι., µε µια γλώσσα µε κοινωνικό κύρος, όπως η γαλλική γλώσσα, απουσίαζε από την τηλεοπτική σειρά του Λαζόπουλου. Η Λαρισαία σύζυγος του υπουργού κινείται στο καζίνο µε την ίδια άνεση, όπως και στο σπίτι της στη Λάρισα. Σχολιάζει ότι, όταν ο γκρουπιέρης του καζίνου λέει γαλλιστί «Rien ne va plus», δεν εννοεί «πλι» < «πουλί», δηλαδή, «πετούµενο», αλλά εννοεί «να µην ποντάρουν άλλο», ενώ η σκηνή ολοκληρώνεται µε τα ειρωνικά σχόλια Αθηναίων παριστάµενων του τύπου : «Πόσο µοιάζουν τα γαλλικά µε τα λαρισαέϊκα 206!!». Για την ερµηνεία του φαινοµένου χρήσης της γαλλικής γλώσσας ως γλώσσας περιωπής, της µεγαλοαστικής ελληνικής τάξης, θα συµφωνήσουµε µε την Αναστασιάδη- Συµεωνίδη (1994:130), η οποία αναφέρει ότι «τα άτοµα, ιδίως γυναικείου φύλλου, λαϊκής προέλευσης που επιθυµούν να ανέβουν κοινωνικά υιοθετούν τους τρόπους συµπεριφοράς και οµιλίας των ατόµων της υψηλής κοινωνίας, µε αποτέλεσµα να γελοιοποιούνται, όταν αυτή η µίµηση πραγµατώνεται ανεπιτυχώς». Από τις παρατηρήσεις στις προηγούµενες τηλεοπτικές σειρές, διαπιστώνουµε ότι, δεδοµένου ότι η έδρα των τηλεοπτικών σταθµών βρίσκεται στο κέντρο δόµησης και διάδοσης της επίσηµης γλωσσικής ιδεολογίας, στην Αθήνα, η τηλεόραση συνέχισε το έργο του κινηµατογράφου, µεταδίδοντας για το Θ.Ι. την ιδεολογία ενός κόσµου που δεν έζησε στην κοινωνική κατάσταση της Θεσσαλίας, και είχε ανώτερο µορφωτικό επίπεδο και περιπαιχτική διάθεση για οτιδήποτε µη αστικό, 205 Η Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1994:113) αναφέρει ότι η γαλλική συνδέθηκε στενά µε τα νεοελληνικά σατιρικά θέµατα, την επιθεώρηση και την κωµωδία. Κατά την άποψή της, η ξενοµανία και ο νεοπλουτισµός εκφράζονταν µε τη χρήση της γαλλικής γλώσσας και καθώς η χρήση της επεκτάθηκε και στον καθηµερινό λόγο εµφανίστηκαν ακόµη και ανέκδοτα. Τα ανέκδοτα αυτά σατίριζαν τους Έλληνες οµιλητές της «επαρχιώτικης ελληνικής» που χρησιµοποιούσαν περιστασιακά τη γαλλική γλώσσα για να προσδώσουν κύρος στο λόγο τους. 206 Ο Hawkins (1999) αναφέρει για τη σχέση γλώσσας και ιδεολογίας ότι µια σειρά από παγιωµένες (conventionazed) ιδέες είναι συµβολικά συνδεδεµένες µε τις φωνολογικές και γραφολογικές δοµές µίας συγκεκριµένης γλώσσας. 173

174 µη αθηναϊκό 207. Τα στερεότυπα που προβάλλονται είναι συνυφασµένα µε συγκεκριµένη συγχρονία και, συνεπώς, όπως αναφέρει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος (2000:46), επιδέχονται µεταβολή και αποµυθοποίηση. Μέχρι, όπως να επέλθει αυτή η µεταβολή, τα στερεότυπα αυτά θα εξακολουθούν να προβάλλουν µια αρνητική ιδεολογία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα έχει να εξετάσουµε, εάν οι κωµικές σειρές του εικοστού πρώτου αιώνα θα αναπαραγάγουν στο µέλλον παρόµοια γλωσσο-εικονικά στερεότυπα για τους Θεσσαλούς, όπως αυτά που παρατηρήσαµε προηγουµένως. 2. Το Θεσσαλικό ιδίωµα και η προβολή του µέσα από τα ανέκδοτα Ένας άλλος τρόπος για να µελετήσουµε τα στερεότυπα είναι όταν αναφερόµαστε σε ανέκδοτα που αναφέρονται σε εθνικές οµάδες ή στον τρόπο οµιλίας κάποιων οµάδων 208. Στην περίπτωση των Θεσσαλών, όπου, όπως θα δούµε παρακάτω τα στερεότυπα είναι αρνητικά, επικεντρωνόµαστε κυρίως στη µελέτη των στερεοτύπων της έξω-οµάδας, δηλαδή, των µη Θεσσαλών. Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να µελετήσουµε το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχουν κυκλοφορήσει µια σειρά από ανέκδοτα που είχαν ως πρωταγωνιστές τους Θεσσαλούς, κυρίως, τους Λαρισαίους 209. Ο αστεϊσµός στα ανέκδοτα αυτά δηµιουργούνταν από τα λογοπαίγνια που προέκυπταν από τη χρήση του Θ.Ι. από τους Θεσσαλούς πρωταγωνιστές και από την αντιπαράθεσή τους µε την Καθοµιλουµένη. Ο ηµητρίου (1994:124) αναφέρει ο αστεϊσµός αποτελεί θεσµοθέτηση γλωσσικών συµπεριφορών σε διάφορους τύπους γλωσσικής δραστηριότητας. Σύµφωνα µε τη Νούσια (1998:9), ένα ανέκδοτο, ένας αστεϊσµός 210, για το οποίο δε µπορούµε να αποκλείσουµε την πιθανότητα να αναφέρεται σε γεγονός που συνέβη πραγµατικά, είναι ο καλύτερος τρόπος για να περιγράψουµε, µε λίγα λόγια, τον ιδιαίτερο τρόπο 207 Βλ., π.χ., την παρουσίαση, µε διάθεση αστεϊσµού, των Κρητικών και της διαλέκτου τους στην ταινία Η νεράϊδα και το παλικάρι, µε τους Βουγιουκλάκη και Παπαµηχαήλ. 208 Βλ. Κωστούλα-Μακράκη, 2001: Για τους Λαρισαίους τα ανέκδοτα αυτά προήλθαν από το µεγάλο αντίπαλο το Βόλο. ηµοτικός σύµβουλος του Βόλου προτείνει, µάλιστα, την καταγραφή όλων των ανέκδοτων που κυκλοφορούν για τους Λαρισαίους σε βιβλίο και CD. (Βλ. Ελευθερία, 26/5/1998, σ. 3) 210 Ο Uriel Weinreich (1964:95) αναφέρει ότι «οι παλιές γλώσσες» (βλ. «παλιακά») χαρακτηρίζονται από εύκολα κωµικά στοιχεία, ενώ η Dorian (1981:78), ότι κάποια αστεία είναι περισσότερο αστεία όταν λέγονται σε µια διαλεκτική γλώσσα. 174

175 οµιλίας στην περιοχή της Θεσσαλίας και την αξιολόγησή του. Σε άρθρο της, παραθέτει το ακόλουθο ανέκδοτο : «Σε κάποιο χωριό της Θεσσαλίας, το εγγονάκι έλεγε στη γιαγιά του «θέλω νελό, θέλω νελό», και η γιαγιά του έσπευσε να το διορθώσει «όχι νελό, παιδί µου. Νιρό θα λες». Η ίδια αναφέρει ότι η γλώσσα αυτή χαρακτηρίζεται «ακαλαίσθητη», «κιτς» και «χωριάτικα» 211 και συµπληρώνει ότι το Θ.Ι. χρησιµοποιείται ακόµη και σήµερα σε διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας και αποτελεί συχνά την αφορµή για γέλια και κοροϊδίες εις βάρος των Θεσσαλών από εκείνους που νοµίζουν ότι οι Θεσσαλοί δε γνωρίζουν πως να εκφράζονται σωστά, χωρίς να τρώνε τα φωνήεντα 212. Πράγµατι, τον τελευταίο καιρό αποτελεί καθηµερινό φαινόµενο η εµφάνιση ανεκδότων, που εκφράζουν κοινωνικό στιγµατισµό και σαρκασµό κατά των οµιλητών του Θ.Ι. και που προκαλούν το γέλιο 213. Πρόκειται γι αυτό που ο Κenneth Burke ονοµάζει «κωµικό διορθωτικό σηµείο» 214, δηλαδή, ένα σχόλιο που σαρκάζει τα προηγούµενα λόγια ή κάπως τα ανατρέπει. Ο Τσιτσιπής (1995:143) παρατηρεί ότι αυτός είναι κανόνας επιτέλεσης ενός ανέκδοτου. Η εµφάνισή του εξηγείται ως µια προσπάθεια να οδηγηθούν υποσυνείδητα οι οµιλητές του Θ.Ι. σ αυτό που ο Fishman (1972:140) ονόµασε «διορθωτική εξοµάλυνση» 215 (corrective adjustment). Στο σηµείο αυτό πρέπει να αναφέρουµε ότι οι αστεϊσµοί αυτού του τύπου δε συνδέονται κατ ανάγκη µε µια συγκεκριµένη ηλικιακή οµάδα. Έτσι, ο Τσιτσιπής (1981:171) παρατηρεί ότι τα αστεία δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό των νέων ανθρώπων. 211 Ο ηµητρίου (1983α:323) αναφέρει ότι ονοµάζεται γενικά «επαρχιώτικη» η ατυπική διάλεκτος που δε διαθέτει γραφή και που είναι υποβαθµισµένη κοινωνικά. 212 Ο Θαβώρης (1980:420) χαρακτηρίζει το φαινόµενο αυτό σαν περιορισµένο τοπικό προφορικό λόγο που προέρχεται από την ανάγκη της γρήγορης επικοινωνίας. Συµπληρώνει ότι είναι αποτέλεσµα του γενικού γλωσσολογικού νόµου της «ήσσονος προσπάθειας» και ότι σπάνια αυτός ο λόγος αποδίδεται γραπτώς. 213 Για τη σηµαντικότητα του γέλιου στη γλωσσική επικοινωνία, βλ. Χριστίδης, 1999: Βλ. Bauman, O ηµητρίου (1994:292) αναφέρει ότι το ιδίωµα είναι µια ατελής µορφή της επίσηµης γλώσσας. Επόµενο είναι, λοιπόν, να προσπαθήσει ο οµιλητής της επίσηµης γλώσσας να διορθώσει τον οµιλητή ενός ιδιώµατος, ώστε να αποκλίνει η προφορά του το λιγότερο δυνατόν από την επίσηµη. 175

176 Τα ανέκδοτα αυτά έχουν σκοπό να προβάλλουν µέσα από τον αστεϊσµό την κοινωνιογλωσσολογική διαφοροποίηση και τη «γλωσσική προκατάληψη» 216 που υπάρχει ανάµεσα στις δύο γλωσσικές κοινότητες της Κ.Ν.Ε. και του Θ.Ι. Τα περισσότερα ανέκδοτα αναφέρονται κυρίως στη Λάρισα, ίσως, γιατί είναι η πρωτεύουσα του θεσσαλικού διαµερίσµατος. Χαρακτηριστικά αναφέρουµε τα παρακάτω: Ερώτηση: Τι είναι αυτό που πετάει πάνω από τη Λάρισα και έχει τρία γράµµατα; Απάντηση: Πλί... Έτσι, ενώ η απάντηση έπρεπε να είναι η λέξη πουλί [puli], λέξη µε πέντε γράµµατα, στην απάντηση έχουµε λόγω του φαινοµένου του φωνηεντισµού πλί [pli], λέξη µε την οποία σαρκάζεται το τοπικό γλωσσικό ιδίωµα. Αλλά και παλαιότερα επικράτησε από τους οµιλητές της Κ.Ν.Ε. η έκφραση: Λάρσα, Λάρσα σε είδα και λαχτάρσα [*larsa, *larsa sε iða cε laxtarsa], αντί του Λάρισα, Λάρισα, σε είδα και λαχτάρησα [*larisa, *larisa, sε iða ce laxtarisa]. Παρόµοιο µε το πρώτο είναι και τα ακόλουθα ανέκδοτα: α) Ερώτηση: Τι γράφουν οι πινακίδες αυτοκινήτων της Λάρισας; Απάντηση: Ριζ. Ερώτηση: Και οι επόµενες; Απάντηση: Πλαφ. β) Ερώτηση : Τι σηµαίνουν τα αρχικά των πινακίδων της Λάρισας ΤΚ ; Απάντηση : Τι κάν ς Ερώτηση : Γιατί οι πινακίδες των Τρικάλων έχουν τα αρχικά ΤΚΑ Απάντηση : Τι κάν ς α! Όπως παρατηρούµε µε το παράδειγµα αυτό το Ριζ είναι η λέξη Ρύζι [rizi], που, λόγω της πτώσης του τελικού φωνήεντος [i], έχει µετατραπεί σε [riz]. Παρόµοια και το Πλαφ προέρχεται από την λέξη Πιλάφι, όπου εξίσου λόγω της πτώσης των δυο 216 Με το όρο «γλωσσική προκατάληψη» αναφερόµαστε στη συνήθεια να χρησιµοποιούµε τα κοινωνικά µηνύµατα ως πηγή πληροφοριών (Richard Hudson, 1980). Οι κατηγορίες των προκαταλήψεων περιλαµβάνουν καταγωγή, εµφάνιση, προσωπικότητα, αξίες κοινωνικοοικονοµικούς στόχους και κοινωνικοπολιτισµικές νόρµες (βλ. Κωστούλα-Μακράκη, 2001:117). 176

177 φωνηέντων [i] αρχικό και [i] τελικό, έχουµε τελικά τη λέξη [plaf]. Με το δεύτερο παράδειγµα, υποδηλώνεται ότι στα Τρίκαλα οµιλούν πιο «βαριά» το Θ.Ι. απ ότι στη Λάρισα. Η Λάρισα, όµως, δεν είναι η µόνη πόλη που πλήττεται περιπαιχτικά από τα ανέκδοτα για τους Θεσσαλούς. Το ίδιο φαινόµενο επεκτείνεται και στα Τρίκαλα και στην Καρδίτσα, τις δύο άλλες µητροπόλεις του Θ.Ι. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο ανέκδοτο γα τα Τρίκαλα : «Ένας ξένος άνδρας κάθεται σε ένα µπαρ των Τρικάλων και πίνει ποτό. Ξαφνικά µπαίνουν στο µπαρ δύο γυναίκες και κάθονται δίπλα του. Η µια απ αυτές είναι όµορφη, ψηλή, κοµψή και δε διαφεύγει της προσοχής του. Την κοιτάζει για λίγη ώρα, σηκώνεται, την πλησιάζει και εκδηλώνει το θαυµασµό του γι αυτή. Εκείνη δεν ακούει καλά τα λόγια του και µε µια απορία τον ρωτάει «Ουρίστι ;». Τότε ο άνδρας, αµήχανος και έντροµος, εγκαταλείπει την προσπάθειά του». Το συµπέρασµα αυτού του ανέκδοτου είναι ότι δεν ταιριάζει σε ένα νέο άτοµο, εκλεπτυσµένο - όπως είναι, κατά κύριο λόγο, η γυναίκα - κοµψό και όµορφο, να µιλάει µια τόσο βάρβαρη γλώσσα. Η γλώσσα αυτή καταστρέφει σηµειολογικά την εικόνα µιας νέας και ωραίας γυναίκας, γιατί δε χρησιµοποιεί το ίδιο γλωσσικό σύστηµα µε την υπόλοιπη ελληνική νεολαία που χρησιµοποιεί την ΚΝ.Ε. Αξίζει, βέβαια, να σηµειωθεί το γεγονός ότι στο ανέκδοτο ο γοητευµένος άνδρας χαρακτηρίζεται εξ αρχής ως ξένος στην περιοχή. Άποψή µας είναι ότι η στάση αυτή δεν είναι ορθή, καθώς η γλώσσα που χρησιµοποιεί ο καθένας µας είναι γνώρισµα του τόπου όπου αυτός έζησε και µεγάλωσε. Για την Καρδίτσα, επίσης, τα πράγµατα δεν είναι εύκολα. Η Καρδίτσα έχει στο ιστορικό της να επιδείξει κορυφαία δηµόσια πρόσωπα που οµιλούν το τοπικό ιδίωµα της Θεσσαλίας. Μετά την επιτυχία του Λάκη Λαζόπουλου, έκαναν την εµφάνισή τους και τα πρώτα ανέκδοτα για την περιοχή της Καρδίτσας. Ενδεικτικά, αναφέρουµε την ακόλουθη περίσταση επικοινωνίας που έκανε την εµφάνισή της στα στέκια της θεσσαλικής νεολαίας. Ο «τόπος» (setting) είναι η κερκίδα του γηπέδου της Καρδίτσας και το µήνυµα είναι ένα σύνθηµα το οποίο φωνάζουν δυνατά, χωρίς µελωδία, αλλά µε ρυθµό, οι φίλαθλοι της Καρδίτσας. Είναι το ακόλουθο: «Μπήδσε του γρουν στα κιαραµίδια!». Το περιεχόµενο αυτού του συνθήµατος συνδέεται, όπως είναι φανερό, µε το καθηµερινό απλό λεξιλόγιο των αγροτών και χρησιµοποιείται µε ειρωνική διάθεση για τους Καρδιτσιώτες από τους υπόλοιπους Θεσσαλούς, επειδή οι Καρδιτσιώτες οµιλούν πολύ βαριά το Θ.Ι. (πτώση των φωνηέντων, τόσο στο εσωτερικό, όσο στο τέλος µιας λέξης, κτλ). Αθλητικό 177

178 περιεχόµενο έχει και το ακόλουθο ανέκδοτο που εκφωνείται από φιλάθλους της Α.Σ.Α. (Αθλητικός Σύλλογος Αναγέννησης Καρδίτσας) για να τιµήσουν και να εµψυχώσουν τους παίκτες της. «Ανέφκα κει ψηλά στην κουρουµπλιά, για να τηράω την Α.Σ.Α από ψλά, πλακώθκαµι στα ουίσκια και στα τσίπρα, και για την Α.Σ.Α ένα µόνο είπα, να δω Α.Σ.Α στην Α Εθνική, και ας πλατσανάου κάτου, κατάϊ. Α.Σ.Α ολέ, Α.Σ.Α ολέ, Α.Σ.Α ολέ, ολέ, ολέ. Η παραπάνω περίσταση επικοινωνίας έχει σκοπό τη γελοιοποίηση, µέσα από τη γλώσσα των «βλαχοχωριατών», της Καρδίτσας και γενικότερα, την ανάδειξη της Κεντροδυτικής Θεσσαλίας σε µητρόπολη του Θ.Ι. και της χωριάτικης νοοτροπίας. Αξίζει σε αυτό το σηµείο να αναφέρουµε ότι, εάν εξαιρέσουµε την αντιπαλότητα Βόλου Λάρισας, οι πόλεις της κεντροδυτικής Θεσσαλίας (Λάρισα, Τρίκαλα, Καρδίτσα) διατηρούν καλές σχέσεις σε τοπικό επίπεδο. Έτσι, τα ανέκδοτα που κατασκευάζει η µια πόλη για την άλλη δεν είναι κακοπροαίρετα, αλλά εκφράζουν µια περιπαιχτική διάθεση µεταξύ των Θεσσαλών. Κατά τη γνώµη µας, πρόκειται για µια προσπάθεια µεταξύ των Θεσσαλών να αποδώσουν τη χρήση του Θ.Ι. και συγκεκριµένα, το «βαρύ» Θ.Ι., σε περιοχή εκτός από τη δική τους. Έτσι, οι κάτοικοι του Βόλου αποδίδουν το «βαρύ» Θ.Ι. στους κατοίκους της Λάρισας, οι κάτοικοι της Λάρισας και των Τρικάλων στην Καρδίτσα, οι κάτοικοι της Καρδίτσας στη Λάρισα. Πρόκειται, άλλωστε, για φαινόµενο που καταγράφηκε νωρίτερα και κατά τη διάρκεια της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας και που παρατήρησαν και άλλοι ερευνητές, όπως ο Τσιτσιπής (1981) στην έρευνά του για τα Αρβανίτικα. Τέλος, υπάρχουν και περιπτώσεις που τα ανέκδοτα αφορούν γενικά στους Θεσσαλούς. Πρόκειται, συνήθως για ανέκδοτα που αναφέρονται στο θεσσαλικό τρόπο ζωής, ο οποίος, κατά τους δηµιουργούς των ανεκδότων δε µπορεί παρά να είναι ένας αγροτικός ή κτηνοτροφικός τρόπος ζωής. Αναφέρουµε χαρακτηριστικά στο ακόλουθο παράδειγµα που συνδέει κωµικά το θεσσαλικό τρόπο ζωής µε τη νέα τεχνολογία : «Στη σταν όπου καθούµαν κι άρµιγα µια γίδα ισένα ιθυµήθηκα τα µάτια της σαν είδα. Του Νόκια του έβγαλα υφθής απ το ταγάρ κι µήνυµα σι έστειλα τι καν ς ουρέ ζαγάρ ;». 178

179 Στα ανέκδοτα για τους Θεσσαλούς που προαναφέρθηκαν παρατηρούµε ότι οι δηµιουργοί τους έχουν αναπαράγει γλωσσικά χαρακτηριστικά του φαινοµένου του βόρειου φωνηεντισµού µε σηµαντικότερο χαρακτηριστικό τη µετατροπή των άτονων φωνηέντων [ε] σε [i] και [ ] σε [u]. Επίσης, δεν παραλείπεται και η χρήση των «παλιακών», δηλαδή, λέξεων που χρησιµοποιούσαν παλιότερα στη Θεσσαλία και που δεν είναι ευρέως διαδεδοµένες, και πολύ περισσότερο σε χρήση, στην Κ.Ν.Ε., πχ. ταγάρ, ζαγάρ, πλατσανάω, κ.τ.λ. 3. Συµπεράσµατα της σηµειωτική προσέγγισης της ιδεολογίας για το Θ.Ι. Η περιπαιχτική αντιµετώπιση του θέµατος της χρήσης του θεσσαλικού γλωσσικού συστήµατος και η τηλεοπτική εικόνα των οµιλητών του, µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι οι ιδεολογίες δύο µεγάλων κοινωνικών τάξεων, της αστικής και της επαρχιακής, βρίσκονται σε µια ακήρυχτη σύγκρουση και όχι, όπως θα ανέµενε κανείς στην αρχή του 21 ου αιώνα, σε µια φαινοµενική, τουλάχιστον, συνύπαρξη, καθώς η επαρχία, η οποία προσωποποιείται στην εικόνα και τη γλώσσα του τηλεοπτικού Θεσσαλού, εξακολουθεί να θεωρείται το αντίθετο από αυτό που ο Bourdieu (1985:364) ονοµάζει «προνοµιακό» περιβάλλον. Θα συµφωνήσουµε, επίσης, µε τον Μπασλή (1988:59) ότι τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, και κυρίως η τηλεόραση και το ραδιόφωνο, δεν επιδρούν καταλυτικά στην κοινή γνώµη, ώστε να συντελέσουν στη βαθµιαία εξαφάνιση των γλωσσικών ιδιωµάτων, αφού όπως είδαµε, πολλές φορές, τα αναπαράγουν µέσα από τις εκποµπές τους, ειδικά η τηλεόραση. Το Θ.Ι. στιγµατίζεται, και συνδέεται εικονικά µε ένα συγκεκριµένο τρόπο ζωής και την ηθική της κατώτερης κοινωνικής τάξης και, όπως αναφέρει ο Fairclough (1995:57), προσάπτονται υποτιµητικοί χαρακτηρισµοί στους οµιλητές του. Το πέρασµα από τον κινηµατογράφο στην τηλεόραση δεν άλλαξε τις αρνητικές εκτιµήσεις για το Θεσσαλό, όπως αυτές εκφράζονται µέσα από την γλωσσο-εικονική σάτιρα που παρατηρήσαµε. Εκείνο, όµως, που άλλαξε είναι οι επικοινωνιακοί τρόποι της σάτιρας, καθώς χρησιµοποιείται η σηµαντικότερη, ίσως, µορφή επικοινωνίας, η τηλεόραση, για να προβληθεί η ιδεολογία, της ονοµαζόµενης από τον Έcο (1985:31), «προχωρηµένης βιοµηχανικής κοινωνίας». 179

180 Παροµοίως, η χρήση του Θ.Ι. αντιπροσωπεύει για τους µη Θεσσαλούς ένα µη αστικό, επαρχιακό, αγροτικό 217 ή εργατικό 218 τρόπο ζωής και ένα χαµηλότερο, από το αστικό, µορφωτικό επίπεδο. Είναι η γλώσσα των αγροτο-επαρχιωτών εναντίον της γλώσσας των µορφωµένων. Ο Πετρούνιας (1993:130) αναφέρει για τη γλώσσα των µορφωµένων ότι η γλώσσα αυτή σε πολλές χώρες αποτελεί βάση της επίσηµης γλώσσας, επειδή παρουσιάζει σχετική σταθερότητα κανόνων, κάποια συντηρητικότητα και είναι, γενικά, πιο ουδέτερο από άλλα ιδιώµατα και εποµένως λιγότερο στιγµατισµένο κοινωνικά. Ο αρνητικός χαρακτηρισµός που συνοδεύει, συνήθως, τη χρήση του Θεσσαλικού Ιδιώµατος φαίνεται, όµως, ότι έχει γίνει αντιληπτός και από τους ίδιους τους Θεσσαλούς. Ο Μπασλής (1998:30) κάνει λόγο για ψυχολογικό φόβο των Θεσσαλών όταν, σε συνθήκες όπου επιβάλλεται η χρήση της επίσηµης γλώσσας, προχωρούν σε περαιτέρω φωνητικές αλλαγές στη γλώσσα του και εσωτερικεύει και υιοθετεί την άποψη ότι η προφορά του είναι κακή 219. Τόσο µέσα από τα ανέκδοτα, όσο και µέσα από τις άλλες µορφές επιρροής της στάσης της κοινής γνώµης παρατηρούµε ότι η γλωσσολογική αρχή της ισότητας όλων των γλωσσών και των διαλεκτικών τους µορφών, που αποτρέπει την αρνητική αξιολόγηση οποιασδήποτε οµιλούµενης παραλλαγής, δεν υιοθετείται από τα ελληνικά Μ.Μ.Ε. Η «εξύψωση» της Κοινής Νεοελληνικής ως γλώσσας των µεσαίων στρωµάτων µε ανώτερη µόρφωση και ως γλώσσα των αστικών κέντρων, από τη µια πλευρά, και η υποβίβαση του Θ.Ι. σε ένα «κατώτερο σηµασιολογικό σύστηµα» που οµιλείται από αµόρφωτους εργάτες της επαρχίας και, κυρίως, αγρότες, από την άλλη, συντηρεί έναν ιδιόρρυθµο πόλεµο κοινωνικών τάξεων, που θα έπρεπε να έχει 217 Ο ηµητρίου (1983:323) συνδέει την «επαρχιώτικη» γλώσσα µε την πρώτη γλωσσική ποικιλία που µαθαίνει µέσα στο περιβάλλον της οικογένειας το παιδί των αγροτικών κοινοτήτων. 218 Σε αυτό το συµπέρασµα συνηγορεί και η Φραγκουδάκη (1996:126), η οποία υποστηρίζει ότι η γλωσσική προκατάληψη για τη χρήση διαλεκτικών µορφών της γλώσσας, ήδη από το σχολείο, έχει σηµαντικές αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις. Η στάση αυτή, σύµφωνα µε τη Φραγκουδάκη, χαρακτηρίζει µαζικά τους µαθητές από την αγροτική και εργατική τάξη. 219 Ο Μπασλής (1998:30) αναφέρει το παράδειγµα Θεσσαλών που, εξαιτίας του ψυχολογικού τους φόβου, αντί να µετατρέψει το «ο» σε «ου» και το «ε» σε «ι», τα µετατρέπει αντίστροφα, ακόµη και στις λέξεις όπου υπάρχουν. Συµπληρώνει, επίσης, ότι µε αυτόν τον τρόπο υποτιµάται και θεωρείται κάτι κακό η χρήση των φθόγγων «ου» και «ι». Έτσι, η λέξη βουλευτής προφέρεται βολευτής, ενώ η λέξη µιλώ προφέρεται µeλώ. 180

181 εγκαταλειφθεί προ πολλού, καθώς όλο και περισσότερο προβάλλεται από τους ειδικούς η ανάγκη διατήρησης και προστασίας των διαλεκτικών µορφών της κάθε γλώσσας, κυρίως, για πολιτιστικούς λόγους 220. Στο τέλος της σηµειωτικής προσέγγισης της ιδεολογίας για τη γλώσσα των Θεσσαλών θα συµφωνήσουµε µε τη Φραγκουδάκη (1996:126) ότι η αρνητική στάση της κοινής γνώµης και η σάτιρα καταδικάζουν σαν λαθεµένες ή κακής ποιότητας τις διάφορες οµιλούµενες παραλλαγές της εθνικής γλώσσας, αποδίδοντας κατωτερότητα στους οµιλητές τους (η οποία εκφράζεται µέσα και από άλλα σηµειωτικά συστήµατα), στο όνοµα µιας γλωσσικής, εικονικής και κοινωνικής «µυθικής ποιότητας». Ο υποβιβασµός αυτός είναι επιστηµονικά λανθασµένος 221 και κοινωνικά ανεπίτρεπτος, καθώς είναι αντιεπιστηµονική η θέση ότι υπάρχει µία γλώσσα καλής ποιότητας. Επίσης, το εικονικό στερεότυπο για το Θεσσαλό αποτελεί προσωπική, υποκειµενική εκτίµηση για τον καθένα µας, αν και πολλές φορές κατασκευάζονται και παρουσιάζονται σαν αντιπροσωπευτικές από τα Μ.Μ.Ε διαφορετικές εικόνες για το Θεσσαλό, και, σχεδόν πάντα, µε τις ίδιες αρνητικές συνδηλώσεις. Η τάση αυτή, όµως, έρχεται σε αντίθεση µε τη θέση µεγάλου µέρους των µη Θεσσαλών πληροφορητών της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας που επιθυµούν τη διατήρηση του συγκεκριµένου, ή παρόµοιων γλωσσικών συστηµάτων, παρά το γεγονός ότι γνωρίζουν πως η στάση της κοινής γνώµης θα είναι αρνητική απέναντι στους οµιλητές τους. Η παρατήρηση, όµως, αυτή µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η διατήρηση µιας γλώσσας, για την οποία η κοινή γνώµη πιστεύει ότι θα έχει αρνητικές αντιδράσεις, δηµιουργεί ένα ιδιότυπο γλωσσικό µουσείο, όπου επιθυµούµε να βλέπουµε να εκτίθενται τα ελληνικά γλωσσικά συστήµατα, αλλά δεν επιθυµούµε να τα οµιλούµε! Απλώς, θέλουµε να υπάρχουν! Η παρατήρηση αυτή θα µπορούσε να αποτελέσει αφετηρία για µια νέα έρευνα για τα νεοελληνικά γλωσσικά συστήµατα, η οποία θα εξετάσει την ιδιότυπη αυτή γλωσσική συµπεριφορά και θα εξηγήσει τη µουσειακή στάση της κοινής γνώµης και τις διαστάσεις της. Μια τέτοια ερευνητική 220 Ο James Jacob (1980:87) υποστηρίζει ότι ένα ιδίωµα µπορεί να είναι πολιτικά και πολιτιστικά διφορούµενο. 221 Η Ruba (1997:3), όπως και πολλοί άλλοι γλωσσολόγοι, αναφέρει ότι δεν υπάρχει επιστηµονική βάση για να υποστηριχθεί ότι µια γλώσσα ή διάλεκτος είναι πιο «γραµµατικοποιηµένη», σύνθετη και καθαρή από άλλες. 181

182 προσπάθεια θα συνεισφέρει θετικά στις πολιτικές διάσωσης των νεοελληνικών γλωσσικών συστηµάτων στη σύγχρονη γλωσσική πραγµατικότητα. 182

183 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η παρούσα διατριβή είχε ως στόχο της να εξετάσει, µέσα από την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα, µια σειρά κοινωνιογλωσσολογικών θεµάτων, όπως εάν το Θ.Ι. είναι γραπτό ή όχι, εάν αναγνωρίζεται από τους Θεσσαλούς ή τους µη Θεσσαλούς ως τοπικό γλωσσικό σύστηµα της Θεσσαλίας, σε ποιες κοινωνικές περιστάσεις, επίσηµες ή όχι, χρησιµοποιείται, ποια είναι η θέση του στο χώρο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Επίσης, µας ενδιέφερε να εξετάσουµε εάν είναι επιθυµητή η διατήρησή του στο µέλλον και για ποιο λόγο, ποια είναι η σχέση του µε την Καθοµιλουµένη, ποια είναι η στάση της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές του. Πολλές φορές οι απαντήσεις των πληροφορητών δεν ήταν άµεσες, αλλά έπρεπε να προχωρήσουµε σε συσχετισµό των απαντήσεών τους για να εκµαιεύσουµε τις θέσεις των πληροφορητών. Σε πολλά σηµεία της έρευνας είδαµε να επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις εργασίας µέσα από τις απαντήσεις των πληροφορητών, σε άλλα σηµεία, όµως, οι θέσεις τους δηµιούργησαν νέα δεδοµένα για το Θ.Ι. Πρώτα-πρώτα για τη γραπτή µορφή του ιδιώµατος, η πλειοψηφία των Θεσσαλών αναφέρει ότι το Θ.Ι. δεν έχει γραπτή µορφή και διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες είναι εµφανώς πιο σίγουρες σε αυτό το θέµα από τους άνδρες. Η θέση αυτή είναι συνάρτηση του καλύτερου µορφωτικού επιπέδου που διαπιστώσαµε σε άλλο σηµείο της έρευνας ότι έχουν οι γυναίκες, καθώς φάνηκε ότι στη Θεσσαλία, όσο υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο έχει κάποιος, τόσο περισσότερο αποµακρύνεται από τη θέση ότι το ιδίωµα έχει γραπτή µορφή. Η διαπίστωση αυτή συγκεκριµενοποιείται στην ερώτηση εάν οι Θεσσαλοί χρησιµοποιούν το ιδίωµα στην αλληλογραφία, όπου µερίδα των Θεσσαλών απάντησε ότι το ιδίωµα έχει γραπτή µορφή και δε χρησιµοποιεί την Καθοµιλουµένη στην αλληλογραφία του. Πιστεύουµε ότι αυτό που θεωρούν γραπτή µορφή του ιδιώµατος είναι απλά η µεταφορά της προφορικής πραγµάτωσης του ιδιώµατος, η οποία, όµως, θα φάνταζε περίεργη ακόµη και για το µέσο Θεσσαλό. Τέτοιες προσπάθειες βλέπουν το φως της δηµοσιότητας τα τελευταία τριάντα χρόνια από ντόπιους µελετητές της ιστορίας και, κυρίως, της λαογραφίας της Θεσσαλίας και δε θεωρήθηκαν ποτέ δείγµατα επιστηµονικής προσέγγισης του τοπικού ιδιώµατος της Θεσσαλίας. Ο Θεσσαλός θα χρησιµοποιήσει και αυτός την 183

184 Καθοµιλουµένη για να εκφραστεί γραπτά, καθώς το Θ.Ι., όπως και σχεδόν όλα τα βορειοελληνικά ιδιώµατα, δεν έχει γραπτή παράδοση 222. Στη συνέχεια, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η εναλλαγή γλωσσικού κώδικα στους χώρους όπου χρησιµοποιούν οι Θεσσαλοί το τοπικό τους ιδίωµα. Εφόσον διαπιστώθηκε κατά την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα ότι η Καθοµιλουµένη είναι ισχυρότερη στην περιοχή της Λάρισας και ότι το Θ.Ι. είναι ισχυρότερο στις περιοχές της Καρδίτσας και των Τρικάλων, δεν µας προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι οι περισσότεροι πληροφορητές από την Καρδίτσα το χρησιµοποιούν στο σπίτι, σε µη επίσηµο χώρο. Αν και οι νεότεροι Θεσσαλοί, ηλικίας ετών, είναι γενικά θετικοί στη χρήση της Καθοµιλουµένης παράλληλα µε το ιδίωµα, δεν προτιµούν την Καθοµιλουµένη για την επικοινωνία τους χώρους όπως το σπίτι και η γειτονιά, καθώς στους χώρους αυτούς οι σχέσεις των ανθρώπων είναι πιο στενές, γεγονός που τους επιτρέπει να εκφράζονται αυθόρµητα. Εντύπωση, όµως µας προκάλεσε το γεγονός ότι το ίδιο δε συµβαίνει και στην περιοχή των Τρικάλων. Οι Τρικαλινοί δε χρησιµοποιούν το ιδίωµα στους οικείους χώρους τους (σπίτι, γειτονιά), όπως οι Καρδιτσιώτες. Γενικά, οι Θεσσαλοί δε χρησιµοποιούν στην εργασία τους την Καθοµιλουµένη, αν και πρόκειται για επίσηµο χώρο. Από την άλλη πλευρά, σε επίσηµους χώρους, όπως η εργασία, και οι χώροι αναψυχής, οι γυναίκες αποφεύγουν περισσότερο από τους άνδρες τη χρήση του ιδιώµατος και, µάλιστα, όσοι Θεσσαλοί είναι νεότεροι είναι λίγο πιο αρνητικοί στη χρήση τους ιδιώµατος στη εργασία από εκείνους που είναι µεγαλύτεροι, δηλαδή, 40 ετών και άνω. Εκτός από το χώρο της εργασίας, παρατηρούµε, επίσης, ότι οι µεγαλύτεροι σε ηλικία Θεσσαλοί εµµένουν περισσότερο στη µη χρήση της Καθοµιλουµένης στην αγορά, σε αθλητικούς χώρους και σε χώρους αναψυχής που είναι και αυτοί επίσηµοι χώροι 223. Ως προς το λόγο που οι Θεσσαλοί χρησιµοποιούν την Καθοµιλουµένη, η έρευνα έδειξε ότι η αισθητική της Καθοµιλουµένης εκτιµάται περισσότερο από εκείνους που τη χρησιµοποιούν λιγότερο, δηλαδή, από εκείνους που έχουν το χαµηλότερο µορφωτικό επίπεδο. Οι λόγοι της γλωσσικής οµοιοµορφίας και της εύκολης κατανόησης είναι λόγοι που επικαλούνται οι πιο µορφωµένες οµάδες που 222 Βλ. Μπασλής, 2000:39, Πλαυδή, 2001:621, κ.ά. 223 Για ανάλογη διαπίστωση στη χρήση της χαµηλής γλωσσικής ποικιλίας σε κοινωνικούς χώρους βλ. Colin Baker, 1993:

185 διαχρονικά στηρίζουν την επίσηµη γλώσσα ενός κράτους και που ανήκουν, κυρίως, στην αστική τάξη. Αναφορικά µε τη θέση του Θ.Ι. στο χώρο των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωµάτων, διαπιστώσαµε ότι, και για τους Θεσσαλούς και για τους µη Θεσσαλούς, το Θ.Ι. δεν είναι ιδιαίτερα δηµοφιλές και ακολουθεί στην αξιολογική ιεράρχηση τα νησιωτικά και τα υπόλοιπα, εκτός του Θεσσαλικού, ηπειρωτικά γλωσσικά συστήµατα. Αξίζει, πάντως, ν αναφέρουµε ότι το φύλο των πληροφορητών παίζει κάποιο ρόλο στην αξιολόγηση των διαλέκτων. Στους άνδρες, τα θεσσαλικά γλωσσικά συστήµατα είναι δηµοφιλή, ενώ στις γυναίκες υπερισχύουν τα νησιώτικα και τα µη θεσσαλικά ηπειρωτικά συστήµατα. Ως προς τη στάση της κοινής γνώµης, οφείλουµε να παραδεχτούµε ότι περιµέναµε από τους πληροφορητές πιο ακραίες θέσεις εις βάρος του Θ.Ι., µε βάση την κοινωνική πρακτική που δυσφορεί και επικρίνει την απόκλιση από την Κοινή, δηλαδή, ότι η στάση της κοινής γνώµης θα είναι, κυρίως, αρνητική. Στο ίδιο θέµα, οι µη Θεσσαλοί που δήλωσαν ότι η κοινή γνώµη θα αντιδράσει ουδέτερα ανέφεραν παράγοντες οι οποίοι οδηγούσαν τελικά σε µια θετική αξιολόγηση του Θ.Ι. Μπορούµε, δηλαδή, να ισχυριστούµε, κάνοντας µια γενίκευση, ότι, µπροστά στο αρνητικό κλίµα του µεγαλύτερου µέρος της κοινής γνώµης, η ουδέτερη στάση εκλαµβάνεται ως θετική. Ειδικότερα, τα ποσοστά των πληροφορητών που δήλωσαν ότι η κοινή γνώµη θα αντιδράσει ουδέτερα απέναντι στους οµιλητές του ιδιώµατος, αν και µικρά, εντούτοις µας εντυπωσίασαν ευχάριστα. Το ίδιο συνέβη και όταν η πλειοψηφία των πληροφορητών δεν προχώρησε σε άµεση συσχέτιση του ιδιώµατος µε συγκεκριµένα επαγγέλµατα και κοινωνικές τάξεις. Οι µη Θεσσαλοί πληροφορητές, παραδείγµατος χάριν, αναφέρουν ότι κάποιος που µιλάει ένα τοπικό ιδίωµα, όπως το Θεσσαλικό, µπορεί να εξασκεί ένα οποιοδήποτε επάγγελµα. Όσοι, όµως, από αυτούς προσδιόρισαν επαγγελµατικά ένα τέτοιο οµιλητή, τότε έκαναν λόγο για µη αστικά επαγγέλµατα, όπως αγρότης και εργάτης, ενώ οι Θεσσαλονικείς αναφέρουν, επιπλέον, και τις νοικοκυρές, επαγγέλµατα που ανήκουν αποκλειστικά στην κατώτερη κοινωνική τάξη. Ερευνητές των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωµάτων επιβεβαιώνουν µια αιτιακή σχέση ανάµεσα στην κοινωνική τάξη και το γλωσσικό σύστηµα που η τάξη αυτή χρησιµοποιεί 224 µε τους περισσότερους να διαπιστώνουν αυτό που ήδη προαναφέραµε, ότι, δηλαδή, οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις 224 Bλ. Van Marle, 1997:28, Mπασλής, 2000:52, κ.ά. 185

186 βρίσκονται πιο κοντά στα τοπικά και µη επίσηµα ιδιώµατα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στην αγροτο-εργατική τάξη αποδίδονται αποκλειστικά αρνητικοί χαρακτηρισµοί από τους µη Θεσσαλούς ως προς το επίπεδο µόρφωσης (αµόρφωτοι, χαµηλού επιπέδου). Το ίδιο ισχύει και για τις νοικοκυρές (χαµηλού επίπέδου). Αυτοί που πιστεύεται ότι εξασκούν ένα οποιοδήποτε άλλο επάγγελµα, εκτιµάται ότι θα είναι από αµόρφωτοι µέχρι βασικής εκπαίδευσης. Με τον έναν ή µε τον άλλο τρόπο, βλέπουµε ότι το ιδίωµα δε συνδέεται µε υψηλό µορφωτικό επίπεδο 225 και µε αστικό τρόπο ζωής. Επάνω στο ίδιο θέµα, οι νεότεροι σε ηλικία Θεσσαλοί, από την πλευρά τους, θεωρούν, σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό από εκείνους που είναι µεγαλύτεροι, ότι η στάση της κοινής γνώµης θα συσχετίσει το ιδίωµα συνδηλωτικά µε ένα µη αστικό τρόπο ζωής. Άρα, οι νεότεροι Θεσσαλοί πιστεύουν ότι υπάρχει συγκεκριµένος τρόπος ζωής που έχει, στην κοινωνική πρακτική, συνδεθεί µε το ιδίωµα 226. Εάν συνδέσουµε τη θέση αυτή µε την άποψη των µη Θεσσαλών ότι το ιδίωµα µπορεί να συνδεθεί µ έναν µη αστικό τρόπο ζωής, δηλαδή αγροτικό ή εργατικό, καταλαβαίνουµε για πιο λόγο προβάλλεται διαχρονικά από τα Μ.Μ.Ε. το στερεότυπο του Θεσσαλού οµιλητή ως αγρότης 227. Εάν δούµε ειδικότερα, τη θέση των Θεσσαλών που πιστεύουν σε µια θετική στάση της κοινής γνώµης βλέπουµε ότι αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι η γλώσσα είναι ατοµικό χαρακτηριστικό και ατοµικό δικαίωµα του κάθε ανθρώπου. εν είναι πάντα εύκολο να αποβάλουν οι Θεσσαλοί τα τοπικά χαρακτηριστικά από τη γλώσσα τους, για τα οποία εξάλλου, όπως φάνηκε από την έρευνα, είναι, πολλές φορές, υπερήφανοι 228. Όσοι αναφέρονται σε αρνητική στάση της κοινής γνώµης δε θεωρούν το Θ.Ι θετικό παράγοντα κοινωνικής προόδου και γλωσσικού πλουραλισµού. Αντίθετα, πιστεύουν ότι η γλωσσική διαφορετικότητα είναι παράγοντας κοινωνικού ρατσισµού και αποτελεί εµπόδιο στην κοινωνική πρόοδο. Σε ουδέτερη στάση οδηγείται, κατά τους Θεσσαλούς, η κοινή γνώµη επειδή αναγνωρίζει το δικαίωµα του ατοµικού τρόπου έκφρασης και για να µην οξύνει τον 225 Οι χαρακτηρισµοί αυτοί δείχνουν ιδιαίτερα επιεικείς εάν λάβουµε υπόψη ότι µελέτη για τη χρήση της διαλέκτου στο νεοελληνικό θέατρο του 19 ου και των αρχών του 20 αιώνα (βλ. Αναστασία Ζερβού, 1994) χαρακτηρίζει αγροίκους, απαίδευτους και αντιπαθείς όσους οµιλούν τοπικά ιδιώµατα. 226 Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι στάσεις των ατόµων νεότερης ηλικίας πιστεύεται ότι δείχνουν την εµβέλεια της εθνικιστικής ιδεολογίας (βλ. Αραποπούλου, 1996:152). 227 Βλ. Αραποπούλου, 1996: Για ανάλογη στάση βλ. Πλαυδή, 2001:

187 κοινωνικό και γλωσσικό ρατσισµό απέναντι σε αυτούς που οµιλούν το ιδίωµα, ένα ρατσισµό που πολλές φορές επεκτείνεται και σε κρίσεις για τα κοινωνικά τους χαρακτηριστικά 229. Σε προηγούµενη µελέτη µας 230 είχαµε διαπιστώσει πληθώρα βαλκανικών δανείων, τα οποία θεωρούνται στον ευρωπαϊκό χώρο χαµηλής πολιτισµικής ποιότητας, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα ενός γλωσσικού συστήµατος. Σε αυτό το σηµείο αξίζει να αναφέρουµε ότι µας προξένησε εντύπωση ότι οι πληροφορητές, Θεσσαλοί και µη Θεσσαλοί, δε συνέδεσαν την αρνητική στάση της κοινής γνώµης µε την πληθώρα των βαλκανικών δανείων έχουµε διαπιστώσει ότι έχει το Θ.Ι. Ο αριθµός αυτός των ξένων δανείων είναι ιδιαίτερα µεγάλος για να περάσουν απαρατήρητα και ασχολίαστα από τους πληροφορητές. Εντούτοις, οι πληροφορητές δεν κάνουν αναφορές για τα ξένα αυτά δάνεια παρά µόνο όταν αναφέρονται στο Θ.Ι. ως «παλιακά» ή «χωριάτικα», γεγονός που δείχνει ότι γνωρίζουν πως ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του τοπικού τους ιδιώµατος είναι τα βαλκανικά αυτά δάνεια. Επίσης, η αντίληψη ότι µια γλωσσική µορφή είναι καλύτερη ή ορθότερη από µια άλλη έχει ρίζες στον ελληνικό χώρο που φθάνουν εώς τους αλεξανδρινούς χρόνους και οι κρίσεις για καλή ή κακή γλώσσα δεν οφείλεται στη φύση των διαλέκτων, αλλά στο κοινωνικό κύρος τους, που οφείλεται στο κοινωνικό κύρος των οµιλητών τους 231. Ειδικότερα, για το θέµα της σωστής χρήσης της ελληνικής γλώσσας στους µη Θεσσαλούς, οι Αθηναίοι θεωρούν τα «σωστά ελληνικά» απόρροια των δοµών κοινωνικού γοήτρου σε πολύ µεγαλύτερο ποσοστό από τους Θεσσαλονικείς. Οι Αθηναίοι δεν προσδιορίζουν γεωγραφικά τις περιοχές που οµιλούν τοπικά ιδιώµατα, ενώ ένας στους τρεις Θεσσαλονικείς το κάνει. Στην περίπτωση του γεωγραφικού προσδιορισµού του τόπου οµιλίας του ιδιώµατος, παραπάνω από τους µισούς πληροφορητές της κάθε κατηγορίας µορφωτικού επιπέδου (πρωτοβάθµιας, δευτεροβάθµιας και τριτοβάθµιας εκπαίδευσης), το προσδιόρισαν γενικά, πρωτίστως, στην Βόρεια Ελλάδα, και στη συνέχεια, στην Κεντρική. Όποιο, λοιπόν, κι αν είναι το µορφωτικό επίπεδο των µη Θεσσαλών υιοθετείται σε µεγάλο βαθµό η άποψη ότι το ιδίωµα οµιλείται, γενικότερα, στη Βόρεια και την Κεντρική Ελλάδα. Από την άλλη 229 Βλ. Hudson, 1980: Βλ. Κουρδής, 1997β: Βλ. Αρχάκης και Κονδύλη, 2002:

188 πλευρά, διαπιστώνεται ότι οι Θεσσαλοί δεν αναφέρουν τη χρήση του Θ.Ι. ως απόρροια του γεγονότος ότι πρόκειται για τη µητρική γλώσσα τους, παράγοντας, αντίθετα, που επισηµαίνεται από τους µη Θεσσαλούς. Η στάση αυτή των Θεσσαλών δείχνει ότι δε το θεωρούν σοβαρό γλωσσικό επιχείρηµα. Για την πλειοψηφία των Θεσσαλών ανδρών, τα σωστά ελληνικά διαµορφώνονται µέσα από τις δοµές που περιβάλλονται µε κοινωνικό γόητρο, ενώ οι γυναίκες χρησιµοποιούν γεωγραφικές αναφορές για να τα προσδιορίσουν. Μέσα σ αυτά τα πλαίσια, είναι λογικό να υποθέσουµε ότι η άποψη των µεγαλύτερων σε ηλικία Θεσσαλών προέρχεται από την κοινωνική γνώση τους ότι τα άτοµα που έχουν µορφωθεί έχουν αυξηµένες πιθανότητες να προοδεύσουν στη ζωή τους. Φυσικά, η γλώσσα της µόρφωσης είναι η γλώσσα του σχολείου, της τηλεόρασης, των Μ.Μ.Ε., η γλώσσα, δηλαδή, που παράγουν εκείνες οι δοµές στις οποίες η κοινωνία έχει προσδώσει κύρος. Η πλειοψηφία των νεοτέρων δε συνειδητοποιεί την πρωταρχική αξία που έχουν οι δοµές κοινωνικού γοήτρου στη διαµόρφωση του ατοµικού ιδιολέκτου, επειδή θεωρούν τη µόρφωση δεδοµένο κοινωνικό αγαθό, αφού γι αυτούς είναι υποχρεωτική η βασική εκπαίδευση και επειδή είναι γλωσσικά παιδιά των δοµών γλωσσικού κύρους, και αναζητούν ένα διαφορετικό και γενικευµένο τρόπο ερµηνείας των γλωσσικών αποκλίσεων από την Κοινή γλώσσα, που είναι γι αυτούς, πρωτίστως, γεωγραφικός. Πρόκειται ίσως για την ευκολότερη κατηγοριοποίηση, την ευκολότερη λύση. Αναφορικά µε τη διαφοροποίηση του Θ.Ι. µέσα στον ίδιο το θεσσαλικό χώρο και την επικοινωνία των ίδιων των Θεσσαλών µεταξύ τους, τα αποτελέσµατα είναι αρκετά ενδιαφέροντα. Το γεγονός ότι σηµαντικό µέρος των Θεσσαλών πληροφορητών δεν κατανοεί καλά τα γλωσσικά συστήµατα, που οµιλούνται στις περιοχές Λάρισας, Τρικάλων και Καρδίτσας, δείχνει, κατ αρχήν, ότι οι ίδιοι οι Θεσσαλοί έχουν αντιληφθεί ότι το ίδιο το ιδίωµα έχει διαφορετικές µορφές από τόπο σε τόπο στην ίδια τη Θεσσαλία. Το γεγονός ότι κατανοούν κάπως ευκολότερα το γλωσσικό σύστηµα της περιοχής της Λάρισας, και αρκετά δυσκολότερα των άλλων δύο δείχνει ότι η µορφή που έχει το Θ.Ι. στη Λάρισα είναι πιο απλή και πιο κοντά στην Κοινή γλώσσα, ενώ το ιδίωµα στις περιοχές των Τρικάλων και της Καρδίτσας είναι, όπως λέµε στην κοινωνική πρακτική, πιο βαρύ, πιο περίπλοκο στις περιοχές αυτές. Πιο συγκεκριµένα, για τις µορφές του Θ.Ι. διαπιστώσαµε από την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα ότι οι Καρδιτσιώτες και οι Λαρισαίοι κατανοούν σχετικά εύκολα οι µεν το γλωσσικό σύστηµα των δε. ε συµβαίνει, όµως, το ίδιο µε 188

189 τους Τρικαλινούς. Οι Τρικαλινοί δε δυσκολεύονται στην καθηµερινή τους επικοινωνία µόνο µε τους Λαρισαίους και τους Καρδιτσιώτες, αλλά µέρος τους έχει πρόβληµα κατανόησης ακόµα και του δικού τους συστήµατος. Προφανώς, θεωρούν ότι είναι πολυπλοκότερο και δυσκολότερο συγκριτικά µε τις άλλες δύο θεσσαλικές περιοχές και ότι έχει µεγάλες διαφορές από περιοχή σε περιοχή των Τρικάλων Όλη η έρευνα που προηγήθηκε διακινδυνεύει να κριθεί στο ερώτηµα της διατήρηση του ιδιώµατος στο µέλλον, ερώτηση η οποία συνδέεται άµεσα µε το πόσο αρέσει η όχι, είτε από αισθητική άποψη, είτε για άλλους λόγους, όπως λόγω κατανόησης, λόγω πολιτισµού 232 και επειδή είναι µητρική γλώσσα κάποιων ατόµων. Στους µη Θεσσαλούς πληροφορητές υπάρχει ένα γενικότερο κλίµα διατήρησης των γλωσσικών ποικιλιών που διαφέρουν από την Κ.Ν.Ε., όπως το Θ.Ι. ή άλλα τοπικά ιδιώµατα που οµοιάζουν µε το Θ.Ι. Αυτό το κλίµα είναι ισχυρότερο στους άνδρες απ ό,τι στις γυναίκες, δηλαδή, οι άνδρες δεν ευθυγραµµίζονται εύκολα µε την επίσηµη γλώσσα και εµµένουν στη νόρµα της δικής τους γλωσσικής κοινότητας 233, γιατί για τους άνδρες τα ιδιώµατα αυτά είναι πιο ευχάριστα απ ό,τι για τις γυναίκες. Βέβαια, κάποιοι άνδρες προτιµούν να λάβουν µια ουδέτερη στάση απέναντι στα τοπικά ιδιώµατα από το να τα χαρακτηρίσουν δυσάρεστα. Σε αυτό το σηµείο αξίζει να σηµειώσουµε ότι και οι Θεσσαλοί άνδρες είναι πολύ θετικοί στην προοπτική διατήρησης του ιδιώµατος, ενώ οι γυναίκες, στην πλειοψηφία τους, είναι αρνητικές. Τα άτοµα που βρίσκουν δυσάρεστα τα βορειοελληνικά ιδιώµατα, όπως το Θ.Ι., είναι, κυρίως, οι νεότεροι. Στα άτοµα αυτά έχει παρατηρηθεί το φαινόµενο να προτιµούν να αντιµετωπίζουν ουδέτερα το ιδίωµα από το να το χαρακτηρίσουν ευχάριστο. Εάν προσεγγίσουµε γεωγραφικά το θέµα της αποδοχής και της διατήρησης του Θ.Ι. από τους µη Θεσσαλούς, θα δούµε ότι οι Αθηναίοι παίρνουν πιο ξεκάθαρη στάση απέναντι στο ιδίωµα. Οι µισοί από αυτούς το θεωρούν ευχάριστο, ενώ ουδέτερη στάση έχουν πολύ λίγοι. Αντίθετα, για τους µισούς Θεσσαλονικείς το ιδίωµα είναι δυσάρεστο και οι υπόλοιποι µοιράζονται ανάµεσα στη θετική ή ουδέτερη αντιµετώπιση. Η διατήρηση των διαλέκτων συνδέεται, κυρίως, µε πολιτισµικούς λόγους για τους µη Θεσσαλούς, όπως, παραδείγµατος χάριν η παράδοση, και η ιστορία. Αυτοί που υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη επικαλούνται κοινωνικούς λόγους, παραδείγµατος χάριν, ότι αλλάζει ο τρόπος ζωής και ότι υπάρχει κοινωνική εξέλιξη. 232 Για ανάλογες στάσεις, βλ. Πλαυδή, 2001: Για ανάλογη διαπίστωση, βλ. Labov,

190 Το γενικότερο κλίµα για τη διατήρηση του Θ.Ι., όποιοι και αν είναι οι λόγοι που οι πληροφορητές επικαλούνται, δείχνει ότι το Θ.Ι., επειδή ακριβώς είναι «ιδίωµα» αποτελεί ένα ζωντανό γλωσσικό σύστηµα που δεν αντιµετωπίζει άµεσα πρόβληµα «γλωσσικής θνησιµότητας» και «γλωσσικού αυτο-υποβιβασµού». Βεβαίως παρατηρούµε µια συρρίκνωση στο λεξικολογικό επίπεδο του ιδιώµατος, καθώς εγκαταλείπονται από τις νέες γενιές λέξεις που δεν τυγχάνουν ευρείας χρήσης στη Θεσσαλία, µετά την εξαφάνιση τελικών οµιλητών τους και που είναι λέξεις κυρίως, βαλκανικής προελεύσεως. Το Θ.Ι. αποτελεί µέρος των νεοελληνικών γλωσσικών συστηµάτων. Η ελληνική κοινωνία είναι οµόγλωσση και υπάρχει αυτό που αναφέρει ο Μπασλής (2000:53) ως ένα «continuum προφορών» που εκτείνονται από την καταξιωµένη προφορά των καταξιωµένων οµάδων - τις οποίες εµείς ονοµάσαµε δοµές κοινωνικού κύρους µέχρι τις παραλλαγές των περιθωριακών κοινωνικών οµάδων, όπως τις αποκαλεί. Επειδή η έρευνα ποτέ δε σταµατά και δηµιουργεί νέα ερευνητικά ερωτήµατα κατά την πορεία της, θα έχει µεγάλο ενδιαφέρον να µελετηθούν στο µέλλον κάποιες άλλες πτυχές που σχετίζονται µε το Θ.Ι. ως ζωντανό γλωσσικό σύστηµα. Στο πλαίσιο αυτό θα ήταν, παραδείγµατος χάριν, χρήσιµο να µελετηθούν οι φωνητικές διαφορές ανάµεσα στις µορφές του Θ.Ι. από περιοχή σε περιοχή της Θεσσαλίας και να εξεταστεί γιατί δεν υπήρξε εκτεταµένη αναφορά στα βαλκανικά δάνεια που είναι το πρώτο σηµαινόµενο συνδήλωσης των «παλιακών», όπως είναι ευρύτερα γνωστό το Θεσσαλικό Ιδίωµα στη Θεσσαλία. Επιπλέον, θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να ζητηθεί η άποψη των ίδιων των Θεσσαλών για την αναπαραγωγή του στερεότυπου του Θεσσαλού µέσα από τα Μ.Μ.Ε., καθώς και εάν πιστεύουν ότι µεταβολές στις κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες στη Θεσσαλία, κατά το νέο αιώνα που µπήκε, µπορούν να αλλάξουν τα κοινωνικά στερεότυπα για το Θεσσαλό 234 και κατ επέκταση και τις στάσεις απέναντι στο ιδίωµα 235. Ένα τελευταίο θέµα που προκύπτει για µελλοντική διερεύνηση αφορά στο γιατί οι πληροφορητές επιθυµούν να διατηρηθεί µελλοντικά το Θ.Ι. ως πολιτιστικό στοιχείο χωρίς να επιθυµούν να το οµιλούν οι ίδιοι ή τα παιδία τους, καθώς και στο ποια θα είναι η εκπαιδευτική απέναντι στο συγκεκριµένο ιδίωµα, αλλά και όποια άλλα νεοελληνικά ιδιώµατα συνεισφέρουν πολιτισµικά στο νεοελληνικό γίγνεσθαι. 234 Βλ. Κοιλιάρη, 1997: Για τη σχετική διάρκεια των στάσεων, βλ. Agheyisi και Fishmann, 1970:

191 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 191

192 1. ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΙΣ Θ.Ι. Κ.Ν.Ε. Μ.Μ.Ε. : Θεσσαλικό Ιδίωµα : Κοινή Νεοελληνική Γλώσσα : Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ «...» επιστηµονικός όρος ή όρος που έχει επικρατήσει στη Γλωσσολογία... προσωπικοί χαρακτηρισµοί που αποδίδονται από το συντάκτη της έρευνας ή άλλο πρόσωπο πλάγια γράµµατα σηµείο όπου δίνεται έµφαση στη διατριβή 192

193 2. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΟΥ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΜΗ ΘΕΣΣΑΛΟΥΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΗ Ονοµατεπώνυµο ερωτώµενου : Τόπος κατοικίας : Τόπος γέννησης Ηµεροµηνία συνέντευξης : Συντάκτης : Β. ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΗ Φύλο : Ηλικία : Επάγγελµα : Μόρφωση : Γ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Έχετε ποτέ έρθει σε κάποια προσωπική επαφή µ αυτή τη γλώσσα ; ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν ναι, πως ;... 2.α. Από ποιους κοινωνικά ανθρώπους πιστεύετε ότι προέρχεται αυτή η γλώσσα;... 2.β. Γνωρίζετε σε ποια µέρη της Ελλάδας µιλιέται; ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν ναι, σε ποια;... 2.γ. Είναι σε κάποια µέρη η προφορά πιο βαριά από άλλα στη γλώσσα που ακούσατε ; ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν ναι, σε ποια; Γνωρίζετε άλλες ελληνικές τοπικές γλώσσες αυτού του τύπου, πέρα από αυτή που ακούσατε; 193

194 ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν ναι, ονοµάστε κάποιες από αυτές α. Ιεραρχήστε αυτές τις γλώσσες, κατά σειρά προτίµησης β. Ποιος είναι ο λόγος που τις βάλατε σ αυτή τη σειρά;... 5.α. Σας αρέσει ηχητικά η γλώσσα που ακούσατε; ΝΑΙ ΟΧΙ 5.β. Σε ποιο βαθµό; Εξαιρετικά ευχάριστη Σχετικά ευχάριστη Ευχάριστη Ουδέτερα Σχετικά δυσάρεστη υσάρεστη Εξαιρετικά δυσάρεστη εν ξέρω 6.α. Καταλαβαίνετε τους οµιλητές αυτής της γλώσσας όταν έρχεστε σ επαφή µαζί τους; ΝΑΙ Εάν ναι, πόσο ; ΟΧΙ Εύκολα Αρκετά εύκολα ύσκολα Αρκετά δύσκολα 7.α. Ποια πιστεύετε ότι είναι η στάση της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές αυτής της γλώσσας; Θετική Αρνητική Ουδέτερη 7.β. Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι βλέπεται έτσι αυτή τη γλώσσα;

195 7.γ. Έξω από τους λόγους που δώσατε, τι θα λέγατε και για τους παρακάτω; α) λόγω της περιοχής που οµιλείται β) λόγω παράξενων λέξεων που έχει γ) επειδή εκφράζει κάποιο συγκεκριµένο τρόπο ζωής δ) λόγω της διαφοράς της από την καθοµιλουµένη ε) για κάποιους άλλους λόγους 8. Αυτά που ακούσατε είναι σωστά ελληνικά ; ΝΑΙ ΟΧΙ Αιτιολογήστε την απάντησή σας Ποια είναι κατά τη γνώµη σας τα σωστά ελληνικά και σε ποιες περιοχές της Ελλάδας πιστεύεται ότι µιλιούνται ; Πιστεύετε ότι πρέπει να διατηρηθεί η γλώσσα που ακούσατε; ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν ναι, για ποιους λόγους;

196 3. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΟΥ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΘΕΣΣΑΛΟΥΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΗ Ονοµατεπώνυµο ερωτώµενου : Τόπος κατοικίας : Τόπος γέννησης Ηµεροµηνία συνέντευξης : Συντάκτης : Β. ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΗ Φύλο : Ηλικία : Επάγγελµα : Μόρφωση : Γ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1.α. Μιλάτε αυτή τη γλώσσα που ακούσατε ; ΝΑΙ ΟΧΙ 1.β. Εάν ναι, πόσο καλά ; ΚΑΛΑ ΜΕΤΡΙΑ ΛΙΓΟ 2. Τη γράφετε αυτή τη γλώσσα; ΝΑΙ ΟΧΙ 3. Σε ποιες περιπτώσεις χρησιµοποιείτε αυτή τη γλώσσα και πόσο άνετα ; ΠΑΝΤΑ ΣΥΧΝΑ ΑΡΑΙΑ α) στο σπίτι β) στη γειτονιά γ) στην εργασία δ) στην αγορά ε) στις διοικητικές υπηρεσίες στ) στις αθλητικές συγκεντρώσεις η) στους τόπους αναψυχής θ) στην αλληλογραφία ι) παντού 4. Με ποιες ηλικίες χρησιµοποιείτε αυτή τη γλώσσα, όταν τη µιλάτε; 196

197 α) µε νεότερους β) µε συνοµήλικους γ) µε µεγαλύτερους δ) µε όλους 5. Που πιστεύετε ότι µιλούν καλύτερα αυτή τη γλώσσα που ακούσατε και που χειρότερα ; Καταλαβαίνετε τη γλώσσα που µιλιέται στις γύρω περιοχές από τη δική σας ; ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΛΑ ΜΕΤΡΙΑ ΛΙΓΟ ΚΑΘΟΛΟΥ Καρδίτσα Λάρισα Τρίκαλα Βόλο 7.α. Μιλάτε τη γλώσσα του σχολείου, τα πρωτευουσιάνικα, τη γλώσσα της τηλεόρασης ; ΝΑΙ ΟΧΙ 7.β. Εάν ναι, σε ποιες περιπτώσεις τη χρησιµοποιείτε; α) στο σπίτι β) στη γειτονιά γ) στην εργασία δ) στην αγορά ε) στις διοικητικές υπηρεσίες ζ) στις πόλεις στ) στις αθλητικές συγκεντρώσεις η) στους τόπους αναψυχής θ) στην αλληλογραφία ι) παντού ΠΑΝΤΑ ΣΥΧΝΑ ΑΡΑΙΑ 8. Με ποιες ηλικίες χρησιµοποιείτε τα πρωτευουσιάνικα ; α) µε νεότερους β) µε συνοµήλικους γ) µε µεγαλύτερους δ) µε όλους 9.α. Εκτός από αυτή τη γλώσσα που ακούσατε, γνωρίζετε άλλες ελληνικές τοπικές «γλώσσες», άλλες διαλέκτους, ιδιώµατα, προφορές; ΝΑΙ ΟΧΙ 9.β. Εάν ναι, ονοµάστε κάποιες από αυτές

198 9.γ. Αυτές τις γλώσσες που είπατε, µαζί µ αυτήν που ακούσατε, εάν σας έλεγα να τις βάλετε σε µία σειρά, πως θα τις βάζατε ; (π.χ εάν σας αρέσει ηχητικά, ποια είναι πιο δύσκολη ή κάτι άλλο)... 9.δ. Ποιος είναι ο λόγος που τις βάλατε σ αυτή τη σειρά ; α. Ποια πιστεύεται ότι είναι η στάση της κοινής γνώµης απέναντι στους οµιλητές αυτής της γλώσσας που ακούσατε; Θετική Αρνητική Ούτε το ένα, ούτε το άλλο 10.β. Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι βλέπεται έτσι αυτή τη γλώσσα; γ. Έξω απ αυτούς τους λόγους που δώσατε, τι θα λέγατε και για τους παρακάτω (µήπως η άποψή σας συνδέεται µε κάποιους από αυτούς τους λόγους); α) λόγω της περιοχής που οµιλείται β) λόγω παράξενων λέξεων που έχει γ) επειδή εκφράζει κάποιο συγκεκριµένο τρόπο ζωής δ) λόγω της διαφοράς της από την καθοµιλουµένη ε) για κάποιους άλλους λόγους 11. Ποια είναι κατά τη γνώµη σας τα σωστά ελληνικά και σε ποιες περιοχές της Ελλάδας πιστεύεται ότι µιλιούνται ; α. Πιστεύετε ότι πρέπει να διατηρηθεί αυτή η γλώσσα; ΝΑΙ ΟΧΙ 12.β. Για ποιους λόγους ; α. Θα θέλατε να διατηρηθούν τα πρωτευουσιάνικα ; ΝΑΙ ΟΧΙ 13.β. Για ποιους λόγους ; α. Πιστεύετε ότι θα είναι περισσότερο ή λιγότερο σηµαντικά στο µέλλον; 198

199 Περισσότερο Λιγότερο το ίδιο 14.β. Για ποιους λόγους ; Αν σας ρωτούσα αυτή η κυρία που ακούσατε από ποια περιοχή µπορεί να είναι, από που θα µου λέγατε ; Τι σας θυµίζει το άκουσµα αυτό ;

200 4. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ Ι ΙΩΜΑ «Γκιντί, γκιντί, µαγάρες...» Ιούνιος και ντάλα και βράση. Σκάζει το µάγουλο της γης. Γκιντί, γκιντί, µαγάρες, είπα... Η καλαµιά τζακµακίζει. Μαγάρες, ει µαγάρες... Μαύρη, πάνινη βράκα, αποκάτου ποδάρια στραβολέγκες, σκούφο κατεβασµένο στα µάτια, ύφος Οµέρβρυώνη. Μοβοριά καί γκακοριζικιά. Σβαρνάει τη γκαβοφοράδα της πίσως του, γκριτζανίζει τά δόντια καί κατεβάζει καντήλια. Ο γερο - Στέργιος Σιάρας, ο Θεός νά δώκει νά µήν τόν ξεχάσατε. Βρέέέχ, ξαναούρλιαξε, ει µαζώµατα τσί κερατίνας!.. Σταµάτηξε νά τρίψει τά µάτια του. Τόν ειχε σφλουµώσει η σκόνη. Πηρε πάλι τή γκαβοφοράδα. Μαύρην η γκαβοφοράδα, µαύρος ο γέρος, άσπρην η καλαµιά. Βάραε τό µπάς µεσηµέρι. Η µόρτικια καβαλαρία αφριζε στό χωραφόδροµο. Κουρνιαχτός, ποδοβολητά, χουιάσµατα. Α, τήρα, τήρα, τήρα τα γκαργκατζέλια... Νταρντανίζουνταν ο καρρόδροµος. Κοίταε και µνηµόνευε. Η χεανετιά τόν βάραε στήν κεφάλα. Ε, ρέ αλάνια, ε ρέ µαζώµατα, ε, ρέ τζιτσίπορδα.. Απάνου στό σκληρό καρρόδροµο κάλπαζαν άλογα. Α, τήρα, τήρα, τήρα... Τρίβει τά µάτια µέ τους γρόθους. (Ηλίας Λεφούσης, Κολλίγοι, 1978) 200

201 5. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΟΜΙΛΗΤΡΙΑΣ ΤΟΥ Θ.Ι. - Συντάκτης : Εδώ η γειτονιά πως τη φτιάχνει τη µαγειρίτσα;με σάλτσα; - Οµιλήτρια : [ εtifca nuiγ έtsiaspri sasupa misaltsatifcax u εγ tifca nuέtsi t x ε ε t x t x - ε τη φτιάχνω εγώ έτσι άσπρη σα σούπα, µε σάλτσα τη φτιάχνω, εγώ τη φτιάχνω έτσι έtsimasarεsi tiθέliέtsii*takistiθέli εtiθέl safrikasέ ila ί tiθέliέtsi k kini i έτσι µας αρέσει, τη θέλει έτσι ο Τάκης, τη θέλει δε τη θέλει σα φρικασέ δηλαδή, τη θέλει έτσι, κόκκινη. - Συντάκτης : Μετά ; - Οµιλήτρια : rix ukεtisaltsa tsiγarizεtεkani tafinuvrazun navrasun n 201

202 - Ρίχνω και τη σάλτσα, τσιγαρίζεται κάνει, τ αφήνω βράζουν, να βράσουν kirix ukiliγunir γianavrasuntas k tca ] ε n ε n i και ρίχνω και λίγο νερό, για να βράσουν τα συκώτια. 202

203 203

204 ΕΙΚΟΝΑ 1 204

205 ΕΙΚΟΝΑ 2 205