Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Πρόγραμμα δια Βίου Μάθησης. Σπουδαστήριο Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Κατεύθυνση Δ. Ιστορία των Ιδεών

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Αιγαίου Πρόγραμμα δια Βίου Μάθησης Σπουδαστήριο Ιστορίας και Ιστοριογραφίας Κατεύθυνση Δ. Ιστορία των Ιδεών 3η Διδακτική Ενότητα: Ιστορία των Οικονομικών Θεωριών και η Έννοια της Ευημερίας. Βασικό Κείμενο Μελέτης Συνεδρίας 1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Χ.Φ. Μπέλλας Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστήμιο Αιγαίου ch.bellas@sa.aegean.gr 1. Εισαγωγή Τι είναι άραγε η ανθρώπινη ευημερία και πώς μπορεί να μετρηθεί; Είναι αλήθεια ταυτόσημη με την ευζωία ή την ευτυχία; Πότε βελτιώνεται και πότε χειροτερεύει η ζωή ενός ανθρώπου; Πρέπει να είναι η ευτυχία ή η ευζωία του ατόμου οι μοναδικοί καθοδηγητές των πράξεών του; Είναι οι ανάγκες, επιθυμίες, στόχοι και πρακτικές του πάγιες και προϋπάρχουν της κοινωνικής συγκρότησης ή μεταβάλλονται ανάλογα με το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας; Παρόμοιες ερωτήσεις μπορούν να γίνουν με αναφορά όχι σε ένα άτομο αλλά σε μια κοινωνία: Τι να είναι η ευημερία μιας κοινωνίας; Πότε μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι η κοινωνική ευημερία βελτιώθηκε ή ότι επιδεινώθηκε; Ποιοι θα πρέπει να είναι οι βασικοί θεσμοί μιας κοινωνίας που ευημερεί; Ακόμη πιο σημαντικά είναι ίσως τα ερωτήματα που επιχειρούν να διερευνήσουν τη σχέση ανάμεσα στην ατομική και κοινωνική ευημερία: Υπάρχουν κάποιες αρχές που μας επιτρέπουν να μεταβούμε από αξιολογήσεις και στόχους που έχουν τα άτομα σε μια συλλογική αξιολόγηση για το τι είναι καλό και τι πρέπει να επιδιώκει μια κοινωνία; Αυτά είναι ζητήματα που έχουν απασχολήσει τη διανόηση από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας και είναι βέβαιο ότι θα συνεχίσουν να γοητεύουν και να προβληματίζουν όσο θα υπάρχουν ανθρώπινες κοινωνίες. Οι απαντήσεις που κατά καιρούς δόθηκαν αντανακλούσαν αλλά και αλληλεπιδρούσαν με τις υλικές συνθήκες της ύπαρξης των ανθρώπων. Για παράδειγμα, η σταδιακή κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος παραγωγής, μιας κοινωνικής δομής που στηρίχτηκε σε παραδοσιακούς κανόνες και στην προσταγή της αυθεντίας, οδήγησε σε 1

2 ένα άλλο σύστημα που εδράζεται στην επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος και που ενεργοποιείται σε ένα θεσμικό πλαίσιο στο οποίο οι αγορές 1, όχι μόνο των προϊόντων αλλά και της εργασίας και των φυσικών πόρων, έπαιξαν και παίζουν κυρίαρχο ρόλο: στον καπιταλισμό. Η μετάβαση στο καπιταλισμό οδήγησε, κατά τον Αμερικανό ιστορικό της οικονομικής σκέψης R. Heilbroner, σε αλλαγή του τύπου των διανοουμένων: από τον θεολόγο του μεσαιωνικού κόσμου στον οικονομικό φιλόσοφο της νεωτερικότητας. (Βλ. το Κεφάλαιο 2 του έργου του Heilbroner Οι Φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου που συστήνω για μελέτη). 2 Στη σειρά των πέντε εξ αποστάσεως μαθημάτων αυτής της ενότητας θα ασχοληθώ μόνο περιστασιακά με την αρχαία και μεσαιωνική αντιμετώπιση των ερωτημάτων που έθεσα στην αρχή και θα επικεντρωθώ στην ιστορική εξέλιξη των φιλοσοφικών θεωριών για την ατομική και συλλογική οικονομική ευημερία που πήγασαν από το καπιταλιστικό σύστημα και που αναμφισβήτητα συντέλεσαν μέσω της διαλεκτικής σχέσης μαζί του στο μετασχηματισμό του, και,σε κάποιες ιστορικές συγκυρίες, στην ανατροπή του. Αφετηρία της ανάλυσης θα είναι η κλασική οικονομική σκέψη που ξεκινά από το δεύτερο ήμισυ του 18 ου και εκτείνεται ως τα τρία πρώτα τέταρτα του 19 ου αιώνα. Ωστόσο η έννοια της οικονομικής ευημερίας αποκτά σάρκα και οστά κυρίως κατά την διάρκεια του ταραχώδους 20 ου αιώνα με την εδραίωση στο ιδεολογικό πεδίο της φιλελεύθερης νεοκλασικής οικονομικής σκέψης, την δυναμική αμφισβήτησή της από τους μαρξιστές και κεϋνσιανούς οικονομολόγους, αλλά και από την διαμόρφωση των σοσιαλδημοκρατικών, κομμουνιστικών, και μετααποικιακών οικονομιών. Εκτός από την πρώτη εβδομάδα, η έμφαση στις υπόλοιπες τέσσερις εβδομάδες θα δοθεί στις ιδεολογικές εξελίξεις που σχετίζονται με την έννοια της οικονομικής ευημερίας κατά τον 20 ο αιώνα. Αυτή την εβδομάδα παρουσιάζονται οι απόψεις των κλασικών οικονομολόγων του 18 ου και 19 ου αιώνα για την κοινωνική πρόοδο. Συγκεκριμένα η επικέντρωση βρίσκεται στα θεωρητικά σχήματα τριών διανοούμενων, των Adam Smith, Thomas Malthus και David Ricardo που όλοι θεωρούνται εκπρόσωποι και τέκνα του Διαφωτισμού, ενός πνευματικού κινήματος που επηρέασε καταλυτικά την εξέλιξη της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας. Για την μελέτη της κλασικής οικονομικής σκέψης σχετικά με την κοινωνική πρόοδο, εκτός από το παρόν βασικό κείμενο μελέτης προτείνονται να μελετηθούν : 1) Μετάφραση στα ελληνικά του Κεφαλαίου 2 του έργου του ιστορικού της οικονομικής σκέψης R. Heilbroner Οι 1 Οι λέξεις που επισημαίνονται με έντονους χαρακτήρες είναι όροι που η αποσαφήνιση της σημασίας τους από την αναγνώστρια-η συμβάλλει αποφασιστικά στην εκ μέρους της/του κατανόηση του κειμένου. 2 Τα κείμενα με έντονους κόκκινους χαρακτήρες παραπέμπουν σε επιπλέον διδακτικό υλικό που επισυνάπτεται ξεχωριστά. 2

3 φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου. Ο συγγραφέας εξηγεί τις ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στην εμφάνιση του καπιταλισμού και στην ανάδυση, για πρώτη φορά στην ιστορία, συγκροτημένης οικονομικής σκέψης που ήρθε να διαδεχτεί τα δόγματα ηθικής φιλοσοφίας των θεολόγων του μεσαίωνα. 2) Μετάφραση στα ελληνικά του Κεφαλαίου 8 από το Βιβλίο 1 του Πλούτου των Εθνών του Adam Smith που έχει τίτλο «Περί των Μισθών της Εργασίας». Θεωρώ ότι το απόσπασμα αυτό είναι μία ιδιαίτερα χαρακτηριστική και συνάμα συγκινητική κατάθεση της κλασικής αντίληψης για την κοινωνική πρόοδο και 3) Ένα επισυναπτόμενο αρχείο σε μορφή PowerPoint όπου επιχειρώ με τη χρήση απλών διαγραμμάτων να κάνω περισσότερο κατανοητή τη θεωρία του Ricardo για την επίδραση που έχει η κατανομή του εισοδήματος στην διαδικασία της οικονομικής μεγέθυνσης. Στο τέλος του κειμένου εργασίας θα συναντήσετε μια σειρά ερωτήσεων που ελπίζω ότι θα εμπεδώσουν την κατανόηση της κλασικής αντίληψης για την κοινωνική πρόοδο και ευημερία. 2. Adam Smith Είναι σχεδόν καθολικά παραδεκτό ότι πατριάρχης της σύγχρονης οικονομικής σκέψης είναι ο Adam Smith ( ), καθηγητής της ηθικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης και ένα από τα λαμπρότερα άστρα του σκωτσέζικου διαφωτισμού. Το έργο του Μία Έρευνα για την Φύση και τα Αίτια του Πλούτου των Εθνών (1776) θεωρείται η ληξιαρχική πράξη γέννησης της οικονομικής θεωρίας. Στον Πλούτο των Εθνών ο Smithεξετάζει τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες μία κοινωνία που τα μέλη της καθοδηγούνται από την επιδίωξη του ατομικού τους συμφέροντος (self-interest) -και όχι από παραδοσιακούς κανόνες ή τις προσταγές κάποιας κεντρικής εξουσίας - διατηρεί την συνοχή της και προοδεύει. Η κοινωνική πρόοδος στον Smith νοείται με όρους καθαρά υλιστικούς και επιτυγχάνεται με την διεύρυνση των παραγωγικών δυνατοτήτων του έθνους. Ο Smith θεωρεί δηλαδή ότι η κοινωνία προοδεύει όταν αυξάνει διαχρονικά τον όγκο των υλικών αγαθών που παράγει. Ο λόγος που τον οδηγεί σε αυτή τη θεώρηση είναι ότι η διαχρονική αύξηση της υλικής παραγωγής σημαίνει περισσότερα καταναλωτικά αγαθά για τον απλό άνθρωπο και άρα βελτίωση του βιοτικού του επιπέδου. Συνεπώς η θεωρία του Smith είναι μια θεωρία για τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας προκειμένου να επιτευχθεί διαρκής και διατηρήσιμη οικονομική μεγέθυνση. Ο Smithξεκινά διαπιστώνοντας τις μεγάλες δυνατότητες αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας μέσω του καταμερισμού της. Κάνει χαρακτηριστικές αναφορές στην αυξημένη παραγωγικότητά της σε ένα εργοστάσιο όπου κατασκευάζονται καρφίτσες και στο οποίο οι εργάτες εξειδικεύονται εκτελώντας διαφορετικές εργασίες, αλλά και στον θαυμαστό τρόπο με τον οποίο ένα παλτό που φορά ένα μέλος της εργατικής τάξης είναι δημιούργημα μιας σύνθετης αλυσίδας παραγωγικών εξειδικεύσεων και ανταλλαγών που χρειάστηκαν να γίνουν προκειμένου 3

4 το προϊόν να φτάσει τελικά στα χέρια του κατόχου του. Παρατηρεί όμως ότι οι άνθρωποι μπορούν να εξειδικεύονται σε παραγωγικούς ρόλους μόνο όταν τους δίνεται η δυνατότητα να ανταλλάσσουν μέσω των αγορών τα προϊόντα που παράγουν. Ο βασικός μηχανισμός με τον οποίο κατά τον Smithθα πρέπει να επιτυγχάνεται η εύρυθμη λειτουργία των αγορών είναι ο ανταγωνισμός, δηλαδή το δικαίωμα του ατόμου να επιδιώκει το συμφέρον του εφόσον αναγνωρίζει το ίδιο δικαίωμα σε όλα τα άλλα άτομα. Συνεπώς το άτομο θα πρέπει να είναι ελεύθερο να επιχειρεί να πουλήσει τα προϊόντα του στην αγορά στην υψηλότερη τιμή και να αγοράσει τα προϊόντα των άλλων στην χαμηλότερη τιμή. Αυτό που όμως χαλιναγωγεί την ατομική φιλαυτία του ενός είναι η φιλαυτία των άλλων. Αν δηλαδή κάποιος επιχειρήσει να πουλήσει το προϊόν του σε υπερβολικά υψηλή τιμή δεν θα το κατορθώσει, επειδή οι ανταγωνιστές του θα τον εμποδίσουν εάν είναι ελεύθεροι να προσφέρουν, εφόσον μπορούν και το επιθυμούν, το ίδιο προϊόν σε χαμηλότερη τιμή. Αυτό νομίζω ότι εξηγεί γιατί ο Smith θεωρείται ο αρχιερέας του οικονομικού φιλελευθερισμού και γιατί υπήρξε σφοδρός πολέμιος του μερκαντιλισμού, του οικονομικού δόγματος που επικρατούσε τότε στην Ευρώπη και το οποίο πρέσβευε ότι το κράτος θα πρέπει να προστατεύει συγκεκριμένους κλάδους της οικονομίας ορθώνοντας εμπόδια στην ελεύθερη λειτουργία των αγορών όπως η ίδρυση και προστασία μονοπωλίων, οι δασμοί, οι φόροι και η απαγόρευση της ελεύθερης διακίνησης των εμπορευμάτων. Η οικονομική μεγέθυνση ενισχύεται με τη στροφή του εργατικού δυναμικού από την απασχόληση στις υπηρεσίες, που την θεωρεί αντιπαραγωγική εργασία, προς την παραγωγή εμπορευμάτων που την θεωρεί παραγωγική εργασία. Ο λόγος ότι οι υπηρεσίες π.χ. ενός στρατιώτη ή ενός οικιακού υπηρέτη είναι αντιπαραγωγικές είναι ότι δεν παράγουν υλικά εμπορεύματα τα οποία θα γίνουν κομμάτι του κεφαλαίου της οικονομίας. Κατά τον Smith, αλλά και τους άλλους κλασικούς οικονομολόγους, το κεφάλαιο είναι ένα πλεόνασμα πλούτου που έχει συσσωρευτεί στο παρελθόν και ταυτόχρονα μια προκαταβολή την οποία θα πρέπει να διαθέτουν οι κάτοχοί του προκειμένου να μπορεί να πραγματοποιηθεί η παραγωγική διαδικασία. Το κεφάλαιο είναι είτε κυκλοφορούν (χρήμα, πρώτες ύλες, τρόφιμα για τους εργάτες που πρέπει να τους προκαταβληθούν προκειμένου να μπορούν να εργαστούν), είτε πάγιο (μηχανήματα). Όσο μεγαλύτερο είναι το απόθεμα αυτού του υλικού κεφαλαίου τόσο ευρύτερες είναι και οι δυνατότητες παραγωγής της οικονομίας. Επίσης, όσο πιο γρήγορα συσσωρεύεται νέο κεφάλαιο με την πάροδο του ιστορικού χρόνου, τόσο αυτές οι δυνατότητες μεγεθύνονται. Η συσσώρευση μέσω της επανεπένδυσης των κερδών στην παραγωγική διαδικασία είναι κατά τον Smith προϋπόθεση για την οικονομική πρόοδο επειδή με αυτό τον τρόπο διευκολύνεται ο καταμερισμός της εργασίας και βελτιώνεται η παραγωγικότητά της. 4

5 Αλλά ποιοί είναι αυτοί οι οποίοι συσσωρεύουν κεφάλαιο στην οικονομία; Δεν είναι βέβαια η εργατική τάξη που αποτελεί την πλειονότητα του πληθυσμού και που η βελτίωση του βιοτικού της επιπέδου αποτελεί βασικό μέλημα του βιβλίου. Στο αναλυτικό σχήμα του Πλούτου των Εθνών υπάρχει η τάξη των καπιταλιστών που είναι οι ιδιοκτήτες του κεφαλαιουχικού αποθέματος (stock) της οικονομίας. Το απόθεμα είναι αποτέλεσμα επανεπένδυσης των κερδών που πραγματοποίησαν οι καπιταλιστές σε προηγούμενες περιόδους. Στην συσσώρευση και επανεπένδυση οδηγούν η φιλαυτία τους και ο ανταγωνισμός που δέχονται από άλλα μέλη της τάξης τους. Οι καπιταλιστές αναλαμβάνουν την οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας γιατί επιδιώκουν το κέρδος, δηλαδή το υλικό όφελος από την ανάμιξή τους στην παραγωγική διαδικασία ως ιδιοκτητών του κεφαλαίου, κάτι που ο Smith θεωρεί απολύτως θεμιτό αλλά και κοινωνικά ωφέλιμο. Εάν δεν επενδύσουν, δηλαδή αν δεν αγοράσουν περισσότερα και καλύτερα μηχανήματα που θα τους βοηθήσουν να αυξήσουν την παραγωγικότητα της εργασίας που απασχολούν, κινδυνεύουν να υποσκελιστούν από εκείνους τους καπιταλιστές που θα το κάνουν. Ο ανταγωνισμός αποτελεί λοιπόν τη δαμόκλειο σπάθη που τους αναγκάζει να επιδιώκουν την βελτίωση της παραγωγικότητας μέσω της τεχνολογικής προόδου. Προκειμένου η οικονομική μεγέθυνση να συνεχίζεται απρόσκοπτα θα πρέπει να διευρύνεται η συσσώρευση κεφαλαίου κατά την διάρκεια του ιστορικού χρόνου. Υπάρχουν όμως εμπόδια στη μεγεθυντική διαδικασία; Η αύξηση του διαθέσιμου κεφαλαίου που είναι διατεθειμένοι να προκαταβάλλουν οι καπιταλιστές δημιουργεί μεγαλύτερη ζήτηση εργατικών «χεριών» για παραγωγική εργασία, γεγονός που θα προκαλέσει, μέσω του ανταγωνισμού που θα αναπτυχθεί μεταξύ των εργοδοτών, αύξηση του μισθού, δηλαδή της αμοιβής της παραγωγικής εργασίας. Αυτό βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο της εργατικής τάξης, αλλά από την άλλη πλευρά απειλεί τη διεύρυνση της συσσώρευσης επειδή προκαλεί συμπίεση στην κερδοφορία των καπιταλιστών. Η απειλή είναι όμως προσωρινή γιατί η άνοδος του μισθού θα προκαλέσει τελικά αύξηση της προσφοράς εργατικού δυναμικού. Τούτο θα συμβεί επειδή η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης θα οδηγήσει σε μείωση της βρεφικής θνησιμότητας και μακροχρόνια σε αύξηση του πληθυσμού και άρα και του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού. Οι δυνάμεις δηλαδή του ανταγωνισμού, έτσι όπως λειτουργούν και στην αγορά εργασίας, εφόσον λειτουργούν απρόσκοπτα, δεν θα επιτρέψουν στον μισθό να αυξάνεται αδιάκοπα και να απειλεί την κερδοφορία και τη συσσώρευση. Το κεντρικό μήνυμα που βγαίνει από τον Πλούτο των Εθνών είναι συνεπώς ιδιαίτερα αισιόδοξο για τις προοπτικές της κοινωνίας: ο ανταγωνισμός χαλιναγωγεί το ατομικό συμφέρον μέσω του θεσμού των ελεύθερων αγορών και η υλική ευημερία του έθνους βελτιώνεται απρόσκοπτα με την πάροδο του ιστορικού χρόνου μέσω της διευρυνόμενης συσσώρευσης του κεφαλαίου. 5

6 Εικόνα 1. Adam Smith ( ) 3. Thomas Malthus και David Ricardo To αισιόδοξο όραμα του Adam Smith για την οικονομική πρόοδο αμφισβητήθηκε στις αρχές του 19 ου αιώνα από τους Thomas Malthus( ) και David Ricardo ( ). Ο Άγγλος αιδεσιμότατοςmalthus που υπήρξε ο πρώτος που πήρε τον τίτλο του καθηγητή της Πολιτικής Οικονομίας στην σχολή για τα στελέχη της Εταιρίας των Ανατολικών Ινδιών 3, είναι ο πατέρας μιας ζοφερής θεωρίας που καταλήγει στο 3 Η εταιρία των Ανατολικών Ινδιών ήταν βρετανική επιχείρηση μετοχικού χαρακτήρα με μετόχους Άγγλους και μετέπειτα Βρετανούς πλούσιους εμπόρους και αριστοκράτες. Ιδρύθηκε τον 17 ο αιώνα με σκοπό το εμπόριο βαμβακιού, μεταξιού, τσαγιού, οπίου και άλλων προϊόντων με την Ινδία. Η εταιρία 6

7 συμπέρασμα ότι η φτώχεια και οι κατά καιρούς εκρήξεις επιδημιών, θανάτων και πολέμων είναι η φυσική κατάσταση των πραγμάτων στην κοινωνία. Η θεωρία του διατυπώθηκε το 1798 στο Δοκίμιο για την Αρχή του Πληθυσμού. Σύμφωνα με τον Malthus η πλειονότητα της ανθρωπότητας είναι καταδικασμένη να ζει σε κατάσταση φτώχειας και το συμπέρασμά του στηρίζεται σε δύο συγκρουόμενες φυσικές τάσεις: από τη μία πλευρά υπάρχει η αναπαραγωγική ορμή του ανθρώπινου είδους και από την άλλη η αδυναμία της γης να παρέχει με επάρκεια τα επιπλέον μέσα διατροφής του αυξανόμενου πληθυσμού. 4 Σύμφωνα με τον Malthus κάθε άνοδος των μισθών πέρα από το «φυσιολογικό» τους επίπεδο οδηγεί σε αύξηση του πληθυσμού επειδή η εργατική τάξη έχει την ευκαιρία να απολαύσει περισσότερο τις «χαρές της οικιακής ζωής». Τα αυξημένα στόματα καλείται να εκθρέψει η γη παράγοντας περισσότερα τρόφιμα. Όμως αυτό σκοντάφτει σύμφωνα με την κλασσική οικονομική σκέψη του 19 ου αιώνα πάνω σε ένα ιστορικό νόμο των κοινωνιών που αναπτύσσονται πληθυσμιακά, το νόμο των φθινουσών αποδόσεων 5 : προκειμένου να αυξηθεί η παραγωγή τροφίμων θα πρέπει να καλλιεργηθεί ολοένα και κατώτερης ποιότητας γη, με αποτέλεσμα το επιπλέον (οριακό) γεωργικό προϊόν που παράγεται να είναι λιγότερο από εκείνο των ίσης έκτασης αλλά καλύτερης ποιότητας γαιών. Η διατάραξη της σχέσης ανάμεσα στο μέγεθος του πληθυσμού και στη συνολική διαθεσιμότητα τροφίμων θα οδηγήσει στο ξέσπασμα λιμών, επιδημιών και πολέμων που ο Malthus ονομάζει «θετικούς ανασχετικούς παράγοντες» (positive checks). Οι παράγοντες αυτοί θα αποδεκατίσουν τον πληθυσμό και θα τον επαναφέρουν στο «φυσιολογικό» του επίπεδο που δεν θα είναι άλλο από ένα επίπεδο όπου ο μισθός της εργατικής τάξης θα είναι ένας μισθός απλής της επιβίωσης και αναπαραγωγής. Αυτή είναι, στην αυστηρή της διατύπωση, η ουσία του περίφημου «σιδερένιου νόμου των μισθών» που αποτελεί έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της πολιτικής οικονομίας του 18 ου και 19 ου αιώνα. Η εργατική τάξη είναι καταδικασμένη, σύμφωνα με τον Malthus,να βρίσκεται σε μια κατάσταση μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας όσον αφορά την υλική της διαβίωση. Κάθε απόπειρα να ενισχυθούν οι φτωχοί από το κράτος ή την εκκλησία είναι κατά τον κατέληξε να εξουσιάζει επί ένα αιώνα ( ) σημαντικά τμήματα της ινδικής χερσονήσου με δικό της ιδιωτικό στρατό και διοικητικό μηχανισμό. 4 H υπόθεση για ασυγκράτητη αναπαραγωγική τάση των ανθρώπων είναι μια αυστηρότερη εκδοχή της θεώρησης του Adam Smith για τον πληθυσμό στην οποία αναφέρθηκα παραπάνω και σύμφωνα με την οποία η άνοδος των μισθών οδηγεί σε περιορισμό της βρεφικής θνησιμότητας και συνακόλουθα σε αύξηση του πληθυσμού. 5 H πατρότητα του νόμου των φθινουσών αποδόσεων αποδίδεται στον Γάλλο φυσιοκράτη οικονομολόγο Anne-Robert-Jacques Turgot ( ) στο Reflections on the Production and Distribution of Wealth (1766) που αναδημοσιεύτηκε στο P. D. Groenewegen (επιμέλεια και μετάφραση) The Economics of A. R. J. Turgot. The Hague: Martinus Nijhoff, Η οριστική διατύπωσή του νόμου αποδίδεται ταυτόχρονα στους Edward West ( ) στο φυλλάδιο The Application of Capital to Land (1815) και David Ricardo στο Δοκίμιο για την Επίδραση της Χαμηλής Τιμής των Σιτηρών στα Κέρδη του Αποθέματος (1815). 7

8 Malthus μάταιη επειδή η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης δεν μπορεί παρά να είναι πρόσκαιρη αφού μοιραία θα οδηγεί σε αύξηση του πληθυσμού που θα τείνει να την επαναφέρει στο επίπεδο της απλής επιβίωσης. Για αυτό τον λόγο αντιτάσσονταν στους Νόμους για τους Φτωχούς (Poor Laws) 6 που είχαν θεσπιστεί στη Αγγλία και στην Ουαλία και πρόβλεπαν την δημιουργία ενοριακών συσσιτίων με σκοπό την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας και την αποτροπή της μετανάστευσης των φτωχών σε άλλες περιοχές του βασιλείου. Εικόνα 2 Εικόνα 3 Thomas Malthus ( ) David Ricardo ( ) Ο David Ricardo ήταν εβραϊκής καταγωγής χρηματιστής που στα τελευταία χρόνια της ζωής του έγινε γαιοκτήμονας χάρη στο πλούτο που συσσώρευσε από την χρηματιστική του δραστηριότητά. Έγινε βουλευτής και θεωρούνταν οικονομική αυθεντία από τους συγχρόνους του. Ο Ricardo πήρε μέρος στην μεγάλη πολιτική διαμάχη που είχε ξεσπάσει στην Αγγλία μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων που σήμανε και τον τερματισμό του ναυτικού αποκλεισμού των βρετανικών νήσων. Η διαμάχη αφορούσε στην σκοπιμότητα επιβολής δασμών σε εισαγόμενα σιτηρά. Η δασμολόγηση των σιτηρών ευνοούσε τους αριστοκράτες γαιοκτήμονες που κατείχαν την πολιτική εξουσία, καθώς εγγυούνταν την υψηλή τιμή τους στην εγχώρια αγορά και συνεπώς διασφάλιζε την 6 Οι Νόμοι για τους Φτωχούς χρονολογούνται από την ελισαβετιανή εποχή. Ο λεγόμενος Νέος Νόμος για τους Φτωχούς του 1834 άλλαξε το μέχρι τότε ισχύον σύστημα στην Αγγλία και Ουαλία, θεσμοθετώντας την ίδρυση, σε επίπεδο ενοποιημένων ενοριών, οίκων εργασίας (workhouses) για τους φτωχούς. Σκοπός του, εκτός από την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της κοινωνικής απειλής που αντιπροσώπευαν οι φτωχοί, ήταν και να περιορίσει την σχετική φορολογική επιβάρυνση των μεσαίων τάξεων που χρηματοδοτούσαν τα συσσίτια. Ο Νόμος έχασε την σημασία του κατά τον 20 ο αιώνα με την άνοδο της πολιτικής ισχύος της εργατικής τάξης και του κράτους κοινωνικής πρόνοιας. 8

9 γαιοπρόσοδο (ενοίκιο) που εισέπρατταν από την εκμίσθωση της γεωργικής γης που κατείχαν. Αυτό όμως εύρισκε αντίθετη την ανερχόμενη κοινωνική τάξη της εποχής, τους βιομήχανους, επειδή η υψηλή τιμή των σιτηρών σήμαινε γι αυτούς την ανάγκη καταβολής υψηλών μισθών στους εργάτες των εργοστασίων τους προκείμενου οι τελευταίοι να μπορούν να αγοράζουν τα μέσα της διατροφής τους και τα οποία εκείνη την εποχή ήταν σχεδόν αποκλειστικά δημητριακά προϊόντα. Ο Ricardo πήρε το μέρος των βιομηχάνων υποστηρίζοντας ότι η επιβολή δασμών στα δημητριακά οδηγεί σε σταδιακή εξαφάνιση των κερδών των καπιταλιστών και σε κατάσταση στασιμότητας την οικονομική διαδικασία. Η απειλή της οικονομικής στασιμότητας, δηλαδή της προοπτικής του τερματισμού της μεγεθυντικής διαδικασίας, τον οδήγησε να ταχθεί υπέρ του ελευθέρου εμπορίου των σιτηρών και της κατάργησης όλων των δασμών που είχαν επιβληθεί στην εισαγωγή τους. Το επιχείρημά του παρουσιάστηκε για πρώτη φόρα ολοκληρωμένα στο Δοκίμιο για την Επίδραση της Χαμηλής Τιμής των Σιτηρών στα Κέρδη του Αποθέματος (1815) και πήρε ολοκληρωμένη μορφή στις Αρχές Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας (1817). Στο Δοκίμιο, που θεωρείται από πολλούς ιστορικούς της οικονομικής σκέψης ως το πρώτο λογικά συγκροτημένο αφηρημένο 7 θεωρητικό οικονομικό υπόδειγμα και συνεπώς μεθοδολογικά ως ο πρόγονος όλων των αφηρημένων υποδειγμάτων που χρησιμοποιούν σήμερα οι οικονομολόγοι, ο Ricardo υποθέτει ένα οικονομικό σύστημα το οποίο παράγει ένα μόνο προϊόν, το δημητριακό καλαμπόκι (corn). Για το λόγο αυτό το υπόδειγμα του Ricardoέμεινε γνωστό ως το υπόδειγμα των δημητριακών (corn model). Η κοινωνία αποτελείται από τρεις κοινωνικές τάξεις: εκτός από τους γαιοκτήμονες υπάρχουν οι καπιταλιστές οι οποίοι είναι κάτοχοι του κεφαλαίου, που όπως και στον Smithνοείται σαν το απόθεμα (stock) που προορίζεται για παραγωγικούς σκοπούς. Οι καπιταλιστές νοικιάζουν την γη από τους γαιοκτήμονες και προσλαμβάνουν τα μέλη της τρίτης κοινωνικής τάξης του υποδείγματος, τους εργάτες, για να την καλλιεργήσουν πληρώνοντάς τους το μισθό επιβίωσης που επικρατεί υπό συνθήκες στατικού πληθυσμού. Η παραγωγική διαδικασία είναι απλουστευτικά νοημένη, δεδομένου ότι στο Δοκίμιο ο Ricardo υποθέτει ότι το δημητριακό παράγεται μόνο με εργασία και σπόρους. Η απλούστευση αυτή επιτρέπει άμεσα την μέτρηση του κεφαλαίου που απαιτείται να έχει ο καπιταλιστής σε μονάδες του δημητριακού αποκλειστικά : οι σπόροι του σιτηρού είναι δημητριακό, ο μισθός του εργάτη είναι εκείνος που 7 Με τον όρο «αφηρημένο υπόδειγμα» εννοώ ένα νοητικό κατασκεύασμα που αποτελείται από ένα σώμα ορισμών και αιτιωδών υποθέσεων που αν συνδυαστούν οδηγούν σε λογικά συμπεράσματα. Οι ορισμοί και οι υποθέσεις αποτελούν αφαιρέσεις με την έννοια ότι με αυτές δεν επιχειρείται μια λεπτομερής και εξαντλητική περιγραφή του πραγματικού κόσμου, αλλά μάλλον μια επικέντρωση σε στοιχεία της πραγματικότητας που θεωρούνται βασικά για τη μελέτη του συγκεκριμένου ζητήματος. Η επικέντρωση επιτυγχάνεται μέσω της «αφαίρεσης» από το υπόδειγμα στοιχείων του πραγματικού κόσμου που ο ερευνητής θεωρεί δευτερεύοντα. 9

10 θα του επιτρέψει να αγοράσει την απαραίτητη ποσότητα σιτηρών προκειμένου αυτός και η οικογένειά του να επιβιώσουν. Τέλος η γαιοπρόσοδος είναι δημητριακό αφού δεν είναι τίποτε άλλο από το μέρος της σοδειάς που θα λάβει ο γαιοκτήμονας αφού αφαιρεθούν το κόστος παραγωγής της (δηλαδή οι σπόροι και η αμοιβή της εργασίας) και το κέρδος του καπιταλιστή. Αλλά πώς θα καθοριστεί η διανομή του πλεονάσματος της γεωργικής παραγωγής ανάμεσα σε καπιταλιστές και γαιοκτήμονες, δηλαδή ανάμεσα σε κέρδος και γαιοπρόσοδο; Εδώ ο Ricardo επικαλείται το νόμο των φθινουσών αποδόσεων εισάγοντας την έννοια της διαφορικής γαιοπροσόδου. Έστω ότι για να τραφεί με τον μισθό επιβίωσης ένας δεδομένος πληθυσμός χρειάζεται να καλλιεργηθούν δύο ίσης έκτασης τύποι γης. Ο ένας τύπος είναι γη υψηλών στρεμματικών αποδόσεων (καλή γη) και ο άλλος γη χαμηλών στρεμματικών αποδόσεων (μέτρια γη). Ας υποθέσουμε ότι κάθε στρέμμα γης απαιτεί μια συγκεκριμένη ποσότητα εργασίας και σπόρων προκειμένου να καλλιεργηθεί. Τότε είναι προφανές ότι, αν δεν υπήρχε υποχρέωση καταβολής γαιοπροσόδου από τους καπιταλιστές στους γαιοκτήμονες, ο κάθε καπιταλιστής θα ήθελε να εξασφαλίσει για τον εαυτό του τη καλή γη επειδή η χρήση των κεφαλαίων του σε αυτήν του επιτρέπει να πραγματοποιεί υψηλότερο κέρδος παρά στην μέτρια γη. Όμως η καλή γη δεν επαρκεί, με αποτέλεσμα να αναπτυχθεί ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών για τη χρήση της. Προκειμένου να τη χρησιμοποιήσουν θα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν ενοίκιο στους γαιοκτήμονες για τη χρήση της και το μέγιστο ποσό (μετρημένο σε σιτηρά) είναι η διαφορά ανάμεσα στη στρεμματική απόδοση της καλής και της μέτριας γης. 8 Η διαφορά ανάμεσα στην παραγωγικότητα της καλής και της μέτριας γης αποτελεί την διαφορική γαιοπρόσοδο που θα καταβάλουν οι καπιταλιστές ως ενοίκιο στους γαιοκτήμονες πιεζόμενοι από τον ανταγωνισμό. Με αυτό τον τρόπο το ποσοστό κέρδους του κεφαλαίου, δηλαδή η καθαρή απόδοση στον καπιταλιστή κάθε μονάδας κεφαλαίου που χρησιμοποιεί, εξισώνεται σε όλους του τύπους γης που χρησιμοποιούνται. Η παραπάνω ανάλυση επιτρέπει να κατανοήσουμε πώς, υπό συνθήκες στατικού πληθυσμού, γίνεται η διανομή του εισοδήματος ανάμεσα στις τρεις κοινωνικές τάξεις: Οι εργάτες εισέπραξαν στο ξεκίνημα της περιόδου ως προκαταβολή τους μισθούς συντήρησής τους, οι γαιοκτήμονες θν διαφορική γαιοπρόσοδο των «καλών» γαιών τους ως ενοίκια και οι καπιταλιστές θα αποκομίσουν ως καθαρό κέρδος το σιτάρι που θα τους απομείνει μετά την αντικατάσταση του κεφαλαίου που ξόδεψαν για εργασία και σπόρους. (Βλ. τις διαφάνειες 4 έως και 8στο επισυναπτόμενο PowerPoint με τίτλο «Το υπόδειγμα των Σιτηρών του David Ricardo» με τις οποίες επιχειρώ να ξεκαθαρίσω ακόμη περισσότερο την ανάλυση με τη χρήση απλών διαγραμμάτων). 8 Ο Ricardo επιτυγχάνει έτσι να προσφέρει μια οικονομική θεωρία για την γαιοπρόσοδο, κάτι που ο Smith δεν είχε κατορθώσει στον Πλούτο των Εθνών. 10

11 Το επόμενο βήμα στο Δοκίμιο αφορά στις μεγεθυντικές τάσεις αυτού του απλοποιημένου οικονομικού συστήματος. Κατά τον Ricardo oι γαιοκτήμονες δεν έχουν κανένα κίνητρο να επενδύσουν την γαιοπρόσοδο, αλλά την ξοδεύουν σε μη παραγωγικές δραστηριότητες προσλαμβάνοντας υπηρέτες και συντηρώντας στρατούς. Αντίθετα, φορείς της οικονομικής προόδου είναι αποκλειστικά οι καπιταλιστές οι οποίοι πιεζόμενοι από τον ανταγωνισμό θα επενδύσουν τα κέρδη τους, βάζοντας κάτω από το αλέτρι τους νέες γεωργικές εκτάσεις και επεκτείνοντας την παραγωγή. Αυτό όμως σημαίνει δύο πράγματα: πρώτο, ότι θα χρειαστεί να καλλιεργηθούν εδάφη ακόμη χειρότερης ποιότητας και δεύτερο ότι θα υπάρξει αυξημένη ζήτηση για εργατικά χέρια. Η άνοδος του μισθούθα είναι προσωρινή καθώς η συνακόλουθη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργατών θα οδηγήσει τελικά σε αύξηση του πληθυσμού και σε επαναφορά του μισθού στο επίπεδο απλής επιβίωσης. Όμως μέσα από αυτή τη διαδικασία η γαιοπρόσοδος θα τείνει μακροχρόνια να αυξάνεται επειδή θα διευρύνεται η διαφορική γαιοπρόσοδος των καλών γαιών σε σχέση με την παραγωγικότητα της χειρότερης γης. Έτσι η μακροχρόνια άνοδος της γαιοπροσόδου θα οδηγεί σε πτώση του ποσοστού κέρδους, δηλαδή του κέρδους που πραγματοποιούν οι καπιταλιστές ανά μονάδα του επενδυμένου κεφαλαίου τους. Η τάση αυτή θα συνεχιστεί ώσπου το ποσοστό κέρδους να μηδενιστεί. Όταν συμβεί αυτό η οικονομία θα σταματήσει να μεγεθύνεται και θα περιέλθει σε κατάσταση στασιμότητας (stationary state).(βλ. τις διαφάνειες 9έως και12στο επισυναπτόμενο PowerPoint με τίτλο «Το υπόδειγμα των Δημητριακών του David Ricardo). Άρα κατά τον Ricardo οι φυσικές τάσεις του συστήματος είναι η άνοδος της γαιοπροσόδου, η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και η αύξηση του πληθυσμού ώσπου η οικονομία να περιέλθει τελικά στην κατάσταση στασιμότητας. Ο λόγος που προκαλεί την στασιμότητα είναι βέβαια ο νόμος των φθινουσών αποδόσεων, η τσιγκουνιά δηλαδή με τη οποία η γη δίνει τους επιπλέον καρπούς της. Η έλευση της οικονομικής στασιμότητας σε μια χώρα θα αναβάλλεται εάν υπάρχει η δυνατότητα εισαγωγής από άλλες των τροφίμων σε χαμηλότερες τιμές. Γι αυτό τον λόγο τάχτηκε υπέρ της κατάργησης των Νόμων για τα Σιτηρά(Corn Laws) 9 που επέβαλαν δασμούς στα εισαγόμενα σιτηρά και θεώρησε ότι τα συμφέροντα της τάξης των γαιοκτημόνων έρχονται σε σύγκρουση με τα συμφέρον όλης της κοινωνίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι με την άποψή του Ricardo διαφώνησε ο Malthus ο οποίος θεωρούσε ότι οι τιμές των γεωργικών προϊόντων θα πρέπει να μένουν υψηλές προκειμένου οι γαιοκτήμονες να εισάγουν τεχνολογικές καινοτομίες στην γεωργία. Ο Malthus διατύπωσε επίσης τον φόβο δημιουργίας κρίσεων υπέρ-παραγωγής (gluts) στο οικονομικό σύστημα από μείωση του εισοδήματος και της καταναλωτικής δαπάνης των γαιοκτημόνων, κάτι που οι άλλοι κλασικοί οικονομολόγοι θεωρούσαν αδιανόητο. Η 9 Οι Νόμοι για τα Σιτηρά που είχαν επιβληθεί το 1815 καταργήθηκαν τελικά το 1846, γεγονός που σηματοδότησε και το τέλος της πολιτικής κυριαρχίας των γαιοκτημόνων στην Αγγλία. 11

12 πίστη των (πλην του Malthus) κλασικών οικονομολόγων στην ικανότητα της οικονομίας να εξαλείφει με αυτόματο τρόπο πλεονάσματα ή ελλείψεις στην παραγωγή στηρίζονταν στο λεγόμενο Νόμο του Say. 10 Στις Αρχές Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας ο Ricardo επιχείρησε να εκλεπτύνει τη θεωρία του κάνοντας το υπόδειγμά του περισσότερο ρεαλιστικό και εγκαταλείποντας την υπόθεση ότι η οικονομία παράγει ένα μόνο προϊόν. Η προσπάθειά εισαγωγής υποδείγματος μίας οικονομίας που παράγει γεωργικά και βιομηχανικά προϊόντα δημιουργεί σημαντικά θεωρητικά προβλήματα η επιτυχής αντιμετώπιση των οποίων από τον Ricardoστις Αρχές αμφισβητείται από πολλούς ιστορικούς της οικονομικής σκέψης. Ο Ricardoεπιδίωξε να επιβεβαιώσει τα συμπεράσματά του για την διανομή του εισοδήματος και τις μεγεθυντικές τάσεις του συστήματος χρησιμοποιώντας μια θεωρία της αξίας των εμπορευμάτων. Αυτή η θεωρία δεν ήταν αναγκαία στο απλό υπόδειγμα του Δοκιμίου όπου το σιτάρι παράγονταν ουσιαστικά μόνο με σιτάρι! Τι γίνεται όμως όταν προκειμένου να παράγεις σιτάρι χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί και αλέτρι, ένα βιομηχανικό προϊόν ; Βασικό όπλο στην προσπάθεια του αυτή ήταν η υιοθέτηση της εργασιακής θεωρίας της αξίας που υποστηρίζει ότι η αξία ενός εμπορεύματος είναι οι εργατοώρες που έχουν άμεσα και έμμεσα δαπανηθεί προκειμένου αυτό να παραχθεί. 11 Δεν θα αναλύσω την ρικαρντιανή θεωρία που διατυπώθηκε στις Αρχές γιατί είναι αρκετά πολύπλοκη και νομίζω ότι θα ξεφύγουμε από τα βασικά ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή. Ωστόσο θα πρέπει κλείνοντας για τον Ricardo να επισημάνω ότι στις Αρχές διατυπώθηκε για πρώτη φορά ξεκάθαρα μια θεωρία υπέρ της ελευθερίας του διεθνούς εμπορίου η οποία έμεινε στην ιστορία της οικονομικής σκέψης ως η θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος. Σύμφωνα με αυτή οι χώρες θα πρέπει να εξειδικεύονται στην παραγωγή εκείνων των εμπορευμάτων τα 10 Στον Γάλλο οικονομολόγο J.B. Say ( ) αποδίδεται η φράση «η προσφορά δημιουργεί την ζήτησή της», δηλαδή όταν ένα προϊόν προσφέρεται προς πώληση σε μια αγορά, αυτό σημαίνει εξορισμού ότι κάποιο άλλο προϊόν ίσης αξίας ζητείται σαν αντάλλαγμα. Αν οι αγορές είναι ανταγωνιστικές τότε οι τυχόν ανισορροπίες ανάμεσα στην προσφορά και ζήτηση του κάθε εμπορεύματος θα τείνουν να εξαφανισθούν από την ελεύθερη διακύμανση της αγοραίας τιμής του και συνεπώς η συνολική προσφορά των προϊόντων δεν μπορεί να αποκλίνει συστηματικά από την συνολική ζήτηση. Ο νόμος του Say υπήρξε αντικείμενο σκληρής κριτικής από τον J.M. Keynes ( ), που επαινούσε τον Malthus γιατί τον αμφισβήτησε ενώ επέκρινε τον Ricardo γιατί τον αποδέχονταν. Οι κεϋνσιανοί οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι σε μια εγχρήματη οικονομία, σε αντίθεση με μια οικονομία όπου οι ανταλλαγές γίνονται με αντιπραγματισμό, ο νόμος του Say δεν ισχύει επειδή το χρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί κερδοσκοπικά σαν μέσο αποθεματοποίησης των αξιών με επακόλουθο τη χρόνια έλλειψη ενεργού ζήτησης. 11 O Adam Smith θεωρούσε ότι η εργασιακή θεωρία της αξίας ισχύει μόνο σε «πρωτόγονες» κοινωνίες στις οποίες δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία της γης και συσσώρευση κεφαλαίου και αντιπρότεινε μια θεωρία της αξίας που βασίζονταν την μέτρηση του κόστους παραγωγής των εμπορευμάτων με μονάδα μέτρησης την εξουσιαζόμενη εργασία, δηλαδή με την ποσότητα εργασίας που κάθε εμπόρευμα μπορεί να αγοράσει. Αντίθετα, o Karl Marx υιοθέτησε πλήρως στο θεωρητικό του σχήμα την εργασιακή θεωρία της αξίας του Ricardo. 12

13 οποία παράγουν με συγκριτικά χαμηλότερο κόστος ( μετρημένο σε εργατοώρες) σε σχέση με άλλες χώρες και μετά να τα ανταλλάσσουν ελεύθερα στις παγκόσμιες αγορές με προϊόντα που άλλες χώρες παράγουν με χαμηλότερο συγκριτικό κόστος. Με αυτό τον τρόπο ο συνολικός όγκος των προϊόντων που είναι στη διάθεση κάθε χώρας, αυτό δηλαδή που ο Smith αποκαλούσε πλούτο ενός έθνους, είναι μεγαλύτερος σε σύγκριση με εκείνο που θα ήταν διαθέσιμος χωρίς ελεύθερο εμπόριο. 4. Συμπεράσματα Στην κλασική πολιτική οικονομία η πρόοδος ενός έθνους ταυτίζεται με την οικονομική μεγέθυνση της υλικής του παραγωγής. Σύμφωνα με τον Adam Smith η μεγεθυντική τάση του οικονομικού συστήματος είναι απρόσκοπτη όταν το σύστημα οργάνωσης της παραγωγής καθοδηγείται από την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος που χαλιναγωγείται από τις δυνάμεις του ανταγωνισμού. Ο Thomas Malthus και ο David Ricardo αμφισβήτησαν αυτήν την αισιόδοξη προοπτική ο καθένας με τη δική του επιχειρηματολογία. Ο Malthus υποστήριξε ότι η αναπαραγωγική ορμή των ανθρώπων που οδηγεί σε αύξηση του πληθυσμού έρχεται σε σύγκρουση με την περιορισμένη δυνατότητα της γης να αυξάνει τα μέσα διατροφής του. Αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης είναι μακροχρόνια η καταδίκη της πλειονότητας των ανθρώπων σε φτώχεια και στα κατά καιρούς ξεσπάσματα επιδημιών, λιμών και πολέμων. Ο Ricardo υποστήριξε ότι η μακροχρόνια μεγεθυντική τάση του συστήματος υπάρχει αλλά απειλείται με στασιμότητα εξαιτίας της σύγκρουσης ανάμεσα στα συμφέροντα των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών. Παρά τις διαφορές στα συμπεράσματα των εκπροσώπων της, η κλασική οικονομική σκέψη χαρακτηρίζεται από μια κοινή φιλοσοφία που εδράζεται πάνω σε τέσσερεις βασικούς άξονες: πρώτον στην σύλληψη της κοινωνίας ως ενός συνόλου ανθρώπων που ανήκουν σε διακριτές κοινωνικές τάξεις. Δεύτερον, στην αντίληψη για τη συμπεριφορά των ανθρώπων με γνώμονα της επιδίωξη του ατομικού τους συμφέροντος όπως αυτή εκδηλώνεται σε αγορές όπου επικρατεί ελεύθερος ανταγωνισμός. Τρίτον, στην επιμονή τους με τον ένα ή άλλο τρόπο σε μια θεωρία φυσικής ρύθμισης του μεγέθους του πληθυσμού και τέταρτον, τουλάχιστον όσον αφορά τον Malthus και στον Ricardo, στην αποδοχή του νόμου των φθινουσών αποδόσεων της γεωργικής παραγωγής, ως μιας ιστορικής τάσης που θέτει φυσικά όρια στην επέκταση της υλικής παραγωγής ενός έθνους. Πάνω από όλα όμως αυτά η αντίληψη των κλασικών για την κοινωνική ευημερία και πρόοδο αντανακλά τις αρχές του πνευματικού κινήματος του διαφωτισμού που πρεσβεύουν ότι τον κόσμο, και άρα και τις ανθρώπινες κοινωνίες, διέπουν απαράβατοι φυσικοί νόμοι που οι διανοούμενοι έχουν χρέος να ανακαλύψουν. 13

14 Ερωτήσεις Οδηγίες: Απαντείστε στις παρακάτω ερωτήσεις συμπληρώνοντας το παρόν έγγραφο και προωθήστε το μέσω της κεντρικής υπηρεσίας του προγράμματος στον διδάσκοντα. 1. Σας δίνεται ο παρακάτω πίνακας. Σημειώστε με στο αντίστοιχο κελί αν θεωρείτε ότι ο συγγραφέας συμφωνούσε με την ισχύ ενός από τους παρακάτω «φυσικούς νόμους». Φυσικός Νόμος Κρίσεις Υπερπαραγωγής Εργασιακή θεωρία της Αξίας Μισθός Επιβίωσης Νόμος Φθινουσών Αποδόσεων Ελεύθερο Εμπόριο Ατομική Ιδιοκτησία Adam Smith Thomas Malthus David Ricardo 2. Προσπαθήστε να αποδώσετε σε κάποιον από τους συγγραφείς που σας παρουσιάστηκαν τα παρακάτω αποσπάσματα. Δικαιολογήστε πολύ σύντομα την κάθε σας απάντηση. 2.1.«Ανάλογα, επομένως, με το εάν αυτό το προϊόν ευρίσκεται σε μια μεγαλύτερη ή μικρότερη αναλογία με τον αριθμό εκείνων που πρέπει να το καταναλώσουν, το έθνος θα αποκτά τα αναγκαία μέσα διαβίωσης και τις ανέσεις της ζωής που χρειάζεται σε μια σε μια μεγαλύτερη ή μικρότερη ποσότητα». 2.2.«Ο λιμός φαίνεται να είναι η έσχατη και περισσότερο τρομακτική διέξοδος. Η δύναμη του πληθυσμού είναι τόσο υπέρτερη από τη δύναμη της γης να προμηθεύσει την επιβίωση ώστε ο πρόωρος θάνατος θα πρέπει με τη μια μορφή ή την άλλη να επισκεφθεί το ανθρώπινο είδος. Οι αδυναμίες της ανθρωπότητας είναι οι ενεργοί και ικανοί υπηρέτες της πληθυσμιακής μείωσης Αλλά αν αποτύχουν σε αυτόν τον εξοντωτικό πόλεμο, οι αρρώστιες, οι επιδημίες, οι λοιμώδεις νόσοι και η πανώλη επελαύνουν σε φοβερή ποικιλία και σαρώνουν χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες. Και αν η επιτυχία τους δεν 14

15 ολοκληρωθεί, ο γιγαντιαίος λιμός παραμονεύει στα μετόπισθεν και με ένα ισχυρό κτύπημα ισοπεδώνει τον πληθυσμό» 2.3.«..το συμφέρον του γαιοκτήμονα είναι πάντα αντίθετο με τα συμφέροντα κάθε άλλης τάξης στην κοινότητα». 2.4.«Ο πληθυσμός αν αφεθεί ανεξέλεγκτος διπλασιάζεται κάθε 15 χρόνια δηλαδή αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο». 2.5.«Δεν περιμένουμε το δείπνο μας από την ευσπλαχνία του κρεοπώλη, του ζυθοποιού ή του αρτοποιού, αλλά από την βλέψη τους στο δικό τους συμφέρον. Δεν απευθυνόμαστε στον ανθρωπισμό τους αλλά στην αγάπη που έχουν για τον εαυτό τους και ποτέ δεν τους μιλάμε για τις δικές μας ανάγκες αλλά για τα δικά τους πλεονεκτήματα». 2.6.«Καμία κοινωνία της οποίας το μεγαλύτερο μέρος των μελών της είναι φτωχά και δυστυχή δεν μπορεί να είναι ανθούσα και ευτυχής». 2.7.«Μετά την καλλιέργεια της ευφορότερης και πλησιέστερης γης από τους πρώτους έποικους, αν αυξηθεί το κεφάλαιο και ο πληθυσμός τότε θα χρειαστούν περισσότερα τρόφιμα. Αυτά μπορούν να αποκτηθούν μόνο από γη που δεν θα είναι τόσο προνομιακή». 2.8.«Μόλις η γη σε οποιαδήποτε χώρα αποκτήσει ιδιοκτησία, αρέσει στους γαιοκτήμονες, όπως σε όλους τους άλλους να θερίζουν εκεί όπου δεν έσπειραν, και να ζητούν ενοίκια ακόμη και για την φυσική παραγωγή της». 2.9.«Η ευμάρεια της εμπορικής τάξης είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα οδηγήσει στην συσσώρευση κεφαλαίου και στην ενθάρρυνση της παραγωγικής δραστηριότητας. Ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο αυτό μπορεί να επιτευχθεί είναι η μείωση των τιμών των σιτηρών» «Δεν είναι δυνατόν κανένα έθνος να πλουτίσει από την συσσώρευση κεφαλαίου που γίνεται μέσω της μείωσης της κατανάλωσης. Μια τέτοια συσσώρευση, όντας πολύ μεγαλύτερη από την επιθυμητή που απαιτείται προκειμένου να υπάρχει η αποτελεσματική ζήτηση για το προϊόν, θα οδηγήσει σε απώλεια της αξίας και της χρήσης μέρους του κεφαλαίου που θα πάψει να έχει τον χαρακτήρα πλούτου». 15

16 Βιβλιογραφία Heilbroner, R., (2000).Οι φιλόσοφοι του Οικονομικού Κόσμου. Η Ζωή και οι Ιδέες των Μεγάλων Οικονομολόγων. Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα. Malthus,T.,(1940).Θεωρία περί πληθυσμού. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα. Ricardo, D., (1815). An Essay on the Influence of a low Price of Corn on the Profits of Stock. Ricardo, D. (2002). Αρχές Πολιτικής οικονομίας και Φορολογίας. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα. Smith, A. (2000. Έρευνα για τη Φύση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών. (Βιβλία Ι και ΙΙ). Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 16

17 Πανεπιστήμιο Αιγαίου Πρόγραμμα δια Βίου Μάθησης Σπουδαστήριο Ιστορίας και Ιστοριογραφίας Κατεύθυνση Δ. Ιστορία των Ιδεών 3η Διδακτική Ενότητα: Ιστορία των Οικονομικών Θεωριών και η Έννοια της Ευημερίας. Βασικό Κείμενο Μελέτης 2 ΩΦΕΛΙΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Χ.Φ. Μπέλλας Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστήμιο Αιγαίου ch.bellas@sa.aegean.gr 1. Ο Κλασικός Ωφελιμισμός Αναφέρθηκα την περασμένη εβδομάδα στον Νόμο για τους Φτωχούς του 1834 και στις αντιρρήσεις που είχε ο Malthus στην εφαρμογή του. Θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα νομοθετήματα του 19 ου αιώνα και ως ένα κλασικό παράδειγμα μεταρρυθμιστικής νομοθεσίας που επηρεάστηκε από τις θεωρίες του Jeremy Bentham ( ). Ο Νόμος αποσκοπούσε να μειώσει το φορολογικό βάρος επί της ακίνητης περιουσίας μικρομεσαίων στρωμάτων που είχαν αποκτήσει δικαίωμα ψήφου με την Πράξη της Μεγάλης Μεταρρύθμισης (Great Reform Act) του Οι φόροι αυτοί χρηματοδοτούσαν την ανακούφιση των φτωχών. Ο Νόμος πρόβλεπε τη συγχώνευση πολλών μικρών ενοριών σε μεγαλύτερες Ενώσεις (Poor Law Unions), την δημιουργία Οίκων Εργασίας (workhouses) για τους φτωχούς και την προσπάθεια απαγόρευσης των υπαίθριων συσσιτίων. Πρόθεση του Νόμου ήταν επίσης κανένα αρτιμελές φτωχό άτομο να μη μπορεί να λαμβάνει εκτός του οίκου εργασίας χρηματική ή άλλη βοήθεια από τις αρχές. Προκειμένου μάλιστα να επιτευχθεί εξοικονόμηση και να μη γίνεται ελκυστική η παραμονή στους οίκους εργασίας το συσσίτιο ήταν πενιχρό και η λειτουργία των οίκων έμοιαζε με αυτήν των φυλακών. Αλά ποια ήταν η πολιτική φιλοσοφία του Bentham που ονομάστηκε ωφελιμισμός (utilitarianism) και που πολλοί διατείνονται ότι οι ρίζες της θα πρέπει να αναζητηθούν στην ελληνική αρχαιότητα και ειδικά στον φιλόσοφο Επίκουρο ( π.χ.); Νομίζω ότι ο ωφελιμισμός ήταν μια πολιτική αντίληψη για το τι συνιστά κοινωνική βελτίωση σε περιπτώσεις όπου συγκρούονται οι ευημερίες των μελών 17

18 μιας κοινωνίας. Σύμφωνα με τους σύγχρονους σχολιαστές της θεωρίας του ωφελιμισμού όπως ο Ινδός οικονομολόγος και φιλόσοφος Amartya Sen (1933-) ο ωφελιμισμός έχει τρία συστατικά στοιχεία: α) Συνεπειακότητα (Consequentialism).Ο ωφελιμισμός είναι μέλος μιας οικογένειας συστημάτων ηθικής-πολιτικής φιλοσοφίας στα οποία η κοινωνική αξιολόγηση μιας κατάστασης κρίνεται μόνο από κάποιες συνέπειες, χωρίς να ενδιαφέρουν τα μέσα και οι διαδικασίες με τις οποίες επέρχονται αυτές οι συνέπειες. Το συστήματα αυτά ονομάζονται και τελεολογικά και αντιδιαστέλλονται από τα δεοντολογικά συστήματα, στα οποία συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: σημασία έχουν τα μέσα και οι διαδικασίες και όχι το αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, μια ηθική πρόταση που θεωρεί απαράβατη αρχή το να μη λέμε ψέματα χωρίς να εξηγεί ποιες είναι οι συνέπειες του να μη ψευδόμαστε είναι μία δεοντολογική πρόταση. 12 Αντίθετα, μια πρόταση που θεωρεί ότι δεν πρέπει να λέμε ψέματα επειδή αυτό δημιουργεί προβλήματα εμπιστοσύνης κατά τις οικονομικές συναλλαγές και προκαλεί μείωση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος είναι μια συνεπειακή πρόταση επειδή αυτό που ενδιαφέρει είναι η συνέπεια κάποιων πράξεων σε ένα συγκεκριμένο σκοπό, που στο παράδειγμα είναι ο όγκος των συνολικών αγαθών που παράγει μια οικονομία. β) Ευημερισμός ( Welfarism). Ο ωφελιμισμός αποτελεί ένα τελεολογικό σύστημα που συγκρίνει εναλλακτικές καταστάσεις με βάση μόνο τις συνέπειές τους στις ευημερίες των ατόμων μιας κοινωνίας (ατομικές ευημερίες). Ο ευημερισμός αποτελεί συνεπώς εξειδίκευση ενός συνεπειακού συστήματος καθώς προκειμένου να αξιολογήσει ενδιαφέρεται μόνο για συνέπειες καταστάσεων πάνω σε ατομικές ευημερίες. γ) Άθροιση των μεταβολών των ατομικών ευημεριών (Sum ranking of individual utilities). Σύμφωνα με τον Bentham «το θεμελιώδες αξίωμα είναι ότι η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού ατόμων είναι το μέτρο του ορθού και του λάθους» J. Bentham (1776), Ένα Απόσπασμα για τη Διακυβέρνηση. Όταν συγκρίνονται δύο εναλλακτικές κοινωνικές καταστάσεις Α και Β με βάση τον ωφελιμισμό, τότε αθροίζονται οι ατομικές ευημερίες όλων των εμπλεκομένων ατόμων στην κατάσταση Α, και το άθροισμα, η κοινωνική χρησιμότητα (social utility) της κατάστασης, συγκρίνεται με το αντίστοιχο άθροισμα στην κατάσταση Β και επιλέγεται ως περισσότερο κοινωνικά ωφέλιμη η κατάσταση με το υψηλότερο άθροισμα ατομικών ευημεριών. Εναλλακτικά και ισοδύναμα, η αρχή αυτή διατυπώνεται και ως: αν το αλγεβρικό άθροισμα των μεταβολών των ατομικών ευημεριών που συνεπάγεται η μετάβαση από την κατάσταση Α 12 Πιστεύω ότι τα περισσότερα θρησκευτικά δόγματα αποτελούν δεοντολογικά ηθικά συστήματα, τουλάχιστον όσον αφορά συνέπειες που γίνονται αντιληπτές στον μάταιο κόσμο μας! 18

19 στην κατάσταση Β είναι μεγαλύτερο από το μηδέν τότε η Β είναι περισσότερο ωφέλιμη κοινωνικά από την Α, αν είναι μικρότερο από το μηδέν τότε η Α προτιμάται από τη Β, ενώ αν είναι ίσο με το μηδέν οι δύο καταστάσεις είναι εξίσου ωφέλιμες για το κοινωνικό σύνολο. Άρα η άθροιση και σύγκριση των ατομικών ευημεριών αποτελεί συγκεκριμένη εξειδίκευση του ευημερισμού. Η θέση του ωφελιμισμού σε μια ταξινόμηση των ηθικών συστημάτων παρουσιάζεται στο Βέννειο διάγραμμα που ακολουθεί. 2. Ο Homo Economicus και η κριτική του κλασικού ωφελιμισμού Υπάρχουν πολλά πράγματα που θα πρέπει να διευκρινιστούν σε σχέση με τον ωφελιμισμό. Πρώτο, τι ακριβώς εννοείται με τον όρο «ατομική ευημερία» που χρησιμοποιώ και που στην βιβλιογραφία συναντάται και ως ατομική χρησιμότητα (utility) ή ατομική ωφέλεια; Η διευκρίνισή του όρου είναι απαραίτητη για την κατανόηση του ωφελιμισμού άλλα και όλων των άλλων ευημεριστικών θεωριών. Η ατομική χρησιμότητα στους πρώτους ωφελιμιστές μπορεί να νοηθεί σαν η ευχαρίστηση (ηδονή) την οποία απολαμβάνει ένα άτομο σε μια δεδομένη κατάσταση. Εδώ ο Bentham φαίνεται να συμφωνεί με τον Επίκουρο ως προς το ότι το «ζην ηδέως», ότι δηλαδή η μεγιστοποίηση της ατομικής χρησιμότητας, δηλαδή η αναζήτηση της ευχαρίστησης και την αποφυγή του πόνου, θα πρέπει να είναι ο απώτερος σκοπός των δράσεων του ατόμου. «Η φύση έχει θέσει την ανθρωπότητα υπό την διακυβέρνηση δύο ηγεμόνων, του πόνου και της ευχαρίστησης. Αυτοί οι δύο μας δείχνουν τι πρέπει να πράττουμε, όπως και το τι θα πράττουμε». 19

20 Jeremy Bentham, (1781),Μία Εισαγωγή στις Αρχές της Ηθικής και της Νομοθεσίας. Εικόνα 1. Το σώμα του Bentham όπως το συναντά κάποιος σήμερα στο University College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Η αντίληψη αυτή για το άτομο, θα αποτελέσει την πρώτη ύλη με την οποία θα δημιουργηθεί το πρότυπο του homo economicus, δηλαδή του ακόρεστου ανθρώπου που, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει, αναζητά χρησιμοποιώντας τα περιορισμένα μέσα που διαθέτει την μεγαλύτερη δυνατή ευχαρίστηση. Ο ηδονοθήρας homo economicus θα αποτελέσει την βασική ψηφίδα με την οποία θα δημιουργηθεί η νεοκλασική οικονομική θεωρία στο τέλος του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα. Η βασική υπόθεση συμπεριφοράς για τον homo economicus είναι ότι έχοντας εξωγενώς δεδομένες προτιμήσεις, όταν καλείται να επιλέξει 20