Γαλιλαίος, Ο Φωστήρας Της Ιταλίας, Ο Αγγελιαφόρος Των Άστρων

Transcript

1 ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΔΕΡΒΕΝΙΟΥ Γαλιλαίος, Ο Φωστήρας Της Ιταλίας, Ο Αγγελιαφόρος Των Άστρων [Τίτλος εγγράφου] 1/5/2017 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ-ΙΩΑΚΕΙΜ, ΓΚΙΟΛΑ ΦΩΤΕΙΝΗ, ΓΚΟΛΦΙ- ΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΔΑΛΑΒΗΡΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, ΚΑΙΤΣΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΚΑΚΟΚΕΦΑΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΚΑΤΟΥΦΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΚΟΡΔΟΥΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ, ΚΟΥΡΤΕΣΗ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΚΟΥΣΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ- ΒΑΡΒΑΡΑ, ΜΑΝΤΖΙΚΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΜΑΥΡΟΕΙΔΕΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ-ΕΛΕΝΗ, ΤΖΑΒΑΡΑ ΕΛΕΝΗ, ΧΑΝΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ, ΧΙΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

2 1/49

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2/49 ΥΠΟΘΕΜΑ Εισαγωγή... 4 Οι Απόψεις Του Αριστοτέλη Για Την Κίνηση Και Το Σύμπαν... 4 Αριστοτέλης Και Γεωκεντρική Θεωρία... 5 Ηλιοκεντρική Θεωρία... 5 Πτολεμαίος Και Γεωκεντρικό Σύμπαν... 7 Η Επικράτηση Της Ηλιοκεντρικής Θεωρίας... 7 ΥΠΟΘΕΜΑ Εισαγωγή... 9 Θρησκεία... 9 Κρατίδια Ιερά Εξέταση ΥΠΟΘΕΜΑ Νικόλαος Κοπέρνικος Τύχο Μπράχε Γιοχάνες Κέπλερ ΥΠΟΘΕΜΑ Ο Γαλιλαίος Ως Καθηγητής Και Ως Αυλικός ΥΠΟΘΕΜΑ Γαλιλαίος Η Καταδίκη Του Η Κυκλοφορία Του Διαλόγου ΥΠΟΘΕΜΑ Εισαγωγή Αστρονομικές Ανακαλύψεις... 37

4 Η Γαλιλαϊκή Αναζήτηση Των Νόμων Της Φύσης Η Αρχή Της Αδράνειας /49 Η Ελεύθερη Πτώση Η Ανεξαρτησία Των Κινήσεων Η Βαλλιστική Κίνηση Η Έννοια Της Κίνησης ΥΠΟΘΕΜΑ Γενικά Η Εκκλησία Παραδέχτηκε Ότι Η Γη Κινείται Η Καταδίκη Του Ο Μύθος Τζορντάνο Μπρούνο Η Τρομοκρατία Στην Ιταλία Ύστερα Από Το Θάνατο Του Γαλιλαίου ΥΠΟΘΕΜΑ Η Γλώσσα Των Έργων Του Γαλιλαίου Ο Ρόλος Της Επιστήμης Στον Σύγχρονο Κόσμο Βιβλιογραφία... 49

5 ΥΠΟΘΕΜΑ 1 1 4/49 Το αριστοτελικό («Φιλοσόφου») σύστημα ιδεών για τη φύση (κινήσεις σωμάτων και κοσμολογικό πρότυπο). Τα δύο κοσμικά συστήματα (συμπαντικές θεωρίες), γεωκεντρικό και ηλιοκεντρικό στην αρχαιότητα. Το πλανητικό σχήμα του Πτολεμαίου στην Αλεξάνδρεια του 2 ου μ.χ αιώνα («Αλμαγέστη ή μαθηματική σύνταξη»). Κυριαρχία της ηλιοκεντρικής θεωρίας για 1500 χρόνια περίπου (λόγοι επικράτησης). ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που αποδύθηκαν σε σοβαρή κριτική έρευνα του κόσμου που μας περιβάλει. Προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τα φυσικά φαινόμενα με τη λογική και σπάνια επιχειρούσαν να κάνουν πειράματα, ώστε να επιβεβαιώσουν τις υποθέσεις τους. Κύριο μέλημά τους ήταν η στοιχειοθέτηση μιας θεωρίας, η οποία δε θα ερχόταν σε αντίθεση με τα δεδομένα που τους αποκάλυπταν οι αισθήσεις τους. Αυτή η λογικοφανής εμμονή τους έμεινε γνωστή με τη φράση «σώζειν τα φαινόμενα». ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Ο Αριστοτέλης παρουσιάζοντας τη θεωρία για την εξήγηση των επίγειων και των ουράνιων φαινομένων διακήρυξε πως το σύμπαν ήταν μια σφαίρα χωρισμένη σε δύο κόσμους τον υποσελήνιο και τον υπερσελήνιο κόσμο. Ο υποσελήνιος κόσμος ήταν ένα σκηνικό γέννησης, φθοράς και αστάθειας και συγκροτούνταν από τέσσερα στοιχεία τη γη, το νερό, τον αέρα και τη φωτιά. Το σύμπαν κατά τον Αριστοτέλη, δε βρίσκεται σε κάποιο τόπο γιατί ο χώρος δεν υπάρχει χωρίς τα πράγματα. Έξω από το σύμπαν δεν υπάρχει τίποτα. Τα όντα βρίσκονται μέσα στη σφαίρα των α- πλανών, που είναι το παν: η γη βρίσκεται στο νερό, το νερό στον αέρα, αυτός στον αιθέρα, ο αιθέρας μέσα στον ουρανό. Ωστόσο ο τελευταίος δε βρίσκεται μέσα σε κάτι άλλο. Το σύμπαν είναι λοιπόν πεπερασμένο και με όρια. Για να εξηγήσει την κίνηση διατύπωσε ένα αξίωμα σύμφωνα με το οποίο το κινούν είναι πάντα διακριτά ξεχωριστό από το κινούμενο αν και όχι απαραιτήτως φυσικά χωρισμένα. Επίσης διέκρινε την κίνηση σε φυσική και βίαιη ή εξαναγκασμένη. Περιγράφοντας μαθηματικά την έννοια της ταχύτητας, κατέληξε ότι η κίνηση στο κενό είναι αδύνατη συνεπώς δεν μπορεί να υπάρχει κενό. Ο Αριστοτέλης διαχώριζε τη φυσική κίνηση από τη βίαιη κίνηση. Για την πραγματοποίηση μιας βίαιης κίνησης πίστευε πως υπεύθυνο ήταν κάποιο εξωτερικό κινούν. Το αρχικό κινούν δεν έθετε μόνο το αντικείμενο σε κίνηση, αλλά μετέδιδε την ιδιότητα της πρόκλησης κίνησης και στον 1 ΓΚΟΛΦΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΚΟΡΔΟΥΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ, ΧΙΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, ΜΑΥΡΟΕΙΔΕΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

6 αέρα που περιέβαλε το αντικείμενο. Με αυτόν τον τρόπο εξηγούσε φαινόμενα όπως π.χ. την πορεία μιας πέτρας όταν την πετούσε κάποιος άνθρωπος. 5/49 Ένεκα της ταχύτητας περιστροφής τους, οι πλανήτες παρουσιάζουν τους πόλους του άξονα περιστροφής τους πεπιεσμένους και αντίθετα φαίνονται εξογκωμένοι στον ισημερινό τους προσδίδοντας έτσι την εικόνα μιας ελαφρά ελλειψοειδούς σφαίρας, (σχετ. πλάτυνση πλανητών). Οι άξονες περιστροφής των πλανητών παρουσιάζουν διάφορες κλίσεις, ως προς το επίπεδο της ακολουθούμενης τροχιάς τους γύρω από τον Ήλιο. Η κλίση αυτή έχει μεγάλη σπουδαιότητα διότι απ αυτήν εξαρτώνται ο σχηματισμός και το εύρος των ζωνών (διακεκαυμένης ζώνης, εύκρατων και πολικών) στην επιφάνεια των πλανητών, οι διάφορες εποχές του έτους, καθώς και η διάρκεια της ημέρας στα διάφορα γεωγραφικά πλάτη, ιδιαίτερα της Γης, ανάλογα της εποχής του έτους. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΓΕΩΚΕΝΤΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα, ήταν από τους πρώτους που υποστήριξε τη θεωρία ότι η Γη βρίσκεται ακίνητη στο κέντρο του κόσμου ενισχύοντας την μάλιστα λέγοντας ότι αν η Γη βρισκόταν σε κίνηση αυτή δε θα μπορούσε να μη γίνει αντιληπτή είτε από την κίνηση του αέρα ή του εδάφους είτε από την αλλαγή της θέσης των κοντινών πλανητών. Παρουσίασε ένα σύστημα όπου σε κάθε πλανήτη αντιστοιχούσε έναν αριθμό σφαιρών (συνολικά 55 σφαίρες για όλους τους πλανήτες) με κέντρο τη Γη. Ο κάθε πλανήτης θα έπρεπε να κινείται πάνω σε κάποιες από αυτές τις κυκλικές τροχιές. Με βάση αυτό το σκεπτικό παρουσίασε Εικόνα 1: Ο "Φιλόσοφος" σωστές ερμηνείες των φάσεων της Σελήνης και των εκλείψεων αλλά δεν μπόρεσε να εξηγήσει την αναδρομική κίνηση που φαινόταν να κάνουν κάποιοι πλανήτες αλλά και τη φαινόμενη αυξομείωση των ταχυτήτων τους. Το μοντέλο του, αν και με φανερές αδυναμίες, παρουσιαζόταν ακόμη και μέχρι το Μεσαίωνα για την ερμηνεία κάποιων φαινομένων. ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Κατά τη σύγχρονη επιστημονική θεωρία οι Πλανήτες μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η Γη, κινούνται περί τον Ήλιο, ο οποίος και αποτελεί το κέντρο του πλανητικού συστήματος, εξ ου και η θεωρία αυτή ονομάσθηκε, (Ήλιος + κέντρο), ηλιοκεντρικό σύστημα του κόσμου. Πιθανώς ο πρώτος που υπέθεσε το ηλιοκεντρικό σύστημα ήταν ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (αν και υπάρχουν μόνο έμμεσες αναφορές ότι κάτι τέτοιο ειπώθηκε από τον αρχαίο μαθηματικό).

7 Χωρίς καμία αμφιβολία, όπως η φιλοσοφία έτσι και η επιστήμη έλκουν την καταγωγή τους από την Αρχαία Ελλάδα. Η γένεση της επιστήμης στην Ελλάδα υπήρξε βαθμιαία και ι- διαίτερα μακροχρόνια διαδικασία. Τα θεμέλια της επιστήμης τέθηκαν, σε ένα πρώτο στάδιο από τους προσωκρατικούς, σε ένα δεύτερο από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και σε ένα τρίτο στάδιο, που αρχίζει από τα μέσα του 4ου αιώνα π.χ. 6/49 Η περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο διαρκεί 365,2564 μέσες ηλιακές ημέρες (ή ένα αστρικό έτος). Παρατηρώντας από τη Γη, είναι μία φαινόμενη κίνηση του Ήλιου ως προς τα αστέρια ~ 1 /ημέρα ή μία ηλιακή ή σεληνιακή διάμετρο κάθε 12 ώρες, σε αντίθετη διεύθυνση από την κύρια φαινόμενη κίνηση (λόγω περιστροφής). Έως τον 2ο αιώνα π.χ., όπου οι μεθοδολογικές αρχές των δύο μεγάλων αυτών φιλοσόφων ε- φαρμόζονται στην πράξη, δημιουργώντας πλέον την επιστημονική ειδίκευση. Εικόνα 2: Γεωκεντρική και Ηλιοκεντρική Θεωρία Οι επιστήμονες θα ακολουθήσουν τις προτροπές του Πλάτωνα, ο οποίος εμπνεύσθηκε από τον τρόπο που χρησιμοποιούσαν οι πυθαγόρειοι τα Μαθηματικά στη φιλοσοφία τους, και υποστήριξε την ιδέα της θετικής επιστήμης ή τη «μαθηματικοποίηση» της επιστήμης (δηλαδή την εφαρμογή των Μαθηματικών στην έρευνα των φυσικών φαινομένων). Ο Αριστοτέλης, από την πλευρά του, ήταν ο κύριος υποστηρικτής της συστηματικής παρατήρησης και της προσεκτικής έρευνας για την αποκάλυψη των αιτιών των φυσικών φαινομένων.

8 ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ ΚΑΙ ΓΕΩΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ 7/49 Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (2ος αιώνας) ήταν ο τελευταίος σημαντικός αστρονόμος της αρχαιότητας. Έγραψε μια σύνοψη για κυκλικές τροχιές. Για να εξηγήσει τις ορατές κινήσεις των πλανητών, ο Πτολεμαίος αναγκάσθηκε να καταφύγει σε εξαιρετικά περίπλοκους συνδυασμούς κυκλικών κινήσεων. Παρ όλα αυτά, βρήκε ορισμένες μαθηματικές μεθόδους που του επέτρεπαν να προβλέπει τις πλανητικές κινήσεις. Οι μέθοδοι αυτοί θεωρήθηκαν επαρκείς από τους συγχρόνους του αλλά και από τις μετέπειτα γενιές επί δεκατέσσερις αιώνες. Το κύριο όργανο που χρησιμοποιούσε ο Πτολεμαίος ήταν ο αστρολάβος, μια συσκευή που επέτρεπε τον προσδιορισμό του ουράνιου πλάτους των σωμάτων. Είχε εφευρεθεί δύο αιώνες παλαιότερα και θεωρείται το αρχαιότερο επιστημονικό όργανο) της αρχαίας αστρονομίας, που αργότερα οι Άραβες την ονόμασαν Άλμαγεστ ή Αλμαγέστη, που σημαίνει «Η μεγίστη», αντλώντας κυρίως από τα έργα του Ιππάρχου. Σύμφωνα Εικόνα 3: Πτολεμαίος με το σύστημα του Πτολεμαίου, η Γη είναι το κέντρο του Σύμπαντος και όλοι οι πλανήτες περιφέρονται γύρω από αυτήν. Το μοντέλο του Πτολεμαίου ήταν τόσο πλήρες, που αντικατέστησε όλες τις προηγούμενες θεωρίες για την αστρονομία και παρέμεινε το οριστικό αστρονομικό κείμενο στο δυτικό κόσμο για 13 αιώνες. Για τους Έλληνες και τους Ρωμαίους υπήρχαν επτά γνωστοί πλανήτες, καθένας από τους οποίους περιβάλλει τη Γη σύμφωνα με τους περίπλοκους νόμους που ορίζονται από τον Πτολεμαίο. Ήταν, κατά αύξουσα σειρά από τη Γη (κατά τον Πτολεμαίο): η Σελήνη, ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Ήλιος, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος. Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Ας αναφερθούμε όμως στο κυρίως θέμα μας, που είναι η επικράτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος και η διαπάλη που δημιουργήθηκε μεταξύ επιστήμης και εκκλησίας. Τη χρονική περίοδο, λοιπόν, που ο Γαλιλαίος παρατήρησε, με το τηλεσκόπιό του, τους τέσσερις δορυφόρους του Δία, στις αρχές του 17ου αιώνα, η θεωρία του γεωκεντρισμού είχε αμετάκλητα καταρριφθεί παρά τις σπασμωδικές κινήσεις που ακολούθησαν από διαφόρους λογίους και την Εκκλησία, η οποία είχε αποδεχτεί τον γεωκεντρισμό ως δόγμα της. Η θεμελιώδης διαφορά μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, που αναφέραμε παραπάνω, έκανε πάντα ιδιαίτερα στη Δύση άβολη τη σχέση μεταξύ τους. Ένα διάστημα μάλιστα η σχέση αυτή ήταν και αιματηρή. Όχι απλώς η σχέση μεταξύ

9 θρησκείας και επιστήμης, αλλά ουσιαστικά η σχέση μεταξύ του κρατούντος δόγματος και της μεταρρύθμισης ή της επερχόμενης αλλαγής. 8/49

10 ΥΠΟΘΕΜΑ 2 2 9/49 Το ιστορικό πλαίσιο (κατάσταση: φεουδαρχία, κρατίδια, Βατικανό, κοσμική και παπική εξουσία, πόλεμοι, κλπ) στην Ευρώπη. Η Αναγέννηση στην Ιταλία του 15 ου -16 ου αιώνα. Δημιουργία Ιεράς Εξέτασης και ο ρόλος της. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι αλλαγές που άρχισαν στα κράτη και στις κοινωνίες στη δυτική Ευρώπη το 15ο αιώνα συνεχίστηκαν το 16ο και το 17ο αιώνα. Με τη μεταρρύθμιση η Καθολική Εκκλησία διαιρείται και ιδρύονται νέες χριστιανικές εκκλησίες, και γίνονται και αρκετοί θρησκευτικοί πόλεμοι. Παράλληλα αναπτύσσεται το νεότερο συγκεντρωτικό κράτος, με ισχυρούς βασιλιάδες που φροντίζουν ώστε οι υπήκοοί τους να είναι ασφαλείς και να ζουν καλά. Επίσης, με την Αναγέννηση και την τυπογραφία, με τα πιο πολλά ταξίδια, με τη στροφή προς την παρατήρηση και την επιστημονική μέθοδο, η επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους γίνεται ευκολότερη και αλλάζει ο τρόπος που σκέφτονται οι πιο μορφωμένοι. Εικόνα 4: Χάρτης της Ευρώπης τον 16 ο αιώνα ΘΡΗΣΚΕΙΑ Στις αρχές του 16ου αιώνα, η Καθολική Εκκλησία συνεχίζει, όπως και στο Μεσαίωνα, να είναι σημαντική για πολλές κοινωνίες στη δυτική Ευρώπη. Πρόσφερε στους ανθρώπους την κοινή πίστη και με την οργάνωσή της τους κρατούσε ενωμένους. Από τα μέσα, όμως, του 15ου αιώνα οι βασιλιάδες αρχίζουν να αποκτούν δύναμη και να θέλουν να ελέγχουν στα κράτη τους όχι μόνο τους φεουδάρχες αλλά και την Εκκλησία. Μέσα σ αυτό το κλίμα ξέσπασε η μεταρρύθμιση. Ο Μαρτίνος Λούθηρος ξεκίνησε τον προτεσταντισμό και έ- γινε ο ηγέτης του. Οι προτεστάντες δεν αντιδρούν μόνο στην Καθολική Εκκλησία, στη διαφθορά και στις υπερβολές της. Βλέπουν διαφορετικά την ίδια τη θρησκεία. Για αυτούς, την πίστη δεν μπο- Εικόνα 5: Μαρτίνος Λούθηρος 2 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, ΚΑΚΟΚΕΦΑΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΚΟΥΡΤΕΣΗ ΓΕΩΡΓΙΑ

11 ρεί να την ελέγχει η Εκκλησία, αλλά η συνείδηση του κάθε ανθρώπου. Για περισσότερο από έναν αιώνα ( ) στη δυτική Ευρώπη γίνονται πολλοί πόλεμοι που έχουν αιτία τις διαφορές ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες. Άλλες φορές πάλι οι διαφορές αυτές χρησιμεύουν μόνο σαν αφορμές. Πέρασε αρκετός καιρός για να φτάσουμε να συνυπάρχουν τα κράτη ειρηνικά και οι άνθρωποι να ξεπεράσουν τις θρησκευτικές διαφορές τους και να μάθουν να ζουν μαζί, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους. Το 16ο και το 17ο αιώνα στην Ευρώπη υπάρχουν πόλεις-κράτη, μικρές ηγεμονίες και μεγάλα βασίλεια. Όμως η μεγάλη πολιτική δύναμη την εποχή αυτή είναι το συγκεντρωτικό μοναρχικό κράτος. Η δημιουργία του (που άρχισε στο τέλος του Μεσαίωνα) φέρνει μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Oι βασιλιάδες στη δυτική Ευρώπη γίνονται πιο δυνατοί, δημιουργούν νέους θεσμούς στα κράτη τους και οργανώνουν καλύτερα τη διοίκησή τους. Η Γαλλία και η Αγγλία είναι δύο από τα ισχυρά βασίλεια στην Ευρώπη το 16ο και το 17ο αιώνα. 10/49 ΚΡΑΤΙΔΙΑ Τα Παπικά Κράτη ενεπλάκησαν σε το λιγότερο 3 πολέμους στη διάρκεια των πρώτων 2 δεκαετιών. Ο Πάπας Ιούλιος Β, ο "Πάπας- Πολεμιστής", συμμετείχε ενεργά στους περισσότερους εξ αυτών. Η Μεταρρύθμιση ξεκίνησε το Προτού η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στραφεί εναντίον των Προτεσταντών, οι στρατιώτες της (συμπεριλαμβανομένων αρκετών Προτεσταντών), άλωσαν την Ρώμη στα πλαίσια των πολεμικών της επιχειρήσεων ενάντια στα Παπικά Κράτη. Αυτή η περίοδος είδε την ραγδαία αύξηση της παπικής δύναμης εντός των Παπικών Κρατών. Κατά την διάρκεια του 16ου αιώνα θεωρητικά ανεξάρτητα κρατίδια, όπως το Ρίμινι, (κτήση της οικογένειας Μαλατέστα) επανήλθαν υπό παπικό έλεγχο. Αυτή η διαδικασία κορυ- Εικόνα 6: Ο Πάπας Ιούλιος Β Η ισχυρή κεντρική εξουσία: στο κέντρο βρίσκεται ο βασιλιάς και η κληρονομική μοναρχία. Για τους ανθρώπους της εποχής η δύναμη του βασιλιά προέρχεται από την ένδοξη καταγωγή του και από το Θεό, που τον διάλεξε για να κυβερνάει. Ο έλεγχος της Εκκλησίας: οι βασιλιάδες προσπαθούν να περιορίσουν στο εσωτερικό του κράτους τους τη δύναμη που είχε η Εκκλησία. Όσοι βασιλιάδες έγιναν προτεστάντες, απέκτησαν ανεξαρτησία από τον πάπα. Αλλά και αυτοί που έμειναν πιστοί στην Καθολική Εκκλησία ήρθαν σε συμφωνία μαζί της ώστε να ελέγχουν στα κράτη τους τη διοίκηση και τα οικονομικά της.

12 φώθηκε με την επανάκτηση του πανίσχυρου Δουκάτου της Φερράρα το 1598 και του Δουκάτου του Ουρμπίνο το /49 ΙΕΡΑ ΕΞΕΤΑΣΗ Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία όχι μόνο είχε μάθει να ζει με τις φιλοσοφίες της Αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης, αλλά επιπλέον είχε μετατρέψει ορισμένες από αυτές σε συστήματα πεποιθήσεων που η συμβατότητά τους με τις Γραφές και τα δόγματα των Πατέρων της Εκκλησίας ήταν δεδομένη. Οι θεσμοί της χριστιανικής θρησκείας είχαν εξελιχθεί μαζί με τα παραδοσιακά σώματα γνώσης για τη φύση, συμπεριλαμβανομένων ιδιαίτερα όσων είχαν συνδεθεί με τον Αριστοτέλη, τον Γαληνό και τον Πτολεμαίο. Αυτό σήμαινε ότι οποιαδήποτε συστηματική αμφισβήτηση της παραδοσιακής φυσικής φιλοσοφίας μπορούσε να εκληφθεί ως επίθεση εναντίον του ίδιου του Χριστιανισμού. Έτσι, η υιοθέτηση, λόγου χάρη, των απόψεων του Κοπέρνικου από τον Γαλιλαίο ως μια αληθή φυσική εξήγηση του κόσμου επικροτήθηκε από ορισμένα τμήματα της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά τελικά συνάντησε την σθεναρή αντίσταση της Ιεράς Εξέτασης. Ιερά Εξέταση είναι γενικός όρος που αναφέρεται στην εκδίκαση από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία υποθέσεων που αφορούσαν από ανώτερους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους μέχρι και ομάδες ή μεμονωμένα άτομα τα οποία βαρύνονταν με την κατηγορία της αίρεσης. Ο όρος μπορεί να αναφέρεται σε Ρωμαιοκαθολικό εκκλησιαστικό δικαστήριο ή άλλο θεσμό με σκοπό την καταπολέμηση και καταστολή των αιρέσεων, σε έναν αριθμό ιστορικών κινημάτων κάθαρσης κατά των αιρέσεων ή στη δίκη συγκεκριμένων ατόμων με την κατηγορία της αίρεσης. Ο θεσμός αυτός είναι πολύ γνωστός λόγω του τρόπου διενέργειας των ανακρίσεων βάσει των οποίων συγκεντρώνονταν στοιχεία για τις δίκες ή ομολογίες, με απάνθρωπα βασανιστήρια. Στις αρχές του 16 ου και 17 ου αιώνα η Καθολική Εκκλησία υπέστη ανασχηματισμό ο οποίος περιελάμβανε δύο ενέργειες: Αμυντική αντίδραση κατά της Μεταρρύθμισης, μιας κίνησης που ξεκίνησε από τον Μαρτίνο Λούθηρο το 1517 και δημιούργησε τον Προτεσταντισμό. Αναμόρφωση του Καθολικισμού βάσει της οποίας οι Προτεστάντες ήσαν πολέμιοι των Καθολικών. Η Ρωμαϊκή Καθολική Εκκλησία συγκάλεσε το συμβούλιο της Τρεντ ως πράξη άμυνας στον Προτεσταντισμό. Το 1542, ο Πάπας Παύλος ΙΙΙ ( ) όρισε το Άγιο Γραφείο ως το υπέρτατο δικαστήριο σε δίκες που αφορούσαν αιρέσεις. Η Εκκλησία επίσης εξέδωσε κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων. Τα αιρετικά βιβλία πέρασαν στη παρανομία και προς τούτο γινόταν έρευνα κατ οίκον. Κάθε βιβλίο που βρισκόταν εξεταζόταν λεπτομερώς προκειμένου να βρεθεί κάποιο εδάφιο που μπορούσε να ερμηνευθεί ως αντίθετο στις αρχές ή τα συμφέροντα της Καθολικής πίστης. Ο μη κληρικός βοηθός δεν επιτρεπόταν να μάθει να διαβάζει ή να γράφει χωρίς άδεια. Ουδείς κατώτερος σε βαθμό μπορούσε να επηρεάσει κάποιον ανώτερο. Η εκκλησία χρησιμοποίησε αυτόν τον κανόνα ως μέσο ελέγχου των υφισταμένων της. Η λογοκρισία των βιβλίων είχε τρεις μορφές:

13 1. Πλήρη καταδίκη και καταστροφή. 2. Αφαίρεση συγκεκριμένων αμφισβητούμενων εδαφίων ή παραγράφων. 3. Διόρθωση παραγράφων ή διαγραφή συγκεκριμένων λέξεων. 12/49 Κάθε χρόνο εκδιδόταν κατάλογος των βιβλίων που ενέπιπταν σε έναν από τους παραπάνω τρόπους λογοκρισίας και μετά την έκδοση όποιος βρισκόταν να έχει στην κατοχή του απαγορευμένο, ή μη λογοκριμένο, ή μη διορθωμένο αντίτυπο, κρινόταν ένοχος και υπόκειτο σε αυστηρές τιμωρίες. Ο συγγραφέας και ο εκδότης τέτοιου βιβλίου συνήθως περνούσαν το υπόλοιπο της ζωής τους στα μπουντρούμια της Ιεράς Εξέτασης. Το 1616 γνωμοδότησαν για τις προτάσεις αφενός της ακινησίας του ήλιου στο κέντρο του σύμπαντος κι αφετέρου για την περιφορά της γης γύρω του, κρίνοντας και τις δύο «φιλοσοφικά ανόητες και άτοπες», ενώ θεολογικά η πρώτη χαρακτηρίστηκε «τυπικά αιρετική» και η δεύτερη, «τουλάχιστον εσφαλμένη πίστη». Η εκτίμηση αυτή κατέταξε το έργο του Κοπέρνικου De Revolutionibus Orbium Coelestium στον Κατάλογο, μέχρι που αναθεωρήθηκε και ο Γαλιλαίος επιπλήχθηκε για τον Κοπερνικισμό του. Ήταν το ίδιο σώμα που δίκασε τον Γαλιλαίο το Ο τελικός σκοπός ήταν να εξαλειφθούν οι επιρροές του Προτεσταντισμού στην Ευρώπη. Αρκετοί πόλεμοι ξεκίνησαν ως αποτέλεσμα της θρησκευτικής διαμάχης, καθώς οι Καθολικές κυβερνήσεις προσπάθησαν να σταματήσουν την εξάπλωση του Προτεσταντισμού στις χώρες τους. Αυτές οι προσπάθειες εξάπλωσης οδήγησαν σε εμφύλιο πόλεμο στην Γαλλία από το 1562 ως το 1598 και σε εξέγερση στις Κάτω Χώρες στα έτη 1565 ως Η θρησκεία ήταν η κύρια αιτία πολέμου μεταξύ της Ισπανίας και της Αγγλίας από το 1585 ως το Ήταν επίσης η αιτία του Τριακονταετούς Πολέμου από το 1618 ως 1648 που επικεντρώθηκε στη Γερμανία στον οποίο τελικά συμμετείχαν όλα τα μεγάλα έθνη της Ευρώπης και ο οποίος είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί ο πληθυσμός στο ήμισυ. Η εκτίμηση του αριθμού των θανάτων κατά τη διάρκεια των Ιερών Εξετάσεων κυμαίνεται σε παγκόσμια κλίμακα από μέχρι εκατομμύρια και καλύπτει διάρκεια περίπου έξι αιώνων. Τα ευρήματα της Ιεράς Εξέτασης διαβάζονταν μεγαλόφωνα μπροστά σε πολυπληθές ακροατήριο οι μετανοούντες αποκήρυτταν πεποιθήσεις και πεπραγμένα γονατιστοί με το ένα χέρι πά- Εικόνα 7: Πίνακας του Cristiano Banti του 1857 ο οποίος απεικονίζει τον Γαλιλαίο ενώπιον της Ρωμαϊκής Ιεράς Εξέτασης Εικόνα 8: Τα βασανιστήρια της Ιεράς Εξέτασης

14 νω στη Βίβλο που κρατούσε ο ανακριτής. Οι ποινές ξεκινούσαν από επισκέψεις σε εκκλησίες, προσκυνήματα και μετά από εξευτελιστική πορεία κατέληγαν στη φυλακή (συνήθως ισοβίως, αν και συχνά οι ποινές μειώνονταν) ή (εφόσον ο κατηγορούμενος επέμενε) στο θάνατο. Μόλις εκρίνοντο ένοχοι παρεδίδοντο στις αρχές για να καούν στην πυρά. Οι αρνούμενοι να ομολογήσουν κατά την πρώτη ακρόαση, προφυλακίζονταν για αρκετούς μήνες. Τα κελιά ήσαν υπόγεια, ώστε οι κραυγές του θύματος να μην ακούγονται στα υπόλοιπα τμήματα του κτιρίου. Σε ορισμένα κελιά, οι κρατούμενοι δένονταν μεταξύ τους, ή με αλυσίδες, ώστε να μην μπορούν να κινηθούν αναγκαζόμενοι να κοιμούνται όρθιοι ή στο έδαφος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν υπήρχε φως ή εξαερισμός, κρατούνταν πεινασμένοι και διατηρούντο απομονωμένοι στο σκοτάδι χωρίς να επιτρέπεται η επαφή με τον έξω κόσμο, μεταξύ των οποίων και η οικογένειά τους. Σε κάποιες σοβαρές περιπτώσεις, αν ο κατηγορούμενος πέθαινε προτού ολοκληρωθεί η διαδικασία, μπορούσε να γίνει εκταφή της σορού και εκ των υστέρων αποτέφρωση. Αμφότερες τις ποινές, θανάτου ή ισόβιας φυλάκισης, ακολουθούσε πάντα η κατάσχεση κάθε περιουσιακού στοιχείου του κατηγορουμένου. Κατά τη διάρκεια της Εξέτασης οι κατηγορούμενοι δεν είχαν δικαίωμα σε νομική αρωγή, ή συμβουλή και στερούνταν του δικαιώματος να γνωρίσουν τα ονόματα των κατηγόρων τους. Δεν επιτρέπονταν μάρτυρες υπεράσπισης και δεν αναγνωρίζονταν ελαφρυντικά. Σε κάθε περίπτωση, αυτός που μιλούσε υπέρ του κατηγορουμένου συλλαμβάνετο ως συνεργός. Ουδέποτε κατηγορούμενος της Ιεράς Εξέτασης είδε τον κατήγορό του. 13/49

15 ΥΠΟΘΕΜΑ /49 Η συνεισφορά των Κοπέρνικου (Περί περιστροφής των ουράνιων σωμάτων) Μπράχε (Ουράνια Ακρόπολη) Κέπλερ (Νέα Αστρονομία Ουράνια Φυσική, Περί Αρμονίας του κόσμου) στην ανατροπή της κυρίαρχης γεωκεντρικής θεωρίας ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ Εικόνα 9: Ν. Κοπέρνικος Δηλώνει αρκετά ξεκάθαρα ότι «το κέντρο της Γης δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος» και ότι «περιφερόμαστε γύρω από τον Ήλιο όπως κάθε άλλος πλανήτης». Επρόκειτο για αρκετά κατηγορηματικά συμπεράσματα και κατά τη διάρκεια των επόμενων τριών δεκαετιών, ο Κοπέρνικος εργάστηκε σιωπηρά πάνω στη θεωρία του σύμφωνα με την οποία ο Ήλιος και όχι η Γη, είναι το κέντρο του Σύμπαντος. Παρότι αφιέρωσε πολλές ώρες στην παρατήρηση του ουρανού, οι εξαιρετικές του ικανότητες ξεδιπλώθηκαν όταν μελέτησε τις παρατηρήσεις των άλλων αστρονόμων και τον τρόπο με τον οποίο θα εξομαλύνονταν οι δυσκολίες εάν τοποθετούσε τον Ήλιο στο κέντρο και υπέθετε ότι οι πλανήτες περιφέρονταν γύρω από αυτόν. Κατά συνέπεια, για σχεδόν εκατό χρόνια, οι αναγνώστες αυτού του υπέροχου βιβλίου υπέθεταν ότι ο Κοπέρνικος απλώς πειραματιζόταν με διάφορους τρόπους - εξηγήσεις των παρατηρήσεών του, χωρίς πραγματικά να ισχυρίζεται ότι η γη περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο. Εξαιτίας αυτού του προλόγου, οι περισσότεροι αγνόησαν το επαναστατικό μήνυμα του βιβλίου του Κοπέρνικου. Βέβαια, ο πρόλογος έσωσε τον Κοπέρνικο από την Καθολική Εκκλησία. Αν και η θεωρία ήταν ανατρεπτική, ο Κοπέρνικος δεν διώχθηκε, ε- πειδή φάνηκε να αποδέχεται πλήρως τον ρόλο του Θεού και της εκκλησίας στη δημιουργία του 3 ΓΚΟΛΦΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΚΟΡΔΟΥΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ, ΧΙΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, ΜΑΥΡΟΕΙΔΕΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

16 κόσμου. Αντιθέτως, ο Γαλιλαίος την παρουσίασε ως τη μοναδική αλήθεια και τιμωρήθηκε σκληρά από τον Πάπα, που τον υποχρέωσε σε κατ οίκον φυλάκιση μέχρι τον θάνατό του. 15/49 ΤΥΧΟ ΜΠΡΑΧΕ Εικόνα 10: Τ. Μπράχε και το σύστημά του O Τύχο εισήγαγε πρώτος και μια μέθοδο για τη μέτρηση των αποστάσεων των άστρων που ονομάζεται αστρική παράλλαξη. Πρόσεξε ότι ένα κοντινό άστρο που παρατηρείται από αντιδιαμετρικά σημεία της τροχιάς της Γης γύρω από τον Ήλιο φαίνεται να αλλάζει θέση. Αν κανείς υπολογίσει με τη βοήθεια ενός μαθηματικού τύπου την παράλλαξη, δηλαδή τη γωνία υπό την οποία φαίνεται η τροχιά της Γης από το άστρο, τότε είναι δυνατόν να προσδιορίσει την απόσταση του άστρου από τη Γη. O Τύχο είχε πλέον γεράσει, και χρειαζόταν τη συνδρομή κάποιου νεότερου για να συνεχίσει το έργο της ζωής του. Γνώρισε τον Johannes Kepler, ο οποίος έγινε βοηθός και κληρονόμος του. ΓΙΟΧΑΝΕΣ ΚΕΠΛΕΡ Ο Κέπλερ έζησε σε μια περίοδο όπου δεν υπήρχε σαφής διαχωρισμός μεταξύ της αστρονομίας και της αστρολογίας αλλά υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ της αστρονομίας (κλάδος των μαθηματικών εντός των ελευθέρων τεχνών) και της φυσικής (κλάδος της φυσικής φιλοσοφίας καθολικής μαθηματικής φυσικής. Το 1596 ο Κέπλερ δημοσίευσε το πρώτο κοσμολογικό βιβλίο του υπό τον τίτλο «Mysterium Cosmographicum», με το οποίο θεμελίωσε την υπόθεση του Κοπέρνικου για το ηλιοκεντρικό πλανητικό σύστημα. Το 1600 μετακόμισε στην Πράγα, όπου συνεργάστηκε με τον Μπράχε και μετά το θάνατο του τελευταίου το 1601, πήρε τη θέση του ως αυλικός αστρονόμος του αυτοκράτορα Ροδόλφου Β. Χρησιμοποιώντας τα αποτελέσματα μετρήσεων του Μπράχε, ο Κέπλερ κατέληξε το 1605 στο εντυπωσιακό συμπέρασμα ότι η τροχιά του Άρη δεν ήταν κυκλική

17 αλλά ελλειπτική. Με τους τρεις νόμους που πήραν αργότερα το όνομά του και δημοσιεύτηκαν το 1609 στο βιβλίο «Astronomia nova» και το 1619 στο βιβλίο«harmonia mundi» εισήγαγε την Ουράνια Μηχανική, δηλαδή την επιστήμη που περιγράφει τους νόμους κινήσεως των πλανητών γύρω από τον ήλιο. Αλλά και στην Οπτική, ο Κέπλερ προσέφερε σημαντικά, διατυπώνοντας θεωρίες για τους οπτικούς φακούς και το τηλεσκόπιο με δύο κυρτούς φακούς. Μετά το θάνατο τού αυτοκράτορα Ροδόλφου επεξεργάστηκε μία εκτεταμένη «Πραγματεία για την Αστρονομία τού Κοπέρνικου» ( ), παρότι το βιβλίο του Κοπέρνικου είχε τεθεί από το 1616 στη λίστα των απαγορευμένων της καθολικής εκκλησίας. Ο Νόμος των ελλειπτικών τροχιών ή νόμος πλανητικών τροχιών ή Πρώτος νόμος Κέπλερ είναι νόμος που περιλαμβάνεται στους νόμους του πλανητικού συστήματος και που διατύπωσε ο Γερμανός αστρονόμος Ι. Κέπλερ ( ) μελετώντας τα δεδομένα των παρατηρήσεων της κίνησης των πλανητών που προηγουμένως είχε συγκεντρώσει ο Δανός αστρονόμος Τύχο Μπράχε ( ). Ο νόμος αυτός είναι ο πρώτος από τους τρεις που α- νακάλυψε και διατύπωσε ο Κέπλερ και που διέπουν την κίνηση των πλανητών γύρω από τον Ήλιο. Σύμφωνα με τον νόμο αυτόν: Οι τροχιές των πλανητών είναι ελλείψεις, των οποίων τη μία εστία, κοινή σε όλες τις πλανητικές τροχιές, κατέχει ο Ήλιος. Εικόνα 12: Κέπλερ 16/49 Επί της ελλειπτικής αυτής τροχιάς των πλανητών, περιήλιο χαρακτηρίζεται το σημείο εκείνο που βρίσκεται ο Εικόνα 11: Νόμος εμβαδών πλανήτης πλησιέστερα στον Ήλιο, συνεπώς πρόκειται για το ένα ακραίο σημείο του μεγάλου άξονα και αντίθετα αφήλιο το αντιδιαμετρικό σημείο του μεγάλου άξονα. Ειδικά στις ελλείψεις των πλανητών ο μεγάλος ημιάξονας ονομάζεται μέση απόσταση του πλανήτη από τον Ήλιο, ενώ η ευθεία που συνδέει τον Ήλιο με την εκάστοτε θέση του πλανήτη επί της ελλειπτικής ονομάζεται επιβατική ακτίνα. Εξ άλλου και ο μέγας άξονας της τροχιάς ονομάζεται γραμμή των αψίδων, επειδή "φέρονται" επ αυτόν ή άνω και η κάτω "αψίδα" της ελλειπτικής.

18 ΥΠΟΘΕΜΑ /49 Ο Γαλιλαίος ως καθηγητής μαθηματικών στα πανεπιστήμια της Πίζας και της Πάντοβας και ως αυλικός (Φλωρεντία Μέδικοι). Σχέση επιστήμης και Αγίας Γραφής (Μακρύ Γράμμα στον Καστέλλι , Επιστολή στη μεγάλη Δούκισσα Χριστίνα , Ο Δοκιμαστής il Saggiatore, 1623). Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΩΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΙ ΩΣ ΑΥΛΙΚΟΣ Ένας πλούσιος οικογενειακός φίλος, ο μαρκήσιος Γκουϊνταμπάλντο, φρόντισε να βρει ο Γαλιλαίος δουλειά κάνοντας διαλέξεις περί φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας και αργότερα, ως επίσημος μαθηματικός στον Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης. Ο Γαλιλαίος άρχισε να ευημερεί, αλλά δεν του έμενε καιρός να σπουδάζει Ιατρική. Η φήμη του Γαλιλαίου άρχισε να απλώνεται. Οι ευγενείς, ακόμη και βασιλείς των διαφόρων χωρών της Ευρώπης παρακολουθούσαν τις διαλέξεις του και σύντομα έφτασε να ομιλεί σε ακροατήριο που το αποτελούσαν πάνω από διακεκριμένες προσωπικότητες της Ευρώπης. Σπουδές μαθηματικών στην Πίζα (χωρίς πτυχίο) & έδρα μαθηματικών στο ίδιο παν/μιο (1589) : Παν/μιο Πάντοβας (γεωμετρία, μηχανική, αστρονομία) Επηρεάστηκε από τον Αρχιμήδη (μαθηματική περιγραφή των φυσικών φαινομένων) Κατά του Αριστοτέλη τόσο για την άκριτη παραδοχή των αισθητηριακών δεδομένων, όσο και για την έλλειψη μαθηματικών. Από καθηγητής μαθηματικών (Πίζα, Πάδοβα) σε φιλόσοφο στην Αυλή των Μεδίκων. Ο Γαλιλαίος, βασιζόμενος στην αυλή, συναρμολόγησε τη νέα κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα του «νέου φιλοσόφου» ή του «φιλοσόφου αστρονόμου». Αυτό γίνεται μέσα από την ανασυγκρότηση της κουλτούρας και των κωδίκων της αυλικής συμπεριφοράς που διαμόρφωσαν την καθημερινή πρακτική του Γαλιλαίου, τα κείμενά του, την παρουσίαση του εαυτού του και των ανακαλύψεών του και την αλληλεπίδρασή του με άλλους αυλικούς, πάτρωνες, μαθηματικούς και φιλοσόφους. του. Ο Γαλιλαίος αυλικός δεν συνιστά μια βιογραφία ή μια κοινωνική ιστορία της σταδιοδρομίας Το 1589 μια μελέτη του σχετικά με το κέντρο βάρους των στερεών όντων του χάρισε την τιμητική αλλά όχι και προσοδοφόρο θέση του καθηγητή Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Ο Γαλιλαίος, τότε, άρχισε να ασχολείται με την Κινηματική, ανασκευάζοντας για πρώτη φορά 4 ΓΚΙΟΛΑ ΦΩΤΕΙΝΗ, ΚΟΥΣΟΥΛΟΥ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΒΑΡΒΑΡΑ, ΜΑΝΤΖΙΚΟΥ ΜΑΡΙΑ, ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΛΙΝΑ

19 τον ισχυρισμό του Αριστοτέλη ότι «σώματα με διαφορετικά βάρη χαρακτηρίζονται και από διαφορετικές ταχύτητες πτώσης». Επειδή ο Γαλιλαίος αντιμετώπισε οικονομικά προβλήματα, ζήτησε το 1592 και του παραχωρήθηκε η έδρα των Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, την οποία διατήρησε για 18 χρόνια και όπου πραγματοποίησε το σημαντικότερο μέρος του έργου του. Εκεί συνέχισε τις έρευνες του στην περιοχή της Κινηματικής και γύρω στο 1604 απέδειξε ότι τα σώματα, όταν πέφτουν, υπακούουν στον νόμο, που αργότερα έγινε γνωστός ως νόμος της ο- μαλά επιταχυνόμενης ευθύγραμμης κίνησης. Η φήμη ότι άφηνε να πέσουν αντικείμενα από τον Κεκλιμένο Πύργο της Πίζας μάλλον δεν ευσταθεί. Το 1583 ο Γαλιλαίος παρακολούθησε μερικές παραδόσεις Ευκλείδειας γεωμετρίας, όχι στο Πανεπιστήμιο αλλά σε κάποιον πρακτικό μαθηματικό που ήταν στην υπηρεσία του Μεγάλου Δούκα της Τοσκάνης, οι οποίες αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης προκειμένου να αρχίσει να μελετά μόνος του τα Στοιχεία του Ευκλείδη. Ο μαθηματικός της αυλής Οστίλιο Ρίτσι. γρήγορα αναγνώρισε το ταλέντο του Γαλιλαίου από τις ερωτήσεις που του υπέβαλε. Μετά απ αυτά παρακάλεσε τον Βιντσέντζο να αφήσει τον Γαλιλαίο να συγκεντρωθεί στα μαθηματικά, αλλά ο πατέρας επέμενε να τελειώσει πρώτα τις σπουδές της ιατρικής. Παρά ταύτα, ο Γαλιλαίος τον αγνόησε, σπούδασε μαθηματικά και φιλοσοφία και εγκατέλειψε το Πανεπιστήμιο το 1585 χωρίς κανένα δίπλωμα. Ο επικεφαλής της Ακαδημίας Γραμμάτων, ο οποίος είχε σημαντική επιρροή, βοήθησε τον Γαλιλαίο να αποκτήσει και τις δύο διαδοχικές θέσεις καθηγητή μαθηματικών, αρχικώς στην Πίζα και στη συνέχεια στην Πάδοβα. Η έδρα μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας δόθηκε στον Γαλιλαίο το Επρόκειτο για μια θέση με ισχνή αμοιβή, επειδή η μελέτη των μαθηματικών εθεωρείτο ελάσσονος σημασίας στην Πίζα, καθιέρωσε όμως τον Γαλιλαίο ως καθηγητή που θα μπορούσε βάσιμα να ελπίζει σε μια πιο εξέχουσα θέση στην Πάδοβα. Οι δυο προστάτες του άρχισαν αμέσως να εργάζονται προς αυτή την κατεύθυνση. Τον ίδιο καιρό που ο Γαλιλαίος άρχισε να διδάσκει στην Πίζα, ένας διακεκριμένος ειδικός στον Δάντη ονόματι Τζάκοπο Ματζόνι, διορίστηκε καθηγητής φιλοσοφίας εκεί και έγινε φίλος και συμβουλάτοράς του. Ο Ματζόνι εξέδωσε αργότερα ένα βιβλίο στο οποίο συνέκρινε τις φιλοσοφίες του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη. Σχολιάζοντας το σε μια επιστολή του ο Γαλιλαίος υπενθύμισε τις διαφωνίες τους τον καιρό που βρισκόταν στην Πίζα. Στις φιλοσοφικές συζητήσεις τους συμμετείχε και ο Τζιρόλαμο Μερκουριάλε. ένας καθηγητής ιατρικής, που το βιβλίο τον με θέμα τη γυμναστική και την υγεία άνοιξε νέους δρόμους σ αυτό το πεδίο. Είναι προφανές ότι μεγάλο μέρος του χρόνου του Γαλιλαίου στην Πίζα αναλώθηκε σε συζητήσεις με γηραιότερους συναδέλφους του πάνω σε ζητήματα γενικότερου ενδιαφέροντος παρά στα μαθηματικά, μολονότι το ταλέντο του σ αυτό το πεδίο ήταν ήδη τέτοιο που εντυπωσίασε έναν επισκέπτη μαθηματικό από τη Ρώμη, τον Λουκά Βαλέριο. Καθώς πλησίαζε προς το τέλος του ο τριετούς διάρκειας διορισμός του στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, είχε λόγους να πιστεύει ότι δεν θα ανανεώνονταν. Μολονότι είχε αποκτήσει μερικούς στενούς φίλους μεταξύ των συναδέλφων του είχε δημιουργήσει ανταγωνισμούς με άλλους καθη- 18/49

20 γητές, καθώς επίσης είχε αποκτήσει και έναν πανίσχυρο εχθρό κοντά στην Αυλή της Τοσκάνης, με το να ασκήσει δυσμενή κριτική σε ένα σχέδιο βελτίωσης του λιμανιού του Λιβόρνο. Ακόμη ο θάνατος τον πατέρα του το 1591 τον κατέστησε υπεύθυνο στο να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις μιας γενναιόδωρης προίκας που αποδόθηκε στη μεγαλύτερη αδελφή του Βιργινία. Το 1592 χάρη στη διδασκαλία του στην Πίζα και με την υποστήριξη των παλαιότερών προστατών του, διορίστηκε καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Παδούας. με μισθό τριπλάσιο εκείνον που ε- λάμβανε στην Πίζα. Το 1585 ο Γαλιλαίος εγκατέλειψε την Πίζα, λόγο έλλειψης χρηματικών πόρων, χωρίς να πάρει πτυχίο Ιατρικής.Το ενδιαφέρον του στράφηκε πλέον στα Μαθηματικά.Δεν σπούδασε Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο, όπως συνηθιζόταν στην εποχή του, αλλά τα διδάχθηκε από τον Ostilio Ricci, Μαθηματικό και μηχανικό στρατού στην Αυλή της Φλωρεντίας. Ο Γαλιλαίος ειδικεύθηκε στην γεωμετρία και στις εφαρμογές της στην αρχιτεκτονική, στην μηχανική, στην οχυρωτική και στις εικαστικές τέχνες. Ισχυρή επίδραση άσκησε στον Γαλιλαίο και το έργο του Αρχιμήδη,καθώς εκτιμούσε ιδιαίτερα τη μαθηματική περιγραφή του για τα φυσικά φαινόμενα. Η περιγραφή αυτή όμως απείχε πολύ από τα γραπτά του Αριστοτέλη. Την εποχή εκείνη ο Γαλιλαίος έδινε διαλέξεις στην Πίζα, στη Σιένα και στην Πάδοβα, τόσο στα Πανεπιστήμια όσο και εκτός αυτών. Η εκπαίδευση στα Πανεπιστήμια είχε θεσμοποιηθεί και καθιερωθεί από τον Μεσαίωνα και πιο συγκεκριμένα από τα τέλη του 12 ου αιώνα. Τα Πανεπιστήμια, κατά μία έννοια, αποτελούσαν προέκταση και εξέλιξη των καθεδρικών σχολών, όπου οι μαθητές προσελκύονταν από την φήμη κάποιου καθηγητή. Το γεγονός ότι ο Γαλιλαίος μπορούσε να διδάσκει στα Πανεπιστήμια χωρίς πανεπιστημιακό δίπλωμα υποδηλώνει ότι τα μαθηματικά θεωρούνταν κλάδος τεχνικός παρά φιλοσοφικός. Τότε η θέση του καθηγητή μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο ήταν περιθωριακή και τα μαθηματικά υποτάσσονταν στην φιλοσοφία και στην θεολογία. Την ίδια περίοδο, όπως προαναφέρθηκε, ο Γαλιλαίος διάβασε τα έργα του Αρχιμήδη και ενθουσιάστηκε από τις μεθόδους του. Η επίδραση του έργου του Αρχιμήδη τον οδήγησε το 1586 να εκδώσει μια πραγματεία, στην οποία περιγράφει τον υδροστατικό ζυγό. Επρόκειτο για μια συσκευή που υπολόγιζε το ειδικό βάρος των αντικειμένων. Το 1589 δημοσίευσε μελέτη σχετικά με το κέντρο βάρους των στερεών σωμάτων, η οποία του χάρισε την θέση του καθηγητή μαθηματικών στο πανεπιστήμιο της Πίζας. Το 1591 ο πατέρας του Γαλιλαίου πέθανε και ο ίδιος αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Φλωρεντία να φροντίσει τις τρείς αδελφές του. Επέστρεψε όμως και για έναν ακόμα λόγο: Η διδασκαλία του έρχεται σε αντίθεση με αυτή του Αριστοτέλη και οι εχθροί του έχουν γίνει πιο επιθετικοί με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να παραιτηθεί από το πανεπιστήμιο. Τελικά, διορίστηκε ως καθηγητής μαθηματικών στο πανεπιστήμιο της Πάδοβα, σε έδαφος της ενετικής δημοκρατίας με μισθό μεγαλύτερο από αυτόν της Πίζας. Η θητεία του ανανεώθηκε για έξι χρόνια, και μετά για άλλα έξι και τέλος για όλη την ζωή του με μεγαλύτερο κάθε φορά μισθό. Το πανεπιστήμιο της Πάδοβα θεωρείτε τον 15 ο και 16 ο αιώνα ένα από τα σημαντικότερα πα- 19/49

21 νεπιστήμια της Ευρώπης. Πρακτικά, η Πάδοβα εκείνη την εποχή είχε την αίγλη που είχαν το Παρίσι και η Οξφόρδη τον Μεσαίωνα. 20/49 Ο διορισμός του Γαλιλαίου στο πανεπιστήμιο όφειλε πάρα πολλά στις κοινωνικές σχέσεις πατρωνίας που είχε αναπτύξει. Ο Γαλιλαίος είχε έρθει σε επαφή με τον μεγαλύτερο πάτρωνα της Πάδοβα, τον Vincenzo Pinelli, ο οποίος μέχρι τον θάνατο του το 1601 είχε γνωρίσει τον Γαλιλαίο στους Βενετούς πατρικίους, δηλαδή ανθρώπους που ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη. Ο Pinelli, ήταν ιδιοκτήτης μιας μεγάλης συλλογής χειρογράφων και βιβλίων, και συχνά δεχόταν επισκέψεις αξιωματούχων και διανοούμενων της Πάδοβα. Στο σπίτι του πιθανολογείται πως ο Γαλιλαίος γνώρισε τον μοναχό Paolo Sarpi, επίσημο θεολόγο της δημοκρατίας της Βενετίας και τον καρδινάλιο Roberto Bellarmine, οι οποίοι θα διαδραμάτιζαν κομβικό ρόλο στην σταδιοδρομία του. Στη συνέχεια, το ενδιαφέρον του Γαλιλαίου στράφηκε προς τα Μαθηματικά. Έτσι, άρχισε να σπουδάζει Μαθηματικά και θετικές Επιστήμες κοντά στον Οστίλιο Ρίτσι, καθηγητή στην Αυλή της Τοσκάνης. Παρότι ο Γαλιλαίος έγινε φιλόσοφος και μαθηματικός του μεγάλου δούκα, δεν περνούσε πολύ καιρό στην αυλή. Αντίθετα προσπάθησε να υιοθετήσει έναν τρόπο ζωής συγκρίσιμο με ε- κείνο πολλών φλωρεντινών πατρικίων, οι οποίοι επισκέπτονταν ανά τακτά διαστήματα τον μεγάλο δούκα, αλλά δεν ζούσαν, δεν εργάζονταν και δεν σύχναζαν στην αυλή. Επρόκειτο για μία θέση πολύ ιδιαίτερη. Στους καταλόγους της αυλής των Μεδίκων, ο Γαλιλαίος δεν περιλαμβάνεται στην κατηγορία των καλλιτεχνών, των μηχανικών και των κοσμογράφων. Επίσης, δεν πληρωνόταν ως αυλικός. Οι απολαβές του δεν προέρχονταν από το θησαυροφυλάκιο των Μεδίκων, αλλά από τους Decime Ecclesiastiche, οι οποίοι εξασφάλιζαν τους πόρους του πανεπιστημίου της Πίζας. Επομένως, ο Γαλιλαίος ήταν ένας αυλικός μεταξύ των ευπατριδών που είχαν ελεύθερη πρόσβαση στην αυλή, χωρίς ωστόσο να πρέπει να εργάζονται (και επομένως να πληρώνονται) εκεί. Το γεγονός ότι ο Γαλιλαίος δεν ταίριαζε στην αυλική ιεραρχία επιβεβαιώνει την πρωτοτυπία της κοινωνικοεπαγγελματικής ταυτότητάς του. Δεν υπήρχε κάποια εδραιωμένη κατηγορία στην οποία μπορούσε να συμπεριληφθεί. Ωστόσο, το είδος της προνομιακής περιθωριοποίησής που απέλαβε ο Γαλιλαίος στην αυλή των Μεδίκων αποτελούσε αναγκαία φάση στην προσπάθειά του να διαμορφώσει μία νέα και προηγουμένως άγνωστη κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα. Δεν επιθυμούσε να είναι ούτε πανεπιστημιακός καθηγητής μαθηματικών, ούτε αυλικός μαθηματικός επιφορτισμένος με την κατάρτιση αστρονομικών πινάκων, για το ωροσκόπιο του ηγεμόνα του. Η θέση του στην Φλωρεντία συνδύαζε τα πλεονεκτήματα αυτών των δύο επαγγελματικών ταυτοτήτων, ενώ απέφευγε αρκετά από τα μειονεκτήματά τους. Ο Γαλιλαίος υπήρξε επίτιμος πανεπιστημιακός καθηγητής στην Πίζα και επίτιμος αυλικός στην Φλωρεντία. Λειτούργησε σε ένα προνομιακό αλλά όχι ακόμα εντελώς διαρθρωμένο κοινωνικοεπαγγελματικό χώρο. Το ιδιαίτερο στάτους που απέλαβε στην Φλωρεντία την εποχή της διαμάχης για την άνωση μπορεί να συναχθεί από τον τύπο της κατοικίας του. Τον Ιανουάριο του 1611, λίγους μήνες μετά την επιστροφή του στην Φλωρεντία, ο Γαλιλαίος βρισκόταν ήδη στην Villa Delle Selve του Salviati. Δεν ακολούθησε την

22 αυλή στο χειμερινό ταξίδι της στην Πίζα και το Λιβόρνο. Όπως έγραψε στον Sarpi ο «αέρας» της έπαυλης του Salviati έκανε καλό στην υγεία του πολύ περισσότερο από τον «αέρα» της αυλής. 21/49 Με δεδομένη την δυναμική του κοινωνικού συστήματος του Γαλιλαίου δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί ένα σημαντικό ποσοστό της επιστημονικής παραγωγής του είτε είχε τοπικό χαρακτήρα, είτε σχετιζόταν με τυχαία περιστατικά. Απλώς η πάτρωνές του θεωρούσαν τα θαυμαστά αντικείμενα, τα ασυνήθιστα συμβάντα και τις ανακαλύψεις ως ευκαιρίες ή υλικά για ερωτήματα. Αυτό το είδος περιβάλλοντος όχι μόνο καθόρισε την αυλική ζωή του Γαλιλαίου, αλλά χαρακτήριζε και οποιονδήποτε εργαζόταν εντός ενός πλαισίου πατρωνίας. Αντίθετα απ ό,τι ενδεχομένως ήλπιζε ο Γαλιλαίος η αυλή δεν συνιστούσε ακριβώς τον χώρο στον οποίο μπορούσε να εκπληρωθεί καλύτερα η συστηματική έρευνα. Ο Καρτέσιος πιθανώς είχε δίκιο όταν υποστήριξε ότι ο Γαλιλαίος δεν ήταν μεθοδικός ή συνεπής φιλόσοφος, ωστόσο η έλλειψη συστήματος ήταν μάλλον αποτέλεσμα του αυλικού συστήματος ανταπόδοσης και λιγότερο των διανοητικών απόψεών του. Εικόνα 13: Γαλιλαίος

23 ΥΠΟΘΕΜΑ /49 Η προειδοποίηση (εντολή) του 1616 Η κυκλοφορία (1632) του «Διάλογος, σχετικά, με τα δύο παγκόσμια συστήματα) Η δίκη καταδίκη (απόφαση) του 1633 και η ταπείνωσή (απολογία) ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ Μέσα σε μία εποχή σκοταδισμού, που καταδίκαζε οτιδήποτε καινούριο, ένας άνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να αμφισβητήσει τις κραταιές αντιλήψεις της εποχής αυτής, αλλά και να τις ανατρέψει. Ο λόγος για τον Ιταλό, αστρονόμο, φιλόσοφο, και φυσικό, Γαλιλαίο Γαλιλέι. Ο Γαλιλαίος Γαλιλέι ήταν παιδί ξεπεσμένης οικογένειας ευγενών της Φλωρεντίας. Επειδή όμως από πολύ μικρός έδειξε τα δείγματα της ευφυΐας του, ο πατέρας του μοχθούσε προκειμένου να του παράσχει τα απαραίτητα εφόδια για να σπουδάσει. Μάλιστα στερούσε βασικές ανάγκες από τα υπόλοιπα του παιδιά, για να μαζέψει χρήματα για να τον στείλει να σπουδάσει. Τελικά ο Γαλιλαίος πήγε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας και γράφτηκε στην Ιατρική σχολή, χωρίς όμως να καταφέρει να ολοκληρώσει τις σπουδές του, λόγω έλλειψης χρημάτων. Έτσι ένας πλούσιος οικογενειακός φίλος φροντίζει να του βρει δουλειά, κάνοντας διαλέξεις περί Φυσικής στο πανεπιστήμιο της Πάδοβα, ενώ αργότερα γίνεται και επίσημος μαθηματικός στον μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης. Παρόλο που ο Γαλιλαίος κατάφερε έτσι να βγάλει αρκετά χρήματα που του χάρισαν μία ζωή με ευημερία, δεν συνέχισε τις σπουδές του στην ιατρική, και αυτό γιατί πλέον η φήμη του είχε αρχίσει να εξαπλώνεται, αναφορικά με τις γνώσεις του στην Φυσική. Μέσα σε λίγα χρόνια είχε φτάσει να δίνει διαλέξεις σε αίθουσες με από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της Ευρώπης, όπως ευγενείς, επιστήμονες ακόμη και βασιλείς. Με την φήμη του να εξαπλώνεται όπως ήταν φυσικό απέκτησε τόσο θαυμαστές αλλά και πολέμιους. Από τους βασικούς πυλώνες «αντίστασης» στις μελέτες του αλλά και τις θεωρίες του, ήταν η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, όπου την εποχή εκείνη με διατάγματα ήλεγχε σχεδόν κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής των ανθρώπων. Γεννήθηκε στην Πίζα της Ιταλίας και από νωρίς έδειξε σημεία μιας αξιοσημείωτης ιδιοφυΐας. Ο πατέρας του ήταν ξεπεσμένος απόγονος ευγενούς φλωρεντινής οικογένειας και μοχθούσε για να βοηθήσει το γιο του να αποκαταστήσει τη δόξα της οικογένειας. Επιβάλλοντας μεγάλες στερήσεις στον εαυτό του και τα άλλα παιδιά του, ο πατέρας του μπόρεσε να στείλει τον Γαλιλαίο στο σχολείο και αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου ο Γαλιλαίος γράφτηκε στην Ιατρική 5 ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΙΩΑΚΕΙΜ, ΔΑΛΑΒΗΡΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, ΚΑΙΤΣΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΚΑΤΟΥΦΑΣ ΙΩ- ΑΝΝΗΣ

24 Σχολή. Όταν κάποτε του δόθηκαν τα χρήματα άφησε το σχολείο και γύρισε στη Φλωρεντία, όπου εκείνη την εποχή ζούσε εκεί η οικογένειά του. 23/49 Ένας πλούσιος οικογενειακός φίλος, ο μαρκήσιος Γκουϊνταμπάλντο, φρόντισε να βρει ο Γαλιλαίος δουλειά κάνοντας διαλέξεις περί φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας και αργότερα, ως επίσημος μαθηματικός στον Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης. Ο Γαλιλαίος άρχισε να ευημερεί, αλλά δεν του έμενε καιρός να σπουδάζει Ιατρική. Η φήμη του Γαλιλαίου άρχισε να απλώνεται. Οι ευγενείς, ακόμη και βασιλείς των διαφόρων χωρών της Ευρώπης παρακολουθούσαν τις διαλέξεις του και σύντομα έφτασε να ομιλεί σε ακροατήριο που το αποτελούσαν πάνω από διακεκριμένες προσωπικότητες της Ευρώπης. Ο Γαλιλαίος ήταν τώρα ελεύθερος να αξιοποιήσει τα χαρίσματά του. Ο κόσμος τον εκτιμούσε και τον σεβόταν, αν και υπήρχαν και μερικοί που τον φοβόταν και τον μισούσαν. Κανένα πεδίο γνώσεως δεν ήταν για τον Γαλιλαίο απρόσφορο για έρευνα, κανείς νόμος ή ανόητη προκατάληψη δεν είχαν τόση δύναμη ώστε να τον εμποδίσουν από την εργασία του. Αντιμετώπισε έναν κόσμο που έμενε προσηλωμένος στην άγνοια και απέδειξε ότι το θάρρος είναι μια αρετή χρήσιμη όχι μόνο στα πεδία των μαχών. Ο Γαλιλαίος συνέβαλε σημαντικά στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Ανάμεσα σε άλλα βελτίωσε το τηλεσκόπιο και το χρησιμοποίησε πρώτος συστηματικά για αστρονομικές παρατηρήσεις ανακάλυψε τους τέσσερις δορυφόρους του Δία ανακάλυψε τις ηλιακές κηλίδες και κατέγραψε πρώτος τις κινήσεις τους διατύπωσε τους νόμους του εκκρεμούς που χρησιμοποιήθηκαν στα ρολόγια διατύπωσε το νόμο της πτώσεως των σωμάτων (που αποδεικνύει ότι η βαρύτητα επιδρά στην ταχύτητα των σωμάτων όταν υψώνονται ή πέφτουν) εφηύρε ένα θερμόμετρο και έναν υπολογιστικό διαβήτη και υποστήριξε τη θεωρία του Κοπέρνικου για το Ηλιακό Σύστημα Αναφέρεται ως ο «πατέρας της σύγχρονης Αστρονομίας» και ο πρώτος φυσικός με τη σύγχρονη σημασία του όρου, καθώς ήταν ο πρώτος που αντικατέστησε την υποθετική-επαγωγική μέθοδο με την πειραματική και εισηγήθηκε τη μαθηματικοποίηση της φυσικής. Η σταδιοδρομία του συνέπεσε με αυτή του Γιοχάνες Κέπλερ. Η θεωρία του ηλιακού συστήματος υποστήριξε ότι η Γη και οι άλλοι πλανήτες, στρέφονται γύρω από τον Ήλιο. Η κοινή αντίληψη της εποχής ήταν ότι ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα γύριζαν γύρω από τη Γη, η οποία έμενε ακίνητη. Επειδή ο Γαλιλαίος τόλμησε να αντιταχθεί στην παραδεδεγμένη διδασκαλία, δημιούργησε πολλούς εχθρούς, και τον θεώρησαν αιρετικό. Η σύγκρουσή του με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αναφέρεται πολλές φορές ως παράδειγμα σύγκρουσης της εξουσίας με την ελευθερία της σκέψης και ειδικά με την επιστήμη στην Δυτική κοινωνία, αν και στην πραγματικότητα, μετά την κατασκευή του τηλεσκοπίου από τον Γαλιλαίο το 1609 και τις παρατηρήσεις του, ο διωγμός, πρωτο-

25 γενώς, εξυφάνθηκε στο χώρο των αριστοτελικών επιστημόνων του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, που αμφέβαλαν για την εγκυρότητα των αστρονομικών του ανακαλύψεων και αγωνίστηκαν να συγκεντρώσουν υποψίες για το άτομο του στα μάτια των εκκλησιαστικών αρχών. Την ποινή φυλάκισης του Γαλιλαίου μετέτρεψε σε κατ' οίκον περιορισμό ο Πάπας Ουρβανός Η, ενώ τρεις από τους δέκα καρδινάλιους δικαστές αρνήθηκαν να υπογράψουν την καταδίκη του. Αν και τον ανάγκασαν να αποκηρύξει δημόσια τις πεποιθήσεις του, ο Γαλιλαίος μυστικά ε- ξακολουθούσε να πιστεύει στην ηλιοκεντρική θεωρία του και ποτέ δεν άλλαξε γνώμη. Από την ιστορία του Γαλιλαίου έμεινε παροιμιώδης η φράση: «Και όμως κινείται». Κατά την παράδοση, ο Γαλιλαίος τελειώνοντας την απαγγελία της «απαρνήσεως» των πεποιθήσεών του, που έκανε γονατιστός μπροστά στην Ιερά Εξέταση και καθώς σηκωνόταν, χτύπησε το πόδι του στο έδαφος και πρόσθεσε: «Και όμως κινείται» (εννοώντας τη Γη). Στην πραγματικότητα, τη φράση αυτή ή δεν την είπε ποτέ ή κι αν την είπε δεν την άκουσαν οι δικαστές του. Γιατί τότε δεν θα ξέφευγε την καταδίκη του σε θάνατο «επί της πυράς». Πάντως η φράση αυτή απέμεινε σαν σύμβολο της δύναμης της επιστήμης έναντι σε κάθε προσπάθεια να σκεπαστεί το φως της αληθινής γνώσης. Ο τάφος του μεγάλου επιστήμονα βρίσκεται στον Καθεδρικό Ναό του Σάντα Κρότσε (του Τιμίου Σταυρού) της Φλωρεντίας. Ανά τους αιώνες, χιλιάδες κόσμου έχουν επισκεφτεί το μέρος εκείνο για να τιμήσουν τη μνήμη του μεγάλου ανδρός που είχε το θάρρος να κηρύξει εκείνο που πίστευε σ' έναν κόσμο που του ήταν εχθρικός. Τη χρονιά του θανάτου του Γαλιλαίου γεννήθηκε ο Ισαάκ Νεύτων, που βασιζόμενος μεταξύ άλλων στη δουλειά του Γαλιλαίου και του Κέπλερ ολοκλήρωσε την επιστημονική επανάσταση στον τομέα της φυσικής και έθεσε τα θεμέλια της κλασικής φυσικής. Ο Πάπας αποκατέστησε τη μνήμη του Γαλιλαίου στις 31 Οκτωβρίου 1992, 300 χρόνια μετά το διωγμό του. 24/49 Εικόνα 14: Γαλιλαίος

26 Η ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ 25/49 Η δίκη του Γαλιλαίου το 1633 αποτελεί την τελική έκφραση μιας πορείας που άρχισε πολύ πριν, οι πρώτες αντιδράσεις από θεολόγους και φιλοσόφους για τις έρευνες και τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου θα ξεκινήσουν στις αρχές του Ο μονάχος Caccini, μετά από κηρύγματα και επιστολές κατά του Γαλιλαίου, καταθέτει στην Ιερά Εξέταση, κατηγορώντας τον ως ύποπτο αιρετικής συμπεριφοράς με αφορμή τα γράμματα του στον Castelli, με τα οποία έθιγε θέματα από το βιβλίο του για τις ηλιακές κηλίδες, συγκεκριμένα καταγγέλλει τον Γαλιλαίο για την πίστη του ότι η γη κινείται γύρω από τον Ήλιο. Με αφορμή την καταγγελία του Cassini η Ιερά Εξέταση μελετά τα γράμματα (1615) και αποφασίζει ότι η άποψη για τον ακίνητο ήλιο είναι ανόητη και άκρως αιρετική, στη συνεχεία ο Πάπας αναθέτει στον καρδινάλιο Bellarmine, να ζητήσει από τον Γαλιλαίο να εγκαταλείψει τις απόψεις του περί του ηλιοκεντρικού συστήματος, σε αντίθετη περίπτωση θα του δινόταν δικαστική εντολή η οποία θα του απαγόρευε την διδασκαλία, την υπεράσπιση και την συζήτηση των ιδεών του, αν η άρνηση συνεχιζόταν θα έπρεπε να φυλακιστεί. Ο Bellarmine κάλεσε τον Γαλιλαίο στο σπίτι του αλλά αυτό που συνέβη στην πραγματικότητα είναι το «θολό» κομμάτι της ιστορίας. Από τα πρακτικά της συνεδρίασης της Ιεράς Εξέτασης τον Μάρτιο του 1616 μαθαίνουμε ότι ο Bellarmine ενημέρωσε τον Γαλιλαίο ότι έπρεπε να εγκαταλείψει τις απόψεις του κι αυτός συμφώνησε, άρα δεν έγινε πράξη το δεύτερο κομμάτι τις απόφασης, δηλαδή να του απαγορευτεί η διδασκαλία, και η υπεράσπιση των απόψεων του. Ένα δεύτερο τεκμήριο για την συνάντηση το οποίο είναι ανυπόγραφο και φέρεται να είναι από τα πρακτικά τις συνεδρίασης αναφέρει πως στον Γαλιλαίο εκφωνήθηκε το δεύτερο μέρος της απόφασης. Συνεπώς με τα παραπάνω τεκμήρια δεν είναι ξεκάθαρο αν τελικά είχε απαγορευτεί η διακίνηση των ιδεών του Γαλιλαίου από τον ίδιο. Τα επόμενα χρόνια θα υπάρξει μια σχετική ηρεμία όπου τελικά ο Γαλιλαίος θα επιστρέψει στο προσκήνιο το 1632 με την κυκλοφορία του έργου του «Διάλογος περί των δυο κυριότερων κοσμικών συστημάτων, του πτολεμαϊκού και του κοπερνικικού» στο οποίο επιμένει στην κοπερνίκεια θεωρία για την κίνηση της γης. Ο νέος Πάπας γίνεται έξαλλος, διότι ο Γαλιλαίος του είχε αποκρύψει τα γεγονότα, στις συναντήσεις που είχαν το 1624, και λόγω του ανυπόγραφου τεκμηρίου φαίνεται να παραβιάζει τις απαγορεύσεις του Στις 12 Απριλίου του 1633 ο Γαλιλαίος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Ιερά Εξέταση, στη δίκη κατηγορείται για την δημοσίευση του βιβλίου του, η οποία παραβιάζει την απαγόρευση του Ο Πάπας ορίζει τρεις συμβούλους ώστε να εξετάσουν το έργο του «Διάλογος». Οι τρεις εκθέσεις ήταν εναντίον του υποστηρίζοντας ότι ο Γαλιλαίος πιστεύει στην κίνηση της Γης. Το δικαστήριο τον κατηγορεί ότι υποστηρίζει και αναπαράγει την ηλιοκεντρική θεωρία και ότι η γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Επίσης κατηγορείται ότι δίδασκε και αλληλογραφούσε τις θεωρίες του καταπατώντας την απαγόρευση. Κατηγορείται ότι ερμήνευε την Αγία Γραφή ανάλογα με τα δικά του νοήματα τα οποία έρχονται σε αντίθεση με τις Ιερές Γραφές. Άλλη μια αιτία για την καταδίκη είναι η απόκρυψη της απόφασης του 1616, στην επιτροπή λογοκρισίας της εκκλησιάς

27 με αποτέλεσμα να λάβει την άδεια έκδοσης του βιβλίου του. Τελικά το 1633 καταδικάστηκε ένοχος λόγω της «σοβαρότατης υπόνοιας» πως αυτά που πιστεύει είναι αιρετικά. 26/49 Κατά την απολογία του ο Γαλιλαίος προσπαθεί να δώσει την εντύπωση του υπάκουου πιστού, αναφέρεται στην «θολή» συνάντηση του με τον Bellarmine υποστηρίζοντας πως του ανακοινώθηκε χωρίς γραπτή εντολή να μην υπερασπίζεται τις απόψεις του Κοπέρνικου. Επίσης εστιάζει στο πιστοποιητικό το οποίο ο ίδιος ζήτησε από τον Bellarmine, μετά από τις φήμες που άκουσε για τις απαγορεύσεις. Το πιστοποιητικό το οποίο κατέθεσε στη δίκη αναφέρεται μόνο στην υποστήριξη και την υπεράσπιση των ιδεών του και δεν κάνει καμία αναφορά στην διδασκαλία, η στην αναπαραγωγή των ιδεών του με οποιονδήποτε τρόπο. Όσο αναφορά στην έκδοση του βιβλίου του ανάφερε ότι παρέδωσε το βιβλίο στη λογοκρισία της εκκλησίας χωρίς να κρίνει απαραίτητο να ενημερώσει για τις απαγορεύσεις του 1616, αφού θεωρεί πως στο βιβλίο ούτε υποστήριζε ούτε υπερασπιζόταν την άποψη της κίνησης της γης και της ακινησίας του Ήλιου. Τέλος, σε μια ύστατη προσπάθεια να «ελαφρύνει» την ποινή της καταδίκης του αποκηρύττει τις ιδέες του και καταθέτει ως αναμφισβήτητα λανθασμένη την κοπερνίκεια θεωρία. Ο Γαλιλαίος δεν υπήρξε ποτέ πολέμιος της εκκλησίας και ούτε υπάρχουν ιστορικά ντοκουμέντα τα οποία διηγούνται της αντιθρησκευτικές του απόψεις, άλλωστε ο ίδιος προσπαθούσε να συμβιβάσει τις απόψεις της Βίβλου με τα νέα δεδομένα για τη φύση. Από την άλλη πλευρά ο Γαλιλαίος ως δημιουργός της μετρήσιμης επιστήμης κατάφερε να παρατηρήσει τις κινήσεις των πλανητών, των κομητών, τις κηλίδες του Ήλιου και να έχει στα χεριά του μετρήσιμα μεγέθη, επιστημονικά δεδομένα για τις ιδέες του. Είχε πειστεί, κι αυτό εξέφραζαν τα έργα του, για την ηλιοκεντρική θεωρία του Κοπέρνικου. Από τα πρώτα γεγονότα στις αρχές του 1600 ο Γαλιλαίος ήξερε τις αντιδράσεις που προκαλούσαν τα έργα του, μετά τις απαγορεύσεις του 1616 μέχρι και την έκδοση του βιβλίου του «Διάλογος» προσπαθούσε να κερδίσει την εύνοια της Εκκλησίας. Στην απολογία του προσπάθησε να υποβαθμίσει την αντιδικία μειώνοντας την αξία του έργου του, με σκοπό την μικρότερη δυνατή ποινή. Άλλωστε το 1633 ο Γαλιλαίος ήταν σε μεγάλη ηλικία και με την υγεία του σε αστάθεια δεν είχε το σθένος και το κουράγιο να υπερασπιστεί τις απόψεις του. Εν κατακλείδι ο Γαλιλαίος ήταν θρησκευόμενος επιστήμονας ο οποίος προσπαθούσε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του να καθιερώσει τις ιδέες του για το σύμπαν και βρέθηκε, στη δύση της ζωής του, απολογούμενος απέναντι στο σκληρότερο δικαστήριο της κάθε εποχής, την Ιερά Εξέταση. Βρέθηκε να επιχειρηματολογεί απέναντι στο πτολεμαϊκό σύστημα το οποίο είχε ιστορία 1500 χρόνων και ήταν καθολικά αποδεκτό από φιλοσόφους, μοναχούς, ακόμη και από τους «επιστήμονες» της εποχής του. Συνεπώς η στάση του ήταν καθόλα ανθρώπινη και φυσιολογική, χωρίς ίχνη ηρωισμού και τάσεις αυτοθυσίας προκειμένου να καθιερώσει τις ιδέες του. Όσο για τη γνωστή φράση, που υποτίθεται ότι αναφώνησε στο τέλος της δίκης: «κι όμως κινείται», αποτελεί έναν ακίνδυνο επιστημονικό μύθο. Τα θέματα που εξετάζονται στους Διάλογους και ο τρόπος με τον οποίο αυτά εξετάζονται προκάλεσαν νέα προβλήματα παρά το γεγονός ότι το έργο έτυχε ευνοϊκής υποδοχής από σχετικά

28 ευρύ κύκλο επιστημόνων. Οι αντίπαλοι του Γαλιλαίου μέσα στην Εκκλησία - και ενώ ο Bellarmine είχε πεθάνει από το γνωστοποίησαν στον Πάπα το ανυπόγραφο έγγραφο, στο οποίο έχουμε αναφερθεί. Ο Πάπας θεώρησε ότι τα γεγονότα που περιέγραφε το έγγραφο ήταν αληθινά και ότι ο Γαλιλαίος του τα είχε αποκρύψει στη διάρκεια των συναντήσεών τους, και, άρα, είχε παραβιάσει την εντολή της Εκκλησίας με την απόφασή του να προχωρήσει στην έκδοση των Διαλόγων. Το καλοκαίρι του 1632 με απόφαση της Ιεράς Εξέτασης, διατάχθηκε να σταματήσουν όλες οι πωλήσεις του βιβλίου και να κατασχεθούν όλα τα αντίγραφα. Παράλληλα, ο Πάπας όρισε μια τριμελή επιτροπή, για να εξετάσει το περιεχόμενο του. Στο πόρισμά της επιβεβαίωνε τις κατηγορίες εναντίον του βιβλίου. Στη συνεδρίαση της Ιεράς Εξέτασης στις 23 Σεπτεμβρίου 1632 αποφασίζεται να κληθεί ο Γαλιλαίος στη Ρώμη, για να δικαστεί. Στις 13 Φεβρουαρίου 1633 ο Γαλιλαίος φτάνει στην πρεσβεία της Τοσκάνης στη Ρώμη, όπου του κοινοποιείται η διαταγή να μείνει σε απομόνωση και να μη συναναστρέφεται κανέναν. Ο νέος πρέσβης της Τοσκάνης στη Ρώμη τον ενημερώνει για ό,τι μπόρεσε να μάθει σχετικά με τις κατηγορίες. Όπως φαίνεται, ο Γαλιλαίος πίστευε ότι θα αντιμετώπιζε με επιτυχία τις κατηγορίες. Στις αρχές του Απριλίου 1633 ειδοποιείται - μέσω του πρέσβη της Τοσκάνης - ότι πλησιάζει η η- μέρα της δίκης του και ότι θα πρέπει να πάει στο Παλάτι της Ιεράς Εξέτασης και, ενδεχομένως, να κρατηθεί εκεί. Στις 12 Απριλίου 1633 γίνεται η πρώτη κατάθεση του Γαλιλαίου ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης. Οι ερωτήσεις των ιεροεξεταστών περιστράφηκαν γύρω από τα γεγονότα του Γαλιλαίος ανακοίνωσε την ύπαρξη της επιστολής που του είχε δώσει ο Bellarmine τον Μάιο του 1616, και υποστήριξε ότι δε θυμόταν να του είχε απαγγελθεί (δικαστική) εντολή η οποία του απαγόρευε να διδάσκει την κίνηση της γης. Υποστήριξε, επίσης, ότι τίποτα από αυτά που αναλύονται στο βιβλίο δεν παραβίαζε τις αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης, όπως του είχαν ανακοινωθεί από τον Bellarmine. Σε αυτή την πρώτη κατάθεση και οι δύο πλευρές πρέπει να ξαφνιάστηκαν. Οι μεν ιεροεξεταστές δε γνώριζαν την ύπαρξη της επιστολής του Bellarmine προς το Γαλιλαίο (αφού ο Bellarmine του την είχε δώσει ανεπίσημα και όχι στο πλαίσιο των διαδικασιών της Ιεράς Εξέτασης) ο δε Γαλιλαίος άκουγε για πρώτη φορά την ύπαρξη και το περιεχόμενο του ανυπόγραφου εγγράφου. Οι ιεροεξεταστές που κατέληξαν στην απόφαση να μην επιμείνουν στην βαριά κατηγορία της παραβίασης της (δικαστικής) εντολής, υπό την προϋπόθεση ότι ο Γαλιλαίος θα δήλωνε πως ακούσια παραβίασε την εντολή που του είχε δοθεί το 1616 να μην υπερασπίζεται το κοπερνίκειο σύστημα. Με αυτό τον τρόπο η Ιερά Εξέταση θα κατάφερνε να αποσπάσει μια ομολογία ενοχής από το Γαλιλαίο και ως αντάλλαγμα δε θα προχωρούσε στην επιβολή ποινών, που θα αντιστοιχούσαν στις βαρύτερες κατηγορίες. Ζητήθηκε, λοιπόν, από τρεις συμβούλους της Ιεράς Εξέτασης να γνωματεύσουν κατά πόσο ο Γαλιλαίος στους Διαλόγους υποστήριζε ως πραγματική την κίνηση της γης. Ο τρεις εκθέσεις κατέληγαν κατηγορηματικά ότι ο Γαλιλαίος υποστηρίζει ρητά την κίνηση της γης και είναι σχεδόν βέβαιο ότι την πιστεύει. Ο γραμματέας της Ιεράς Εξέτασης πρότεινε στο Γαλιλαίο να δεχτεί την 27/49

29 ενοχή του και να δηλώσει ότι δεν είχε καμιά πρόθεση να βλάψει την Εκκλησία. Ο Γαλιλαίος δέχτηκε την πρόταση και ζήτησε μερικές μέρες προθεσμία, για να σκεφθεί έναν αξιοπρεπή τρόπο να ομολογήσει την ενοχή του. 28/49 Στις 30 Απριλίου 1633 ο Γαλιλαίος εμφανίστηκε για δεύτερη φορά ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης δηλώνοντας ότι τον απασχολούσε μήπως χωρίς να το θέλει είχε κάνει κάποιο λάθος. Συνειδητοποίησε ότι δεν είχε διαβάσει το βιβλίο του από τότε που είχε ολοκληρώσει το χειρόγραφο. Ξαναδιαβάζοντάς το κατάλαβε ότι μπορεί να δίνει την εντύπωση στον αναγνώστη ότι ο συγγραφέας υποστήριζε την κίνηση της γης, ενώ αυτό δεν ήταν στις προθέσεις του. «Το βρήκα» σημείωνε στη δήλωσή του ο Γαλιλαίος «σαν να ήταν ένα άλλο βιβλίο [γραμμένο] από άλλο συγγραφέα». «Το λάθος μου ήταν, και το ομολογώ, η ματαιοδοξία, η καθαρή άγνοια και η απροσεξία». Στη διάρκεια αυτής της συνεδρίασης ο Γαλιλαίος πρότεινε να προσθέσει μία ακόμη ημέρα συζητήσεων στους Διάλογους, διορθώνοντας όλα αυτά τα προβλήματα, δεδομένου μάλιστα ότι στο τέλος του βιβλίου οι συζητητές αποφασίζουν να ξαναβρεθούν ύστερα από κάποιο διάστημα έχοντας ξανασκεφθεί τα διάφορα επιχειρήματα. Η Ιερά Εξέταση δεν απάντησε σε αυτή την πρόταση του Γαλιλαίου. Στις 10 Μαΐου 1633 ο Γαλιλαίος παρουσιάστηκε για τρίτη φορά ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης. Του ανακοινώθηκε πως μέσα σε οκτώ ημέρες θα έπρεπε να έχει ολοκληρώσει την υπεράσπισή του. Ο Γαλιλαίος δήλωσε πως δεν είχε να προσθέσει τίποτα το καινούριο και κατέθεσε μια γραπτή ομολογία που περιείχε το σκεπτικό της ενοχής του. Μαζί μ' αυτήν κατέθεσε και την πρωτότυπη επιστολή που του είχε δώσει ο Bellarmine. Η δίκη του Γαλιλαίου θα μπορούσε να είχε ολοκληρωθεί σ' αυτό το σημείο. Ο Πάπας, όμως, αρνήθηκε να αποδεχτεί το πολυσέλιδο πόρισμα για τη δίκη που ετοίμασαν οι ιεροεξεταστές, γιατί δεν προέβλεπε καμία ποινή. Έδωσε εντολή στην Ιερά Εξέταση να ανακριθεί ο Γαλιλαίος κάτω από την απειλή βασανιστηρίων, ώστε να διαπιστωθούν οι πραγματικές προθέσεις του. Στις 21 Ιουνίου 1633 ο Γαλιλαίος παρουσιάστηκε ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης και έδωσε τις ίδιες απαντήσεις στις ερωτήσεις που του έγιναν, δηλώνοντας ότι θέτει τον εαυτό του στη διάθεση της Ιεράς Εξέτασης. Την επομένη συντάχθηκε η καταδικαστική απόφαση. Θεωρήθηκε ένοχος λόγω της «σοβαρότατης υπόνοιας» πως αυτά που πιστεύει είναι αιρετικά. Ήταν μια πολύ σοβαρή κατηγορία. Όπως γράφεται στο κείμενο της απόφασης, η Ιερά Εξέταση ήταν διατεθειμένη να τον απαλλάξει από τις κατηγορίες, υπό την προϋπόθεση ότι θα απαρνηθεί ενώπιον της τα λάθη του. Την απόφαση υπέγραψαν 7 από τα 10 μέλη της Ιεράς Εξέτασης. Την ίδια μέρα ο Γαλιλαίος συνέταξε την ομολογία του, στην οποία δέχεται πως αυτά που έγραψε στο βιβλίο συνιστούν σοβαρά παραπτώματα, στα οποία υπέπεσε λόγω ματαιοδοξίας. Ας επαναλάβουμε πως ο Γαλιλαίος δε βρέθηκε σε αντίθεση με το σύνολο της Εκκλησίας. Υπήρχαν πολλοί ανώτεροι και κατώτεροι κληρικοί, που κατά καιρούς ήταν σύμμαχοι του. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις τον υποστήριξε και ο ίδιος ο Πάπας. Από την άλλη πλευρά, δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις φιλοσόφων και αστρονόμων που ήταν εναντίον του. Άρα δεν έχουμε να κάνουμε με δύο αντίπαλα «στρατόπεδα», τους κληρικούς και τους επιστήμονες. Η διαπίστωση αυτή έχει πολύ μεγάλη σημασία για την ιστορία της επιστήμης: πρέπει να μελετάμε το κάθε συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός λαμβάνοντας υπόψη όλα τα στοιχεία που το συνθέτουν, αποφεύγοντας τη χρήση ερμηνευτικών σχημάτων του τύπου

30 «προοδευτικοί επιστήμονες και συντηρητική εκκλησία», που πολλές φορές έχουν ιδεολογικές αφετηρίες. Αυτό που μας ενδιαφέρει στην προκειμένη περίπτωση είναι να κατανοήσουμε γιατί κάποιοι κληρικοί ήταν με το μέρος του Γαλιλαίου και γιατί ορισμένοι φιλόσοφοι και αστρονόμοι ήταν εναντίον του. 29/49 Παρά το γεγονός ότι η ποινή για το συγκεκριμένο αδίκημα ήταν φυλάκιση, ο Πάπας μετέτρεψε την ποινή του Γαλιλαίου σε κατ' οίκον περιορισμό. Τα οκτώ τελευταία χρόνια της ζωής του έμενε σ' ένα μικρό κτήμα που είχε στο Arcetri, κοντά στη Φλωρεντία. Εκεί ολοκλήρωσε το βιβλίο του Δύο νέες επιστήμες, το οποίο εκδόθηκε στην Ολλανδία, αφού δεν μπορούσε πια να δημοσιεύει έργα του στην Ιταλία. Το 1637 ήταν σχεδόν τυφλός, αλλά συνέχισε με πάθος την αλληλογραφία του και υπαγόρευε στους μαθητές του V.Viviani (Βιβιάνι, ) και Ε. Torricelli τις τελευταίες θεωρίες του για τη μηχανική. Πέθανε στο Arcetri το Σ' όλη τη διάρκεια της κράτησής του δεν του επιτράπηκε ποτέ να πάει στην εκκλησία, παρά τις επίμονες προσπάθειές του. Εικόνα 15: O Γαλιλαίος στην Ιερά εξέταση -Joseph-Nicolas Robert-Fleury 1847 Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ «Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ» (1630). Ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα βιβλία που δημοσιεύτηκαν ποτέ στην ιστορία της Επιστήμης. Πρώτος τίτλος: «Διάλογος επί της πλημμυρίδος και της αμπώτιδος». Αντίδραση των εκκλησιαστικών αρχών. Τελικός τίτλος: «Διάλογος αναφορικά με τα δύο βασικά συστήματα του κόσμου Πτολεμαϊκό και Κοπερνίκειο» Διαλογική μορφή (δημοφιλής για διδακτικά βιβλία της εποχής). Συζητήσεις 3 προσώπων σε διάρκεια τεσσάρων ημερών, κατά τις οποίες διερευνούν τα σχετικά πλεονεκτήματα της παλαιάς και νέας αστρονομίας. Διαλεγόμενοι: Σαλβιάτι Σαλβιάτι (απόψεις του Γαλιλαίου), Σαγκρέντο Σαγκρέντο (ακροατής, δεν έχει υιοθετήσει καμία άποψη, πρόθυμος να μάθει), Σιμπλίτσιο Σιμπλίτσιο (υπέρμαχος των αριστοτελικών απόψεων).

31 Το αμέλημα που έφερε στο προσκήνιο το διάταγμα του 1616 ήταν η δημοσίευση του ΔΙΑ- ΛΟΓΟΥ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΜΕΓΙΣΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ το 1632, το οποίο σύμφωνα με τους αρμόδιους του Ιεροδικείου παραβαίνει ρητά την παραπάνω εντολή. 30/49 Ο Γαλιλαίος κλήθηκε στο Ιεροδικείο στη Ρώμη το 1633, φυλακίστηκε, βασανίστηκε και για να αποφύγει τη θανατική ποινή αρνήθηκε πως μέσα από τον ΔΙΑΛΟΓΟ κηρύσσει το δόγμα του Κοπέρνικου ως αστρονομική αλήθεια και τελικά αποκήρυξε τις ιδέες του όσον αφορά την κίνηση της Γης. Όπως λέγεται, αυτουργός της κλήσης του Γαλιλαίου στην Ρώμη ήταν ο Πάπας Ουρβανός Η, ο οποίος, διαβάζοντας το βιβλίο θεώρησε πως ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ του Γαλιλαίου δεν αναδείκνυε την παντοδυναμία του Κυρίου, έναντι της ανθρώπινης επιστήμης. Από το 1624 έως το 1630 ο Γαλιλαίος εργαζόταν αδιαλείπτως για το βιβλίο του, το οποίο την τελευταία στιγμή του συνεστήθη να μην το τιτλοφορήσει ως «Διάλογο για τις Παλίρροιες», επειδή τούτο θα υπογράμμιζε ένα φυσικό επιχείρημα υπέρ των κινήσεων της γης. Επρόκειτο για λογική σύσταση, εν όψει του παραδοσιακού νοήματος που είχε στην αστρονομία η υποθετική και μόνον αντιμετώπιση των κινήσεων των πλανητών, η οποία άφηνε εκτός θεώρησης όλους τους φυσικούς υπολογισμούς. Έτσι, ο Γαλιλαίος άλλαξε τον τίτλο σε Διάλογος αναφορικά με τα δύο βασικά συστήματα του κόσμου Πτολεμαϊκό και Κοπερνίκειο. Η διαλογική μορφή είχε επιλεγεί για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν και το γεγονός ότι, κατά τον 16ο αιώνα, αυτή η μορφή είχε γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής για βιβλία που στόχο είχαν να διδάξουν το κοινό. Οι συζητήσεις διδασκάλου-μαθητή που αρχικά εμφανίστηκαν με αυτό τον στόχο είχαν την τάση να απολήγουν σε βαρετή κατήχηση, γι αυτό και ο διάλογος του Γαλιλαίου εισήγαγε στην πραγματικότητα δύο ειδικούς που αμιλλώντο για να κερδίσουν την υποστήριξη ενός τρίτου αδέσμευτου συνομιλητή. Άλλος λόγος που συνηγορούσε υ- πέρ της διαλογικής μορφής ήταν ότι ο συγγραφέας μπορούσε να αποδεσμευτεί από απόψεις που θα μπορούσαν να είναι κατακριτέες. Ο ένας ομιλητής βασικά εκπροσωπούσε τον Γαλιλαίο, που στο βιβλίο εμφανίζεται μόνο σαν «ο φίλος μας», ή «ο Ακαδημαϊκός» κλπ., όποτε επιθυμούσε να διατυπώσει τον προσωπικό ισχυρισμό του ή την ευθύνη του για ορισμένα πράγματα. Ο Γαλιλαίος έκανε κύριο εκπρόσωπό του τον Φίλιππο Σαλβιάτι, ο οποίος είχε πεθάνει ξαφνικά σε μια επίσκεψή του στην Ισπανία το Ο ειδικός επί του Αριστοτελισμού ονομαζόταν Σιμπλίτσιο, όπως ένας διακεκριμένος αρχαίος Έλληνας σχολιαστής του Αριστοτέλη. Τα επιχειρήματα του ακολουθούσαν το σχήμα εκείνων που είχαν διατυπώσει ο Τσέζαρε Κρεμονίνι και ο Λουδοβίκος ντέλε Κολόμπε. Ο ενδιαφερόμενος μη ειδήμων αντιπροσωπευόταν από τον Τζιοβανφραντσέσκο Σαγκρέντο, που είχε πεθάνει το 1620, ενώ ένας φίλος του από τη Βενετία μας διαβεβαιώνει ότι ο Γαλιλαίος σωστά έχει αναπλάσει τον τρόπο σκέψης και το ύφος του. Ο διάλογος υποδιαιρείτο σε συζητήσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια τεσσάρων «ημερών», τις οποίες οι συνομιλητές είχαν εξοικονομήσει προκειμένου να διερευνήσουν τα σχετικά πλεονεκτήματα της παλαιάς και της νέας αστρονομίας.

32 Την πρώτη ημέρα, η συζήτηση ανοίγει, με την Αριστοτέλεια διάκριση μεταξύ ουρανίων και στοιχειακών ουσιών και των κινήσεων που συνδέονταν με αυτές. Αρχικά ασκείται κριτική στο θεμελιακό αξίωμα της φυσικής φιλοσοφίας, εν μέρει στη βάση της λογικής και εν μέρει σε αναφορά με νέες αστρονομικές γνώσεις που είδαν το φως μετά τον καιρό του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης κατηγορούνταν από λογική σκοπιά ότι συχνά υπέθετε αυτό που έπρεπε να αποδειχθεί και ότι είχε πραγματοποιήσει παραδοχές που δεν διατυπώνονταν και ήταν αδικαιολόγητες. Βασικές ανακαλύψεις μεταξύ αυτών που συζητήθηκαν, ήταν τα χαρακτηριστικά της επιφάνειας της σελήνης και η συνεχώς μεταβαλλόμενη φωτεινότητα των βουνών και των κρατήρων. Η δεύτερη μέρα ήταν κυρίως αφιερωμένη στην απόδειξη ότι κανένα από τα καθιερωμένα επιχειρήματα ενάντια στην καθημερινή περιστροφή της γης δεν ήταν τελεσίδικο. Η σχετικότητα της κίνησης και η διατήρηση της κίνησης συνιστούσαν τα κύρια όπλα του Γαλιλαίου, ενώ τα επιχειρήματα ήταν κυρίως φυσικά και λιγότερο αστρονομικά. Η τρίτη μέρα αφορούσε την ετήσια κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο και ορισμένα φυσικά φαινόμενα που περιλάμβαναν τόσο την καθημερινή περιστροφή όσο και την ετήσια περιφορά. Μεταξύ των τελευταίων ήταν και η κυκλική μεταβολή των διαδρομών που ακολουθούσαν οι ηλιακές κηλίδες κατά τη διάρκεια ενός έτους. Τούτο ερμηνευόταν εύκολα υιοθετώντας και τις δυο Κοπερνίκειες κινήσεις, ενώ ήταν πολύ πολύπλοκο και από δυναμική άποψη απίστευτο, αν όλες οι κινήσεις αποδίδονταν στον ήλιο. Ο συνυπολογισμός αυτού του επιχειρήματος από τον Γαλιλαίο εξόργισε τον Κρίστοφερ Σάινερ όπως θα δούμε. Όταν παρουσίασε το Κοπερνίκειο σύστημα στους αναγνώστες του Διαλόγου, ο Γαλιλαίος όχι μόνον αγνόησε τις ελλειπτικές τροχιές των πλανητών που είχε εισαγάγει ο Κέπλερ, αλλά α- πλοποίησε υπερβολικά και την ίδια την αστρονομία του Κοπέρνικου θεωρώντας τον ήλιο ως ευρισκόμενο στο κέντρο όλων των πλανητικών τροχιών. Αυτό προκάλεσε ευρύτατη κριτική επιστημόνων του καιρού μας που αγνοούν τον στόχο του Διαλόγου και μιλούν σαν να είχε σκοπό ο Γαλιλαίος να το μετατρέψει σε εγχειρίδιο αστρονομίας. Στόχος του ήταν να κάμψει την αντίσταση ενάντια στις κινήσεις της γης, προκειμένου να χρησιμοποιήσει τις τελευταίες για να εξηγήσει τις παλίρροιες. Στην πραγματικότητα, το διάταγμα του 1616 τον εμπόδιζε να χειριστεί αυτές τις κινήσεις με άλλο τρόπο, παρά μόνον υποθετικά. Το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να αποδείξει την ακυρότητα όλων των επιχειρημάτων, που είχαν διατυπωθεί με σκοπό να δείξουν ότι η γη παρέμενε εν ηρεμία. Την τρίτη μέρα, οπότε πραγματεύεται την ετήσια περιφορά της γη; γύρω από τον ήλιο, διατυπώνει την άποψη ότι αυτή η κίνηση παρέσχε στους αστρονόμους ένα απλούστερο σχήμα, ενώ για να το δείξει ασκούσε να το εικονογραφήσει με το πρώτο διάγραμμα στο βιβλίο του Κοπέρνικου χωρίς να υπεισέλθει σε περισσότερες τεχνικές λεπτομέρειες. Όσον αφορά τις ελλειπτικές τροχιές του Κέπλερ, που πράγματι αποτελούν την αληθινή α- παρχή της σύγχρονης αστρονομίας, εξακολουθεί να επικρατεί αρκετή παρανόηση. Η ελλειπτικότητα είναι πολύ ελαφριά, μολονότι αποτελεί το κλειδί για τους μαθηματικούς νόμους των πλανητικών κινήσεων. Οι κυκλικές τροχιές γύρω από τον ήλιο εξυπηρετούν απόλυτα σε πρώτη προσέγγιση, ενώ έχουμε ήδη πραγματευθεί τη στάση που υιοθετούσε ο Γαλιλαίος σχετικά με τον ρόλο της προσέγγισης στην επιστήμη. Επομένως, δεν κρύβεται κανένα μυστήριο πίσω από την παρά- 31/49

33 λειψη των ελλείψεων του Κέπλερ από τον Διάλογο, ακόμη και αν ο Κέπλερ δεν ήταν Γερμανός Διαμαρτυρόμενος που τα έργα του βρίσκονταν στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων, ακόμη και αν η αστρονομία του δεν ήταν σχεδόν αδύνατον να εξηγηθεί σε μη ειδικούς αναγνώστες του καιρού του Γαλιλαίου. 32/49 Την τέταρτη μέρα ο Γαλιλαίος πραγματεύεται τις παλίρροιες. Αρχίζει λοιπόν λέγοντας ότι, με εξαίρεση την επίκληση θαυμάτων, δεν υπάρχει τρόπος να ερμηνευθούν μεγάλες περιοδικές κινήσεις τεραστίων θαλασσών σε μια ακίνητη γη. Τούτο αληθεύει, ενώ απ αυτό προκύπτει ότι κάθε επιστημονική εξήγηση των παλιρροιών οφείλει να εμπλέκει κινήσεις της γης. Έτσι, και παρά το γεγονός ότι η θεωρία του για τις παλίρροιες ήταν ολότελα ανάρμοστη, ο Γαλιλαίος έθεσε τον δάκτυλό του πάνω στο μόνο γνωστό σύνηθες φυσικό φαινόμενο, που όντως απαιτεί τη νέα α- στρονομία. Δεν επρόκειτο για μια απλή ευτυχή σύμπτωση, διότι ο Γαλιλαίος ανέπτυσσε τη συλλογιστική του έχοντας ως αφετηρία μια κατάσταση που σύμφωνα με την υπάρχουσα φυσική, μπορούσε να διαταράξει μεγάλες θάλασσες, έστω και αν δεν επαρκούσε για να αποδώσει κάτι σαν την παλίρροια που παρατηρούμε. Η θεωρία του Γαλιλαίου για τις παλίρροιες έχει τόσο πολύ παραποιηθεί στα περισσότερα βιβλία, ώστε φαίνεται να είναι απλώς παράλογη. Ο Γαλιλαίος πρότεινε δυο βασικά αίτια, ένα για τη συνεχή διαταραχή των θαλασσών και ένα άλλο για την περίοδο των παλιρροιών στη Μεσόγειο, που δεν θα μπορούσε να συναχθεί από την περίοδο της συνεχούς διαταραχής. Σήμερα συνηθίζεται να αγνοείται ένα από τα δύο αίτια του Γαλιλαίου, να συνάγεται από το άλλο ότι είχε πει ότι δεν θα μπορούσε να συναχθεί και στη συνέχεια να διατυπώνεται η άποψη ότι έκανε ένα ηλίθιο λάθος εξαιτίας του Κοπερνίκειου ζήλου του. Η θεωρία του Γαλιλαίου για τις παλίρροιες ήταν ε- σφαλμένη αλλά επιστημονική, όπως ήταν και οι πολύ διαφορετικές θεωρίες για τις παλίρροιες του Νεύτωνος και του Λαπλάς. Μια αρκετά σωστή θεωρία αναπτύχθηκε μόλις αργότερα. τον τελευταίο αιώνα. Υπήρξαν δυσκολίες στην απόκτηση της έγκρισης για τη δημοσίευση του Διαλόγου, ενώ λίγο μετά την απόκτηση της άδειας στη Ρώμη, ο ξαφνικός θάνατος του Πρίγκιπα Τσέζι αποδιοργάνωσε την Ακαδημία των Λυγκέων, η οποία σκόπευε να τον εκδώσει. Τελικά δόθηκε μια δεύτερη άδεια για να εκδοθεί το βιβλίο στη Φλωρεντία, όπου και δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο του Η επιδημία πανούκλας που ξέσπασε καθυστέρησε την αποστολή αντιτύπων στη Ρώμη. Ξαφνικά τον Αύγουστο, έφθασε εντολή από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης να σταματήσουν όλες οι πωλήσεις. και ο Γαλιλαίος κλητεύθηκε να προσαχθεί σε δίκη. Ο Κόζιμο είχε πεθάνει, όμως ο νεαρός Μεγάλος Δούκας Φερδινάνδος διαμαρτυρήθηκε εντονότατα ενάντια σε μια τέτοια α- ντιμετώπιση ενός συγγραφέα βιβλίου που είχε εκδοθεί με τη νόμιμη έγκριση. Χωρίς αποτέλεσμα. Ο Ουρμπάνος ο 8ος ήταν ανένδοτος και πολύ οργισμένος. Ακόμη και η σοβαρή ασθένεια του Γαλιλαίου απλώς καθυστέρησε τα πράγματα μόνο για λίγο, μολονότι κατά τη γνώμη των γιατρών, που τον εξέτασαν από μέρους της Ιεράς Εξέτασης της Φλωρεντίας, η μετακίνησή του μπορούσε να γίνει μόνο με κίνδυνο της ζωής του. Ήταν πια χειμώνας και στον δρόμο υπήρξαν καθυστερήσεις λόγω της πανούκλας, ενώ ο Γαλιλαίος πλησίαζε τα εβδομήντα. Παρά ταύτα διετάχθη να έλ-

34 θει στη Ρώμη, αλλιώς θα προσαγόταν δέσμιος και θα πλήρωνε τα έξοδα των αστυνομικών που θα στέλνονταν από εκεί. 33/49 Αυτό που είχε συμβεί ήταν ότι είχαν δείξει στον Ουρμπάνο τον 8ο το ανυπόγραφο μνημόνιο του συμβολαιογράφου από το Ο Πάπας δεν είχε λόγους να μην το πιστέψει, και εφόσον ο Γαλιλαίος ουδέποτε τον είχε αναφέρει κάποια προσωπική εντολή που του απαγόρευε έστω και να πραγματευθεί τον Κοπέρνικο. ο Ουρμπάνος πίστεψε ότι εδώ είχε παραβιαστεί μια νόμιμη ε- ντολή. Δεν είναι γνωστό ποιος είχε ξεθάψει αυτό το έντυπο, το οποίο θα έπρεπε να είχε καταστραφεί ως μη έχον νομική υπόσταση. Οι γνωρίζοντες τα πράγματα στη Ρώμη διέδωσαν ότι υ- πεύθυνος ήταν ο Σάινερ πράγμα ιδιαίτερα πιθανό. Είχε εκδώσει το 1630 ένα ογκώδες βιβλίο για τις ηλιακές κηλίδες, το οποίο μεταξύ άλλων περιείχε και μια βίαιη επίθεση κατά του Γαλιλαίου και λεπτομέρειες για την ετήσια αλλαγή των τροχιών των ηλιακών κηλίδων. Ο Σάινερ υπέθεσε ότι το επιχείρημα του Γαλιλαίου στην τρίτη ημέρα του Διαλόγου (που στην πραγματικότητα είχε α- ποκτήσει έγκριση δημοσίευσης πριν ο Γαλιλαίος δει το βιβλίο του Σάινερ). στηριζόταν σε πληροφορίες που είχε αποκτήσει από το βιβλίο του και τις οποίες είχε χρησιμοποιήσει για να υποστηρίξει τον Κοπέρνικο. Έχοντας μετακομίσει στη Ρώμη το 1624, ο Σάινερ είχε τη δυνατότητα να ξεσηκώσει την Ιερά Εξέταση. Σε κάθε περίπτωση το έγγραφο που βρέθηκε στα αρχεία έπεισε τον Πάπα ότι ο Γαλιλαίος τον είχε ηθελημένα εξαπατήσει. Ο Γαλιλαίος έφθασε στη Ρώμη τον Φεβρουάριο του 1633 και κατέλυσε στο σπίτι ενός νέου και πολύ φιλικού πρέσβη της Τοσκάνης, ο οποίος μπόρεσε να διηγηθεί στον Γαλιλαίο αρκετά ώ- στε να καταλάβει ότι τα πάντα αφορούσαν τη συνάντηση που είχε γίνει το 1616 στην κατοικία του Μπελαρμίνε. Ο πρέσβης που γνώριζε από πρώτο χέρι την οργή του Πάπα, ένοιωσε έκπληξη με τη βεβαιότητα που είχε ο Γαλιλαίος για την έκβαση της υπόθεσης. Ούτε αυτός, αλλά ούτε και κάποιος άλλος εν ζωή (εκτός από τον Γαλιλαίο) γνώριζε την ένορκη βεβαίωση του Μπελαρμίνε. Η δίκη άρχισε μόλις στις 12 Απριλίου. Μετά από μια σειρά ερωτήσεις σχετικά με τη συγγραφή. την έγκριση και την εκτύπωση ταυ Διαλόγου, ανασύρθηκε η εντολή των κριτών του Ο Γαλιλαίος ρωτήθηκε ποιος του είχε μιλήσει γι αυτό το ζήτημα και απάντησε: «Τον μήνα Φεβρουάριο του 1616 ο Καρδινάλιος Μπελαρμίνε μου είπε ότι εφόσον η άποψη του Κοπέρνικου, ιδωμένη απόλυτα, αντέφασκε προς την Αγία Γραφή, δεν μπορούσε να εκλαμβάνεται ως αληθής και να υποστηρίζεται, αλλά ότι θα ήταν δυνατόν να θεωρηθεί ως απλή υπόθεση και να χρησιμοποιηθεί κατ αυτό τον τρόπο. Σε συμφωνία με αυτό έχω μια ένορκη βεβαίωση του ίδιου του Καρδινάλιου Μπελαρμίνε, η οποία έγινε στις 26 του μήνα Μαΐου του 1616 και αυτής της βεβαίωσης σας παρουσιάζω ένα αντίγραφο. Το πρωτότυπο αυτής της ένορκης βεβαίωσης το έχω μαζί μου στη Ρώμη και είναι καθ ολοκληρίαν γραμμένο δια χειρός του Καρδιναλίου Μπελαρμίνε». Ο κατήγορος καταχώρησε αυτό το τεκμήριο στα πρακτικά. Στη συνέχεια ρώτησε αν ήσαν και άλλοι παρόντες και αν κάποιος άλλος είχε δώσει στον Γαλιλαίο εντολή οποιοσδήποτε είδους. Ο Γαλιλαίος απάντησε ότι παρευρίσκονταν κάποιοι Δομινικανοί ιερείς, τους οποίους δεν γνώριζε και συνέχισε:

35 Η υπόθεση έγινε περίπου με τον ακόλουθο τρόπο: ένα πρωί, ο Καρδινάλιος Μπελαρμίνε έστειλε ανθρώπους να με φέρουν στο σπίτι του και μου είπε κάτι το οποίο θα επιθυμούσα να το μεταφέρω στο αυτί της Αγιότητας του, πριν το πω σε οποιονδήποτε άλλον. Όμως στο τέλος μου είπε ότι η γνώμη του Κοπέρνικου δεν μπορούσε να γίνει δεκτή ή να υποστηριχθεί, διότι αντέβαινε στην Αγία Γραφή. Όσον αφορά αυτούς τους Δομινικανούς ιερείς, δεν θυμάμαι αν ήταν εκεί ευθύς εξαρχής ή αν ήρθαν αργότερα. Ούτε θυμάμαι αν ήταν παρόντες όταν ο Καρδινάλιος μου είπε ότι οι προαναφερθείσες απόψεις δεν έπρεπε να γίνουν δεκτές. Και ενδέχεται να μου έγινε κάποια [προσωπική] σύσταση ότι δεν θα έπρεπε να δέχομαι ή να υπερασπίζομαι την εν λόγω ά- ποψη, αλλά δεν την ενθυμούμαι διότι έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε. 34/49 Ο κατήγορος διάβασε τότε στον Γαλιλαίο την εντολή που περιελάμβανε τις λέξεις «ούτε να διδάξω με οποιονδήποτε τρόπο». Ο Γαλιλαίος επέμεινε στην άποψή του λέγοντας ότι δεν θυμόταν τίποτε περισσότερο από τη νουθεσία του Μπελαρμίνε και ότι πάντοτε στηριζόταν στην ένορκη βεβαίωση -η οποία έλεγε ότι «του είχε μόνον ανακοινωθεί η διακήρυξη της Αγιότητας του, η οποία είχε δημοσιευθεί από τη Σύνοδο του Καταλόγου Απαγορευμένων Βιβλίων», σύμφωνα με την ο- ποία «η κίνηση της γης ήταν αντίθετη με την Αγία Γραφή και συνεπώς δεν μπορούσε να γίνει δεκτή ή να υποστηρίζεται». Εικόνα 16: Γαλιλαίος Στη συνέχεια ζητήθηκε από τον Γαλιλαίο να παραδώσει το πρωτότυπο που είχε υπογραφεί ιδιοχείρως από τον Μπελαρμίνε, πράγμα το οποίο και έκανε. Ουδέποτε βρέθηκε ενυπόγραφο τεκμήριο που να στηρίζει το μνημόνιο επί του οποίου εδραζόταν η κατηγορία της Ιεράς Εξέτασης. Άρα, στο μόνο ουσιώδες ζήτημα που ανακινήθηκε. ο Γαλιλαίος απέσπασε νίκη σύμφωνα με τον κανόνα της καλύτερης μαρτυρίας. Στη δίκη δεν αναφέρθηκε κανένα επιστημονικό ζήτημα. Η κατηγορία ήταν «σοβαρότατη υποψία αιρετικής στάσης», για την οποία αρκούσε να έχει διαπιστωθεί απείθεια σε επίσημη εντολή. ανεξάρτητα από το αν είχε διαπραχθεί το αδίκημα της αίρεσης. Ο Γαλιλαίος δεν μπορούσε να απαλλαγεί των κατηγοριών χωρίς να ζημιωθεί η φήμη και το κύρος της Ιεράς Εξέτασης της Ρώμης, άρα συμφωνήθηκε κατ ιδίαν ότι θα έπρεπε να παραδεχθεί κάποιο σφάλμα και να εγκαταλείψει την υπεράσπισή του με την υπόσχεση ότι θα αντιμετωπιζόταν επιεικώς. Ο Γαλιλαίος παραδέχθηκε εγγράφως ότι ξαναδιάβασε τον Διάλογό του και ότι βρήκε σημεία στα οποία είχε προχωρήσει περισσότερο από το επιτρεπτό. Στη συνέχεια απολογήθηκε διακηρύσσοντας ότι είχε τη συνήθη ματαιοδοξία κάθε ανθρώπου απέναντι στα δικά του επιχειρήματα και αρνήθηκε την όποια δόλια πρόθεση. Ενώ ανέμενε όμως μια ήπια ποινή, συνετρίβη από την καταδίκη του σε φυλάκιση με απεριόριστη διάρκεια.

36 35/49 Εικόνα 17: Η Ιερά Εξέταση

37 ΥΠΟΘΕΜΑ /49 Επιστημονικές θέσεις του Γαλιλαίου, όπως καταγράφονται στα δύο βιβλία του «Διάλογοι, 1632» και «Δύο νέες επιστήμες, 1638» Ως ο πρώτος πειραματικός επιστήμονας Οι αστρονομικές του ανακαλύψεις (Αγγελιαφόρος των άστρων, 1610) Τα χρόνια της Επιστημονικής Επανάστασης ήταν μια δύσκολη περίοδος ευρωπαϊκής «κυοφορίας»: το παλιό έπρεπε να πεθάνει για να γεννηθεί το καινούριο. Κανείς ίσως δεν «εκτέλεσε» γρηγορότερα το παλιό από το κορυφαίο επιστημονικό πνεύμα του Γαλιλαίου Γαλιλέι, όπου το 1610 εκθέτει για πρώτη ΕΙΣΑΓΩΓΗ φορά τα πορίσματα των α- στρονομικών του ανακαλύψεων. ΟΓαλιλαίος διατηρεί Εικόνα 18: Το τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου ξεχωριστή θέση στην πορεία της ανθρωπότητας με την πνευματική δύναμη κηρύττοντας εκείνο που πίστευε σε έναν κόσμο επιστημονικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων καθώς και προσωπικών ερίδων. Θεωρείται πρωτοπόρος της σύγχρονης φυσικής και αστρονομίας καθώς και γενικότερα της νεότερης επιστήμης, επειδή συνδύασε την εμπειρική γνώση με την μαθηματική έκφραση. Χωρίς αμφιβολία συγκαταλέγεται στη χορεία των μεγαλοφυών ανδρών της Αναγέννησης φέρνοντας τη θεοκρατική Ευρώπη ενώπιον της πραγματικότητας: η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου και ναι, ο Αριστοτέλης είχε άδικο. Ο άνθρωπος που θα τα έβαζε με το εκκλησιαστικό και επιστημονικό κατεστημένο της εποχής έμελλε να αλλάξει τον κόσμο, κάνοντας την επιστημονική μέθοδο το αξιόπιστο πρωτόκολλο συναγωγής συμπερασμάτων για τον κόσμο και τις φυσικές δυνάμεις που τον κυβερνούν, θέτοντας στο περιθώριο δεισιδαιμονίες, θρησκευτικές προκαταλήψεις αλλά και επιστημονικές αγκυλώσεις αιώνων. Στρέφοντας το δικής του επινόησης τηλεσκόπιο στον ουρανό, βρήκε τις απαραίτητες αποδείξεις που επιβεβαίωναν την κοπερνίκεια (ηλιοκεντρική) σύλληψη και έστελναν στον κάλαθο της Ιστορίας το αριστοτελικό/πτολεμαϊκό (γεωκεντρικό) μοντέλο. Δεν σταμάτησε ωστόσο εκεί, καθώς 6 ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΙΩΑΚΕΙΜ, ΔΑΛΑΒΗΡΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, ΚΑΙΤΣΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΚΑΤΟΥΦΑΣ ΙΩ- ΑΝΝΗΣ

38 συνέχισε να μάχεται με τη θρησκευτική αρτηριοσκλήρωση, γεγονός που θα τον έφερνε ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης, με τον θρύλο να τον θέλει να σιγομουρμουρίζει ωστόσο το περίφημο «μα κι όμως, γυρίζει» όταν υπέγραφε την αποκήρυξη των θεωριών του. Η σημαντικότερη ίσως συνεισφορά του Γαλιλαίου στον κόσμο είναι η πίστη του στην επιστημονική μέθοδο παρατήρησης και συναγωγής νόμων, εγκαινιάζοντας ένα νέο παράδειγμα επιστημονικής εργασίας που συνεχίζει να υφίσταται ως τις μέρες μας. Ας δούμε λοιπόν τα σημαντικότερα γεγονότα του ανθρώπου που θα ανανέωνε τη μηχανική, τη φυσική και την αστρονομία. 37/49 ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ Ο Γαλιλαίος συνέβαλλε σημαντικά στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Βελτίωσε το τηλεσκόπιο και παρατήρησε πρώτος τους κρατήρες, τα όρη και τις πεδιάδες στην επιφάνεια της Σελήνης και ανακάλυψε ότι η Σελήνη στρέφει πάντα προς τη Γη το ίδιο ημισφαίριο. Παρατήρησε τις ηλιακές κηλίδες, τον δακτύλιο του Κρόνου, χωρίς ωστόσο να μπορέσει να εξηγήσει ακριβώς την παρατήρησή του αυτή, αποκάλυψε την αστρική φύση του Γαλαξία μας και απέδειξε την ισχύ της ηλιοκεντρικής θεωρίας, παρατηρώντας τις φάσεις της Αφροδίτης και ανακαλύπτοντας τους 4 μεγαλύτερους από τους συνολικά 62 δορυφόρους του Δία, την Ιώ, την Ευρώπη, το Γανυμήδη και την Καλλιστώ τους οποίους ονόμασε Μεδίκεια άστρα, προς τιμή του προστάτη του Κόσιμο Β των Μεδίκων, Μέγα Δούκα της Τοσκάνης. Εικόνα 19 Οι παρατηρήσεις του αυτές αποτέλεσαν την αρχή του τέλους για την πεποίθηση, που υποστηριζόταν μέχρι τότε από το εκκλησιαστικό και επιστημονικό κατεστημένο, πως το Σύμπαν είναι τέλεια πλασμένο και πως η Γη είναι στο κέντρο του Σύμπαντος και αποτελεί μοναδικότητα. Οι κρατήρες της Σελήνης και οι κηλίδες του Ήλιου, καθώς και το γεγονός ότι τέσσερα σώματα περιστρέφονταν γύρω από έναν άλλο πλανήτη, το Δία, αποτελούσαν αποδείξεις για το αντίθετο. Εφηύρε τους νόμους του εκκρεμούς που χρησιμοποιήθηκαν στα ρολόγια, διατύπωσε το νόμο της πτώσεως των σωμάτων (που αποδεικνύει ότι η βαρύτητα επιδρά στην ταχύτητα των σωμάτων όταν υψώνονται ή πέφτουν), εφηύρε το θερμόμετρο και τον αναλογικό διαβήτη (που ακό-

39 μη χρησιμοποιείται στα γεωμετρικά σχέδια) και υποστήριξε τις θεωρίες του Κοπέρνικου για το Ηλιακό σύστημα. 38/49 Αναφέρεται ως «πατέρας της σύγχρονης Αστρονομίας» και ως πρώτος φυσικός με τη σύγχρονη σημασία του όρου, καθώς ήταν ο πρώτος που αντικατέστησε την υποθετική-επαγωγική μέθοδο με την πειραματική και εισηγήθηκε τη μαθηματικοποίηση της φυσικής. Από τις χαρακτηριστικές του φράσεις ήταν: «Δεν νιώθω υποχρεωμένος να πιστέψω πως ο ίδιος Θεός που μας προίκισε με αισθήσεις, λογική και πνεύμα, μας προόριζε να απαρνηθούμε τη χρήση τους και με κάποιους άλλους τρόπους να μας δώσει τις γνώσεις που μπορούμε να αποκτήσουμε μέσω αυτών». Εικόνα 20 Στις 31 Οκτωβρίου του 1992 ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β ζήτησε συγγνώμη από το Γαλιλαίο και η καθολική εκκλησία αποδέχτηκε και επίσημα ότι η γη γυρίζει. Μέχρι τότε, 350 χρόνια μετά τη διατύπωση της θεωρίας του και την καταδίκη του, ο Γαλιλαίος ήταν και παρά το θάνατό του εν δυνάμει αιρετικός. Αν και τον ανάγκασαν να αποκηρύξει δημόσια τις πεποιθήσεις του το 1633, ο Γαλιλαίος μυστικά εξακολουθούσε να πιστεύει στην ηλιοκεντρική θεωρία του και ποτέ δεν άλλαξε γνώμη. Πέθανε εννέα χρόνια αργότερα κι ενώ ίσχυε ακόμα ο κατ οίκον περιορισμός του, στις 8 Ιανουαρίου 1642 σε ηλικία 78 ετών στο Αρκέτρι κοντά στη Φλωρεντία. Ο τάφος του βρίσκεται στον Καθεδρικό Ναό του Σάντα Κρότσε (του Τιμίου Σταυρού) της Φλωρεντίας. Ανά τους αιώνες, χιλιάδες κόσμου έχουν επισκεφτεί τον τάφο του για να τιμήσουν τη μνήμη ενός μεγάλου ανδρός που είχε το θάρρος να κηρύξει εκείνο που πίστευε σ έναν κόσμο που του ήταν εχθρικός. Η ΓΑΛΙΛΑΪΚΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Ο Γαλιλαίος με τα βιβλία του «Διάλογος περί των δυο μεγάλων Συστημάτων του Κόσμου» και «Διάλογος και Μαθηματικές Αποδείξεις σχετικά με δυο νέες Επιστήμες», σηματοδότησε την απαρχή της σύγχρονης επιστημονικής αντίληψης για τη φυσική πραγματικότητα. Στα κείμενά του αφήνει να ξετυλιχτεί ένας σπουδαίος φιλοσοφικός και επιστημονικός διάλογος μεταξύ τριών προσώπων, του Simplicio οπαδού της αριστοτελικής παράδοσης, του Salviati εκφραστή των απόψεων του συγγραφέα και του Sagredo που εκπροσωπεί τον μη προκατειλημμένο συζητητή. Από τα κείμενα αυτά αναδύονται οι αντιλήψεις στις οποίες θεμελιώθηκε η Κλασική Μηχανική. Ο Γαλιλαίος ήταν ο πρώτος που ήρθε σε ρήξη με την επικρατούσα αριστοτελική

40 αντίληψη για τις φυσικές αρχές που διέπουν την κίνηση των σωμάτων. Ένα πλήθος ενδελεχών πειραματικών παρατηρήσεων και μετρήσεων του αποκάλυψαν την αδρανειακή συμπεριφορά της φύσης. Η έως τότε επικρατούσα αντίληψη αποδεχόταν ότι ένα σώμα διατηρεί την κίνησή του μόνο όταν προωθείται διαρκώς από κάποια δύναμη και εκείνος δήλωσε ότι καμιά εξωτερική δύναμη δεν απαιτείται για τη διατήρηση της ταχύτητας ενός σώματος παρά μόνο για τη μεταβολή της. Λίγο αργότερα, ο Νεύτωνας στο βιβλίο του «Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας» διατύπωσε την αρχή της αδράνειας στην οποία βασίστηκαν οι νόμοι της κίνησης. 39/49 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΔΡΑΝΕΙΑΣ Ο Γαλιλαίος, με γλαφυρό και απλοϊκό τρόπο, περιγράφει στα κείμενά του αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως αρχή της αδράνειας. «Μαζί με φίλους σας κλειστείτε στο εσωτερικό ενός πλοίου, εκεί όπου δεν υπάρχει δυνατότητα αντίληψης του εξωτερικού χώρου, και αφήστε να πετούν ολόγυρά σας πεταλούδες και άλλα πετούμενα, βάλτε μικρά ψάρια σ ένα ενυδρείο και στην οροφή ένα δοχείο από όπου να πέφτουν στάλες νερού σε ένα μπουκάλι τοποθετημένο στο δάπεδο. Όταν το πλοίο είναι ακίνητο παρατηρείστε προσεκτικά πώς πετούν τα μικρά ζώα εξίσου άνετα προς όλες τις κατευθύνσεις, πώς κινούνται τα ψάρια εξίσου άνετα προς κάθε πλευρά, πώς όλες οι στάλες πέφτουν μέσα στο μπουκάλι. Και εσείς δεν θα χρειαστεί να καταβάλετε μεγαλύτερη ή μικρότερη προσπάθεια για να ρίξετε ένα αντικείμενο στον ένα ή τον άλλο φίλο σας που βρίσκονται ολόγυρά σας και απέχουν εξίσου από εσάς. Όταν το πλοίο αρχίσει να κινείται, όσο γρήγορα θελήσετε, αρκεί η κίνηση να είναι ομαλή, δεν θα διακρίνετε την παραμικρή αλλαγή στις παρατηρήσεις σας ώστε να μπορέσετε να συμπεράνετε ότι το πλοίο πράγματι κινείται. Ο λόγος βρίσκεται στο ότι η κίνηση είναι κοινή για το πλοίο και ότι άλλο υπάρχει σε αυτό συμπεριλαμβανόμενου του αέρα». Πραγματοποιώντας μια σειρά πειραμάτων, σε διατάξεις όπως αυτές που εικονίζονται στο επόμενο σχήμα, παρατηρεί ότι όταν ένα σφαιρίδιο ξεκινά με μηδενική ταχύτητα από κάποιο σημείο της τοξοειδούς διαδρομής τότε διανύει ένα τμήμα της και φτάνοντας λίγο χαμηλότερα από το απέναντι ισοϋψές σημείο επανακάμπτει εκτελώντας παλινδρομική κίνηση. Μετά από βελτιώσεις της λειότητας του σφαιριδίου και της επιφάνειας κύλισης συμπεραίνει ότι αν δεν υπήρχαν τριβές το σφαιρίδιο θα ανέκαμπτε στην ακριβώς απέναντι ισοϋψή θέση ως προς τη θέση εκκίνησής του. Σταδιακά αποκαμπυλώνει τη μια πλευρά Εικόνα 21: Απόδειξη αρχής αδράνειας της τοξοειδούς διαδρομής και καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα. Εικάζει ότι αν η πλευρά αυτή ευθειοποιηθεί εντελώς τότε το σφαιρίδιο θα διατηρήσει στο διηνεκές την ευθύγραμμη ομαλή κίνηση χωρίς να απαιτείται κάποια ώθηση που θα

41 συντηρούσε την κίνησή του, με την προϋπόθεση ανυπαρξίας τριβών. Η αριστοτελική άποψη καταρρέει και αποκαλύπτεται η αρχή της αδράνειας. 40/49 Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΤΩΣΗ Ο Γαλιλαίος, επιδιώκοντας να ανακαλύψει το νόμο που διέπει την κίνηση των σωμάτων υπό την επίδραση του βάρους τους, πραγματοποίησε μια σειρά πειραμάτων σε κεκλιμένες διαδρομές όπως αυτή που εικονίζεται στο προηγούμενο σχήμα. Επιλέγοντας ως μονάδα μήκους την απόσταση που διανύει το σφαιρίδιο την πρώτη χρονική μονάδα, μετρά στις επόμενες χρονικές μονάδες τη διανυόμενη απόσταση: 1η χρονική μονάδα 1 μονάδα μήκους 2η χρονική μονάδα 3 μονάδες μήκους συνολική διαδρομή: 4 μονάδες μήκους 3η χρονική μονάδα 5 μονάδες μήκους συνολική διαδρομή: 9 μονάδες μήκους 4η χρονική μονάδα 7 μονάδες μήκους συνολική διαδρομή: 16 μονάδες μήκους 5η χρονική μονάδα 9 μονάδες μήκους συνολική διαδρομή: 25 μονάδες μήκους Επαναλαμβάνοντας την πειραματική διαδικασία με σφαιρίδια διαφορετικής μάζας βρίσκει το ίδιο αριθμητικό αποτέλεσμα και δηλώνει ότι το διάστημα που διανύει οποιοδήποτε σφαιρίδιο στην κεκλιμένη αυτή διαδρομή υπό την επίδραση του βάρους του έχει τετραγωνική αναλογική σχέση με τον παρερχόμενο χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι η επιτάχυνση οποιουδήποτε σφαιριδίου κατά την καθοδική του πορεία στην κεκλιμένη αυτή διαδρομή διατηρείται σταθερή και με τους σημερινούς συμβολισμούς και υπολογισμούς προκύπτει το εξής συμπέρασμα. Αυξάνοντας σταδιακά την κλίση της κεκλιμένης διαδρομής διαπιστώνει ότι η τιμή της σταθεράς k αυξάνει, οπότε το μέτρο της σταθερής επιτάχυνσης των σφαιριδίων αυξάνει έως μια μέγιστη τιμή την οποία λαμβάνει στην κατακόρυφη κλίση, δηλαδή στην ελεύθερη πτώση, και δηλώνει: «Κάθε σώμα που αφήνεται να πέσει υπό την επίδραση του βάρους του αποκτά ίδια σταθερή επιτάχυνση, ανεξάρτητα της μάζας του, και κάθε στιγμή, η διανυθείσα απόσταση είναι ανάλογη του τετραγώνου του παρελθόντος χρόνου». Η ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΣΕΩΝ Ο Γαλιλαίος θέλει να μάθει αν ο νόμος που διέπει τη βαλλιστική κίνηση προκύπτει από τη σύνθεση των απλών ανεξάρτητων νόμων που διέπουν αντίστοιχα την οριζόντια κίνηση που οφείλεται στην αρχική ταχύτητα και την κατακόρυφη κίνηση που οφείλεται στη βαρύτητα. Ξέρει ότι αν αυτό αληθεύει τότε θα έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τον αριστοτελικό ισχυρισμό σχετικά με την ύπαρξη μόνο απλών κινήσεων στη φύση. Τα πειράματά του αναδεικνύουν ότι κάθε σώμα, είτε εκτοξευτεί οριζόντια με οποιαδήποτε ταχύτητα από κάποια θέση, είτε αφεθεί να πέσει ελεύθερα από την ίδια θέση, χρειάζεται ίδιο

42 41/49 χρόνο έως ότου φτάσει στο έδαφος και οι όποιες διαφορές οφείλονται στην αντίσταση του αέρα. Αυτό σημαίνει ότι οι νόμοι που διέπουν την οριζόντια και την κατακόρυφη κίνηση λειτουργούν Εικόνα 22: Ανεξαρτησία κινήσεων ανεξάρτητα και από το συνδυασμό τους προκύπτει ο νόμος της βαλλιστικής κίνησης. Έτσι, καταρρίπτεται η επικρατούσα αντίληψη και αποκαλύπτεται η αρχή της ανεξαρτησίας των κινήσεων. Η ΒΑΛΛΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ Η αριστοτελική αντίληψη αποδεχόταν ότι κατά την έναρξη της βαλλιστικής κίνησης προσδίδεται στο σώμα μια ώθηση και μόλις αυτή εξαντληθεί το σώμα πέφτει κατακόρυφα στο έδαφος. Μια κάπως διαφορετική άποψη είχε ο Nicolo Tartaglia ( ) υποστηρίζοντας ότι η κατακόρυφη πτώση αρχίζει λίγο μετά την εξάντληση της ώθησης. Ο Γαλιλαίος δηλώνει απερίφραστα ότι η τροχιά κάθε βαλλιστικής κίνησης είναι παραβολική. Προεκτείνει την κεκλιμένη διαδρομή της πειραματικής διάταξης έτσι ώστε από κάποιο σημείο και πέρα να οριζοντιώνεται και αφήνει μια χάλκινη σφαίρα Εικόνα 23:Η αντίληψη της βαλλιστικής κίνησης πριν και μετά τον Γαλιλαίο επικαλυμμένη με μελάνι να κυλήσει υπό την επίδραση του βάρους. Η σφαίρα μόλις φτάσει στο τέρμα της οριζόντιας διαδρομής εκβάλλεται με την ταχύτητα που έχει αποκτήσει και διαγράφοντας μια καμπυλόγραμμη τροχιά αφήνει στο δάπεδο το στίγμα της. Επαναλαμβάνει το πείραμα αφήνοντας τη σφαίρα να ξεκινήσει από διάφορα ύψη της κεκλιμένης διαδρομής. Οι μετρήσεις δείχνουν ότι, από τη στιγμή της εκβολής της σφαίρας, οι διαδοχικές αποστάσεις των στιγμάτων στο έδαφος αυξάνονται ευθέως ανάλογα προς το τετράγωνο του παρερχόμενου χρόνου και συμπεραίνει ότι η τροχιά από το σημείο εκβολής έως την τελική πτώση είναι παραβολική.

43 Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ 42/49 Ο Γαλιλαίος γράφει στα κείμενά του: Στη φύση δεν υπάρχει ίσως τίποτε παλαιότερο από την κίνηση και οι φιλόσοφοι έχουν γράψει για αυτήν βιβλία που δεν είναι ούτε λίγα ούτε μικρά. Εντούτοις, κάνοντας πειράματα, ανακάλυψα κάποιες ιδιότητες που μέχρι τώρα δεν έχουν παρατηρηθεί ούτε αποδειχτεί και αξίζει να κοινοποιηθούν. Βέβαια, είναι γνωστό ότι η κίνηση ενός σώματος σε πτώση επιταχύνεται διαρκώς, αλλά δεν έχει γίνει γνωστή η έκταση αυτής της επιτάχυνσης. Κανείς δεν έχει ακόμη επισημάνει, απ ότι γνωρίζω, ότι οι αποστάσεις τις οποίες διανύει σε ίσα χρονικά διαστήματα ένα σώμα, που πέφτει από την κατάσταση ακινησίας, έχουν μεταξύ τους λόγο όπως οι περιττοί αριθμοί που αρχίζουν με τη μονάδα. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι τα βλήματα διαγράφουν μια καμπύλη τροχιά, ωστόσο κανείς δεν επεσήμανε ότι η τροχιά αυτή είναι μια παραβολή. Κατόρθωσα να αποδείξω αυτό το γεγονός, μαζί με άλλα που ούτε ολιγάριθμα είναι ούτε λιγότερο άξια να καταστούν γνωστά. Ένα σώμα ξεκινά από ένα σημείο Α προκειμένου να διανύσει με σταθερή επιτάχυνση μια ευθύγραμμη διαδρομή έως ένα σημείο Β. Αν διένυε την ίδια διαδρομή στο ίδιο χρονικό διάστημα με σταθερή ταχύτητα, ποια θα έπρεπε να είναι αυτή η ταχύτητα; Εικόνα 24: Γεωμετρική συλλογιστική του κανόνα του Merton

44 ΥΠΟΘΕΜΑ /49 Ο επιστημονικός μαρασμός της Ιταλίας μετά την καταδίκη Το φάντασμα του Γαλιλαίου (1642) πλανάται πάνω από την Ιταλία Η αποκατάσταση του 1992 ΓΕΝΙΚΑ Γεννήθηκε στην Πίζα της Ιταλίας και από νωρίς έδειξε σημεία μιας αξιοσημείωτης ιδιοφυΐας. Ο πατέρας του ήταν ξεπεσμένος απόγονος ευγενούς φλωρεντινής οικογένειας και μοχθούσε για να βοηθήσει το γιο του να αποκαταστήσει τη δόξα της οικογένειας. Επιβάλλοντας μεγάλες στερήσεις στον εαυτό του και τα άλλα παιδιά του, ο πατέρας του μπόρεσε να στείλει τον Γαλιλαίο στο σχολείο και αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου ο Γαλιλαίος γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή. Όταν κάποτε του δόθηκαν τα χρήματα άφησε το σχολείο και γύρισε στη Φλωρεντία, όπου εκείνη την εποχή ζούσε εκεί η οικογένειά του. Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΑΡΑΔΕΧΤΗΚΕ ΌΤΙ Η ΓΗ ΚΙΝΕΙΤΑΙ Κάλλιο αργά παρά ποτέ, λέει ο ελληνικός λαός. Μόνο που αυτό το «αργά» στην περίπτωση του πάπα Ιωάννη Παύλου Β, παραάργησε. Συνέβη, σαν σήμερα, στις 31 Οκτωβρίου του 1992, όταν ο προκαθήμενος της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας ζήτησε δημόσια συγγνώμη για τις διώξεις που υπέστη ο Γαλιλαίος. «Η Ιερή Εξέταση», είπε, «ερμήνευσε τη Βίβλο λαθεμένα». Όσο για τον Γαλιλαίο, είχε πεθάνει ακριβώς 350 χρόνια νωρίτερα και μάλλον του ήταν αδύνατο να δεχτεί αυτή τη συγνώμη. Ο τάφος του μεγάλου επιστήμονα βρίσκεται στον Καθεδρικό Ναό του Σάντα Κρότσε (του Τιμίου Σταυρού) Εικόνα 25: Στο κοιμητήριο του Γαλιλαίου της Φλωρεντίας. Ανά τους αιώνες, χιλιάδες κόσμου έ- χουν επισκεφτεί το μέρος εκείνο για να τιμήσουν τη μνήμη του μεγάλου ανδρός που είχε το θάρρος να κηρύξει εκείνο που πίστευε σ' έναν κόσμο που του ήταν εχθρικός. Ο Πάπας αποκατάστησε τη μνήμη του Γαλιλαίου στις 31 Οκτωβρίου ΤΖΑΒΑΡΑ ΕΛΕΝΗ, ΧΑΝΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ

45 Η ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ 44/49 Κύρια κατηγορία για την καταδίκη του Γαλιλαίου το 1633 ήταν η αθέτηση του Διατάγματος του Καταλόγου Απαγορευμένων. Σύμφωνα με αυτό, δόθηκε εντολή στον Γαλιλαίο να μην υποστηρίξει, ούτε να υπερασπιστεί, ούτε να διδάξει με οποιονδήποτε τρόπο την άποψη της ακινησίας του Ήλιου και της κίνησης της Γης. Έχοντας τότε, χωρίς δεύτερη σκέψη, υποσχεθεί να υπακούσει, αφέθηκε ελεύθερος και απέφυγε τον κίνδυνο να λογοκριθεί ή να απαγορευτεί κάποιο από τα βιβλία του. Μέχρι τότε, είχε δώσει μεγάλο αγώνα (κυρίως γραφειοκρατικό), έχοντας βέβαια υποστηρικτές και τη στήριξη πνευματικών ανθρώπων της εποχής, ώστε να πείσει για την εγκυρότητα του Κοπερνίκειου δόγματος (του ότι ο Ήλιος στέκει ακίνητος, έχοντας την Γη να περιστρέφεται γύρω του εκτελώντας διπλή κίνηση). Το αμέλημα λοιπόν που έφερε στο προσκήνιο το Διάταγμα ήταν η δημοσίευση του Διαλόγου περί των δύο Μεγίστων Συστημάτων του Κόσμου, το οποίο σύμφωνα με τους αρμόδιους του Ιεροδικείου παραβαίνει ρητά την παραπάνω εντολή. Ο Γαλιλαίος κλήθηκε στο Ιεροδικείο στη Ρώμη, φυλακίστηκε τυπικά, και αφού αρνήθηκε πως μέσα από τον Διάλογο κηρύσσει το δόγμα του Κοπέρνικου ως αστρονομική αλήθεια, κάτι το οποίο δεν γίνεται δεκτό από τους δικαστές, τελικά αποκηρύσσει τις ιδέες του όσον αφορά την κίνηση της Γης. Αυτουργός της απόφασης των δικαστών φαίνεται να είναι ο τότε πάπας Ουρβανός Η, ο οποίος ενοχλήθηκε που, κατά τη γνώμη του, ο Διάλογος δεν αναδείκνυε τη θεία παντοδυναμία έναντι της επιστημονικής-φυσικής αλήθειας, όπως ο ίδιος είχε συμφωνήσει με τον Γαλιλαίο. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Γαλιλαίος φεύγοντας από την Ιερά Εξέταση επέμεινε στην άποψη του αναφωνώντας "Και όμως γυρίζει". Την 1η Δεκεμβρίου το Ιεροδικείο έδωσε την άδεια στον Γαλιλαίο να επιστρέψει στη Φλωρεντία, όπου έμενε πριν την κλήση του Ιεροδικείου, και να εγκατασταθεί στο Αρτσέτρι, όπου πέθανε τη νύχτα μεταξύ 8ης και 9ης Ιανουαρίου 1642 όσο διαρκούσε η σωφρονιστική ποινή του. Ο ΜΥΘΟΣ Ο μύθος θέλει τον Γαλιλαίο να περνάει την ώρα του συγχύζοντας τον Πάπα, επινοώντας ένα είδος τηλεσκοπίου (αμφισβητείται κι αυτό γιατί τον είχαν προλάβει οι Άραβες) και στις υπόλοιπες ώρες του να ανεβαίνει στην κορυφή του κεκλιμένου πύργου της Πίζα και να ρίχνει δύο αντικείμενα με διαφορετική μάζα. Έτσι, προσπαθούσε να διαψεύσει τον ισχυρισμό του Αριστοτέλη ότι ο ρυθμός με τον οποίο πέφτουν τα αντικείμενα εξαρτάται από τη μάζα τους Το 1992, μια επιτροπή διορισμένη από τον ίδιο πάπα αναγνώρισε: «Ορισμένοι θεολόγοι, σύγχρονοι του Γαλιλαίου, δεν μπόρεσαν να συλλάβουν το βαθύ, όχι κατά γράμμα νόημα των Γραφών όταν αυτές περιγράφουν τη φυσική δομή του δημιουργημένου σύμπαντος». Εντούτοις, είναι γεγονός ότι η ηλιοκεντρική θεωρία δεν επικρίθηκε μόνο από θεολόγους. Ο Πάπας Ουρβανός Η, ο οποίος έπαιξε εξέχοντα ρόλο στην υπόθεση, ζήτησε αυστηρά από τον Γα-

46 λιλαίο να πάψει να υπονομεύει τη μακραίωνη εκκλησιαστική διδασκαλία ότι η γη είναι το κέντρο του σύμπαντος. Αυτή η διδασκαλία δεν προερχόταν από τη Γραφή, αλλά από τον φιλόσοφο Αριστοτέλη. 45/49 ΤΖΟΡΝΤΑΝΟ ΜΠΡΟΥΝΟ Ο Τζορντάνο Μπρούνο (Giordano Bruno, Φεβρουαρίου 1600) ήταν Ιταλός φιλόσοφος, μαθηματικός, ποιητής και αστρονόμος. Γεννήθηκε στη Νόλα της Καμπανίας. Το 1563 εισήλθε στο Τάγμα των Δομινικανών. Το 1576 κατηγορήθηκε ως αιρετικός και αναγκάσθηκε να διαφύγει για να σωθεί. Κατέφυγε σε πολλές πόλεις, όπως Φραγκφούρτη, Μαρβούργο, Λονδίνο, Οξφόρδη, Παρίσι, Λυών, Γενεύη, Γένουα καταλήγοντας στη Βενετία. Εκεί κατά τον Μάιο του 1592 κατόπιν προδοσίας από τον προσποιούμενο ως μαθητή του, Τζοβάνι Μοτσενίγκο, συνελήφθη και παραδόθηκε στην Ιερά Εξέταση. Επειδή οι φιλοσοφικές του αντιλήψεις επί του απείρου του σύμπαντος και περί υπάρξεως και άλλων κόσμων θεωρήθηκαν αιρετικές κακοδοξίες, μεταφέρθηκε το 1593 στη Ρώμη όπου έ- μεινε εγκάθειρκτος για επτά χρόνια. Καθώς όμως δεν θέλησε να αποκηρύξει τις φιλοσοφικές του ιδέες, καταδικάστηκε σε θάνατο δια της πυράς από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης τον οποίο και υπέστη στις 17 Φεβρουαρίου του 1600 Εικόνα 26: Μπρούνο Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΎΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ Ο Τζορντάνο Μπρούνο ( ) δίκαια και τιμητικά θεωρείται ο μάρτυρας της επιστήμης. Η εκτέλεσή του στην πυρά από την Ιερά Εξέταση είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της πιο άμεσης σύγκρουσης της σκοταδιστικής Εκκλησίας της θεοπληξίας και της αμάθειας απέναντι στην επιστήμη. Το δειλό εξουσιαστικό ιερατείο ενάντια μιας μεγάλης επιστημονικής μορφής.

47 Δέχτηκε την καταδίκη του με θάρρος υπερασπιζόμενος τις ιδέες του χωρίς να λυγίσει απορρίπτοντας κάθε πρόταση για δήλωση μετανοίας όπως αναγκάστηκαν να κάνουν συνάδελφοι του όπως ο Γαλιλαίος κ.α. 46/49 Η τρομοκρατία ήταν το κλίμα που επικρατούσε σε όλη την Ευρώπη του Μεσαίωνα, έχοντας ως συνέπεια να κρατάει απομονωμένους τους επιστήμονες της εποχής και να εμποδίζει ταυτόχρονα την δημοσίευση και διάδοση κάθε επιστημονικής μελέτης, έτσι κάθε μελέτη για να περάσει στα χέρια των άλλων χρειαζόταν δεκαετίες. Κάθε προσπάθεια δημιουργίας συνδέσμου ή σωματείου μεταξύ των επιστημόνων στα μέσα το 16ου αιώνα κυνηγήθηκε από την Ιερά Εξέταση. Παρ όλες τις δυσκολίες οι ερευνητές και διανοούμενοι αναζητούσαν με κάθε τρόπο διέξοδο στους περιορισμούς των σκοταδιστών και με μικρά βήματα κατάφερναν να προωθούν τις ιδέες τους, άλλοτε εύκολα, άλλοτε δύσκολα. Ανάμεσα στους μεγάλους επιστήμονες αυτής της εποχής, ιδιαίτερα τιμητική θέση κατέχει ο Ιταλός Τζορντάνο Μπρούνο. Εικόνα 27: Το κάψιμο του Μπρούνο από την Ιερά Εξέταση

48 ΥΠΟΘΕΜΑ /49 Γιατί στα ιταλικά (και όχι στα λατινικά); Συμπεράσματα για το ρόλο της επιστήμης στο σύγχρονο κόσμο Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΈΡΓΩΝ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ Εικόνα 28: Η σελίδα τίτλου του βιβλίου του Γαλιλαίου) Discorsi e Dimostrazioni Mathematiche, Leiden, 1638 O Γαλιλαίος είχε γράψει τα έργα του στα ιταλικά, και με τον τρόπο αυτό, οι ιδέες του έγιναν προσιτές και σε ό- σους δεν μιλούσαν λατινικά. Πρέπει στο σημείο αυτό να διερωτηθούμε, πως είναι δυνατό να γίνει κατανοητός, α- φού στην περίπτωση αυτή δεν πρόκειται για τα ιταλικά, αλλά για μαθηματικά. Ο Γαλιλαίος ίσως να έχει δίκαιο, ό- ταν λέει ότι η γλώσσα με την οποία είναι γραμμένο το βιβλίο της φύσεως είναι τα μαθηματικά. Αν όμως ισχύει το συμπέρασμα του (που μάλλον κατευθύνεται εναντίον του πάπα), την φύση μπορεί να καταλάβει μόνο εκείνος ο οποίος δεν είναι μαθηματικά αναλφάβητος. Αυτό σημαίνει πως όλοι εκείνοι που δεν είναι εξοικειωμένοι με τους μαθηματικούς τύπους και τις γεωμετρικές μορφές -δηλαδή οι περισσότεροι άνθρωποι- δεν είναι σε θέση να καταλάβουν πως λειτουργεί η φύση. Αυτό σημαίνει, πως είναι αδιάφορο εάν εξηγώ αυτό που ανακάλυψε η επιστήμη στα γερμανικά, ιταλικά ή γαλλικά. Εφόσον δεν χρησιμοποιώ τα μαθηματικά κανείς δεν μπορεί να καταλάβει περί τίνος πρόκειται. Αυτό φυσικά ισχύει μόνο εφόσον ο Γαλιλαίος έχει δίκαιο ή για όσο πιστεύουμε αυτά που λέει και για τον λόγο αυτό δεν αποδεχόμαστε άλλες πηγές γνώσης. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ Είναι γεγονός ότι η επιστήμη έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης πραγματικότητας. Με τη συνδρομή της ο άνθρωπος μπόρεσε να αναβαθμίσει το επίπεδο της καθημερινής του ζωής. Απολαμβάνει υλικά αγαθά και ανέσεις που διευκολύνουν τη ζωή του, ενώ παράλληλα διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες, προσεγγίζει το αγαθό της μόρφωσης και απαλλάσσεται από στερεότυπα και προκαταλήψεις. Επιπρόσθετα, συντελέστηκε χάρη στην επιστήμη, αύξηση της παραγωγικότητας, μείωση του ανθρώπινου μόχθου και επινοήθηκαν νέες μορφές ψυχαγωγίας. 8 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, ΚΑΚΟΚΕΦΑΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΚΟΥΡΤΕΣΗ ΓΕΩΡΓΙΑ

49 Με την επιστημονική εξέλιξη και τις εφαρμογές της καταπολεμήθηκαν ασθένειες, βελτιώθηκε η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, αυξήθηκε ο μέσος όρος ζωής. Εδραιώθηκε ακόμη η δημοκρατία και επιτεύχθηκε η ενοποίηση του κόσμου με τα υπερεξελιγμένα μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας και τέθηκαν οι βάσεις για την ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων μεταξύ των λαών αλλά και τη την α- νάπτυξη σχέσεων φιλίας και συνεργασίας που προωθούν την ειρήνη. Δυστυχώς όμως για όλους μας η λανθασμένη και ανεύθυνη χρήση της επιστήμης τόσο στο παρελθόν, όσο και σήμερα έχει προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο επιστήμονας υποτάσσεται στο χρήμα και υπηρετεί πιστά πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες. Έτσι, με στόχο τον εύκολο πλουτισμό δε διστάζει να ε- πινοεί εφευρέσεις που απειλούν την ανθρώπινη υγεία, που οδηγούν στην εκμετάλλευση του ανθρώπου και στην ανεπανόρθωτη αλλοίωση των οικοσυστημάτων και του φυσικού περιβάλλοντος. Εικόνα 29: Οι εφαρμογές της επιστήμης στην Ιατρική Εικόνα 30: Υπερσύγχρονα μέσα μεταφοράς 48/49 Με την υπερβολική επίδοση του ανθρώπου, κατά τους νεότερους χρόνους, στις λεγόμενες θετικές επιστήμες, παρατηρήθηκε ανάλογη ανάπτυξη και στη τεχνολογία. Γενικά με τον όρο αυτό εννοούμε τη χρήση τεχνικών και επιστημονικών μεθόδων σ όλους σχεδόν τους τομείς των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Γιατί είναι γεγονός ότι η τεχνολογία σήμερα έχει απλώσει τον ιστό της σε κάθε χώρο. Τα σύγχρονα γεωργικά εργαλεία, η βιομηχανία, κάθε παραγωγικό μέσο, οι συγκοινωνίες, οι επικοινωνίες, τα επιστημονικά εργαστήρια, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κάθε μηχανικό μέσο που χρησιμοποιούμε αποτελούν την τελειότερη έκφρασή της. Είναι η Εικόνα 31: Επικοινωνία και ψυχαγωγία βάση της οικονομίας τόσο, που η οικονομική ανάπτυξη των υπανάπτυκτων χωρών να ταυτίζεται με την τεχνολογική τους πρόοδο. Έχει γίνει, λοιπόν η τεχνολογία, κυρίαρχο στοιχείο στη ζωή του ανθρώπου, γιατί με αυτήν είδε να πολλαπλασιάζονται οι δυνατότητές του και πίστεψε ότι με τη βοήθεια της ανοιγόταν μπροστά του καινούργιοι δρόμοι εξέλιξης και ανάπτυξης.