Κέρδος χωρίς παραγωγή

Transcript

1 Κέρδος χωρίς παραγωγή

2 ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Σύγχρονη ριζοσπαστική θεωρία Διευθυντής σειράς: Σπύρος Σακελλαρόπουλος Μετάφραση: Αριάδνη Αλαβάνου Επιμέλεια-Διόρθωση: Συλβί Ρηγοπούλου Μακέτα εξωφύλλου: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Τίτλος πρωτοτύπου: Profiting Without Producing How Finance Exploits Us All World copyright Verso & Costas Lapavitsas Εκδόσεις Τόπος για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: Fax: Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

3 Κώστας Λαπαβίτσας Κέρδος χωρίς παραγωγή Πώς το χρηματοπιστωτικό σύστημα μας εκμεταλλεύεται όλους Μετάφραση: Aριάδνη Αλαβάνου

4

5 Στην Ηλέκτρα και τη Μαρία, με την ελπίδα ότι θα συγχωρήσουν τη μακροχρόνια απορρόφησή μου

6

7 Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μέρος I ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΑΝΑΡΡΙΧΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ Μια ιδιόμορφη κρίση Περιεχόμενο και δομικές διαστάσεις της χρηματιστικοποίησης Χρηματοπιστωτικές αγορές και τράπεζες Επέκταση των αγορών παραγώγων, δεσπόζουσες τράπεζες Οργάνωση της ανάλυσης Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ Οι ρίζες στη μαρξιστική πολιτική οικονομία Το Monthly Review και η απορρόφηση του πλεονάσματος Ο Αρίγκι και η ιστορική τροχιά του καπιταλισμού Ρύθμιση του καπιταλισμού μέσω της χρηματοοικονομίας Θεωρίες της αέναης κρίσης Οι μαρξιστικές αναλύσεις για το μετασχηματισμό της χρηματοοικονομίας Άλλες απόψεις για τη χρηματιστικοποίηση Μια προσέγγιση που αντλεί από τον κλασικό μαρξισμό Η χρηματιστικοποίηση ως συστημικός μετασχηματισμός των καπιταλιστικών οικονομιών Τάσεις και μορφές... 69

8 8 Κέρδος χωρίς παραγωγή 3. Το πρώτο κύμα χρηματοπιστωτικής ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗΣ: μαρξιστικές θεωρητικές αντιδράσεις Η άνοδος του χρηματιστικού κεφαλαίου στα τέλη του 19ου αιώνα Το πνευματικό και πολιτικό πλαίσιο της ανάλυσης του Χίλφερντινγκ για τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό Η δομή της θεωρητικής ανάλυσης του Χίλφερντινγκ Η σημασία της έναρξης με μια θεωρία περί χρήματος και πίστης Χρηματιστήρια Χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και εμπορικά μπλοκ Κρίσεις Ιμπεριαλισμός Μέρος ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Τα νομισματικά χαρακτηριστικά της χρηματιστικοποίησης Η μαρξιστική νομισματική θεωρία σε σχέση με το σύγχρονο χρήμα Σύγχρονο άνευ ιδίας αξίας εγχώριο χρήμα: χρήμα αναγκαστικής κυκλοφο ρίας, ιδιωτικό πιστωτικό χρήμα και χρήμα που εκδίδει η κεντρική τράπεζα με τη στήριξη του κράτους Το εγχώριο άνευ ιδίας αξίας χρήμα στην πορεία της χρηματιστικοποίησης: το ηλεκτρονικό χρήμα Καθαυτό ηλεκτρονικό χρήμα: μια νέα μορφή χρήματος στον χρηματιστικοποιη μένο καπιταλισμό Σύγχρονο άνευ ιδίας αξίας παγκόσμιο χρήμα: το δολάριο ως οιονεί παγκόσμιο χρήμα Το ρευστό πεδίο της χρηματιστικοποίησης: χρηματοοικονομία και καπιταλιστική οικονομία Η εμφάνιση του συστήματος της χρηματοοικονομίας απαιτεί καπιταλιστικές κοινωνικές συνθήκες Το τοκοφόρο και το δανειακό χρηματικό κεφάλαιο Η σχέση δανειζόμενου-δανειστή στη νεοκλασική θεωρία Χρηματοπιστωτικό σύστημα και πραγματική συσσώρευση: μια αμφίδρομη σχέση Κεφαλαιαγορές, επενδυτικές τράπεζες, θεσμικοί επενδυτές και σχεδιασμός του χρηματοπιστωτικού συστήματος...204

9 περιεχόμενα 9 6. Ο γρίφος του χρηματοπιστωτικού κέρδους Χρηματοπιστωτικό κέρδος: πολλαπλές μορφές με ερείσματα ετερογενείς κοινωνικές σχέσεις Το κέρδος στα οικονομικά του Μαρξ Προκαπιταλιστικό κέρδος και χρηματοπιστωτικό κέρδος Χρηματοπιστωτικό κέρδος από τη χορήγηση δανείων: η σημασία της μόχλευσης (δανειακής εξάρτησης) Χρηματοπιστωτικό κέρδος από την κατοχή μετοχών: μέτοχοι σε σύγκριση με τους δανειστές χρήματος Χρηματοπιστωτικό κέρδος από συναλλαγές χρηματοπιστωτικών τίτλων.242 Μέρος ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Το πλαίσιο της χρηματιστικοποιημένης συσσώρευσης Ανάλυση της χρηματιστικοποίησης με ιστορικούς όρους Η αλληλουχία της συσσώρευσης κατά την πορεία της χρηματιστικοποίησης: χαρακτηριστικές τάσεις Το κράτος διαμορφώνει το «δίαυλο» της χρηματιστικοποιημένης συσσώρευσης Βαθύτερες τάσεις και μεταβλητές μορφές: ώριμη και υποτελής χρηματιστικοποίηση 301 Η διάκριση ανάμεσα στην πραγματική και τη χρηματοπιστωτική συσσώρευση Η χρηματοπιστωτική συσσώρευση συνολικά Οι βαθύτερες σχέσεις της χρηματιστικοποίησης στις ώριμες χώρες Υποτελής χρηματιστικοποίηση στις αναπτυσσόμενες χώρες Παράρτημα Η τάση προς την κρίση: γιγαντιαία αναταραχή ξεσπάει το Ο Μαρξ για τη χρηματοοικονομία και τις κρίσεις Μια τεράστια φούσκα, πρωτίστως στις ΗΠΑ: Η φούσκα σκάει, ακολουθεί γενική κρίση: Το κράτος παρεμβαίνει για να αποτρέψει τα χειρότερα. Οι ΗΠΑ ανοίγουν το δρόμο,

10 10 Κέρδος χωρίς παραγωγή Η κρίση μετατρέπεται σε δημοσιονομική: η Ευρωζώνη σε αναταραχή Τα ευρωπαϊκά κράτη παρεμβαίνουν με περιορισμένα αποτελέσματα Ο έλεγχος του χρηματοπιστωτικού συστήματος Η τροχιά της ρύθμισης μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο: η ρύθμιση που αναιρεί διαδικασίες της αγοράς Η ρύθμιση υπό τις συνθήκες της χρηματιστικοποίησης: ρύθμιση που εναρμονίζεται με την αγορά και συνεχής αναίρεση της αγοράς Η αποτυχία της ιδιωτικής τραπεζικής και η δυσκολία να εφαρμοστεί ξανά ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που αναιρεί την αγορά Αντιμετωπίζοντας τη χρηματιστικοποίηση: ορισμένες συμπερασματικές παρατηρήσεις Βιβλιογραφία ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ...513

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η δεκαετία του 2000 ήταν μια εξαιρετική περίοδος για το χρηματοπιστωτικό σύστημα από την άποψη των τιμών, των κερδών και του όγκου των συναλλαγών, αλλά επίσης και από την άποψη της επιρροής που ασκούσε και της αλαζονείας του. Στα μέσα της δεκαετίας είχε δημιουργηθεί μια τεράστια φούσκα στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο ο χρόνος της διάρρηξής της δεν μπορούσε να προβλεφθεί με αξιόπιστο τρόπο, τα επακόλουθά της όμως πιθανώς θα ήταν καταστροφικά. Όσο κι αν αυτό φαινόταν κοινότοπο το 2013, ήταν σχεδόν αδύνατον να το μεταφέρει κανείς εκείνη την εποχή, όχι μόνο στους ειδικούς και μελετητές της χρηματοοικονομίας, αλλά και στους ακτιβιστές και στους σοσιαλιστές. Οι παραστάσεις της κοινής γνώμης της εποχής είχαν κυριευθεί από τις αποκαλούμενες εξειδικευμένες ικανότητες του χρηματοπιστωτικού συστήματος στον «επιμερισμό» των κινδύνων και από την υποτιθέμενη σύνεση της «Μεγάλης μετριοπάθειας» όσον αφορά την πολιτική έναντι του πληθωρισμού. Οι δομικές κρίσεις αποτελούσαν φαινόμενο του παρελθόντος ή του αναπτυσσόμενου κόσμου και όχι των ανεπτυγμένων χωρών, όπου οι θεσμοί ήταν ισχυροί και οι οικονομολόγοι άριστα καταρτισμένοι. Φαινόταν σαν να είχε ανακαλύψει ο χρηματοπιστωτικός τομέας το perpetuum mobile* της δημιουργίας κέρδους. Στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα, ήταν επίσης εμφανές ότι οι διαδικασίες που εκτυλίσσονταν δεν αποτελούσαν απλώς χρηματοπιστωτικές υπερβολές. Η φούσκα μαρτυρούσε την ύπαρξη βαθιών μεταβολών στη συμπεριφορά των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων, των τραπεζών και των νοικοκυριών. Ύστερα από πολλά χρόνια χρηματοπιστωτικής επικράτησης, οι παράγοντες της καπιταλιστικής συσσώρευσης απέδιδαν στις χρηματοπιστωτικές λειτουργίες μια ιστορικά πρωτοφανή βαρύτητα. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα έπαιζε ουσιώδη ρόλο στη δημιουργία κέρδους και στην οργάνωση της καθημερινής ζωής, όσο και στο συνολικό προσδιορισμό της οικονομικής πολιτικής. Ο ώριμος καπιταλισμός είχε χρηματιστικοποιηθεί. * Αεικίνητο, μηχανισμός που βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση, χωρίς δαπάνη ενέργειας, ή μουσικό κομμάτι το οποίο στο μέγιστο μέρος του επαναλαμβάνεται χωρίς να σταματά η κίνηση της μελωδίας όταν αρχίζει μία επανάληψη. (Σ.τ.Μ.)

12 12 Κέρδος χωρίς παραγωγή Η ιδέα για το παρόν βιβλίο αρχικά περιοριζόταν σ αυτό το πλαίσιο και αποσκοπούσε στο να αναλύσει την επικράτηση της χρηματοοικονομίας και τη συνακόλουθη χρηματιστικοποίηση του καπιταλισμού. Χρησιμοποιώντας πρότερες εργασίες πάνω στο χρήμα και τη χρηματοοικονομία, η πρόθεσή του ήταν να αναπτύξει μια θεωρητική ανάλυση της χρηματιστικοποίησης με σαφή μαρξιστικά χαρακτηριστικά. Θα ήταν ένα βιβλίο το οποίο θα αντλούσε από την αγγλοσαξονική πολιτική οικονομία και το μαρξισμό του Ιάπωνα Κόζο Ούνο,* όντας ταυτόχρονα εξοικειωμένο με την επικρατούσα θεωρία του χρήματος και της χρηματοοικονομίας. Με αυτό τον τρόπο, θα συνέβαλλε στο να καλυφθεί το υπαρκτό κενό της πολιτικής οικονομίας σ αυτό το πεδίο. Όπως συμβαίνει συχνά με αυτού του είδους τους σχεδιασμούς, η πραγματικότητα τους ανέτρεψε. Τον Αύγουστο του 2007, η αμερικανική χρηματαγορά υπέστη έμφραγμα, και τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 2008, το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα έφτασε στα πρόθυρα του θανάτου. Η φούσκα είχε διαρραγεί και επέκειτο καταστροφή. Είχε γίνει εμφανής η καταστροφική επίδραση του χρηματοπιστωτικού συστήματος στην υπόλοιπη οικονομία, όπως και ο ρόλος του κράτους στην υποστήριξη και την προώθηση της χρηματιστικοποίησης. Επιπλέον, σύντομα έγινε απολύτως σαφές ότι η κρίση ήταν δομική και δεν επρόκειτο να ξεπεραστεί γρήγορα. Η διάρρηξη της φούσκας είχε προκαλέσει κρίση της χρηματιστικοποίησης ρίχνοντας νέο φως στον ιστορικό μετασχηματισμό του ώριμου καπιταλισμού που είχε λάβει χώρα τις προηγούμενες δεκαετίες. Πρόβαλε η αναγκαιότητα να επανεξεταστούν οι βαθύτερες τάσεις της χρηματιστικοποίησης, εστιάζοντας ιδιαίτερα στις πηγές του χρηματοπιστωτικού κέρδους. Το βιβλίο έπρεπε να καθυστερήσει. Και τότε, στα , η κρίση έλαβε ακόμη πιο επικίνδυνη τροπή. Τα κράτη είχαν εκτεθεί άκρως επικίνδυνα στο χρέος, επειδή η ύφεση είχε μειώσει τα φορολογικά έσοδα και η διάσωση του χρηματοπιστωτικού τομέα είχε επιβάλει νέο κόστος στο δημόσιο κορβανά. Μια φούσκα που δημιούργησε το ιδιωτικό κεφάλαιο είχε μετατραπεί σε κρίση των δημόσιων οικονομικών. Η αυξανόμενη χρέωση των κρατών δημιούργησε μεγάλης σφοδρότητας αναταραχή στην Ευρωζώνη, υπογραμμίζοντας ιδιαίτερα έντονα τη διαίρεσή της σε κέντρο και περιφέρεια, ωθώντας αρκετές περιφερειακές χώρες στο χείλος της αθέτησης πληρωμών, και απειλώντας τη νομισματική ένωση με διάσπαση. Πάνω από την παγκόσμια οικονομία * Ο Κozo Uno ( ) θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς στο πεδίο της μαρξικής θεωρίας της αξίας. (Σ.τ.Μ.)

13 πρόλογος 13 κρεμόταν το φάσμα μιας γιγαντιαίας κρίσης. Ήταν φανερό ότι έπρεπε να επανεξεταστεί ακόμη πιο βαθιά η χρηματιστικοποίηση ως προς τη νομισματική της διάσταση, ιδίως ως προς την επισφάλεια των εγχώριων και διεθνών ερεισμάτων της. Όταν γραφόταν τούτο το βιβλίο, δεν διαφαινόταν το τέλος της κρίσης. Όμως, έπρεπε να αντισταθεί κανείς στον πειρασμό να καθυστερήσει την έκδοσή του ακόμη περισσότερο, με την προσδοκία ότι θα εμφανίζονταν κι άλλα σημαντικά στοιχεία για τη χρηματιστικοποίηση. Είχε έλθει η στιγμή να υποβληθεί στη δημόσια σφαίρα η ανάλυση του δομικού και ιστορικού περιεχομένου της χρηματιστικοποίησης, ακόμη κι αν αυτό σήμαινε πως προσπαθεί κανείς να πετύχει έναν κινούμενο στόχο. Οι νομισματικές και χρηματοπιστωτικές πτυχές του μετασχηματισμού του καπιταλισμού στη διάρ κεια των περασμένων τεσσάρων δεκαετιών έχουν συζητηθεί σε μεγάλη έκταση από την πολιτική οικονομία, ιδίως από το μαρξιστικό ρεύμα. Το παρόν βιβλίο εισφέρει μια διακριτή επιχειρηματολογία σχετικά με τη χρηματιστικοποίηση περιλαμβάνοντας, ειδικότερα, τον αρπακτικό και απαλλοτριωτικό χαρακτήρα του χρηματοπιστωτικού κέρδους και τις επιπτώσεις του στην κοινωνική διαστρωμάτωση. Θα μπορούσε, λοιπόν, να φωτιστεί η τάση προς την κρίση που χαρακτήριζε τη χρηματιστικοποίηση από το ξεκίνημά της. Θέλοντας να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για τη βοήθεια στην προετοιμασία αυτού του βιβλίου, πρέπει πρώτα απ όλα να αναγνωρίσω ότι οφείλω πολλά σε πολλούς ανθρώπους, πράγμα που καθιστά αδύνατη την έκφραση των ευχαριστιών μου στον καθένα ονομαστικά. Ωστόσο, οφείλω να ευχαριστήσω προσωπικά τον Μακότο Ίτο, όχι τόσο γιατί βοήθησε άμεσα στη συγγραφή, αλλά για την απλόχερη πνευματική υποστήριξή του επί πολλά χρόνια. Μακάρι κι άλλοι σπουδαίοι επιστήμονες της πολιτικής οικονομίας να συμμερίζονταν την πνευματική γενναιοδωρία του. Επίσης οφείλω ευχαριστίες στον Τομόχικο Σεκίνε για το χρόνο που αφιέρωσε, αρκετές φορές, για να συζητήσει μαζί μου δύσκολα θέματα της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Με τέτοιους δασκάλους ήταν πολύ πιο εύκολο να συλλάβω τα πιο λεπτά σημεία του ουνοϊστικού μαρξισμού. Ευχαριστίες οφείλω επίσης σε πολλούς άλλους Ιάπωνες επιστήμονες της πολιτικής οικονομίας που ήταν φίλοι, συνάδελφοι και συνομιλητές μου επί πολλά χρόνια. Iroiro to osewa ni narimashite, hontou ni arigatou gozaimashita. Αισθάνομαι επίσης την ανάγκη να ευχαριστήσω τα μέλη του Ινστιτούτου Research on Money and Finance (RMF), προς τα οποία οφείλω πνευματικό και πρακτικό χρέος. Το RMF ήρθε στη ζωή όταν έσκασε η φούσκα της

14 14 Κέρδος χωρίς παραγωγή δεκαετίας του 2000 και θέλω να πω με υπερηφάνεια ότι η συμβολή του στη διεθνή συζήτηση υπήρξε σημαντική. Το 2010, ήταν αδύνατον να φανταστούμε την πλήρη έκταση της καταιγίδας που είχε πλήξει την Ευρώπη, αλλά δώσαμε τον καλύτερο εαυτό μας, παρόλο που οι πόροι μας ήταν ελάχιστοι. Χωρίς το ζωηρό ερευνητικό πνεύμα των μελών του RMF, η ανάλυση της χρηματιστικοποίησης θα ήταν πολύ πιο δύσκολη. Από αυτή την άποψη θα έπρεπε να ξεχωρίσω την Ιρέν Λεβίνα, της οποίας η μόνιμη πνευματική περιέργεια και η ευκολία που έχει στη διαχείριση των δεδομένων βοήθησαν να διαμορφωθούν τα επιχειρήματα του παρόντος βιβλίου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω επίσης στους Εουτζένια Πιρές, Τζεφ Πάουελ, Χουάν Παϊνσέιρα και Τζο Μίτσελ για τη βοήθειά τους στη βιβλιογραφία και τη συλλογή στοιχείων, παρά τη μεγάλη πίεση της ζωής και της δουλειάς. Μία από τις ελάχιστες ευεργετικές συνέπειες της χρηματιστικοποίησης ήταν η αναγέννηση της μαρξιστικής ανάλυσης του χρήματος και της χρηματοοικονομίας. Δεν έχει περάσει πολύ χρόνος από τότε που αυτά τα θέματα απασχολούσαν ελάχιστους μαρξιστές οικονομολόγους, ιδίως της αγγλοσαξονικής παράδοσης. Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά, καθώς εισέρχεται σ αυτό το πεδίο μια νέα γενιά. Τα πράγματα είναι ακόμη πιο διαφορετικά, καθώς ακτιβιστές και σοσιαλιστές έχουν συνειδητοποιήσει την ειδική βαρύτητα που έχει η χρηματοοικονομία στο σύγχρονο καπιταλισμό. Διατυπώνονται όλο και περισσότερα αιτήματα για μια αποτελεσματική αντίδραση στις καταστροφές που επέφερε η χρηματιστικοποίηση. Το βιβλίο αυτό επιδιώκει να συμμετάσχει στη θεωρητική συζήτηση, με την ελπίδα ότι θα συμβάλει στην αντιμετώπιση της χρηματιστικοποίησης και πρακτικά. Ο αγώνας ενάντια στον σύγχρονο καπιταλισμό θα νικήσει μόνο αν συνεχιστεί η αναγέννηση της μαρξιστικής θεωρίας. Λονδίνο Ιανουάριος 2013