«Το ψηφιακό παραμύθι ως μέσο διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών στο Νηπιαγωγείο».

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «Το ψηφιακό παραμύθι ως μέσο διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών στο Νηπιαγωγείο». Φλώρινα 2012

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ : ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ- ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Διπλωματική Εργασία «ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΩΣ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ» ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ ΑΔΑΜΑΝΤΙΑ Νηπιαγωγός Αριθμός Μητρώου: 129 ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Επιβλέπων: Α μέλος τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής Β μέλος τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής Μπράτιτσης Θαρρενός Λέκτορας Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Κωτόπουλος Τριαντάφυλλος Λέκτορας Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Παπαδοπούλου Πηνελόπη Λέκτορας Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Φλώρινα

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια της ολοκλήρωσης των σπουδών μου για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος του Τμήματος Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου Φλώρινας στην κατεύθυνση της Διδακτικής Μεθοδολογίας-Αναλυτικά Προγράμματα. Στην προσπάθειά μου αυτή είχα κάποιους υποστηρικτές και συμπαραστάτες, τους οποίους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθένα προσωπικά. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πρώτο επιβλέποντα της εργασίας μου κύριο Μπράτιτση Θαρρενό λέκτορα της Πληροφορικής του Πανεπιστήμιου Δυτικής Μακεδονίας για την πολύτιμη βοήθεια του. Η συνεχής καθοδήγησή του στο σχεδιασμό του ψηφιακού παραμυθιού και στην εφαρμογή της έρευνας, καθώς και οι παρατηρήσεις του στο γραπτό κείμενο συνέβαλαν πραγματικά στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα ακόμη να τον ευχαριστήσω για τις πολύτιμες συμβουλές του και την ενθάρρυνση που μου προσέφερε σε όλα τα στάδια της εργασίας. Θα ήθελα ν αναφέρω τη συμβολή του δεύτερου επιβλέποντα κυρίου Κωτόπουλου Τριαντάφυλλου, λέκτορα της Παιδικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Μακεδονίας, για τη βοήθειά του στην επιλογή του θέματος και για την υποστήριξη του στη συγγραφή του θεωρητικού μέρους της εργασίας με την παροχή πολύτιμου βιβλιογραφικού υλικού. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Πηνελόπη Παπαδοπούλου λέκτορα των Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας για τις πολύ χρήσιμες συμβουλές της και τις υποδείξεις της, ώστε να γίνει η καλύτερη δυνατή επιστημονική προσέγγιση από τα παιδιά του φυσικού φαινομένου, της πλεύσης και της βύθισης. Ήταν εκείνη που μου υπέδειξε ν απευθυνθώ στον καθηγητή μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα στο αντικείμενο των Φυσικών Επιστημών κύριο Πέτρο Καριώτογλου, τον οποίο θα ήθελα ιδιαιτέρως να ευχαριστήσω για το χρόνο που αφιέρωσε στην παρακολούθηση της προσπάθειάς μου και κυρίως για τις ουσιαστικές παρατηρήσεις και υποδείξεις του. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές μου, καθώς και τους συμφοιτητές μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα, που μου συμπαραστάθηκαν στην πορεία των σπουδών μου. Ευχαριστίες οφείλω στη συνάδελφο μου Μαρία Μαγκίρογλου και στους γονείς των παιδιών, οι οποίοι έδωσαν τη συγκατάθεσή τους για τη συμμετοχή των παιδιών τους στην έρευνα. Κυρίως, όμως, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα ίδια τα παιδιά που ανταποκρίθηκαν με καλή διάθεση και ενδιαφέρον στη διαδικασία της έρευνας. 3

4 Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τα δύο ανήψια μου Γιάννη και Χρυσούλα Δελέγκου και την αδελφή μου Ευαγγελία Μαργαρίτη, χωρίς τη συμμετοχή των οποίων δεν θα ήταν δυνατό να ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός του ψηφιακού παραμυθιού. Δανείζοντας τις φωνές τους στους πρωταγωνιστές του παραμυθιού ζωντάνεψαν τον αισώπειο μύθο. Φλώρινα Οκτώβριος 2012 Αδαμαντία Μαργαρίτη 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Ο ΜΥΘΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ- ΔΟΜΗ- ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ- ΜΥΘΟΠΟΙΟΙ ΚΑΙ ΜΥΘΟΓΡΑΦΟΙ ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ Αίσωπος- Βιογραφικά Στοιχεία Αισώπειοι Μύθοι Συλλογές, μεταφράσεις και διασκευές του αισώπειου μύθου Η παιδαγωγική αξία των αισώπειων μύθων Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΝΗΠΙΑ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΒΥΘΙΣΗ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - ΜΥΘΟΙ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΠΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΠΕ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Ψηφιακή Αφήγηση με τη χρήση εκπαιδευτικών λογισμκών ΑΠΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΤΠΕ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ Σκοπός της Έρευνας Δείγμα Σχεδίαση της διδακτικής παρέμβασης Ερευνητικά ερωτήματα Ερευνητικά εργαλεία ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Φάση Ανάδειξης των ιδεών των μαθητών πάνω στο φαινόμενο της πλεύσηςβύθισης Εφαρμογή διδακτικής παρέμβασης Αξιολόγηση της διδακτικής Παρέμβασης- Πειραματική εφαρμογή...63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο...64 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Απαντήσεις ερευνητικών ερωτημάτων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...84 ΛΙΣΤΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΛΙΣΤΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΕΝΑΡΙΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ

7 Εισαγωγή Δεχόμαστε συνήθως την ορθότητα βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων, οι οποίες με μεγάλη δυσκολία αναθεωρούνται ή ανατρέπονται. Μία από αυτές φαίνεται ν αφορά τη σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνία και την επιστήμη, δεδομένης της απόστασης που υπάρχει ανάμεσα στην αλήθεια και την αντικειμενικότητα που χαρακτηρίζει την επιστημονική γνώση από τη μια μεριά, με τη φαντασία και την επίπλαστη, τις περισσότερες φορές πραγματικότητα, που διακρίνει τα λογοτεχνικά κείμενα, από την άλλη. Τα κείμενα όμως εκφράζουν τον κόσμο και ο κόσμος έχει και διαστάσεις που άπτονται του χώρου της επιστήμης. Στα σύγχρονα πολυτροπικά κείμενα η ανάγνωση των κειμένων απαιτεί πολύ συχνά, εκτός από το λεκτικό και έναν επιστημονικό γραμματισμό (Γιαννικοπούλου & Πρεβεζάνου, 2010). Συμβαίνει τις περισσότερες φορές τα μικρά παιδιά να μαθαίνουν τον κόσμο μέσα από τα μαγευτικά μονοπάτια της φαντασίας, επιβεβαιώνοντας αυτούς που ισχυρίζονται, ότι η αφήγηση φέρνει σε επαφή τα παιδιά με τα μυστικά του κόσμου και αποτελεί το καταλληλότερο μέσο διδασκαλίας (Egan, 1988; 1999, ο.α. Γιαννικοπούλου & Πρεβεζάνου, 2010). Η ανάγνωση ιστοριών και η κατανόησή τους οδηγεί συχνά στη γνώση της επιστήμης. Σε πολλά βιβλία που απευθύνονται σε μικρά παιδιά η ιστορία βασίζεται σε μια επιστημονική παρατήρηση, ένα φυσικό φαινόμενο. Τα παιδιά του νηπιαγωγείου μέσα από μια μεγάλη γκάμα ιστοριών έχουν τη δυνατότητα να διαβάσουν, να επεξεργαστούν και να απολαύσουν τη λογοτεχνία, μαθαίνοντας συγχρόνως και φυσική (Γιαννικοπούλου & Χατζηγεωργίου, 2002; Γιαννικοπούλου 2005). Όταν μάλιστα η ανάγνωση έχει ψηφιακή μορφή και η δυνατότητα παρέμβασης του μικρού αναγνώστη στην εξέλιξη της ιστορίας είναι δυνατή, η σύνδεση της επιστήμης με τη λογοτεχνία πραγματοποιείται μ έναν ακόμη πιο σύγχρονο και πρωτότυπο τρόπο. Η ψηφιακή αφήγηση σύμφωνα με τον Lathem (2005, ο.α. Σεραφείμ & Φεσάκης, 2010) είναι ο συνδυασμός της παραδοσιακής προφορικής αφήγησης με πολυμέσα και εργαλεία τηλεπικοινωνίας. Είναι μία σχετικά νέα μορφή τέχνης, η οποία χρησιμοποιεί τη μουσική, την εικόνα, το βίντεο και την αφήγηση για τη δημιουργία ιστοριών. Σήμερα υπάρχουν διάφορα συστήματα ψηφιακής αφήγησης που απευθύνονται σε παιδιά μικρής ηλικίας. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η προσέγγιση εννοιών της φυσικής μέσα από τη ψηφιακή αφήγηση του αισώπειου μύθου «το μυρμήγκι και το περιστέρι», η ιστορία του οποίου βασίζεται στο φυσικό φαινόμενο της πλεύσης και της βύθισης των σωμάτων. 7

8 Παρουσιάζεται μία διδακτική παρέμβαση που πραγματοποιήθηκε σε παιδιά προσχολικής ηλικίας της πόλης της Φλώρινας, όπου ο συγκεκριμένος μύθος δόθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε ν αναδειχθεί η επιστημονική συνιστώσα του. Το πρώτο, θεωρητικό μέρος της εργασίας αποτελείται από τρία κεφάλαια, τα οποία αναφέρονται σε τρία ξεχωριστά γνωστικά αντικείμενα που διδάσκονται στο νηπιαγωγείο. Στο πρώτο κεφάλαιο που αφορά την παιδική λογοτεχνία παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο του μύθου ως ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος. Γίνεται ιστορική αναδρομή και λεπτομερής αναφορά στους αρχαίους και σύγχρονους Έλληνες μυθοποιούς και μυθογράφους. Ο Αίσωπος και το έργο του, η παιδαγωγική αξία των αισώπειων μύθων και η διδακτική αξιοποίησή τους στο νηπιαγωγείο ολοκληρώνουν το κεφάλαιο αυτό. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στη διδασκαλία των φυσικών επιστημών στο νηπιαγωγείο και στη μύηση των παιδιών σε αυτές. Τονίζονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της νόησης του παιδιού προσχολικής ηλικίας και οι ιδέες των νηπίων για τις φυσικές επιστήμες. Η σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνία και τη φυσική προβάλλεται μέσα από τη μελέτη των φυσικών φαινομένων, τα οποία ως ένα σημαντικό κομμάτι των μύθων του Αισώπου, είναι δυνατόν ν αποτελούν, ανάλογα με τους διδακτικούς στόχους, την κινητήρια δύναμη της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στην αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στο νηπιαγωγείο. Οι δυνατότητες που προκύπτουν από τη χρήση των νέων τεχνολογιών από παιδιά προσχολικής ηλικίας, η παρουσίαση και εφαρμογή νέων λογισμικών προγραμματικών εργαλείων και η διδακτική αξιοποίηση τους για τη διδασκαλία των φυσικών φαινομένων στα παιδιά, αποτελούν μέρη του κεφαλαίου αυτού. Το δεύτερο μέρος της εργασίας είναι το ερευνητικό. Περιλαμβάνει την εφαρμογή πιλοτικής έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε νηπιαγωγείο της πόλης της Φλώρινας, προκειμένου να διερευνηθεί, αν οι ήδη υπάρχουσες νοητικές αναπαραστάσεις των νηπίων για το φυσικό φαινόμενο της πλεύσης και της βύθισης είναι δυνατόν να διαφοροποιηθούν μέσα από την εφαρμογή μιας διδακτικής παρέμβασης. Η ψηφιακή απόδοση και αφήγηση του αισώπειου μύθου «το μυρμήγκι και το περιστέρι», με το εκπαιδευτικό εργαλείο προγραμματισμού Scratch, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα παρέμβασης των νηπίων στην εξέλιξη του μύθου αποτελούν αντικείμενα της ερευνητικής διαδικασίας. Η εργασία ολοκληρώνεται με την επεξεργασία των αποτελεσμάτων της έρευνας και την εξαγωγή συμπερασμάτων, για την επιβεβαίωση ή διάψευση των αντιλήψεων των μαθητών σε σχέση με το φυσικό φαινόμενο της πλεύσης - βύθισης. 8

9 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Κεφάλαιο 1 ο 1.1. Ο μύθος στην παιδική λογοτεχνία Οι άνθρωποι για να εκφράσουν τους φόβους τους, τους καημούς τους, τα πάθη, τις ελπίδες και τα όνειρά τους έπλασαν αναρίθμητες διηγήσεις, που κρύβουν θησαυρούς γνώσης και σοφίας χιλιετιών. Η γνώση και η σοφία των διηγήσεων αυτών, όσο πιο νωρίς μεταδίδεται στα μικρά παιδιά, τόσο και πιο δραστικά, τ αναπτύσσει γλωσσικά και νοητικά, καλλιεργεί τη φαντασία τους, εμπλουτίζει τις εμπειρίες τους, επηρεάζει και καθορίζει το χαρακτήρα και το ψυχισμό τους (Κουλουμπή, 2005). Η προφορική αφήγηση, πανάρχαια ανθρώπινη δραστηριότητα, προσελκύει το ενδιαφέρον και την προσοχή των ακροατών, βοηθάει στην κατανόηση των νοημάτων και δημιουργεί στενότερους δεσμούς φιλίας μεταξύ αφηγητή και ακροατή. Ατελείωτες είναι οι πηγές από τις οποίες θα μπορούσε να αντλήσει κανείς υλικό για προφορικές αφηγήσεις: Αγία γραφή, μυθολογία ελληνική και ξένη, παραμύθια, ιστορία κ.λ.π. και αμέτρητοι οι χώροι στους οποίους αυτές έχουν ειπωθεί στο πέρασμα των αιώνων. Η τέχνη της αφήγησης είναι μια πολύ δύσκολη τέχνη, καθώς συνιστά μια πράξη μέγιστης επικοινωνίας ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν μιας χώρας, μια απόπειρα επαφής με την πολιτιστική κληρονομιά και τους ανθρώπους ενός τόπου ή και του κόσμου ολόκληρου. Υπάρχουν αφηγήματα που προσφέρονταν κυρίως για διήγηση και σε αυτά εντάσσονται οι μύθοι. Όλες οι μυθολογικές αφηγήσεις κρύβουν κάποια μηνύματα, τα οποία καθορίζονται από τις εκάστοτε συνθήκες και αναμφισβήτητα ο σκοπός τον οποίο οι μύθοι εξυπηρετούσαν ήταν κοινωνικός, ψυχαγωγικός και παιδευτικός. Ο μυθοποιός ήταν πάντοτε ένα άτομο δημιουργικό, με οργιώδη φαντασία και με ιδιαίτερη ικανότητα να μυθοποιεί τα περιστατικά της ζωής, να μιλάει συμβολικά, να ενεργοποιεί τη φαντασία των ακροατών, να συγκινεί, αλλά κυρίως να διδάσκει, να επηρεάζει και να διαμορφώνει συμπεριφορές και στάσεις ζωής (Κουλουμπή, 2005). Τα βασικά ερωτήματα για τους μύθους, τα οποία μέχρι σήμερα απασχολούν τους επιστήμονες έχουν να κάνουν με τον ορισμό, τη λειτουργικότητά τους, αλλά και τη σχέση τους με τ άλλα είδη του αφηγηματικού λόγου. 9

10 1.2. Ορισμός- Δομή- Γενικά χαρακτηριστικά Είναι δύσκολο και ίσως επουσιώδες να ορίσει κανείς επακριβώς το μύθο, παρά τη μεγάλη προσοχή που έδωσαν οι μελετητές στο πρόβλημα του ορισμού του σε μια πορεία δυόμισι αιώνων. Ο ρήτορας Αφθόνιος, τον 4 ο αιώνα μ.χ. έδωσε τον εύστοχο ορισμό «λόγος ψευδής, εικονίζων αλήθειαν» (Μεγακλής, 1987, σελ. 24). Ο ορισμός αυτός προβάλει τον εικονικό χαρακτήρα του μύθου, ενώ υποβάλλει παράλληλα το διαλεκτικό του στοιχείο. Ο μύθος συνδυάζει την αλήθεια με το ψέμα, είναι μια ιστορία φανταστική, η οποία παρουσιάζεται εικονοποιημένη με αφηγηματικό τρόπο. Ότι ο μύθος είναι μια ιστορία, φαίνεται πρωταρχικά από την ετυμολογία της λέξης, η οποία προέρχεται από την αρχαία ελληνική «μύθος» που σήμαινε αρχικά «ομιλία» ή «λόγος», αλλά που αργότερα κατέληξε να σημαίνει "μύθος" ή "θρύλος". Ο μύθος λοιπόν ήταν «λόγος» ή «ιστορία», συνώνυμη των λέξεων «λόγος» και «έπος», ενώ ο μυθολόγος ήταν «αφηγητής ιστοριών». Ο Ηρόδοτος, ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη λέξη μύθος με την έννοια της «απίθανης ιστορίας». Ο Θουκυδίδης «διαχώρισε την ιστορία του από το μυθώδες, που είναι απλή αφήγηση ιστοριών». Ο Πλάτωνας διαφοροποίησε την καινούρια τέχνη της διαλεκτικής του με τη χρήση σαφέστερα καθορισμένων εννοιών, αντιδιαστέλλοντας την έννοια «λόγοι», δηλαδή προτάσεις που αποδεικνύονται με τη βοήθεια της διαλεκτικής, προς την έννοια «μύθοι», που για εκείνον συχνά ήταν ψεύδη. Μπορεί ν ανιχνεύσει κανείς στον Πλάτωνα τη σημασία που έχει συχνά ο μύθος σήμερα, δηλαδή ως κάτι που πιστεύεται ευρέως, αλλά είναι ψευδές, όπως φαίνεται στη φράση «είναι μύθος ο κεραυνοβόλος έρωτας» (Kirk, 1979). Ο μύθος είναι ένα ιδιόμορφο είδος αφήγησης. Δεν ταυτίζεται μ ένα λογοτεχνικό είδος. Ο μύθος διαφέρει επίσης από το ποιητικό κείμενο. Ενώ κάθε ποιητικό έργο, έχει ένα δημιουργό, ο μύθος δεν έχει. Οι μύθοι μεταβιβάζονται από τη μία γενιά στην άλλη χωρίς κανείς να γνωρίζει ποιος τους δημιούργησε: και αυτό ακριβώς υποδηλώνεται με τη φράση «παραδοσιακές ιστορίες». Οι προφανείς συνέπειες του ορισμού του μύθου ως «παραδοσιακής ιστορίας», είναι ότι ένας μύθος: μπορεί να μεταφραστεί από τη μια γλώσσα στην άλλη χωρίς απώλειες. Κάθε σύντομη αφήγηση της πλοκής είναι δυνατόν να μεταφραστεί, αντίθετα μ ένα λογοτεχνικό έργο, που ποτέ δεν είναι δυνατόν να μεταφραστεί επαρκώς. Ένας μύθος 10

11 βέβαια θεωρείται έγκυρος μόνο από την κοινότητα, στην παράδοση της οποίας έχει διαμορφωθεί, μια κοινότητα, η οποία υπάρχει σ ένα συγκεκριμένο χρόνο και σ ένα συγκεκριμένο χώρο. μπορεί να παραμένει ζωντανός και να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Η αιτία για τη διαρκή μεταβολή του μύθου, η κινητήρια δύναμη της παράδοσης, εκείνο που διασφαλίζει τη μεταβίβαση του μύθου από τη μία γενιά στην άλλη, είναι η πολιτιστική του σημασία. Ο μύθος δίνει έγκυρες πληροφορίες για την προέλευση του κόσμου, την κοινωνία και τους θεσμούς της, τους θεούς και τις σχέσεις τους με τους θνητούς, με λίγα λόγια για οτιδήποτε από το οποίο εξαρτάται η ανθρώπινη ύπαρξη. Αν οι συνθήκες αλλάξουν, πρέπει να αλλάξει και ο μύθος, για να μπορέσει να επιβιώσει και να προσαρμοστεί. Οι μύθοι της αρχαίας Ελλάδας παρουσιάζουν αυτή την προσαρμοστικότητα. Οι μύθοι αποτελούν ιστορίες που λέγονταν για ιδιωτική διασκέδαση και για περιστασιακές νουθεσίες και δεν είχαν ποτέ την κοινωνική επίδραση ή τον πολιτιστικό αντίκτυπο της ποιητικής διήγησης του μύθου. Με δυσκολία μπορούμε να φανταστούμε με ποια μορφή διαδόθηκαν οι μυθικές διηγήσεις της αρχαϊκής εποχής, εκτός από το ότι ήταν στο μεγαλύτερο μέρος τους προφορικές. Ο Lessing, ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος της λογοτεχνίας του γερμανικού Διαφωτισμού, στη θεωρία του για το μύθο αναφέρει ότι: «όταν ανάγουμε μία γενική ηθική αρχή σε μια συγκεκριμένη περίσταση, η οποία είναι πραγματική και δημιουργούμε διήγηση, στην οποία αναγνωρίζεται με ενάργεια αυτή η ηθική αρχή, τότε η ποίηση αυτή λέγεται μύθος». Η εκτίμηση που απέδωσε ο Lessing στο μύθο προκάλεσε την έκπληξη του Goethe, ο οποίος διαπιστώνει, πως «ο μύθος και πιο συγκεκριμένα ο αισώπειος, είναι το καλύτερο και ανώτερο είδος ποίησης, το οποίο μιμείται τη φύση και έχει παράλληλα ηθική αξία» (Κοτζιά, 1987). Τα δύο βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μύθου σύμφωνα με τον Lessing είναι ότι (Κοτζιά, 1987): ο μύθος περιέχει ένα δίδαγμα, ο μύθος πρέπει να παρουσιάζεται μέσα από μια διήγηση. Ο μύθος αποκτά έτσι διδακτικό-εκπαιδευτικό χαρακτήρα ενώ μεταδίδει τα διδάγματά του μ έναν τρόπο ευχάριστο και διασκεδαστικό. Γίνεται ένα εργαλείο μόρφωσης, ένα 11

12 μέσο διδασκαλίας του απλού λαού στα χέρια της ανερχόμενης αστικής τάξης ενάντια στις μορφωτικές και πολιτιστικές επιδιώξεις της φεουδαρχίας και της εκκλησίας. Ο μύθος δεν διδάσκει με αφηρημένο τρόπο, αλλά με το απλό παράδειγμα και τις πράξεις των ζώων, των απλών αυτών και αναλλοίωτων χαρακτήρων του. Στις πράξεις των πιο οικείων στον άνθρωπο, ζώων ο μύθος απεικονίζει τις συνθήκες ζωής και τις σκέψεις του απλού λαού, προσφέροντάς του τη δυνατότητα να σκεφτεί, να δράσει και ν αποφασίσει για τη ζωή του. Είναι ο μύθος ο καθρέφτης των καιρών του, που όταν αυτοί αλλάζουν, αλλάζει και η δική του δομή και ο τρόπος ερμηνείας της πραγματικότητας Ιστορική αναδρομή- Μυθοποιοί και μυθογράφοι Ο μεγαλύτερος δημιουργός και εμπνευστής μύθων είναι ο λαός ή καλύτερα οι λαοί όλου του κόσμου. Μέσα από τη συνεχή προσπάθεια των ανθρώπων να ερμηνεύσουν τα γεγονότα που συνέβαιναν γύρω τους, έγιναν οι πρώτοι μυθοπλάστες, οι πρώτοι μυθοποιοί. Οι μύθοι που έπλασαν οι λαοί αποτέλεσαν την πρώτη ζύμη για την κατοπινή ανάπτυξη των διαφόρων λογοτεχνιών. Πέρα από τον απέραντο μυθολογικό πλούτο της αρχαίας Ελλάδας, θαυμάσιους μύθους συναντούμε στην Κίνα, στις Ινδίες, στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη, στην Αμερική. Αλλά και στα νεότερα χρόνια εξακολούθησαν να δημιουργούνται μύθοι (Κάσσαρης, 1987). Οι λαϊκοί μύθοι διαδίδονταν αρχικά από στόμα σε στόμα και για το λόγο αυτό δεν υπήρχαν καταγραφές. Όταν ανακαλύφτηκε η γραφή υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι κατείχαν επιπλέον το χάρισμα της διήγησης και ήταν σε θέση ν αποδώσουν γραπτώς τους περισσότερο εύκολους σε απομνημόνευση μύθους. Άλλοι αργότερα πρόσθεσαν στους γνωστούς αυτούς μύθους και τους δικούς τους. Αναμφίβολα η προσπάθεια να μεταπλαστούν ή ακόμη και να δημιουργηθούν νέοι μύθοι είναι γοητευτική. Για το λόγο αυτό, ενώ οι ποιητές και οι πεζογράφοι είναι αναρίθμητοι, οι μυθοπλάστες μετρούνται στα δάχτυλα. Οι σπουδαιότεροι από τους πιο γνωστούς αρχαίους και σύγχρονους Έλληνες μυθογράφους παρατείθενται παρακάτω (Κάσσαρης & Σακελλαρίου, 1987, σελ.49): Όμηρος (8 ος αιώνας π.χ.) Στα μεγάλα έπη «Ιλιάδα» και «Οδύσσεια» και στους «Ύμνους» στους θεούς του Ολύμπου, παρά το γεγονός πως η πατρότητα των «Ύμνων» αμφισβητήθηκε, ο Όμηρος, 12

13 «ο πατριάρχης των ποιητών», έχει συμπεριλάβει στο έργο του το μεγαλύτερο μέρος των μύθων, που κυκλοφορούσαν για τους θεούς και τους ήρωες του ελληνικού χώρου. Το έργο του αποτέλεσε πηγή άντλησης υλικού για τους μετέπειτα μυθογράφους και ποιητές. Ο Όμηρος, με το καταπληκτικό χάρισμα της αφήγησης, το οποίο αναμφισβήτητα διέθετε, μετέδιδε με λιτό ύφος αλλά μ ένα μοναδικό και συναρπαστικό τρόπο τους μύθους αυτούς. Ησίοδος (8 ος - 7 ος αιώνας π.χ) Η παρατήρηση και η ερμηνεία των φυσικών φαινομένων προκαλούσε το ενδιαφέρον των ανθρώπων από τα παλαιότερα χρόνια. Σιγά σιγά άρχισαν να δημιουργούν μύθους, θρύλους και παραδόσεις γύρω από τα φαινόμενα αυτά. Όλες αυτές οι ανεξήγητες και απροσδιόριστες δυνάμεις, που κρύβονται πίσω από την αστραπή, τη βροντή, τη βλάστηση αποτελούσαν αντικείμενα θαυμασμού και λατρείας. Σε ολόκληρο τον κόσμο συναντούμε θεογονίεςκοσμογονίες. Η «Θεογονία» του ποιητή από τη Βοιωτία ξεχώριζε ως προς τη μέθοδο και την πολυπλοκότητά της. Η δημιουργία του κόσμου αποδόθηκε από τον Ησίοδο με μοναδικά απλό και σοφό τρόπο, ενώ συμπεριέλαβε σε αυτή διάφορους ελληνικούς μύθους. Όλες οι κοσμογονικές και θεογονικές παραδόσεις της Βοιωτίας αυτούσιες ή διασκευασμένες διανθίζουν τα έργα του «Θεογονία» και «Έργα και Ήμεραι». Τα ποιήματα του είναι μοναδικά στο είδος τους, παρά το γεγονός πως οι μυθολογίες όλων των λαών περιέχουν κοσμογονικούς και θεογονικούς μύθους. Αρχίλοχος (7 ος αιώνας π.χ) Έζησε το δεύτερο μισό του 7 ου αιώνα, γιός επιφανούς πολίτη και δούλας. Υπήρξε ο πατέρας της ιαμβικής και ίσως και της ελεγειακής ποίησης. Οι αρχαίοι τον θεωρούσαν σχεδόν ισάξιο του Ομήρου. Μαζί με τα μυθολογικά θέματα ο Αρχίλοχος κατέφυγε στο να διασκευάζει μύθους λαϊκής προέλευσης, όπως η αλεπού και ο κόρακας, η μαϊμού και η αλεπού και άλλους. Εκαταίος ο Μιλήσιος ( π.χ) Συγκαταλέγεται ανάμεσα στους «λογοποιούς», επειδή έγραφε σε πεζό λόγο. Με το έργο του βρήκε ένα νέο τρόπο καταγραφής της ιστορίας και της προϊστορίας. 13

14 Εύμηλος ο Κορίνθιος (8ος - 7 ος αιώνας π.χ) Στον Εύμηλο αποδίδονται τα «Κορινθιακά Έπη», που αναφέρονται στις γενεαλογίες των βασιλικών οίκων της αρχαίας Κορίνθου και τους σχετικούς μ αυτούς μύθους. Κάδμος ο Μιλήσιος (τέλη του 6 ου αιώνα π.χ) Το σύνολο του έργου του χάθηκε. Σώθηκαν μόνο ελάχιστες περικοπές. Αποτελούνταν από τέσσερα βιβλία με τον τίτλο: «Κτίσης της Μιλήτου και όλης της Ιωνίας», στο οποίο εκθέτονταν και εξετάζονταν οι παραδόσεις, οι μύθοι και τα γεγονότα της σκοτεινής εκείνης εποχής. Κιναίθων ο Λακεδαιμόνιος (μεταξύ 8 ου και 7 ου αιώνα π.χ) Στα έργα του «Οιδιπόδεια» και «Μικράς Ιλιάς», από τα οποία μόνο αποσπάσματα διασώθηκαν, πραγματευόταν τη γενεαλογία των Ηρακλειδών και των Δωριέων. Αναξίμανδρος ο Νεότερος ( π.χ.) Καταγόταν από τη Μίλητο και έγραψε στην ιωνική διάλεκτο το έργο «Ηρωολογία», όπου παραθέτει τους γνωστούς τότε μύθους για τους ήρωες. Ελάχιστα αποσπάσματα από το έργο του διασώθηκαν και περισσυλέχθηκαν από τον Μύλλερ. Φερεκύδης (μέσα του 6 ου αιώνα π.χ.) Θεωρείται από τους πρώτους αρχαίους Έλληνες που έγραψε σε πεζό λόγο. Στο έργο του «Πεντέμυχος» πλάθει μια φανταστική ιστορία για τη δημιουργία του κόσμου. Μιλάει επίσης για τον Έρωτα, για την πάλη ανάμεσα στον Κρόνο και στον Οφιονέα, για την ύπαρξη πέντε μυχών (βυθών), που έχουν βόθρους, σπηλιές και πύλες, για τον Ερμή και άλλα. Σιμωνίδης ο Αμοργίνος ( τέλος του 7 ου αιώνα π.χ) Ιαμβικός ποιητής από τη Σάμο. Στο ένα από τα δύο γνωστά ποιήματά του παρουσιάζει δέκα τύπους γυναικών, τη συμπεριφορά και το χαρακτήρα των οποίων προσπαθεί να ερμηνεύσει μέσα από τη ζωική γενεαλογία, πλάθοντας δηλαδή μύθους, σύμφωνα με τους οποίους η καλοσυνάτη και ευγενική γυναίκα κατάγεται από τη μέλισσα, η βρωμιάρα από το γουρούνι, η πονηρή και πανούργα από την αλεπού, η απρόθυμη και τεμπέλα από το 14

15 γάιδαρο, η δύστροπη και γκρινιάρα από τη γάτα, η άσχημη και κακότροπη από τον πίθηκο κ.λ.π. Σιμωνίδης ο Κείος ο νεότερος Ανιψιός του ποιητή Σιμωνίδη από την Κείο, ο οποίος έζησε λίγο πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Έγραψε τη «Γενεαλογία» σε τρία βιβλία. Παραθέτει σ αυτά μύθους, είτε όπως τους είχε ακούσει είτε διασκευασμένους. Ηρόδοτος ( π.χ.) Ο «πατέρας της ιστορίας» γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό. Στις «Μούσες», τα εννέα βιβλία του, έχει καταγράψει αρκετούς μύθους του αρχαίου κόσμου, που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα και που αναφέρονταν στη γενεαλογία των διαφόρων βασιλικών οίκων και την προϊστορία τους ή την καταγωγή, τις ρίζες των διαφόρων φυλετικών ομάδων και λαών που ζούσαν γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου. Η ανάγνωση των μύθων γίνεται ευχάριστη και διασκεδαστική εξαιτίας του γοητευτικού τρόπου αφήγησης του ποιητή. Πλάτων ( π.χ) Ο φιλόσοφος στους διαλόγους του χρησιμοποιεί μια σειρά από μύθους, που αναφέρονται είτε σε γενεαλογίες είτε σε διάφορα άλλα θέματα, όπως η ανακάλυψη της γραφής κ.λ.π. Αριστοτέλης ( π.χ.) Ο μεγάλος αυτός φιλόσοφος της αρχαιότητας μαζί με το άλλο πλούσιο και αξιόλογο έργο του μας άφησε και τα «Περί ζώων ιστορίαι» και «Περί ζώων γενέσεως», όπου συναντούμε αρκετούς λαϊκούς μύθους σχετικά με τη γένεση και τη συμπεριφορά των ζώων. Απολλόδωρος ( π.χ.) Αθηναίος γραμματικός και λόγιος, ο οποίος έγινε γνωστός για τη διδακτική χρήση των βιβλίων του, τα οποία αποτελούν μια συνοπτική έκθεση των μύθων για τη γένεση των θεών και τη γενεαλογία των παλαιών γενών και των αττικών γενεαλογικών μύθων. Από το έργο του άντλησαν πολύτιμες πληροφορίες πολλοί μεταγενέστεροι ιστοριογράφοι. 15

16 Παυσανίας (2 ος αιώνας μ.χ.) Στο σύγγραμμά του «Ελλάδος Περιήγησις» έχει περισώσει και καταγράψει πάρα πολλούς μύθους, που αναφέρονται είτε στο ιστορικό κτίσεως των ελληνικών πόλεων που περιηγήθηκε, είτε στη γενεαλογία διαφόρων ελληνικών γενεών, είτε ακόμα και σε ποικίλα άλλα θέματα. Βαβρίας ή Βαβρίος (μέσα του 2 ου αιώνα μ.χ.) Έχοντας διαβάσει πολλούς μύθους του Αισώπου, του Ηροδότου ή και λιβυκούς τους στιχούργησε, προσαρμόζοντάς τους στα δικά του μέτρα, ενώ επινόησε και αρκετούς δικούς του. Τους μύθους του Βαβρία ο Φαίδρος τους μετέφρασε στα λατινικά, ο Συντίπας στα συριακά κι από τα συριακά ο Μιχαήλ Ανδρεόπουλος τους ξανάφερε στην ελληνική γλώσσα. Ο Μάξιμος Πλανούδης που έχει γράψει το γνωστό βίο του Αισώπου, παρέφρασε πολλούς μύθους του Βαβρία σε πεζό λόγο. Στους νεότερους Έλληνες μυθογράφους συγκαταλέγονται οι (Κάσσαρης & Σακελλαρίου, 1987, σελ.56): Γεώργιος ο Αιτωλός ( ) Ο Αίσωπος θεωρείται φυσικά «ο κατ εξοχήν μορφωτής και άριστος αντιπρόσωπος της διδακτικής μυθοποιίας». Ο Γεώργιος Αιτωλός χαρακτηρίζεται ως ο Αίσωπος του δέκατου έκτου αιώνα, καθώς η διδακτικότητα των 144 μύθων του είναι ξεκάθαρη. Από αυτούς βέβαια οι 140 είναι διασκευασμένοι μύθοι του Αισώπου σε έμμετρη από τον Αιτωλό απόδοση, με μεγάλη φυσικότητα, αφέλεια και χάρη, αξιόλογη εκφραστική δύναμη και όχι τυχαία γλαφυρότητα στη λαϊκή γλώσσα της εποχής του, σύμφωνα με τον Π.Ι.Βασιλείου (Γιάκος, 1987). Αδαμάντιος Κοραής ( ) Ο Κοραής ένας εκ των κορυφαίων μεταρρυθμιστών της εποχής του έγραψε με στόχο την ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών πρώτης παιδικής ηλικίας, δικούς του πρωτότυπους μύθους, όμοιους με εκείνους του Αισώπου. Ο σκοπός των μύθων, σύμφωνα με τον Κοραή είναι διδακτικός, ενώ για το χαρακτήρα και την τεχνική του μύθου υποστηρίζει πως πρέπει να είναι «απλός, ανεπιτήδευτος και γυμνός από περίεργες ρητορικές». Ο Κοραής με τους 16

17 μύθους του θέλησε να επηρεάσει τις ψυχές της νεολαίας και να μεταδώσει ένα κλίμα νεωτερισμού στις ανθρώπινες αξίες της εποχής του. Οι μύθοι του είναι συμβολικοί και από παιδαγωγική σκοπιά χαρακτηρίζονται από μία ανισότητα, αφού μερικοί είναι περισσότερο επιτυχημένοι από κάποιους άλλους. Χαρακτηριστικά είναι τα επιμύθια που παραθέτει στο τέλος κάθε μύθου σαν ηθικό δίδαγμα (Σκόπας, 1987). Ιωάννης Βιλαράς ( ) Ο λόγιος ποιητής μας έχει δώσει θαυμάσιους μύθους, άλλους εμπνευσμένους από τον Αίσωπο κι άλλους δικούς του. Ο Διονύσιος Σολωμός ήταν από τους πρώτους συνδρομητές για την έκδοση των ποιημάτων του. Δημήτριος Καμπούρογλους ( ) Πλάι στο πλούσιο έργο του έγραψε και μύθους και στίχους για παιδιά, που εκδόθηκαν σε δύο βιβλία του «Μύθοι και διάλογοι προς χρήση των ανήβων» (1881) και «Στίχοι και μύθοι δια τα παιδιά» (1904). Γιάννης Περγιαλίτης ( ) Ο Γιάννης Περγιαλίτης ψευδώνυμο του Γιάννη Γιαννούκου γεννήθηκε στις Σπέτσες. Σπούδασε δάσκαλος στο Διδασκαλείο Αθηνών και εργάστηκε με πρωτοποριακές για την εποχή του μεθόδους διδασκαλίας. Αγαπούσε και θαύμαζε τον άσχημο καμπούρη, μα σοφό μυθοποιό Αίσωπο και γι αυτό το λόγο αποφάσισε να στιχουργήσει τους αισώπιους μύθους. Αναγνώρισε πολύ γρήγορα τη σημασία και την παιδαγωγική αξία του αισώπειου μύθου, ενώ δεν παρέβλεψε και το αίσθημα της χαράς και τη διασκέδαση των μικρών παιδιών όταν άκουγαν τους μύθους αυτούς. Σύμφωνα με τον Περγιαλίτη η ποιητική διήγηση των μύθων συνέβαλε στην καλλιέργεια και την ανάπτυξη της εκφραστικής ικανότητας των μαθητών. Ενδιαφέρθηκε για τους μύθους από καθαρά παιδαγωγική άποψη. Ο ίδιος έβλεπε πως με την παρατηρητικότητα που καλλιεργούσαν οι μύθοι στα παιδιά θα μπορούσε να διδάξει με μεγάλη επιτυχία τα φυσιογνωστικά μαθήματα και για το λόγο αυτό χρησιμοποιούσε στο τέλος κάθε διδακτικής φυσιογνωστικής ενότητας ένα σχετικό αισώπειο μύθο (Παπαστάμος, 1987). 17

18 1.4. Μύθος και Παραμύθι Οι μελετητές συχνά δυσκολεύονται να κάνουν διάκριση ανάμεσα στο μύθο και σε άλλα είδη παραδοσιακών αφηγήσεων: τη σάγκα (μεσαιωνικό πεζολογικό έπος), το θρύλο, το παραμύθι και τον αλληγορικό μύθο. Ο γερμανικός όρος «σάγκα» (Sage) είναι λίγο πολύ συνώνυμος με τον όρο «μύθος»: για παράδειγμα, η πιο γνωστή συλλογή ελληνικών μύθων είναι το έργο του Γκούσταφ Σβαμπ, «Οι ωραιότερες σάγκα της κλασικής αρχαιότητας».(die schönsten Sagen des klassischen Altertums). Η πιο σημαντική μελέτη των γερμανικών σάγκα είναι το έργο του Γιάκοπ Γκριμ «Γερμανική μυθολογία» (Germanische Mythologie). Ο Γκριμ χρησιμοποιεί μερικές φορές τους δύο όρους ως συνώνυμα, αν και φαίνεται σε μερικές περιπτώσεις ότι θέλει να περιορίσει τον όρο «μύθος» (Mythus) στην αρχαιότητα. Οι διακρίσεις των παραπάνω όρων γίνονται για να δηλωθεί το πολιτιστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε μια ιστορία. Έτσι, οι ντόπιες ιστορίες αποκαλούνται σάγκα, οι ξένες μύθοι. Το ίδιο συμβαίνει με τον όρο «θρύλος» (Legende). Με την ευρεία έννοια ο «θρύλος» είναι συνώνυμος του «μύθου» με τη στενότερη, όμως, ο θρύλος είναι μια ιστορία για έναν άγιο των χριστιανών. Για άλλη μια φορά, το ντόπιο και χριστιανικό αντιδιαστέλλεται από το ξένο και ειδωλολατρικό. Πιο εύκολη είναι η διάκριση ανάμεσα στο «λαϊκό παραμύθι» (Märchen) και το «μύθο». Με την πρώτη ματιά οι δύο αυτές κατηγορίες φαίνεται να έχουν τέτοια ελαστικότητα ώστε να μπορούν να εναλλάσσονται. Οι περισσότεροι τόμοι της συλλογής «Παραμύθια της παγκόσμιας λογοτεχνίας» (Märchen der Weltliteratur) περιέχουν ιστορίες που αλλού αποκαλούνται μύθοι οι κλασικοί μύθοι εμφανίζονται αργότερα σε παραμύθια ή λέγονται και οι ίδιοι σαν παραμύθια. Ο Levi-Strauss χρησιμοποιεί τα πορίσματα των Jakobson και Saussure και καταλήγει στην κωδικοποίηση των διαφορών ανάμεσα στο «παραμύθι» και το «μύθο». Ο Levi- Strauss πιστεύει λοιπόν ότι η διαφορά τους σχετίζεται με τη βασική φιλοσοφία που διαπνέει το κάθε είδος ξεχωριστά (Αυδίκος, 1994). Το παραμύθι αναφέρεται στις κοινωνικές αντιθέσεις, που αναπτύσσονται μέσα στο πλαίσιο της ίδιας της οικογένειας (η μητριά που μισεί την κόρη, η πεθερά που καταδιώκει τη νύφη, οι σχέσεις των αδελφών κ.λ.π), ή στη διαδικασία σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων (ο γάμος μιας φτωχής 18

19 κοπέλας με το βασιλόπουλο, σχέσεις ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς). Αντίθετα, στο μύθο οι αντιθέσεις συμπεριλαμβάνουν ένα ευρύτερο κύκλο ιδεών και στάσεων. Ο μύθος ασχολείται με προβλήματα που σχετίζονται με τη δημιουργία του κόσμου ή με θέματα, που αφορούν μεταφυσικά ερωτήματα, όπως είναι η ζωή και ο θάνατος. Μία δεύτερη διαφορά ανάμεσα στο μύθο και στο παραμύθι εντοπίζεται τόσο στη μορφή, όσο και στο περιεχόμενο. Ο μύθος είναι μια «ιερή αφήγηση». Αποκτά λοιπόν σημασία για την κοινωνία όταν ανταποκρίνεται σε μια τελετουργία, η οποία γίνεται σ ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο (Dundes, 1984, ο.α. Αυδίκος, 1994). Αντίθετα, το παραμύθι είναι ένα είδος λαϊκής λογοτεχνίας και έτσι εξηγείται η ρήση του Friedrich von Leyen ότι «το παραμύθι είναι η παιχνιδιάρα θυγατέρα του μύθου». Μύθος και παραμύθι διαφέρουν και στους ήρωες. Στο μύθο τα ανθρώπινα όντα δεν χρειάζονται. Λόγος γίνεται για θεούς, ήρωες ή υπερφυσικά όντα. Μια ακόμη διαφορά τους έγκειται στο χώρο και στο χρόνο που λαμβάνουν χώρα. Ο μύθος αναφέρεται σε γεγονότα του μακρινού παρελθόντος, τότε που ο κόσμος ήταν διαφορετικός από ότι είναι σήμερα. Αντίθετα, στο παραμύθι απουσιάζει ο χώρος και ο χρόνος. Ο ακροατής μπορεί με τη φαντασία του να υπονοήσει οποιονδήποτε τόπο και χρόνο, ενώ αναφέρεται σε γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος, που ο κόσμος έμοιαζε με το σημερινό και έτσι οι ακροατές μπορούν ν αναγνωρίσουν πολλές ομοιότητες. Ακόμα, διαφέρουν και στο χρόνο που γίνεται κάθε αφήγηση. Το παραμύθι κατά κανόνα λέγεται το βράδυ, όταν οι άνθρωποι ξεκουράζονται. Αντίθετα ο μύθος δεν έχει περιορισμό. Ένα άλλο γνώρισμα είναι η διαφορετική στάση των ακροατών απέναντι στα γεγονότα που το παραμύθι ή ο μύθος εξιστορούνται. Οι ακροατές του μύθου είχαν την πεποίθηση ότι οι ιστορίες που ακούν είναι αληθινές, ενώ το ακροατήριο του παραμυθιού προετοιμαζόταν για το ψευδή χαρακτήρα της αφήγησης με τα εισαγωγικά και τα καταληκτικά λεκτικά μοτίβα. Τέλος τα δύο είδη διαφέρουν ως προς τον κύριο χαρακτήρα τους. Όπως αναφέρθηκε ο μύθος είναι «ιερή αφήγηση», που σημαίνει ότι σχετιζόταν με τελετουργίες και οι ήρωές του δεν ήταν άνθρωποι. Το παραμύθι αντίθετα, έχει κοσμικό χαρακτήρα. Η αφήγηση πραγματοποιείται σε συγκεντρώσεις ανθρώπων και οι ήρωες του είναι άνθρωποι, ζώα και υπερφυσικά όντα. Ολοκληρώνοντας τη σύγκριση ανάμεσα στο μύθο και το παραμύθι θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι μύθοι είναι αφηγηματικές διηγήσεις, οι οποίοι στην κοινωνία που παρουσιάζονται, θεωρούνται αληθινές με μοναδική ιδιαιτερότητα πως αναφέρονται στο 19

20 μακρινό παρελθόν. Διδάσκονται για να γίνουν αποδεκτοί και μπορούν ν αποτελέσουν πηγή σε απαντήσεις άγνοιας, αμφιβολίας ή απιστίας. Πολύ συχνά συνδέονταν με τη θεολογία ή την τελετουργία. Οι πρωταγωνιστές τους δεν είναι άνθρωποι, αλλά όντα με ανθρώπινες στάσεις και συμπεριφορές. Μπορεί να είναι ζώα, θεότητες ή πολιτιστικοί ήρωες που δραστηριοποιήθηκαν σ έναν κόσμο μακρινό, διαφορετικό, αλλιώτικο. Οι μύθοι μπορεί να έχουν ως θεματολογία τους την καταγωγή του κόσμου ή του θανάτου, τα χαρακτηριστικά των ζώων ή των τεράτων, τα φυσικά φαινόμενα. Διηγούνται τις δραστηριότητες των θεών, τις ερωτικές τους ιστορίες, τις νίκες και τις ήττες τους. Είναι λοιπόν οι μύθοι αιτιολογικές αφηγήσεις, οι οποίες διαπραγματεύονται και εξηγούν μεταξύ άλλων τη λειτουργία και το σκοπό του κόσμου, τις αξίες και τις στάσεις μιας κοινωνίας. Όλοι οι μύθοι, σε κάποιο στάδιο, πραγματικά πιστεύεται ότι είναι αλήθεια από τους λαούς των κοινωνιών που χρησιμοποιούνταν (Αυδίκος, 1994). Ολοκληρώνοντας, θα μπορούσε ν αναφερθεί πως τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του μύθου, η διάκριση και η σύγκρισή του με το παραμύθι έχουν ως στόχο το σαφή καθορισμό της έννοιας, καθώς και της αναζήτησης της πολιτιστικής αξίας, που η κάθε κοινωνία του απέδιδε. Στόχος μας είναι να διακρίνεται σαφώς από τη σημερινή χρήση της λέξης «μύθος» στην καθημερινή ομιλία, που ουσιαστικά αναφέρεται σε κάθε εξωπραγματική ή φανταστική ιστορία Ο μύθος στο έργο του Αισώπου Αίσωπος - Βιογραφικά Στοιχεία Ο Αίσωπος πρέπει να έζησε γύρω στα 600 π.χ. στη Φρυγία. Για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν σκλάβος και πουλήθηκε στη Σάμο, όπου έζησε στο σπίτι του φιλόσοφου Ξάνθου. Ο τελευταίος, από τις απαντήσεις του Αισώπου στα ερωτήματά του, διαπίστωσε πως πρόκειται για έναν πανέξυπνο άνθρωπο, παρά το πολύ άσχημο παρουσιαστικό του. Ο Ξάνθος πούλησε με τη σειρά του τον Αίσωπο στον, επίσης Σάμιο, φιλόσοφο Ιάδμονα. Οι Σάμιοι χρωστούσαν ευγνωμοσύνη στον Αίσωπο για την ελευθερία που τους χάρισε, αντιμετωπίζοντας το βασιλιά της Λυδίας, Κροίσο, ο οποίος απαίτησε φόρο από το νησί. Ανταποδίδοντας το καλό οι Σάμιοι χάρισαν στον Αίσωπο την ελευθερία του και έτσι ελεύθερος πλέον αποφάσισε να γυρίσει τον κόσμο για να γνωρίσει τους ανθρώπους. Έφτασε στη Βαβυλώνα και προσελήφθει ως σύμβουλος του βασιλιά Λυκήρου, καταφέρνοντας να επιλύσει τα αινίγματα που έστελναν οι άλλοι βασιλιάδες στον Λυκήρο 20