ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΑ

Transcript

1

2 Κώστας Γαβρόγλου ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΑ E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣEIPA: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Διευθυντές σειράς: Αριστείδης Μπαλτάς, Κώστας Γαβρόγλου 2004, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ISBN

4 ÙÔ ÛÎ Ïfi ÌÔ ÛÙËÓ fiïë, ËÌ ÙÚË ºÚ ÁÎfiappleÔ ÏÔ.

5 Περιεχόμενα Πρόλογος ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τι είναι η Ιστορία των Επιστημών Η επικίνδυνη γοητεία του θετικισμού Στοιχεία από την ιστορία της Ιστορίας των Επιστημών Η πρώτη περίοδος: Η Ιστορία της Επιστήμης ως πιστή καταγραφή των γεγονότων Ο θαυμαστός κόσμος των αρχαίων μαθηματικών Paul Tannery Ο Μεσαίωνας δεν ήταν μεσαίωνας Pierre Duhem Ο οραματισμός ως επάγγελμα George Sarton Η δεύτερη περίοδος: Η σημασία της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και 17ου αιώνα Οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις: Merton, Zilsel, Hessen, Bernal Ο Alexandre Koyré Η Ιστορία της Επιστήμης ως Ιστορία των Ιδεών.56 Η τρίτη περίοδος: Επεισόδια από τη διαδικασία συγκρότησης της θεσμικής και γνωσιακής ταυτότητας της Ιστορίας της Επιστήμης. 62 Οι ιστορικοί, οι επιστήμονες και οι ιστορικοί των επιστημών: Προϋποθέσεις και απαιτήσεις για την επαγγελματική ενασχόληση με την Ιστορία των Επιστημών ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥΣ Αστρονόμοι στην Αρχαιότητα Πανεπιστήμια στο Μεσαίωνα Η έκδοση της Encyclopédie το 18ο αιώνα Η θερμοδυναμική του 19ου αιώνα Η κβαντομηχανική του 20ού αιώνα

6 10 ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Εξιστορώντας τα συμβάντα και ερμηνεύοντας το γεγονότα Το αδιέξοδο της αναχρονιστικής προσέγγισης Διαγράφοντας το πλαίσιο της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και 17ου αιώνα Τα ερωτήματα Η νέα φυσική φιλοσοφία ΙΣΤΟΡΙΑ: Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕ ΤΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ Οι πρωτογενείς πηγές και τα διαφορετικά είδη τεκμηρίων Η σιωπή και η φλυαρία των τεκμηρίων Τρεις ιδιόμορφες περιπτώσεις Τα τεκμήρια των επιστημών της Αρχαιότητας Ο Γαλιλαίος και τα γεγονότα του Τα τεκμήρια Η αλχημεία και τα αλχημικά χειρόγραφα του Νεύτωνα Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τα αληθινά συμβάντα και τα ιστορικά γεγονότα Παρελθόν και μέλλον: Μοναδικότητα και πολλαπλότητα Συνήθειες και μορφές ζωής Ο ρόλος των ιστορικών Αιτίες, συσχετίσεις και συνυπάρξεις ΕΝΑ ΑΝΕΠΙΚΑΙΡΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΜΕ ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ: ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πρωτιές και ιστορία Ο Κοπέρνικος, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος και η ηλιοκεντρική ιδέα Ταυτόχρονες ανακαλύψεις και η περίπτωση της διατήρησης της ενέργειας Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ: ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ, ΔΙΑΜΑΧΕΣ, ΣΥΝΑΙΝΕΣΕΙΣ Επιστημονική κοινότητα Επιστημονικές διαμάχες Η συγκρότηση της σύγχρονης χημείας από τον Lavoisier: Συναίνεση και νομιμοποίηση Φιλοσοφικά προβλήματα και η Ιστορία των Επιστημών

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΙΑ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΧΡΗΣΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων του Thomas Kuhn Τα πολλά πρόσωπα της επιστημονικής πρακτικής Εργαστήρια: Χώροι πολύμορφων πρακτικών ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΙΟΚΡΑΤΙΑΣ. 233 Το μη αναπόδραστο των επιστημονικών εξελίξεων Για τη γλώσσα Για να μην ξεχνιόμαστε: Οι αναγκαίες διακρίσεις Bιβλιογραφία

8 Πρόλογος Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται ορισμένα από τα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα που απαντούν στην Iστορία των Eπιστημών. Προφανώς, δεν πραγματεύεται όλα τα δυνατά θέματα που σχετίζονται με την Iστορία των Eπιστημών ούτε καν όλα τα θέματα που σήμερα αποτελούν αντικείμενο συζήτησης ανάμεσα στους ιστορικούς των επιστημών. Κάτι τέτοιο, άλλωστε, δεν θα ήταν εφικτό. Ένας από τους λόγους που οδήγησαν στη συγγραφή του βιβλίου ήταν η ανάγκη να υπάρχει ένα εισαγωγικό βιβλίο για όσους και όσες θελήσουν να ασχοληθούν συστηματικά εκπαιδευτικά ή ερευνητικά με την Ιστορία των Επιστημών. Ένας άλλος λόγος σχετίζεται με τη διαπίστωση ότι ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός ιστορικών γνωρίζει ελάχιστα για το τι είναι η Ιστορία των Επιστημών. Ο τρίτος λόγος είναι η επιθυμία μου να συμβάλω στην αντιμετώπιση της στρεβλής αντίληψης που πολλοί επιστήμονες έχουν για την ιστορία του κλάδου τους, αντίληψη την οποία έχουν αποκτήσει μέσα από διεργασίες που βασίζονται περισσότερο σε μια διαισθητική ανασυγκρότηση του παρελθόντος παρά στη συστηματική ενασχόληση με αυτό. Θα ήταν, βέβαια, απολύτως αφελές αλλά και υπερφίαλο να έχω την εντύπωση ότι με τη συγγραφή ενός βιβλίου θα ήταν δυνατό να αντιμετωπιστούν εγγενή προβλήματα στην εκπαίδευση αλλά και τις νοοτροπίες ιστορικών και επιστημόνων προβλήματα, βέβαια, που δεν τα έχουμε μόνο εμείς εδώ. Ελπίζω, όμως, το βιβλίο να πείσει ορισμένους ιστορικούς να μην είναι τόσο αδιάφοροι απέναντι στην Ιστορία των Επιστημών και ορισμένους επιστήμονες να μην είναι τόσο επηρμένοι από τα σημερινά επιστημονικά επιτεύγματα ώστε να θεωρούν το παρελθόν γεμάτο απλοϊκές και λαθεμένες σκέψεις. Και, βέβαια, ελπίζω ότι πολλοί άνθρωποι που θα θελήσουν να ασχοληθούν συστηματικότερα με την Ιστορία των Επιστημών θα βρουν στο βιβλίο αυτό αρκετά θέματα που θα την καταστήσουν ακόμη πιο γοητευτική.

9 14 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Υπάρχει κάτι κοινό σε όλες τις παραπάνω επιδιώξεις: Nα γίνει κατανοητή η «κουλτούρα» της Ιστορίας των Επιστημών. Να αποκτηθεί, δηλαδή, μια αίσθηση για το είδος των ερωτημάτων που τίθενται, για τα είδη των τεκμηρίων και το χαρακτήρα του αρχειακού υλικού που χρησιμοποιείται προκειμένου να δοθούν απαντήσεις στα ερωτήματα, για το τι είναι ένα ιστορικό πρόβλημα προς επίλυση, για τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους επινοούνται λύσεις στα προβλήματα, για τις διαδικασίες συγκρότησης των επιχειρημάτων που στηρίζουν συγκεκριμένες απόψεις, για το τι συνιστά ερμηνεία και ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία κρίνεται η εγκυρότητά της, για ορισμένα από τα «επιτεύγματα» της Ιστορίας των Επιστημών κ.ο.κ. Η Ιστορία των Επιστημών είναι η ιστορία των ανθρώπων που προσπάθησαν να διερευνήσουν και να κατανοήσουν τη δομή και τη λειτουργία της φύσης. Ταυτοχρόνως, η ιστορία των επιστημών μελετάει και τους θεσμούς που δημιουργήθηκαν μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες, στο πλαίσιο των οποίων καλλιεργήθηκε η επιστήμη και καθιερώθηκαν ορισμένες από τις θεωρητικές πρακτικές και τις πειραματικές τεχνικές των επιστημών. Μέσα από αυτούς τους θεσμούς πολλοί άνθρωποι θέλησαν να πείσουν άλλους για όσα πίστευαν ως αληθινά, να μεταδώσουν σε άλλους αυτά που κατανοούσαν σχετικά με τις λειτουργίες της φύσης και, συχνά, να νομιμοποιήσουν τους τρόπους με τους οποίους τα κατανοούσαν στις συγκεκριμένες χρονικές και χωρικές συνθήκες. Οι ιδέες, οι τεχνικές και οι πρακτικές που επινόησαν οι άνθρωποι για να διερευνήσουν τη φύση, οι οντότητες, οι αρχές και οι νόμοι που ανακάλυψαν, οι πολύπλευροι θεσμοί που δημιούργησαν, οι εφαρμογές που μηχανεύτηκαν όλα αυτά συνδιαμορφώνουν τις επιστήμες. Αλλά συνδιαμορφώνουν τις επιστήμες και οι άνθρωποι, με τις διαφορετικές ιδεολογικές, φιλοσοφικές, αισθητικές, θρησκευτικές και πολιτικές τους απόψεις, και με τις διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές τους. Γι αυτό και η Ιστορία των Επιστημών έχει ως αντικείμενό της την επιστήμη ως ένα κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο και οι ιστορικοί της επιστήμης διερευνούν την ιστορία της έχοντας υπόψη ότι χωρικές, χρονικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες έχουν παίξει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση τόσο του επιστημονικού λόγου όσο και της κοινωνικής λειτουργίας της επιστήμης. Δεν υπάρχει τίποτα πιο γοητευτικό από τη διατύπωση ερωτημάτων που «απευθύνονται» στο παρελθόν της επιστήμης. Εξ ορισμού δε, δεν υπάρχουν σωστά ή λάθος ερωτήματα στην Ιστορία των Επιστημών νομίζω και στην ιστορία γενικότερα. Υπάρχουν μόνο ενδιαφέροντα, γοητευτικά, βλακώδη, συναρπαστικά, τετριμμένα, αδιέξοδα, βαρετά, μαγευτικά, γεμάτα φαντασία, διεισδυτικά ή οξυδερκή ερωτήματα. Η μόνη, δε, προϋπόθεση για να προχωρήσουμε στην απάντηση των ερωτημάτων που διατυπώνουμε είναι να δεχτούμε

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 αυτό που, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται περίεργο: Ότι για δεκάδες αιώνες οι άνθρωποι είχαν διάφορους αλλά συγκεκριμένους κάθε εποχή λόγους να πιστεύουν ως αληθινά όλα όσα πίστευαν για τη δομή και τη λειτουργία της φύσης και ότι για να αλλάξουν οι απόψεις τους δεν αρκούσαν τυπικά ορθοί συλλογισμοί. Δεν αρκούσε ούτε και η προσκόμιση εμπειρικών στοιχείων. Όπως η γένεση των νέων ιδεών δεν είναι απλώς θέμα έμπνευσης των μεγάλων πνευμάτων της ανθρωπότητας, αλλά η έκφραση συγκεκριμένων αντιδράσεών τους σε διανοητικά, πρακτικά αλλά και κοινωνικά προβλήματα που έχουν ιστορικά διαμορφωθεί, έτσι και οι διαδικασίες πειθούς αποτελούν ένα εξαιρετικά πολύπλοκο πλέγμα διανοητικών, κοινωνικών και πολιτισμικών διεργασιών. Ένας πρόσθετος λόγος για τη συγγραφή του βιβλίου είναι η πρόθεσή μου να υπογραμμίσω μια προσωπική εμπειρία: Ότι δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές για τον τρόπο που κάνει κάποιος Ιστορία των Επιστημών. Ακούγεται λίγο ηθικολογικό αυτό. Ενδεχομένως. Ελπίζω, όμως, πολλά από όσα γράφονται να θεωρηθούν ως χρήσιμες σκέψεις και όχι ως συνταγές για το πώς κανείς μπορεί να ασχοληθεί με σοβαρότητα με την Ιστορία των Επιστημών. Θεωρώ, ωστόσο, ότι δείγμα ιστορικής παιδείας δεν αποτελεί η άνεση με την οποία κάποιοι ή κάποιες ξεδιπλώνουν θεωρητικούς προβληματισμούς που συχνά βρίσκονται στον αέρα γιατί δεν έχουν καμία απολύτως αναφορά σε συγκεκριμένα έργα ή συγκεκριμένα προβλήματα που προκύπτουν από αυτά τα έργα. Έχω πειστεί πως η ιστορική παιδεία αποκτιέται, κυρίως, μέσα από την καθημερινή αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από τη μελέτη συγκεκριμένων θεμάτων, με την επινόηση τρόπων για τη λύση τους και με συζητήσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας γι αυτά τα θέματα. Κυρίως δε, αποκτιέται με τη μελέτη έργων Ιστορίας των Επιστημών και τη συνειδητοποίηση του τεράστιου μεθοδολογικού και ιστοριογραφικού φάσματος που διακρίνει τα μεγάλα έργα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση της κοινότητας των ιστορικών της επιστήμης. Είμαι απολύτως κατηγορηματικός ως προς το ότι η μεγάλη σημασία των θεωρητικών συζητήσεων γίνεται κατανοητή μόνο όταν αυτές προκύπτουν από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί των επιστημών μέσα από την καθημερινή τους πρακτική. Οι Θέσεις του Μαρξ για τον Φόιερμπαχ δεν εξαντλούνται στην τόσο ταλαιπωρημένη 11η θέση. Ας τις (ξανα)θυμηθούμε όλες και, κυρίως, την 8η, που είναι τόσο πολύ χρήσιμη στις κοινωνικές αλλά και ακαδημαϊκές ζυμώσεις των ημερών μας: «Η κοινωνική ζωή είναι στην ουσία πρακτική. Όλα τα μυστήρια που παρασέρνουν τη θεωρία προς το μυστικισμό βρίσκουν τη λογική τους λύση στην ανθρώπινη πράξη και στην κατανόηση αυτής της πράξης.» Είμαι, όμως, εξίσου κατηγορηματικός ως προς το ότι όσοι αρχίζουν να αραδιάζουν συνταγές για το πώς πρέπει να κάνουμε Ιστορία των Επιστημών και όχι μόνο χωρίς οι ίδιοι να έχουν δείξει το παραμικρότερο δείγμα συστημα-

11 16 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ τικής επεξεργασίας ενός συγκεκριμένου προβλήματος, μας ταλαιπωρούν με προβληματισμούς που έχουν ενδεχομένως ένα αυτοτελές ενδιαφέρον, αλλά δεν μας βοηθούν στο ελάχιστο να κάνουμε Ιστορία των Επιστημών. Τουναντίον, πολώνουν την κοινότητα βάζοντας σε διλήμματα τα νέα της μέλη, που καλούνται να διαλέξουν ανάμεσα σε «σχολές», ανάμεσα σε ιδεολογίες και, σε τελευταία ανάλυση, ανάμεσα σε πρόσωπα που μέσα από τεχνητές, πολλές φορές, πολώσεις θεωρούνται ως «εκπρόσωποι σχολών». Ενδεχομένως αυτές οι απόψεις να θεωρηθούν απόηχοι μιας απελπιστικά εμπειρικής προσέγγισης, μιας αντιθεωρητικής αντίληψης και μιας προσκόλλησης σε πρότυπα θετικιστικά. Προφανώς και δεν είναι. Πολλά από όσα πραγματεύομαι στο βιβλίο θα παράσχουν, ελπίζω, τις απαιτούμενες αποσαφηνίσεις. Εδώ και αρκετά χρόνια γίνονται συζητήσεις για νέες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις. Ακόμη και αν κανείς έχει σοβαρές επιφυλάξεις όπως συμβαίνει στην περίπτωσή μου για ορισμένες, τουλάχιστον, πτυχές της κοινωνικής κατασκευασιοκρατίας ως προς τις αρχές ή τις κατευθύνσεις αυτών των νέων προσεγγίσεων, δεν μπορεί να μην δεχτεί ότι οι συζητήσεις αυτές ευαισθητοποίησαν τους ιστορικούς των επιστημών, τους έκαναν πιο δεκτικούς σε διεπιστημονικές προσεγγίσεις και τους ανάγκασαν να θέσουν σε αμφισβήτηση έννοιες και μεθόδους που χρησιμοποιούσαν για πολλά χρόνια. Παρά τις εντάσεις των τελευταίων χρόνων, δημιουργήθηκε έδαφος για γόνιμη αλληλεπίδραση, παροτρύνσεις προς νέες θεωρητικές κατευθύνσεις, διεύρυνση του προβληματισμού πολλών κλάδων σίγουρα και της Ιστορίας των Επιστημών και επίτευξη νέων ακαδημαϊκών ισορροπιών. Και είναι σίγουρο ότι από τις συζητήσεις και τις διαμάχες κερδισμένη φαίνεται να βγαίνει η κοινωνική και πολιτισμική Ιστορία των Επιστημών. Όμως, οι απολύτως νόμιμες προσπάθειες ανανέωσης των ιστοριογραφικών προσεγγίσεων αυτοαναιρούνται, όταν προβάλλονται ως η αποκλειστική συνταγή για τον τρόπο που θα πρέπει να γράφεται η ιστορία. Συχνά, οι νέες και ενδιαφέρουσες ιδέες επισκιάζονται από μια ρητορική που «όλα τα σφάζει, όλα τα μαχαιρώνει»: Το κοινότοπο εκφράζεται με εξεζητημένο τρόπο, το προφανές θεωρείται ότι πρέπει να προβληθεί ως κάτι εντελώς καινούργιο και ριζοσπαστικό, το αυτόδηλο και χιλιοειπωμένο ως κάτι επαναστατικό. Όπως υπογραμμίζω και μέσα στο βιβλίο, δεν θέλω να δώσω σε καμία περίπτωση την εντύπωση ότι είμαι ένας ουδέτερος τρίτος ούτε ότι όλες αυτές οι συζητήσεις είναι πολεμικές ιαχές που δεν με αφορούν ούτε κυρίως να θεωρηθεί πως ταυτίζομαι με μια προβληματική που θεωρεί ότι υπάρχουν «ιερά και όσια» που δεν επιτρέπεται να αμφισβητούνται. Τα πάντα, πιστεύω, είναι εν δυνάμει αμφισβητήσιμα, ακόμη και όσα ο ίδιος προβάλλω ως θεμελιώδεις αρχές της Ιστορίας των Επιστημών. Και η αμφισβήτησή τους προφανώς και μπορεί να γίνει αποκλειστικά με θεωρητικούς όρους. Νομίζω, όμως, ότι οι διάφορες κριτι-

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17 κές και οι νέες προτάσεις γίνονται πειστικές πειστικές ως προς το ότι αποτελούν εναλλακτικές και βιώσιμες ιστοριογραφικές προτάσεις μόνο όταν εκφράζονται μέσα από συγκεκριμένα έργα που πραγματεύονται συγκεκριμένα θέματα στην Ιστορία των Επιστημών. Η αμφισβήτηση των παραδοσιακών ιστοριογραφικών κατευθύνσεων στην Ιστορία των Επιστημών δεν σημαίνει ότι ξεχνάμε τα πάντα και «γυρίζουμε σελίδα»ø ούτε και θα πρέπει να οδηγεί στη φαντασίωση ότι ιδρύουμε νέες σχολές με την αυταπάτη ότι όλα όσα λέμε αποτελούν κάτι το εντελώς καινούργιο. Καλό είναι να θυμηθούμε πόσα πολλά στοιχεία κριτικής κατέστη δυνατό να ενσωματωθούν στις τρέχουσες ιστοριογραφικές πρακτικές, τουλάχιστον στην Ιστορία των Επιστημών, χωρίς να υπάρχει η ανάγκη ούτε δραματικών ρήξεων ούτε και «ένοχων συμβιβασμών». Με όσα θα ακολουθήσουν σε αυτό το βιβλίο ελπίζω να καταφέρω να αναδείξω ορισμένα, τουλάχιστον, από τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής και πολιτισμικής Ιστορίας των Επιστημών. Η δημιουργία των συνθηκών που θα ευνοήσουν τη συγκρότηση μιας κοινότητας ιστορικών των επιστημών, το έργο της οποίας θα ανταποκρίνεται στις αυστηρότερες των απαιτήσεων, αποτελεί για τη χώρα μας ένα ζητούμενο. Τα μέλη μιας τέτοιας κοινότητας θα πρέπει τα ίδια να αναζητούν την αυστηρή αποτίμηση του έργου τους και, στις σημερινές συνθήκες, καλούνται να συναγωνιστούν για τους ήδη πολύ περιορισμένους υλικούς πόρους, να συμμετάσχουν σε ερευνητικές δραστηριότητες με πολυπληθείς ομάδες από διαφορετικά μέρη του κόσμου, να διεκδικήσουν την παραμονή τους σε διεθνή ερευνητικά ινστιτούτα. Και κοινότητες με τέτοιες απαιτήσεις από τα μέλη τους δεν συγκροτούνται μόνο με άρθρα σε εφημερίδες και σε περιοδικά πολιτικού προβληματισμού, με φυλλάδια και με εκδόσεις χωρίς καμία αξιολογική διαδικασία ή με άρθρα σε περιοδικά χωρίς καμία διαδικασία κρίσης. Η κατηγορία ότι όλα αυτά αποτελούν τεχνοκρατικές απαιτήσεις που φιμώνουν τη δημιουργικότητα αποτελεί, τελικά, ένα βολικό άλλοθι για όσους και όσες δεν επιθυμούν να κρίνεται και να αξιολογείται η δουλειά τους από άτομα που έχουν εργαστεί πάνω σε αντίστοιχα θέματα. Στην Ελλάδα δεν είναι δυνατό να συγκροτηθεί μια κοινότητα ιστορικών των επιστημών, η οποία να απέχει από την προβληματική που αναπτύσσουν άλλες κοινότητες για διάφορα θέματα Ιστορίας των ΕπιστημώνØ κι ακόμη, η έλλειψη κάθε είδους κριτικής αλλά και η δημοσίευση διαφόρων μελετών με τρόπους που αντιβαίνουν τους κανόνες που έχουν καθιερωθεί εδώ και πολλές δεκαετίες δεν μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό της εγχώριας παραγωγής στην Ιστορία των Επιστημών. Γι αυτό και επιμένω ότι τουλάχιστον η κοινότητα των ιστορικών της επιστήμης δεν είναι δυνατό να συγκροτηθεί αν δεν αναμετρηθεί επί ίσοις όροις με τα μέλη άλλων πιο καθιερωμένων κοινοτήτων.

13 18 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Σήμερα, μαθήματα Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας διδάσκονται σχεδόν σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου, ενώ σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης αλλά και των άλλων ηπείρων δίνονται προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί τίτλοι σπουδών. Πριν περίπου από μία δεκαετία άρχισαν να λειτουργούν νέα ερευνητικά κέντρα αποκλειστικά αφιερωμένα στην Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας και να αναβαθμίζεται με ουσιαστικό τρόπο η εκπαιδευτική αλλά, κυρίως, και η ερευνητική δραστηριότητα πολλών μουσείων των επιστημών, εκφράζοντας έτσι το ενδιαφέρον που συνεχίζει να υπάρχει για την Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας. Ο όγκος της εργογραφίας στην Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας έχει αυξηθεί εντυπωσιακά, όλο και περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι δημοσιεύουν βιβλία Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, όλο και περισσότερα περιοδικά φιλοξενούν σχετικά άρθρα και όλο και περισσότερα συνέδρια πραγματοποιούνται πάνω στο αντικείμενο αυτό. Οι βιβλιοθήκες αλλά και οι διεθνείς ταξινομητικοί κατάλογοι έχουν ειδικές καταχωρήσεις που αφορούν τον κλάδο της Ιστορίας των Επιστημών. Υπάρχουν μεγάλα προγράμματα ψηφιοποίησης ενός τεράστιου όγκου δημοσιευμένων αλλά και χειρόγραφων αδημοσίευτων έργων πολλών επιστημόνων, της αλληλογραφίας τους, των σημειώσεών τους, των εργαστηριακών σημειωματαρίων τους, όπως και απεικονίσεων παλαιών και νέων οργάνων που χρησιμοποιήθηκαν για πειράματα και παρατηρήσεις. Τα περιοδικά Isis και Technology and Culture εκδίδoυν κάθε χρόνο από ένα ειδικό τεύχος, όπου παρουσιάζεται η αποδελτίωση των άρθρων, των βιβλίων και των βιβλιοκριτικών που έχουν δημοσιευτεί την προηγούμενη χρονιά και έχουν άμεση σχέση με την Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας. Σε μια τυπική έκδοση των τελευταίων δέκα χρόνων υπάρχουν γύρω στις καταχωρήσεις και ένας κατάλογος περίπου 600 περιοδικών ανάμεσα σε αυτά, τα περιοδικά που σχετίζονται στενά με την Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας είναι περίπου 50 στα οποία έχουν εντοπιστεί σχετικά άρθρα και βιβλιοκριτικές. Το σύνολο σχεδόν των θεμάτων που θα θίξω στο βιβλίο έχει ως σημείο αναφοράς τις συζητήσεις στην ιστορία των φυσικών επιστημών κυρίως τη φυσική, τη χημεία και την αστρονομία. Η έμφαση στα συγκεκριμένα αντικείμενα δεν ενέχει καμία διάθεση αξιολόγησης. Απλώς, είναι οι χώροι στους οποίους έχω εποπτεία. Εξάλλου, τα παραδείγματα που χρησιμοποιώ έχουν στόχο να καταστήσουν περισσότερο κατανοητά ορισμένα από τα θέματα που πραγματεύομαι, αλλά όχι και να παρουσιάσουν σε ένα τέτοιο βιβλίο συστηματικά τις διάφορες λεπτομέρειές τους. Τα έργα στις αντίστοιχες σειρές που έχουν εκδώσει το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, καθώς και διάφορες άλλες μεμονωμένες εκδόσεις αποτελούν ένα χρήσιμο συμπλήρωμα των θεμάτων που πραγματεύεται το βιβλίο αυ-

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 τό. Οι αναλυτικές παρουσιάσεις συγκεκριμένων περιόδων και θεμάτων που περιέχουν τα έργα αυτά μπορούν σίγουρα να συμβάλουν στην πληρέστερη κατανόηση πολλών ζητημάτων που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια. Υπάρχουν, όμως, και πολλά θέματα τα οποία δεν θίγω καθόλου. Θα αναφερθώ μόνο σε όσα συνειδητά δεν περιέλαβα. Όλα τα παραδείγματα αφορούν τις επιστήμες στην Ευρώπη και την Αμερική και δεν αναφέρομαι στην τόσο πλούσια προβληματική σχετικά με τις επιστήμες στον κόσμο του Ισλάμ ούτε και στις επιστήμες στην Κίνα. Τα θέματα αυτά, καθώς και οι επιστήμες και η τεχνολογία στην Ινδία, τη Λατινική Αμερική και την Αφρική έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για την Ιστορία των Επιστημών. Για ορισμένα υπάρχει ένας τεράστιος όγκος βιβλιογραφίας, για άλλα πολύ μικρότερος. Η πραγμάτευσή τους, όμως, θα έπρεπε να συμπεριλάβει και την ανάλυση ορισμένων ιστορικών, ιδεολογικών, κοινωνικών και θρησκευτικών θεμάτων, που θα πρόσθεταν αρκετά καινούργια στοιχεία τα οποία θα επιβάρυναν το ήδη ογκώδες βιβλίο. Επίσης, δεν σχολιάζω με συστηματικό τρόπο τη φεμινιστική κριτική και τις νέες κριτικές προσεγγίσεις στην Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας που γίνονται μέσα από μια φεμινιστική οπτική. Ελπίζω, όμως, να έχω καταφέρει να ενσωματώσω πολλά στοιχεία αυτής της προβληματικής ή, ορθότερα, των προβληματισμών ορισμένων ιστορικών των επιστημών που έχουν ασχοληθεί με αυτά τα θέματα στην ανάλυσή μου για την κοινωνική και πολιτισμική Ιστορία των Επιστημών. Τέλος, δεν αναφέρομαι καθόλου στη σχέση ανάμεσα στην Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας και τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών και των μαθηματικών. Είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό θέμα, για το οποίο έχουν γραφτεί ενδιαφέροντα πράγματα. Δεν το συμπεριέλαβα, γιατί φοβήθηκα ότι πολλά από τα θέματα που θα έπρεπε να σχολιαστούν θα αποπροσανατόλιζαν τις βασικές κατευθύνσεις του βιβλίου. Η δομή του βιβλίου είναι τέτοια, ώστε κάθε κεφάλαιο είναι αυτοτελές. Υπάρχει στο τέλος του βιβλίου μια αρκετά εκτεταμένη βιβλιογραφία. Για τα περισσότερα από αυτά υπάρχουν αναφορές μέσα στο κείμενο. Τα υπόλοιπα έχουν συμπεριληφθεί για όσους και όσες θα θελήσουν να διαβάσουν κείμενα, ο προβληματισμός των οποίων είναι παρόμοιος με το δικό μου. Αναφέρω και ορισμένα σημαντικά έργα για την παιδεία των ιστορικών των επιστημών, χωρίς αναγκαστικά να συμφωνώ με τις προσεγγίσεις τους. Προφανώς δεν υπάρχει η ιδανική ούτε και η πλήρης βιβλιογραφία και σίγουρα πολλά θα έχουν ξεφύγει από αυτή την προσπάθεια. Πιστεύω, όμως, ότι η συγκεκριμένη βιβλιογραφία αποτελεί μια ικανοποιητική συλλογή που θα εξυπηρετήσει τους σκοπούς που επιθυμώ.

15 20 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Πολλά άτομα με βοήθησαν με ουσιαστικό τρόπο στη διάρκεια της συγγραφής του βιβλίου. Οι συζητήσεις, οι κριτικές και οι υποδείξεις των συναδέλφων μου από το Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστήμιου Αθηνών με οδήγησαν στη βαθύτερη κατανόηση διαφόρων προβλημάτων στην ιστορία των επιστημών και, θέλω να πιστεύω, σε μια πολύ καλύτερη παρουσίασή τους στο βιβλίο. Από τις τόσο δημιουργικές και σχεδόν καθημερινές συζητήσεις των ερευνητικών και εκπαιδευτικών μας δραστηριοτήτων, εγώ τουλάχιστον αποκόμισα πολλαπλά ευεργετικές κριτικές, αποσαφηνίσεις και επανεκτιμήσεις. Ευχαριστώ τον Θόδωρο Αραμπατζή, τον Δημήτρη Διαλέτη, τον Μανώλη Πατηνιώτη, τον Τέλη Τύμπα και τον Γιάννη Χριστιανίδη, για την πολύπλευρη και τόσο ουσιαστική συμβολή τους στη βελτίωση της αρχικής μορφής του βιβλίου. Ευχαριστώ, επίσης, τη Ντίνα Νταλούκα, τον Αντώνη Λιάκο, τη Φαίδρα Παπανελοπούλου, τη Σύλβα Χαραλάμπους και τη Χριστιάνα Χριστοπούλου για τα πολύτιμα σχόλιά τους. Πολλά από όσα γράφω στο βιβλίο είναι αποτέλεσμα της ερευνητικής μου δουλειάς στην ιστορία της φυσικής και της χημείας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού. Οι συζητήσεις μου όλα αυτά τα χρόνια με πολλούς συναδέλφους μου έλυσαν πολλές απορίες και με βοήθησαν ιδιαίτερα στην ανάδειξη διαφόρων ιστορικών και ιστοριογραφικών θεμάτων μέσα από τα προβλήματα με τα οποία ασχολήθηκα ερευνητικά. Οι πρώτες και απολύτως καθοριστικές για εμένα συζητήσεις για την Iστορία των Eπιστημών έγιναν με τον Γιώργο Γκουνταρούλη ( ) και πολλά αποτυπώθηκαν στις κοινές ερευνητικές μας δραστηριότητες. Οι παροτρύνσεις του Thomas Kuhn ( ) τα σχόλιά του και η πάντοτε φιλική του διάθεση για ανταλλαγή απόψεων, αλλά και ο ενθουσιασμός που μετέδιδε, με βοήθησαν πολύ στη δουλειά μου. Το ίδιο πολύτιμες ήταν και οι συζητήσεις με τον Jed Buchwald από το California Institute of Technology, τον Robert Cohen από το Πανεπιστήμιο της Βοστόνης, τον Robert Fox από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, τον Peter Galison από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, τον John Heilbron από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Berkeley, τον Jurgen Renn από το Max Planck Institut für Wissenschaftsgeschichte στο Βερολίνο, τον Simon Schaffer από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και τον Sam Schweber από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Τους ευχαριστώ όλους. Η γλωσσική επιμέλεια της Βαρβάρας Σπυροπούλου απεδείχθη ότι ήταν κάτι πολύ πιο ουσιαστικό. Ήταν ο τόσο ευπρόσδεκτος από εμένα εντοπισμός όχι μόνο εκφραστικών αδυναμιών αλλά και εννοιολογικών συγχύσεων. Οι εκδοτικές δραστηριότητες, ακόμη τουλάχιστον στον τόπο μας, έχουν έναν έντονο προσωποπαγή χαρακτήρα. Και η ποιότητα μιας εκδοτικής δραστηριότητας αντανακλά, κυρίως, το αξιακό σύστημα και την εκδοτική κουλ-

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21 τούρα του εκδότη. Πιστεύω ότι ο Στέφανος Τραχανάς είναι μια σπάνια περίπτωση διευθυντή εκδόσεων, ο οποίος μέσα από τη λειτουργία των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κατάφερε να δημιουργήσει τα πρότυπα με βάση τα οποία κρίνεται πια κάθε νεοεκδιδόμενο επιστημονικό βιβλίο. Tον Στέφανο Tραχανά πολλοί έχουμε τη χαρά να τον γνωρίζουμε και ως δεινό φυσικό και μαθηματικό. Δεν είναι λίγα τα θέματα που επέλεξα να συμπεριλάβω στο βιβλίο μετά και από συζητήσεις που είχα μαζί του συζητήσεις που συχνά άρχιζαν με την ανασκόπηση της πολιτικής κατάστασης και κατέληγαν σε σχόλια σχετικά με τη μαθηματική δομή νόμων και θεωριών της φυσικής. Τον ευχαριστώ, μαζί και τη γενική επιμελήτρια των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, Διονυσία Δασκάλου. H συγγραφή, όμως, του κάθε βιβλίου είναι μια διανοητική αλλά συνάμα και συναισθηματική δοκιμασία. Συχνά δύσκολη. Για μένα ήταν απολύτως ευχάριστη και το οφείλω αποκλειστικά στην Άννη, την Iόλη και τη Mαριώ.

17 1 Στοιχεία από την ιστορία της Ιστορίας των Επιστημών Πολλοί και διαφορετικών ειδών είναι οι μύθοι στις επιστήμες. Καταρχάς, υπάρχουν οι σχετικά ανώδυνοι και, ενδεχομένως, διασκεδαστικοί μύθοι: Ότι, για παράδειγμα, ο Αρχιμήδης έκαψε το στόλο των Ρωμαίων στη διάρκεια της πολιορκίας των Συρακουσών το 212 π.χ., ότι ο Γαλιλαίος με ένα πείραμα που πραγματοποίησε στον Πύργο της Πίζας μπροστά σε πολυπληθές ακροατήριο κατάφερε να διαψεύσει τις απόψεις του Αριστοτέλη για την κίνηση τις οποίες πίστευαν για πολλούς αιώνες οι άνθρωποι και ότι ο ίδιος σχεδόν ταυτοχρόνως με την αποδοχή της καταδίκης του το 1633 είπε χαμηλόφωνα «και όμως γυρίζει»ø ή ότι ο Νεύτωνας διατύπωσε τη θεωρία της παγκόσμιας βαρύτητας όταν είδε ένα μήλο να πέφτει, και ο Einstein δεν ήταν καλός μαθητής στα μαθηματικά. Υπάρχουν, όμως, και οι «επικίνδυνοι» μύθοι: Ότι, λόγου χάριν, ο Μεσαίωνας ήταν οι σκοτεινοί χρόνοι στη διάρκεια των οποίων δεν είχε γίνει τίποτα εποικοδομητικό, ότι η μαγεία και γενικά άλλες «μη ορθολογικές» παραδόσεις δεν έπαιξαν κανένα θετικό ρόλο στην εξέλιξη της επιστήμηςø ότι η θρησκεία και η επιστήμη πάντοτε και σε όλα τα μέρη ήταν αντίπαλοι λόγοι και συναφές με αυτό ότι οι επιστήμονες στην ιστορία των κοινωνιών ήταν οι αποκλειστικοί φορείς της προόδου, ενώ η Εκκλησία μόνιμα αντιδρούσε σε οτιδήποτε καινούργιοø ή ότι ο Χριστιανισμός, πάρα τις αρχικές αντιδράσεις, προώθησε τις επιστήμες, ενώ το Ισλάμ τις εμπόδισε. Στις περιπτώσεις των ανώδυνων μύθων, υπάρχει πάντοτε κάτι το αληθές στο οποίο, όμως, δίνεται μεγάλη έκταση: Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Αρχιμήδης είχε κατασκευάσει καθρέφτες για να δείξει ότι οι ηλιακές ακτίνες μπορούν να συσσωρευτούν και να προκαλέσουν φωτιά. Ο Γαλιλαίος είχε όντως πραγματοποιήσει πολλά πειράματα που έδιναν διαφορετικά αποτελέσματα σε σχέση με τις προβλέψεις της αριστοτελικής θεωρίας, ποτέ όμως δεν φαίνεται να είχε κάνει κάποιο πείραμα στον Πύργο της Πίζας. Και στη δίκη του 1633 προσπάθησε να πείσει τους κατηγόρους του ότι μπορεί να είχε υπερτονίσει τη

18 24 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ σημασία του ηλιοκεντρικού συστήματος. Στο έργο του, βέβαια, δεν παραλείπει να χλευάζει τους ισχυρισμούς περί του γεωκεντρικού συστήματος. Ο ίδιος ο Νεύτωνας, λίγο πριν από το θάνατό του, φαίνεται να είχε πει σε κάποιους από αυτούς που τον επισκέφθηκαν στο σπίτι του στο Λονδίνο, ότι όσο ήταν στη γενέτειρά του, το Woolsthorpe, μετά την επιδημία πανούκλας που τον είχε αναγκάσει να εγκαταλείψει το Kέιμπριτζ, το 1665, είχε προβληματιστεί για το εάν η δύναμη που έλκει ένα μήλο προς τη Γη εκτείνεται μέχρι τη Σελήνη. Ο Einstein αδιαφορούσε και βαριόταν σε πολλά από τα μαθήματα όχι όμως και στα μαθηματικά. Δεν ήταν, λοιπόν, πολύ δύσκολο να δημιουργηθούν οι μύθοι σε συνδυασμό με διάφορα ιδεολογήματά μας: Θέλουμε, γενικά, διάνοιες όπως ο Αρχιμήδης να μπορούν να έχουν λύσεις για όλα τα προβλήματά μας. Θέλουμε οι ήρωές μας, όπως ο Γαλιλαίος, να μην το βάζουν κάτω ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες, αλλά και με μια δραματική κίνηση να προκαλούν τη ρήξη με το παρελθόν. Θέλουμε οι μεγαλοφυείς, όπως ο Νεύτωνας, να εμπνέονται από αυτά που εμείς οι κοινοί θνητοί βλέπουμε καθημερινά και δεν καταλαβαίνουμε τα βαθύτερα μηνύματα που μας στέλνουν. Θέλουμε οι μοναδικές προσωπικότητες να είναι προικισμένες από κάποια Θεία Πρόνοια, ώστε να μην στέκουν εμπόδιο στη δημιουργικότητά τους οι συμβατικοί θεσμοί και οι συνήθεις διαδικασίες τις οποίες πρέπει όλοι οι υπόλοιποι να υποστούμε. Οι «επικίνδυνοι» μύθοι εκφράζουν πολύ πιο βαθιά εδραιωμένες προκαταλήψεις, ιδεολογικές δεσμεύσεις και πολιτικές θέσεις. Η Αναγέννηση ως περίοδος νέου ξεκινήματος όπως δηλώνει και ο όρος ανα-γέννηση νοηματοδοτείται εν πολλοίς σε αντίθεση με ένα κατασκεύασμα, που είναι το τέλμα στο οποίο μας οδηγούσε ο ΜεσαίωναςØ σήμερα βέβαια κανείς δεν αμφισβητεί τις μεγάλες οφειλές της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και του 17ου αιώνα στους λογίους του Μεσαίωνα. Η αλχημεία, η μαγεία, τα ερμητικά κείμενα, η αστρολογία θεωρήθηκαν στο πλαίσιο του διαφωτιστικού οράματος, όπως και αργότερα του θετικισμού, μυστικιστικές και ανορθολογικές ενασχολήσεις που εμπόδιζαν για αιώνες την ανάδειξη του ορθού λόγου σήμερα βέβαια κανείς δεν αμφισβητεί τις ευεργετικές επιπτώσεις αυτών των ρευμάτων σκέψης και πρακτικής στη διαμόρφωση των εξελίξεων το 16ο και το 17ο αιώνα. Η επιστήμη θεωρήθηκε ότι ερχόταν πάντοτε και παντού σε πλήρη αντίθεση με τη θρησκεία ενώ σήμερα κανείς δεν αμφισβητεί ότι η σχέση αυτή ήταν πολύ πιο σύνθετη και ότι υπήρχαν πολλοί θεολόγοι και ιερείς που παρείχαν υποστήριξη στις νέες επιστημονικές ιδέες στις οποίες αντέδρασαν πολλοί φιλόσοφοι και επιστήμονες της εποχής. Οι χριστιανοί θεωρήθηκαν ανώτεροι των μουσουλμάνων, όλα τα καλά οφείλονταν στην εργατικότητα και την ειλικρίνεια των Δυτικοευρωπαίων χριστιανών και οι τεμπέληδες και πονηροί Άραβες δεν είναι δυνατόν να είχαν κάποια συμβολή στον πολιτισμό κάτι με το οποίο κανείς πια δεν συμφωνεί.

19 1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 25 Υπάρχει, όμως, μια ακόμη κατηγορία μύθων. Είναι οι μύθοι που δημιούργησαν οι πρώτοι ιστορικοί των επιστημών στην προσπάθειά τους να διαλύσουν τους παραπάνω μύθους. Είναι ουσιαστικά οι μύθοι σχετικά με τα χαρακτηριστικά της επιστήμης και της ιστορίας της. Οι μύθοι αυτοί κατασκευάστηκαν, κυρίως, από την πρώτη γενιά των ιστορικών της επιστήμηςø επρόκειτο για άτομα που ήταν οι ίδιοι επιστήμονες και οι οποίοι, επιπλέον, ήταν απολύτως πεισμένοι αλλά και γοητευμένοι από τις θετικιστικές απόψεις του Auguste Comte. Οι ιστορικοί αυτοί πρόβαλαν την εξιστόρηση των επιστημονικών εξελίξεων μέσα από μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θεώρηση της ιστορίας τους. Σχεδόν το σύνολο των πρώτων έργων προσπάθησε να επικυρώσει γνωσιολογικές προκείμενες για το χαρακτήρα της επιστημονικής γνώσης και, κυρίως, να αναδείξει τη βαθμιαία επικράτηση της κατά Comte θετικής σκέψης. Το κυρίαρχο ιστοριογραφικό μοντέλο παρέμενε για πολλά χρόνια η σωρευτική εξέλιξη της επιστήμης και η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη θεωρία και το πείραμα, όπου οι θεωρητικές προτάσεις και προβλέψεις ελέγχονται πειραματικά και οι τυχόν αποκλίσεις οδηγούν στην επαναδιατύπωση των θεωριών. Και αυτό ήταν κάτι που «πιστοποιούσαν» οι ιστορικοί μέσα από την καταγραφή γεγονότων, μαζί με την προβολή λεπτομερειών από την Ιστορία των Επιστημών, που δείχνουν συνέχειες και αιτιακές σχέσεις. Οι εξωγενείς παράγοντες της επιστήμης, δηλαδή οι κοινωνικοί, οι πολιτισμικοί και οι ιδεολογικοί παράγοντες, δεν είχαν καμία θέση σε αυτού του είδους τις μελέτες της ιστορικής εξέλιξης των επιστημών. Κάπως έτσι ξεκίνησαν να γράφονται τα πρώτα έργα στην Ιστορία των Επιστημών: Σκοπό είχαν να παρουσιάσουν κάτι μοναδικό στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος και της ανθρώπινης δημιουργικότητας, κάτι μεγαλειώδες το οποίο τίποτα και κανένας μύθος δεν θα μπορούσε να επισκιάσει αρκεί να ήταν κανείς συστηματικός, να καταλάβαινε όλες τις τεχνικές λεπτομέρειες, να διάβαζε προσεκτικά τις πηγές και να τα έβαζε όλα αυτά «σε μια σειρά». Αν η άγνοια των γεγονότων και οι πολιτισμικές μας προσλαμβάνουσες δημιούργησαν τους ανώδυνους μύθους, αν οι ιδεολογικές και πολιτικές μας συναρθρώσεις δημιούργησαν τους επικίνδυνους μύθους, αυτή η προσπάθεια να μπουν τα πράγματα σε τάξη καθιέρωσε τους ιστοριογραφικούς μύθους: Από ανθρώπους, όμως, στους οποίους οφείλουμε τόσα πολλά, αφού μέσα από την απίστευτη σε όγκο εργογραφία τους και την τόσο εντυπωσιακή επιμονή τους στη δημοσιοποίηση των έργων τους καθιέρωσαν ένα πλαίσιο προβληματισμού στο οποίο εντοπίζουμε τις απαρχές ενός νέου κλάδου, της Ιστορίας των Επιστημών. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι μεγάλες επιτυχίες των επιστημών και της τεχνολογίας δημιουργούν την ανάγκη συγκρότησης της ιστορίας τους μιας ιστορίας ηρωικής, όπου θα αναλύονται οι συγκλονιστικές κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος και οι απόπειρες όσων αντιδρούσαν στην εδραίω-

20 26 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ ση της αλήθειας. Οι πρώτες ιστορίες των επιστημών περιείχαν μια συγκεκριμένη ιδεολογική άποψη και ένα ιστοριογραφικό στόχο. Σκοπός τους ήταν να αναδειχθεί η διά μέσου των αιώνων συνέχεια στη δημιουργικότητα του ανθρώπινου πνεύματος, να υπογραμμιστεί ότι ο χώρος όπου αναπτύχθηκε η επιστήμη ήταν η Δυτική Ευρώπη ως αποδέκτης της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς και να γίνει πειστική η άποψη ότι το κριτήριο προόδου, πολιτισμού και εγγύησης για την ευημερία των κοινωνιών ήταν η αποδοχή του συγκεκριμένου τρόπου σκέψης και επιστημονικής παραγωγής που εξιστορούνταν σε αυτά τα πρώτα βιβλία Iστορίας των Eπιστημών. Η Ιστορία των Επιστημών δεν μπορούσε παρά να ταυτιστεί με τις κυρίαρχες πολιτικές και ιδεολογικές επιταγές των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών. Τι είναι η Ιστορία των Επιστημών Για πολλές δεκαετίες από το τέλος του 19ου αιώνα, η πλειονότητα των ιστορικών και των φιλοσόφων των επιστημών, και όχι μόνο, είχε την πεποίθηση ότι η επιστήμη είναι το ξετύλιγμα και η αποκάλυψη μιας προϋπάρχουσας και «αντικειμενικής» δομής της φύσης, ότι η εγκυρότητά της ισχύει καθολικά, και πως οι απαρχές της δεν έχουν επηρεάσει το χαρακτήρα της. Με άλλα λόγια, πολλοί πίστευαν ότι η επιστήμη είναι κάτι ανεξάρτητο από ανθρώπινες δραστηριότητες. Η αντίληψη αυτή απογύμνωσε την Ιστορία των Επιστημών από το γοητευτικότερο στοιχείο της: Ότι και την επιστήμη τη δημιουργούν άνθρωποι που ζουν σε κοινωνίες και όχι κάποιοι διανοητικοί μηχανισμοί ανεξάρτητοι από τις εμπειρίες, τις ιδεολογίες, τις πεποιθήσεις και τις επιδιώξεις των ανθρώπων. Οι επιστήμονες δεν είναι εκείνα τα άτομα που κατάφεραν να αποκοινωνικοποιηθούν, δηλαδή να αποτινάξουν όλα εκείνα τα κοινωνικά, ιδεολογικά και πολιτισμικά στοιχεία που τους προσέδωσαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και στη συνέχεια, αποκαθαρμένοι πια, να προσανατολίσουν τις ιδιαίτερες γνώσεις τους και τις ενίοτε εντυπωσιακές ικανότητές τους, έτσι ώστε να διακρίνουν τα ίχνη αυτού του προσχεδιασμένου ιχνογραφήματος. Αντιθέτως, αυτό που συνειδητοποιούμε πια ως ιστορικοί των επιστημών είναι πως οι επιστήμες είναι αποτέλεσμα διαφόρων διανοητικών αλλά και κοινωνικών διεργασιών στις οποίες συμμετείχαν όλοι όσοι συνέβαλαν στη διαμόρφωση των επιστημών. Είναι πια σαφές ότι οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των επιστημόνων, το πολιτισμικό τους περιβάλλον, οι φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις αλλά και οι οντολογικές δεσμεύσεις τους επηρέασαν τη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του φαινομένου της επιστήμης. Πολλοί πιστεύουν ότι η επικράτηση και η διάχυση της επιστημονικής γνώσης είναι αποτέλεσμα αποκλειστικά της εγγενούς αλήθειας της, πως το αληθές αργά η γρήγορα θα επικρατήσει και πως η αναπόφευκτη αποκάλυψη

21 1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 27 του αληθούς προσδίδει μια δυναμική στην αποδοχή και τη διάδοση της επιστήμης. Πολλοί που έχουν αυτή την άποψη δεν θα αρνηθούν την ιστορικότητα της επιστήμης. Μόνο που ως ιστορικότητα εννοούν το χρονικό των επιστημονικών εξελίξεων, τα διάφορα επεισόδια, τις αναφορές σε άτομα ως το αναγκαίο ανεκδοτολογικό συμπλήρωμα στην «ξερή» επιστήμη, τις απόπειρες που οδήγησαν σε λανθασμένες θεωρίες κ.λπ. Και έχουν αυτή την αντίληψη, επειδή θεωρούν πως η αλήθεια που οι επιστήμονες αποκαλύπτουν είναι μια διαχρονική ή μάλλον αχρονική έννοια. Η έννοια της αλήθειας, όμως, είναι μια έννοια διαμορφωμένη από τους ανθρώπους, οι οποίοι αιώνες ολόκληρους φιλονικούν για το ακριβές φιλοσοφικό της περιεχόμενο, για τις διαδικασίες πιστοποίησής της και για τον κοινωνικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό της ρόλο στις διάφορες κοινωνίες. Η Ιστορία των Επιστημών είναι η ιστορία των ανθρώπων που προσπάθησαν να διερευνήσουν και να κατανοήσουν τη δομή και τη λειτουργία της φύσης. Ταυτοχρόνως, η Ιστορία των Επιστημών μελετάει και τους θεσμούς που δημιουργήθηκαν μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες και στους οποίους καλλιεργήθηκε η επιστήμη και καθιερώθηκαν ορισμένες από τις θεωρητικές πρακτικές και πειραματικές τεχνικές των επιστημών. Μέσα από αυτούς τους θεσμούς πολλοί άνθρωποι θέλησαν να πείσουν άλλους για όσα πίστευαν ως αληθινά, να μεταδώσουν σε άλλους αυτά που κατανόησαν σχετικά με τις λειτουργίες της φύσης και, συχνά, να νομιμοποιήσουν τους τρόπους με τους οποίους τα κατανόησαν στις συγκεκριμένες χρονικές και χωρικές συνθήκες. Οι επιστήμες συνδιαμορφώθηκαν από τις ιδέες, τις τεχνικές και τις πρακτικές που επινόησαν οι άνθρωποι για να διερευνήσουν τη φύση, τις οντότητες, τις αρχές και τους νόμους που ανακάλυψαν, τους θεσμούς που δημιούργησαν, τις εφαρμογές που μηχανεύτηκαν. Αλλά συνδιαμορφώνουν τις επιστήμες και οι άνθρωποι, με τις διαφορετικές ιδεολογικές, φιλοσοφικές, αισθητικές, θρησκευτικές και πολιτικές τους απόψεις, και με τις διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές τους. Γι αυτό και η Ιστορία των Επιστημών έχει ως αντικείμενό της την επιστήμη ως ένα κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο και οι ιστορικοί της επιστήμης διερευνούν την ιστορία της έχοντας υπόψη ότι χωρικές, χρονικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες έχουν παίξει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση του επιστημονικού λόγου αλλά και της κοινωνικής λειτουργίας της επιστήμης. Για πολλούς αιώνες, οι άνθρωποι είχαν διάφορους, αλλά συγκεκριμένους σε κάθε εποχή λόγους να θεωρούν αληθινά όλα όσα πίστευαν για τη δομή και τη λειτουργία της φύσης, και για να αλλάξουν οι απόψεις τους δεν αρκούσαν τυπικά ορθοί συλλογισμοί. Ούτε η προσκόμιση εμπειρικών στοιχείων και μόνο. Το να ισχυριστούμε ότι οι άνθρωποι είχαν διάφορες προκαταλήψεις και γι αυτό αντιδρούσαν στις νέες αλήθειες ή ότι είχαν ψευδή συνείδηση ως προς το τι είναι αλήθεια ή πάλι ότι δεν είχαν επαρκώς αποσαφηνιστεί οι φιλοσοφικές

22 28 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ αυτές έννοιες δεν μας βοηθάει καθόλου, αφού οι προκαταλήψεις είναι ιστορικά διαμορφωμένες, αλλά και συχνά αποτελούν τις αλήθειες του παρελθόντος στις οποίες πίστευαν οι άνθρωποι. Η Ιστορία των Επιστημών μελετάει τις προσπάθειες των ανθρώπων να κατανοήσουν τις λειτουργίες της φύσης και να πείσουν αλλήλους για την ορθότητα των απόψεών τους σχετικά με τις λειτουργίες της φύσης, αναδεικνύοντας έτσι τις πολύμορφες διαδικασίες πειθούς που τελικά έχουν ιστορικό και πολιτισμικό χαρακτήρα. Η Ιστορία των Επιστημών είναι η ιστορία ενός κοινωνικού και πολιτισμικού φαινομένου το οποίο, ιδιαίτερα μετά το 19ο αιώνα, το ονομάζουμε επιστήμη και του οποίου τα χαρακτηριστικά άρχισαν ήδη να διαμορφώνονται από το 13ο αιώνα. Αλλά και οι προσπάθειες των ανθρώπων όλους τους προηγούμενους αιώνες να κατανοήσουν τα φυσικά φαινόμενα και να «βάλουν μια τάξη» στην πολυμορφία που τους περιέβαλε άφησαν, συχνά με τρόπους δυσδιάκριτους, τα ίχνη τους στη διαμόρφωση του φαινομένου της επιστήμης. Ωστόσο, οι τρόποι κατανόησης των φυσικών φαινομένων επηρεάζουν και επηρεάζονται και από τις άλλες δραστηριότητες των ανθρώπων. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι αντιλήψεις για το είδος της πολιτικής διακυβέρνησης, η πρόσληψη της εξωτερικής πραγματικότητας ως ιδεολογία, οι νοοτροπίες που διαμορφώνουν τη θεωρία και την πρακτική του δικαίου, η θεματογραφία αλλά και οι τεχνικές των θεατρικών έργων και άλλων μορφών πεζού ή ποιητικού λόγου, των εικαστικών τεχνών, αλλά και της μουσικής επηρέασαν και επηρεάστηκαν από τις διερευνήσεις των φαινομένων της φύσης. Η θεώρηση της επιστήμης ως κοινωνικού και πολιτισμικού φαινομένου σημαίνει πως η μελέτη της ιστορίας της είναι και ένας τρόπος να αναδειχθεί η συνάφεια της επιστήμης με όλες τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, έχοντας, βέβαια, πάντοτε υπόψη τις ιδιαιτερότητες της επιστήμης αλλά και των άλλων τομέων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που θίξαμε όπως και τη σχετική αυτονομία των επιστημονικών δραστηριοτήτων από τις υπόλοιπες. Οι προσπάθειες, όμως, μελέτης και κατανόησης των φαινομένων της έμβιας ή μη έμβιας ύλης έχουν την αφετηρία τους σε εποχές πολύ μακρινές, όταν η εκάστοτε προσπάθεια ήταν ενταγμένη στο πλαίσιο ενός προβληματισμού που στη συνέχεια ταυτίστηκε με τη μεταφυσική θεώρηση του φυσικού κόσμου. Η Ιστορία των Επιστημών συμπεριλαμβάνει και την ιστορία αυτών των θεωρήσεων σε εποχές κατά τις οποίες η έννοια της επιστήμης δεν υπήρχε καν. Έτσι, λοιπόν, η Ιστορία των Επιστημών που ως αυτόνομο γνωστικό πεδίο αρχίζει να διαμορφώνεται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα δεν είναι ανεξάρτητη ούτε από την ιστορία της φιλοσοφίας ούτε και από την ιστορία της χριστιανικής (και όχι μόνο) θεολογίας. Οι επιστήμες της φύσης, όμως, δεν αποτελούν και το σύνολο των επιστημών. [Σχετικά με την ιστορία για ορισμένες από τις επιστήμες της φύσης βλέ-

23 1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 29 πε Adams 1956, Brush, Landsberg και Collins 1985, Brock 1992, Bulloch 1938, DeVorkin 1982, Dreyer 1953, Dunbar 1985, Hoskin 1980, Mayr και Provine 1980, Mayr 1983, North 1994, Porter 1983, Rudwick 1977, Schlee 1973.] Η Ιστορία των Επιστημών συμπεριλαμβάνει την ιστορία της ιατρικής [βλ. Cartwright 1977, Castiglioni 1973, Porter 1997, Porter 2002], την ιστορία της τεχνολογίας [βλ. Singer, Holmyard, Hall και Williams , Cardwell 1994, Hughes 1983], την ιστορία των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών [βλ. Schabas 1992, Smith 1997, European CHEIRON Proceedings , Watson 1978]. Συχνότερα, συμπεριλαμβάνει την ιστορία των μαθηματικών [βλ. Χριστιανίδης 2003, Lewis 2000, Grattan-Guinness 1997]. Τα μαθηματικά, βεβαίως, έχουν μια μοναδική ιδιομορφία. Δεν πιστεύω ότι τα μαθηματικά πρέπει να ταυτίζονται απολύτως με τις φυσικές επιστήμες. Ο μεγάλος μαθηματικός Sylvester θυμόταν πως όταν αποπειράθηκαν μαζί με έναν άλλο μεγάλο μαθηματικό, τον Kronecker, να καταλήξουν σε έναν ορισμό των μαθηματικών, το μόνο που κατάφεραν ήταν να συμφωνήσουν στο ότι τα μαθηματικά είναι ποίηση. Αποτελούν κάτι το εντελώς ξεχωριστό και έχουν μια πλούσια και σύνθετη ιστορία. Η ιστορία τους είναι πολύ πιο παλιά από την ιστορία της οποιασδήποτε επιστήμης, με εξαίρεση ενδεχομένως την αστρονομία. Η ταύτισή τους, όμως, με τις φυσικές επιστήμες αφαιρεί, νομίζω, πάρα πολλά στοιχεία από την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι αντικείμενό τους δεν είναι μια φυσική οντότητα, όπως είναι τα άστρα και οι πλανήτες, οι χημικές ουσίες, οι οροσειρές, οι σεισμοί, το ανθρώπινο σώμα ή οι κοινωνικοί θεσμοί. Αντικείμενο μελέτης των μαθηματικών δεν είναι ούτε η πολύμορφη συμπεριφορά των υλικών σωμάτων ούτε οι λογής θεσμοί που έχουν διαμορφωθεί από τους ανθρώπους ούτε η αποτίμηση των ανθρώπινων συμπεριφορών μέσα σε αυτούς. Αντικείμενο μελέτης των μαθηματικών είναι τα εξαιρετικά πολύπλοκα συμπεράσματα που προκύπτουν από ορισμούς που επινοούν οι άνθρωποι με βάση κάποιους κανόνες συμπερασμού. Τα μαθηματικά και βέβαια η ιστορία τους έχουν αυτοτελή υπόσταση και δεν πρέπει να ομαδοποιούνται με τις επιστήμες, ανεξάρτητα από το ρόλο που έπαιξαν στη συγκρότηση του σύγχρονου επιστημονικού λόγου. Υπάρχει, επίσης, και η ιστορία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών «επιστημών». Τα εισαγωγικά στον όρο επιστήμη δεν δηλώνουν, προφανώς, μια διάθεση υποτίμησης για τα συγκεκριμένα γνωστικά πεδίαø σκοπό έχουν να υπογραμμίσουν ότι έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα καταστροφικό το όραμα του θετικισμού, σύμφωνα με το οποίο υπάρχει μια ιεραρχία όπου η φυσική είναι το αδιαμφισβήτητο υπόδειγμα θετικής γνώσης και όλες οι υπόλοιπες δραστηριότητες για την κατανόηση της φύσης, των ανθρώπων και της κοινωνίας θα έπρεπε να έχουν στόχο το συγκεκριμένο υπόδειγμα. Η μανία της ποσοτικοποίησης

24 30 ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ και, κυρίως, η έμφαση στην ποσοτικοποίηση ως διαδικασία βαθμιαίας μετατροπής της εκάστοτε δραστηριότητας σε επιστήμη, ο στόχος διάφορων δραστηριοτήτων να αποκτήσουν τον πολυπόθητο τίτλο της επιστήμης οδήγησαν όχι μόνο σε μια ιδεολογία για το τι θα πρέπει να θεωρείται έγκυρο όχι κατ ανάγκην και αληθινό, αλλά σίγουρα κοινωνικά έγκυρο αλλά και σε ατέρμονες αναζητήσεις της μίας και μοναδικής και ενιαίας Μεθόδου της Επιστήμης. Μαζί με αυτές τις αναζητήσεις κυριάρχησε και η αριθμολαγνεία ως το αναγκαίο συμπλήρωμα της «επιστημονικότητας» αυτών των πεδίων. Ο χαρακτηρισμός «επιστήμη» αποτελεί, νομίζω, ανασταλτικό παράγοντα στη συγκρότηση ενός αυτόνομου ιστοριογραφικού προβληματισμού για τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Κυρίως επειδή συγκαλύπτει τον πλουραλισμό των προσεγγίσεων, τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά του λόγου αυτών των πεδίων και τις δυνατότητες να διερευνηθούν προβλήματα και να βρεθούν απαντήσεις χωρίς να είναι υποχρεωμένος κανείς να ακολουθεί τη μέθοδο των φυσικών επιστημών. Βεβαίως, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι δεν παίζουν ρόλο οι «ταμπέλες» και ότι η συστηματική μελέτη της ιστορίας τους μπορεί να γίνει ανεξάρτητα από οποιονδήποτε χαρακτηρισμό τους. Αυτό είναι εν μέρει μόνο σωστό, αφού και οι ιστορικοί, όπως θα δούμε και παρακάτω, δεν μένουν ανεπηρέαστοι από τέτοιου είδους προβληματισμούς και είναι συχνά δέσμιοι της γενικότερης αντίληψης. Αντί να μιλάμε, λοιπόν, για την Ιστορία της Επιστήμης γενικά θα πρέπει να μιλάμε για την ιστορία των φυσικών επιστημών, των μαθηματικών, της τεχνολογίας, της ιατρικής, της αρχιτεκτονικής, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, της ανθρωπολογίας κ.λπ. Οι ιστορικοί των επιστημών μελετούν την ιστορία των (επιμέρους) επιστημών. Ακριβέστερα, συγκροτούν τις ιστορίες των επιστημών. Η μελέτη της Ιστορίας των Επιστημών δεν έχει στόχο να μας διδάξει ποια λάθη πρέπει να αποφεύγουμε στο μέλλον. Ούτε και στοχεύει στον εντοπισμό των αληθινών προτάσεων και θεωριών που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί σχετικά με τη φύση. Μήπως, όμως, στόχος της Ιστορίας των Επιστημών είναι να φανερώσει εκείνη την αλληλουχία των προτάσεων, των μοντέλων και των θεωριών, των οποίων η πορεία στο χρόνο κατέληξε στη σημερινή αναμφισβήτητα «πιο σωστή» αντίληψη που έχουμε για τη φύση; Το θέμα της αλήθειας των προτεινόμενων θεωριών αποτελεί ένα από τα πιο πολυσυζητημένα προβλήματα, για το οποίο έχουν υπάρξει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες επεξεργασίες στη φιλοσοφία των επιστημών. Στο θέμα αυτό θα επανέλθουμε αρκετές φορές. Για την Ιστορία των Επιστημών, όμως, το πρόβλημα της αλήθειας των επιστημονικών θεωριών δεν έχει τη σημασία που έχει στη φιλοσοφία των επιστημών. Ακόμη και αν δεχτούμε πως οι θεωρίες μας τείνουν να αποκαλύψουν την τελική και αληθινή δομή και λειτουργία της φύσης, τους ιστορικούς των επιστημών δεν τους ενδιαφέρει να ανασυγκροτήσουν την πορεία της επιστή-

25 1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 31 μης ως μια πορεία με επιμέρους αλήθειες οι οποίες συσσωρεύονται και αποκαλύπτουν ολοένα και περισσότερα τμήματα της φυσικής πραγματικότητας που μας περιβάλλει. Δεν τους ενδιαφέρει να κατανοήσουν την αλήθεια των εκάστοτε προτεινόμενων θεωριών ως τμήμα μιας διαχρονικής και άρα αχρονικής Αλήθειας. Τους ιστορικούς των επιστημών ενδιαφέρει να αναδείξουν το γεγονός ότι οι άνθρωποι στο παρελθόν προσπάθησαν να πείσουν άλλους για την αλήθεια ιδεών και θεωριών και ότι ενεπλάκησαν σε διαμάχες υποστηρίζοντας ιδέες, θεωρίες και παρατηρήσεις που με τα σημερινά μας κριτήρια αποδεικνύονται να είναι λάθος. Στην ιστορία των επιστημών, λοιπόν, μας ενδιαφέρει να κατανοήσουμε την αλήθεια διαφόρων ιδεών και θεωριών στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης θεωρητικής, κοινωνικής και πολιτισμικής χωροχρονικότητας, και όχι με βάση κριτήρια που στερούνται ιστορικότητας. Για παράδειγμα, η θεωρία σύμφωνα με την οποία γύρω από τον Ήλιο περιφέρονται οι πλανήτες σε ελλειπτικές τροχιές είναι, με τα σημερινά μας κριτήρια «απολύτως αληθής» και η αλήθεια αυτή είναι ανεξάρτητη από πολιτισμικές προϋποθέσεις, κοινωνικές συνιστώσες και ιδεολογικές προσλαμβάνουσες. Με δεδομένα όμως όλα αυτά, τα ενδιαφέροντα προβλήματα για τους ιστορικούς των επιστημών αρχίζουν μετά. Οι ιστορικοί των επιστημών ενδιαφέρονται, παραδείγματος χάριν, για το πώς και γιατί μια θεωρία όπως ο ηλιοκεντρισμός που με τα σημερινά μας κριτήρια είναι «σωστή» έκανε 150 χρόνια να καθιερωθεί στην Ευρώπη. Και πώς μια θεωρία όπως αυτή του Πτολεμαίου που με τα σημερινά μας κριτήρια ήταν «λάθος» κυριάρχησε για χρόνια και συνέχιζε να ασκεί γοητεία και επιρροή ακόμη και έναν αιώνα μετά την πρόταση του ηλιοκεντρισμού από τον Κοπέρνικο, το Τονίσαμε παραπάνω ότι η μελέτη της Ιστορίας των Επιστημών δεν έχει στόχο να μας διδάξει ποια λάθη θα πρέπει να αποφεύγουν στο μέλλον οι επιστήμονες. Ούτε και έχει στόχο να αφηγηθεί το χρονικό αληθινών προτάσεων και θεωριών που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί σχετικά με τη φύση. Μήπως, λοιπόν, η Ιστορία των Επιστημών έχει κάποιους άλλους στόχους; [Kragh 1987]. Συχνά, νέα γνωστικά αντικείμενα αποκτούν μια ιδιόμορφη νομιμοποίηση μέσα από αναλυτικές συζητήσεις για τη χρησιμότητα των στόχων τους. Η διαμόρφωση ενός νέου κλάδου, η αυτονόμηση ενός γνωστικού αντικειμένου και η οριοθέτησή του ως προς τις συγγενείς γνωστικές περιοχές είναι μια εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία που δεν ακολουθεί την ίδια πορεία για όλους τους κλάδους, δεν έχει συγκεκριμένη αφετηρία ούτε και μπορεί να οριστεί με σαφήνεια η ολοκλήρωσή της. Αυτή η δυναμική κατάσταση, που ως ένα βαθμό εκφράζει και τις εγγενείς δυσκολίες κατάτμησης των δραστηριοτήτων των ανθρώπων στις προσπάθειές τους να κατανοήσουν τον κόσμο της φύσης, οδηγεί κατά καιρούς σε γόνιμο αναστοχασμό γύρω από το χαρακτήρα ενός κλάδου, τις σχέσεις του με άλλους κλάδους και εν γένει τα επαναπροσδιοριζόμενα Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη