ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΜΗΜΑ ΜΗΦΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΥΟΡΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΤΣΗΜΑΣΩΝ ΔΙΑΔΙΚΣΤΟ ΚΑΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΜΗΜΑ ΜΗΦΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΥΟΡΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΤΣΗΜΑΣΩΝ ΔΙΑΔΙΚΣΤΟ ΚΑΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ Η Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία παρουσιάστηκε ενώπιον του Διδακτικού Προσωπικού του Πανεπιστημίου Αιγαίου ε Μερική Εκπλήρωση των Απαιτήσεων για το Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στις Σεχνολογίες Διοίκησης Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών υστημάτων στην κατεύθυνση Διοίκηση Πληροφοριακών υστημάτων της ΚΟΜΙΔΟΤ Μ. ΑΓΓΕΛΑ-ΘΕΟΔΩΡΑ Υεβρουάριος 2011

2 Η ΣΡΙΜΕΛΗ ΕΠΙΣΡΟΠΗ ΔΙΔΑΚΟΝΣΩΝ ΕΠΙΚΤΡΩΝΕΙ ΣΗΝ ΔΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ ΣΗ ΚΟΜΙΔΟΤ Μ. ΑΓΓΕΛΑ-ΘΕΟΔΩΡΑ: Δρ. ΜΗΣΡΟΤ ΛΙΛΙΑΝ, Επιβλέπουσα Σμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών υστημάτων Δρ. ΚΑΡΤΔΑ ΜΑΡΙΑ, Μέλος Λέκτορας Σμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών υστημάτων Δρ. ΠΤΡΟ ΚΟΚΟΛΑΚΗ, Μέλος Σμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών υστημάτων ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΥΕΒΡΟΤΑΡΙΟ 2011 ii

3 Copyright Κοσμίδου Αγγέλα-θεοδώρα, 2011 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved Απαγορεύεται η αντιγραφή, ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή (με κάθε μέσο: ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοαντιγραφικό) του συνόλου ή μέρους της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας, χωρίς την άδεια του συγγραφέα ή του επιβλέποντος καθηγητή. iii

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ολοένα αυξανόμενη ενασχόληση των ανήλικων παιδιών και εφήβων με το διαδίκτυο εγκυμονεί κινδύνους, οι οποίοι μπορεί να τα οδηγήσουν σε ενδεχομένως επιβλαβείς, ψυχοφθόρες ή και παράνομες ενέργειες και δραστηριότητες. ε αυτό συμβάλλει και η εξάπλωση του φαινομένου της κοινωνικής δικτύωσης, η οποία αποτελεί μια από τις συνηθέστερες ενασχολήσεις των ανηλίκων στον κυβερνοχώρο. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι το 75% αυτών κάνουν χρήση κοινωνικών δικτύων, με τη συντριπτική πλειοψηφία, των οποίων, να προτιμά το Facebook.Σο αυξημένο αυτό ποσοστό είναι φυσικό να εγείρει προβληματισμό σχετικά με τους κινδύνους που αφορούν διάφορα ζητήματα όπως αυτό της αυτοέκθεσης, των προσωπικών δεδομένων, της ιδιωτικότητας και του παράνομου και αθέμιτου περιεχομένου του κυβερνοχώρου, ιδιαίτερα στην ευαίσθητη κοινωνική ομάδα των παιδιών και των εφήβων. Σα ζητήματα αυτά καταδεικνύουν την ανάγκη για εξέταση των υπαρχόντων ελεγκτικών μηχανισμών καθώς και των νομοθετικών ρυθμίσεων σε κρατικό και διεθνές επίπεδο ώστε να διασφαλιστεί η κατά το δυνατόν αποτελεσματικότερη προστασία των ανηλίκων χρηστών. Είναι σημαντικό όλοι οι αρμόδιοι φορείς να κινηθούν μελλοντικά προς την κατεύθυνση της παροχής ενός ασφαλούς πλαισίου για την πλοήγηση και χρήση του διαδικτύου από τον ανήλικο χρήστη, προκειμένου να επωφελείται από τα πλεονεκτήματα που μπορεί να προσφέρει αποφεύγοντας ταυτοχρόνως κάθε είδους επικίνδυνα μονοπάτια. ΛΕΞΕΙ ΚΛΕΙΔΙΑ: Διαδίκτυο, Έφηβοι/Ανήλικοι, Φρήσης Διαδικτύου, Κοινωνική Δικτύωση, Κίνδυνοι, Προστασία, (Διαδικτυακοί Κόμβοι Safer internet, Safe line,in HOPE), Νομοθετικό Πλαίσιο iv

5 ABSTRACT The ever increasing growth in internet use among underage children and teenagers poses risks, which could possibly lead them to engage in harmful or illicit activities. The spread of social networks, very common among adolescents internet users, is also a contributing factor. Surprisingly, 75% of them use social networking sites, with an overwhelming majority showing a preference for Facebook. It is only natural that this high percentage raises concern about certain risks involved, such as exposure to illegal and inappropriate material and also violation of privacy and personal data, especially for the sensitive social group of children and teenagers. These issues indicate the need to examine present control mechanisms and legislation on both a local and international level so that protection of this sensitive age group can be ensured and dangers can be avoided. It is almost importance that all competent authorities work towards providing safety measures for risk free internet use for underage users, so as the make sure they can benefit from the advantages that the internet has to offer without the threats involved. Keywords: Internet, Adolescents/underage children, Internet Use, Online Risks, Social Networks, Protection, Internet Nodes, Safer Internet, Safe line, In hope, legislative Framework v

6 ΕΤΧΑΡΙΣΙΕ Θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμηση μου σε όλο το διδακτικό προσωπικό του Μεταπτυχιακού Προγράμματος πουδών, του Σμήματος Μηχανικών Πληροφοριακών και επικοινωνιακών υστημάτων και ειδικότερα της κατεύθυνσης «Διοίκηση Πληροφοριακών υστημάτων». Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζω στην επίκ. καθηγήτρια του Σμήματος Μηχανικών και Επικοινωνιακών υστημάτων του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, κα Λίλιαν Μήτρου, για την πολύτιμη βοήθεια, τις επισημάνσεις και την υποστήριξη που μου παρείχε καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της παρούσης εργασίας. Επίσης, ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένεια μου και στους φίλους μου που δεν έπαψαν να είναι στο πλευρό μου σε όλη την διάρκεια των σπουδών μου. την Ειρήνη... vi

7 ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΨΝ ΚΕΥΑΛΑΙΟ 1-ΕΙΑΓΨΓΗ Αντικείμενο της Διπλωματικής Εργασίας Δομή της Διπλωματικής Εργασίας ΚΕΥΑΛΑΙΟ 2- ΚΙΝΔΤΝΟΙ ΑΝΗΛΙΚΨΝ ΣΟ ΔΙΑΔΙΚΣΤΟ Εισαγωγή Έφηβοι και χρήση του διαδικτύου Κίνδυνοι που προκύπτουν κατά την πλοήγηση των ανηλίκων στο διαδίκτυο Ηλεκτρονικός εκφοβισμός (Cyberbullying) Ερευνητικά δεδομένα Ελληνικά ερευνητικά δεδομένα Θυματοποίηση-Επιπτώσεις Διαδικτυακός «εθισμός» Ερευνητικά δεδομένα Έρευνα Μονάδας Εφηβικής Τγείας υμπτώματα Ηλεκτρονικά παιχνίδια (gaming) και ηλεκτρονικός τζόγος (gambling) Προφίλ «εθισμένων» παιδιών και επιπτώσεις Περιπτώσεις αυτοκτονίας στο διαδίκτυο με θύματα ανήλικα παιδιά Kλοπή ταυτότητας και προσωπικών δεδομένων Ιοί και Hacking ΚΕΥΑΛΑΙΟ 3- ΖΗΣΗΜΑΣΑ ΠΑΡΑΝΟΜΟΤ ΚΑΙ ΑΘΕΜΙΣΟΤ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΟΤ Εισαγωγή Σι είναι παράνομο και τι αθέμιτο περιεχόμενο Παράνομο περιεχόμενο Αθέμιτο περιεχόμενο τατιστικά στοιχεία για την Ελλάδα

8 3.4 Παιδική πορνογραφία Ο ρόλος του διαδικτύου στην προώθηση της παιδικής πορνογραφίας Σα συστατικά του προβλήματος Α. Παραγωγή Β. Διανομή Γ. Λήψη εικόνων (downloading) Σαυτοποιώντας τα θύματα Σαυτοποιώντας τους δράστες Κυκλώματα Παιδοφιλίας-ο όρος grooming Η Ελληνική έρευνα Νομικό πλαίσιο Ελλάδα Ευρώπη Ρυθμίσεις για την παιδοφιλία Πρόσβαση ανηλίκων σε πορνογραφικό υλικό Η έρευνα του EU Kids Online Ρατσισμός,μίσος, βία, ξενοφοβία Νομικό πλαίσιο ΚΕΥΑΛΑΙΟ 4 - ΣΟ ΥΑΙΝΟΜΕΝΟ ΣΗ ΚΟΙΝΨΝΙΚΗ ΔΙΚΣΤΨΗ ΚΑΙ ΣΙ ΚΙΝΔΤΝΟΤ ΚΡΤΒΕΙ ΓΙΑ ΣΟΤ ΑΝΗΛΙΚΟΤ ΦΡΗΣΕ Εισαγωγή Σι είναι κοινωνική δικτύωση, πόσο και πως τη χρησιμοποιούν οι ανήλικοι χρήστες Σο φαινόμενο Facebook Οι κίνδυνοι της κοινωνικής δικτύωσης για τα ανήλικα παιδιά Ζητήματα αυτοέκθεσης, ιδιωτικότητας και προσωπικά δεδομένα Κοινωνική δικτύωση και πολιτική σχετικά με τους ανήλικους ΚΕΥΑΛΑΙΟ 5 - ΠΡΟΣΑΙΑ ΑΝΗΛΙΚΨΝ ΣΟ ΔΙΑΔΙΚΣΤΟ Εισαγωγή Σμήμα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος (ΣΔΗΕ) Δράσεις του τμήματος

9 5.3.1 Επιχείρηση Purity Επιχείρηση Storm Επιχείρηση Carousel Επιχείρηση Myosis Επιχείρηση φυροκόπημα Λειτουργία ανοιχτής γραμμής SAFELINE Σο πρόγραμμα Safer Internet σε κρατικό και διεθνές επίπεδο τόχος του Safer Internet Σο Safer Internet στην Ελλάδα Ημέρα Ασφαλούς Διαδικτύου - Safer Internet Day Εκστρατεία του υμβουλίου της Ευρώπης Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις για την προστασία του παιδιού Νέοι Ευρωπαίοι Οργανωμένοι Ικανοί (Ν.Ε.Ο.Ι.) Πρόγραμμα Δάφνη (Daphne programme) Ομάδα Δράσης για την Χηφιακή Ασφάλεια - DART Ο ρόλος του σχολείου Ο ρόλος του γονέα ΚΕΥΑΛΑΙΟ 6- ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΕΙ ΑΥΑΛΕΙΑ Εισαγωγή υμπεράσματα Προτάσεις Ασφαλείας ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΟΓΡΑΥΙΑ Α. ΞΕΝΟΓΛΨΗ Β. ΕΛΛΗΝΙΚΗ Γ. ΔΙΑΔΙΚΣΤΑΚΕ ΠΗΓΕ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Α. ΕΡΨΣΗΜΑΣΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Β. ΕΡΨΣΗΜΑΣΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙ

10 ΠΙΝΑΚΑ ΕΙΚΟΝΨΝ Εικόνα 3.1 Καταγγελίες περιεχομένου Εικόνα 3.2 Αριθμός καταγγελιών ανά έτος Εικόνα 3.3 Ά εξάμηνο Εικόνα 4.1, πηγή facebook.com

11 ΚΕΥΑΛΑΙΟ 1-ΕΙΑΓΨΓΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ 1.1Αντικείμενο της Διπλωματικής Εργασίας Σην τελευταία δεκαετία έχουμε γίνει μάρτυρες μιας ραγδαίας ανάπτυξης τεχνολογικών επιτευγμάτων, η οποία κατά κύριο λόγο επικεντρώνεται στις εφαρμογές των ηλεκτρονικών υπολογιστών, παρέχοντας πληθώρα υπηρεσιών οι οποίες τείνουν να επηρεάσουν τον σύγχρονο τρόπο ζωής άλλοτε προς θετική και άλλοτε προς αρνητική κατεύθυνση. Η μαζική παραγωγή και το σχετικά χαμηλό κόστος απόκτησης των ηλεκτρονικών υπολογιστών έχουν ως αποτέλεσμα την είσοδο, αυτών, σχεδόν σε κάθε σπίτι και οικογένεια. Αυτό, σε συνδυασμό με την κολοσσιαία ανάπτυξη του διαδικτύου έχει οδηγήσει σε απέραντο αριθμό δυνατοτήτων και εφαρμογών που άπτονται κυρίως της πληροφόρησης, της κοινωνικής δικτύωσης και της ψυχαγωγίας. Ψστόσο, επειδή κάθε νόμισμα έχει δυο όψεις, εκτός από τα ομολογουμένως τεράστια οφέλη της ύπαρξης του κυβερνοχώρου, σαφέστατα αναδεικνύονται και ορισμένα σκοτεινά σημεία αυτού. Οι εν δυνάμει κίνδυνοι του διαδικτυακού χώρου αφορούν όλους τους χρήστες αυτού ανεξαρτήτως ηλικίας. Περισσότερο ευάλωτοι όμως αποδεικνύονται οι ανήλικοι χρήστες εξαιτίας όλων εκείνων των ιδιαιτεροτήτων που η παιδική και εφηβική ηλικία συνεπάγονται. κοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η ανάδειξη και διερεύνηση των ζητημάτων που σχετίζονται με τους κινδύνους που εγείρει η παρουσία πλοήγηση ανηλίκων στο διαδίκτυο και τη νομική αντιμετώπιση των κινδύνων αυτών. Πιο συγκεκριμένα θα διερευνηθούν οι κίνδυνοι από τους οποίους απειλούνται τα παιδιά και οι έφηβοι, κυρίως ως θύματα, όπως είναι αυτός της παιδικής πορνογραφίας. Επιπλέον θα γίνει λόγος και για τους κινδύνους που δύναται να αντιμετωπίσουν οι ανήλικοι ως χρήστες όπως για παράδειγμα αυτοί του εθισμού και του κυβερνοεκφοβισμού. Ένα ακόμα ζήτημα που θα αναπτυχθεί είναι η σχέση των ανηλίκων με ιστοτόπους κοινωνικής δικτύωσης, όπως αυτός του Facebook, και ποιοί κίνδυνοι - 5 -

12 κρύβονται πίσω από την σχέση αυτή. Σέλος, ένα κομμάτι της εργασίας θα αφιερωθεί στους αρμόδιους φορείς ( κυβερνητικές και μη κυβερνητικές οργανώσεις) και στα μέτρα που αυτοί λαμβάνουν για την προστασία των ανηλίκων στο διαδίκτυο. 1.2 Δομή της Διπλωματικής Εργασίας Η παρούσα διπλωματική αποτελείται από έξι (6) κεφάλαια και είναι τα παρακάτω: Σο πρώτο κεφάλαιο αποτελεί μια εισαγωγή στο περιεχόμενο και το σκοπό της διπλωματικής αυτής εργασίας καθώς και στη δομή της. το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται στατιστικά στοιχεία όσον αφορά την χρήση του διαδικτύου από τους ανηλίκους καθώς και οι κίνδυνοι που αυτοί διατρέχουν κατά την πλοήγηση τους στον κυβερνοχώρο, (εθισμός, κυβερνοεκφοβισμός, ηλεκτρονικός τζόγος, κ.α) επίσης, γίνεται αναφορά σε έρευνες που έχουν γίνει κατά καιρούς και τονίζονται οι επιπτώσεις που απορρέουν από αυτούς τους κινδύνους, στη συμπεριφορά των παιδιών και των εφήβων. το τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά σε ζητήματα παράνομου και αθέμιτου περιεχομένου σε σχέση με τους ανήλικους χρήστες. Αναλύεται το ζήτημα της παιδικής πορνογραφίας, της παιδοφιλίας, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας καθώς και η νομική αντιμετώπιση αυτών. το τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο φαινόμενο της κοινωνικής δικτύωσης και στη σχέση που αναπτύσσουν οι ανήλικοι κυρίως με το φαινόμενο του Facebook. Επίσης αναφέρονται μέσα από παραδείγματα οι κίνδυνοι της κοινωνικής δικτύωσης για τους ανήλικους, που σχετίζονται κυρίως με ζητήματα όπως αυτό της αυτοέκθεσης, της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων. το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρονται οι τρόποι προστασίας των ανηλίκων από κυβερνητικές και μη οργανώσεις

13 το έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η συγκεκριμένη εργασία καθώς επίσης και ορισμένες προτάσεις ασφαλείας για τους ανήλικους χρήστες του διαδικτύου. Σέλος, παρατίθεται η βιβλιογραφία στην οποία βασίστηκε η εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας

14 ΚΕΥΑΛΑΙΟ 2- ΚΙΝΔΤΝΟΙ ΑΝΗΛΙΚΨΝ ΣΟ ΔΙΑΔΙΚΣΤΟ 2.1 Εισαγωγή Αναμφίβολα το διαδίκτυο αποτελεί πόλο έλξης για άτομα όλων τον ηλικιών και οι λόγοι είναι ευνόητοι. Οι εμπειρίες που προσφέρει στους χρήστες του είναι μοναδικές. Φάρη στην επινοητικότητα των ανθρώπων ο πλούτος των πηγών του διαδικτύου αυξάνεται ραγδαία μέρα με την μέρα. Σο διαδίκτυο έχει πολλά να προσφέρει στους ανήλικους χρήστες αλλά η χρήση του αποτελεί ταυτόχρονα και πηγή προβληματισμού. Σο διαδίκτυο παρέχει στους ανήλικους εύκολη πρόσβαση σε μια απέραντη βιβλιοθήκη μαθησιακών πηγών, διευκολύνει τη συνεργατική μελέτη και παρέχει τη δυνατότητα ανάλυσης διαφόρων θεμάτων με ειδικούς από όλο τον κόσμο. Παρέχει πληροφορίες για αθλήματα και ενασχολήσεις των παιδιών και τους επιτρέπει να έχουν επαφή με ανθρώπους για μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Μέσω της διαδικτυακής αλληλογραφίας ο κύκλος των φίλων τους και η ποικιλία των δραστηριοτήτων τους μπορούν να καλύψουν ένα ευρύ φάσμα παγκόσμια. λα τα παραπάνω ωθούν την ανάπτυξη της επικοινωνίας, της κοινωνικοποίησης, της ενημέρωσης και της εκμάθησης μεταξύ των ανηλίκων χρηστών. Παρόλα αυτά, δημοσιεύσεις στον τύπο, κατά καιρούς, προειδοποιούν ότι τα παιδιά είναι εκτεθειμένα σε κινδύνους κατά τη χρήση του διαδικτύου. Έτσι, ενώ μόνο ένα μικρό μέρος του υλικού που υπάρχει στο διαδίκτυο μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως ακατάλληλο διά ανηλίκους, αυτό το μικρό μέρος είναι εύκολα προσβάσιμο γεγονός το οποίο διχάζει την κοινωνία όσον αφορά στην ασφάλεια χρήσης του διαδικτύου από τους ανήλικους. Εκτός όμως από τους άμεσα ορατούς και ευκόλως εννοούμενους κινδύνους που αφορούν την χρήση δυνητικά επιβλαβούς, παράνομου και ενδεχομένως παράνομου υλικού (π.χ. παιδική πορνογραφία, ιστότοποι με βίαιη ή ρατσιστική θεματολογία, η με οποιοδήποτε τρόπο προτροπή και παρότρυνση - 8 -

15 προς τέλεση πράξεων που θέτουν σε κίνδυνο τη σωματική ακεραιότητα ή και την ίδια την ζωή ακόμη, των εμπλεκομένων χρηστών ή λοιπών προσώπων, μέσω διαδικτύου παράνομη διακίνηση φαρμακευτικών και άλλων ουσιών, η συνομιλία σε chat rooms με άτομα των οποίων τα στοιχεία σχεδόν πάντα είναι άγνωστα ή δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα), ελλοχεύουν ακόμα περισσότεροι «ύπουλοι» αλλά ενίοτε όχι μικρότερης σημασίας κίνδυνοι, όπως ο διαδικτυακός εθισμός, ο κυβερνοεκφοβισμός (cyberbullying), η κατά οποιονδήποτε τρόπο υπεξαίρεση και εκμετάλλευση από τρίτους, χωρίς την έγγραφη συναίνεση του χρήστη, προσωπικών του δεδομένων (πλαστοπροσωπία, κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας, αναλήψεις από τραπεζικούς λογαριασμούς, κ. α). το παρόν κεφάλαιο, αφού γίνει αναφορά στην χρήση του διαδικτύου από ανηλίκους πανευρωπαϊκά, θα επιχειρηθεί μια προσέγγιση μερικών από τους παραπάνω κινδύνους και πιο συγκεκριμένα θέματα που άπτονται του διαδικτυακού εθισμού κυρίως λόγω ηλεκτρονικών παιχνιδιών και ηλεκτρονικού τζόγου, του κυβερνοεκφοβισμού, της παράνομης διασποράς ηλεκτρονικών ιών και περιπτώσεων «hackιng» με απώτερο σκοπό την κλοπή προσωπικών δεδομένων και των διαδικτυακώς σχετιζόμενων περιπτώσεων αυτοχειρίας. 2.2 Έφηβοι και χρήση του διαδικτύου χεδόν κάθε ανήλικος έχει κάποια πρόσβαση στο διαδίκτυο είτε στο σχολείο είτε και στο σπίτι. Η χρήση στο σπίτι συνήθως αφορά την διασκέδαση (κοινωνικά δίκτυα) ενώ στο σχολείο την διεξαγωγή εργασιών. Οι περισσότεροι έφηβοι σε μεγάλο βαθμό δραστηριοποιούνται σε ένα συνδυασμό κοινωνικών ιστοτόπων δικτύωσης με πιο δημοφιλή αυτόν του Facebook. Εκτός από την κοινωνική δικτύωση, το διαδίκτυο χρησιμοποιείται κυρίως ως πηγή πληροφοριών για μια ποικιλία θεμάτων. Για την αναζήτηση στον παγκόσμιο ιστό (WWW) η Google είναι το κυρίαρχο σχήμα, απλά επειδή είναι ευρέως γνωστή και εύκολη στη χρήση. Μερικοί έφηβοι - 9 -

16 πραγματοποιούν διαδικτυακές αγορές (σε ιστοσελίδες όπως το e Bay), αλλά αυτό χρησιμοποιείται μόνο από ένα μικρό ποσοστό, καθώς απαιτείται χρήση πιστωτικής κάρτα. Επίσης πολλοί ανήλικοι χρησιμοποιούν τον ιστότοπο του You tube καθώς εκεί μπορούν να παρακολουθήσουν βίντεο, που δύσκολα θα βρουν σε άλλες ιστοσελίδες, ενώ μερικοί το χρησιμοποιούν ως σύστημα αναπαραγωγής μουσικής καθώς βλέποντας ένα βίντεο μπορούν να ακούσουν την μουσική της επιλογής τους στο παρασκήνιο (M.Tomson, research by Morgan Stanley, July 2009). ύμφωνα με την τελευταία πανευρωπαϊκή έρευνα EU Kids Online 1 που διεξήχθη το 2010 σε 25 χώρες στην Ευρώπη σε παιδιά ηλικίας 9-16 ετών και σε έναν από τους γονείς τους, στην Ελλάδα τα παιδιά ξεκινούν να χρησιμοποιούν κατά μέσο όρο το διαδίκτυο στην ηλικία των 11 ετών, που είναι και ο μεγαλύτερος μέσος όρος ανάμεσα στις συμμετέχουσες χώρες. τη συνέχεια θα αναφέρουμε τα πιο σημαντικά ευρήματα της έρευνας όσο αφορά την χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά: Σα παιδιά δραστηριοποιούνται σε μια σειρά από διαφορετικές και εν δυνάμει ωφέλιμες δραστηριότητες: όσα είναι 9-16 ετών χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για σχολικές εργασίες (84%), παίζουν παιχνίδια (74%), παρακολουθούν μουσικά βίντεο (video clips) (83%) και επικοινωνούν με άμεσα μηνύματα (61%). Λιγότερα από αυτά αναρτούν φωτογραφίες (38%) ή μηνύματα (31%) για να τις μοιραστούν με άλλους, χρησιμοποιούν διαδικτυακή κάμερα (webcam) (29%), και ιστοσελίδες ανταλλαγής αρχείων (17%) ή blog (10%). Ο πιο δημοφιλής χώρος πρόσβασης στο διαδίκτυο είναι το σπίτι (85%), αμέσως μετά το σχολείο (63%). Βέβαια η πρόσβαση στο διαδίκτυο ποικίλει 48% το χρησιμοποιούν μέσα στο υπνοδωμάτιό τους και το 31% μέσω κινητού τηλεφώνου ή μέσω άλλης συσκευής παλάμης. Η 1 Σο δίκτυο EU Kids Online χρηματοδοτήθηκε από το κοινοτικό πρόγραμμα Safer Internet με σκοπό να εμπλουτίσει τη διαθέσιμη βάση δεδομένων που στοχεύουν στη χάραξη πολιτικών σχετικά με την ασφάλεια στο διαδίκτυο

17 πρόσβαση μέσω συσκευής παλάμης ξεπερνάει το ένα στα πέντε παιδιά στη ουηδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία. την περίπτωση της Ελλάδας, το 11% των παιδιών χρησιμοποιεί συσκευή παλάμης, για να συνδεθεί στο διαδίκτυο, ενώ το 68% χρησιμοποιεί κινητό τηλέφωνο. Σα παιδιά αρχίζουν να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σε όλο και μικρότερες ηλικίες -κατά μέσο όρο η χρήση του διαδικτύου για πρώτη φορά στη ουηδία είναι η ηλικία των 7 ετών και των 8 σε κάποιες άλλες Βόρειες χώρες. Αντίθετα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, στην Ελλάδα τα παιδιά ξεκινούν να χρησιμοποιούν κατά μέσο όρο το διαδίκτυο στην ηλικία των 11 ετών, που είναι και ο μεγαλύτερος μέσος όρος ανάμεσα στις συμμετέχουσες χώρες. Εξετάζοντας όλες τις χώρες, το ένα τρίτο των παιδιών ηλικίας 9-10 ετών χρησιμοποιούν το διαδίκτυο καθημερινά, ενώ για τα παιδιά ηλικίας ετών, αυτό ισχύει σε ποσοστό 77%. Η χρήση του διαδικτύου είναι απόλυτα ενσωματωμένη στην καθημερινότητα των παιδιών: το 92% των παιδιών 9-16 ετών χρησιμοποιούν το διαδίκτυο τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα (το 57% συνδέονται καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά). Σο 30% των παιδιών ηλικίας ετών αναφέρει μια ή περισσότερες εμπειρίες συνδυασμένες με ιδιαίτερα εντατική χρήση του διαδικτύου σχετικά συχνά ή πολύ συχνά (π.χ. αδιαφορία για φίλους, για τις σχολικές εργασίες ή έλλειψη ύπνου). Σα ποσοστά αυτά ισχύουν για το 49% των παιδιών στην Πορτογαλία και για το 50% των παιδιών στην Εσθονία, ενώ για την Ελλάδα που βρίσκεται χαμηλά σε αυτή την κατάταξη, το ποσοστό είναι 31%

18 2.3 Κίνδυνοι που προκύπτουν κατά την πλοήγηση των ανηλίκων στο διαδίκτυο Ηλεκτρονικός εκφοβισμός (Cyberbullying) Ο εκφοβισμός (bullying) συνήθως ορίζεται ως μια επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά στην οποία υπάρχει μια ανισορροπία δυνάμεων μεταξύ των αντιπαρατιθέμενων μερών (Robin M. Kowalski, and Susan P. Limber, 2007). Η λέξη «εκφοβισμός» σημαίνει ότι ένα παιδί ή έφηβος απειλείται, παρενοχλείται, ταπεινώνεται, γελοιοποιείται με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων, από κάποιο άλλο παιδί ή έφηβο, δηλαδή ο θύτης και το θύμα είναι παιδιά. Μπορεί να οριστεί, επίσης, και ως η καταχρηστική μεταχείριση ενός προσώπου με τη βοήθεια της δύναμης ή του εξαναγκασμού. Είναι επιθετική συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται με την πάροδο του χρόνου, είναι σκόπιμα επιβλαβής και εμφανίζεται χωρίς πρόκληση (Peterson, 2001). Επιπρόσθετα, αποτελεί μια κοινή μορφή επιθετικότητας που αφορά τα παιδιά και τους εφήβους, κυρίως στο σχολείο αλλά και σε μέρη όπως είναι χώροι παιχνιδιού και συνάντησης (Π. Περβανίδου, 2010). Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (Cyberbullying) αλλιώς κυβερνοεκφοβισμός αποτελεί μια καινούρια μορφή εκφοβισμού και έχει οριστεί ως η σκόπιμη, επαναλαμβανόμενη και εχθρική συμπεριφορά, από ένα άτομο ή μια ομάδα, μέσω της χρήσης τεχνολογικών μέσων πληροφορικής και επικοινωνίας, που έχει σκοπό να βλάψει άλλους. Η διάδοση των νέων τεχνολογιών και η αυξανόμενη χρήση του διαδικτύου δίνουν εξαιρετική δύναμη σε αυτούς που επιλέγουν να διαπράξουν κάποια μορφή βίας μέσω αυτών, καθώς επιτρέπουν στα άτομα να αλλοιώσουν την ταυτότητά τους ή/και να διατηρήσουν την ανωνυμία τους και αυτό συνήθως τους δίνει και τη δυνατότητα να γίνουν πιο σκληρά και επιθετικά. Επίσης, ο εκφοβισμός, μέσω της χρήσης των νέων τεχνολογιών, μπορεί να γίνει οποιαδήποτε στιγμή, σε ή

19 οποιοδήποτε μέρος και μέσω της ταχύτατης διάδοσης, μπορεί να λάβει σε πολύ λίγο χρόνο πολύ μεγάλες διαστάσεις 2. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να είναι τόσο απλός, όσο το να συνεχίζει κανείς να στέλνει μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σε κάποιον που του ζήτησε να σταματήσει να έχει επαφή μαζί του. Μπορεί όμως να περιλαμβάνει απειλές, σχόλια για την εμφάνιση ή σεξουαλικού περιεχομένου, μειωτικούς τίτλους σχετικά με τη φυλή, την εθνικότητα, την κοινωνική τάξη, τον τρόπο ομιλίας, ή πιθανή αναπηρία του παιδιού (ανοιχτή επιθετικότητα, παρενόχληση, ή καταδίωξη). Μπορεί να είναι σχόλια γελοιοποίησης ανάρτηση ψευδών γεγονότων σχετικά με το θύμα (δυσφήμιση), ή ανάρτηση φωτογραφιών ή βίντεο του θύματος σε τόπους συνομιλιών. Οι εκφοβιστές μπορεί να αποκαλύψουν προσωπικά στοιχεία του θύματος σε ιστοσελίδες ή τόπους συνομιλιών (προσωπικές αποκαλύψεις) ή να χρησιμοποιήσουν την ταυτότητα του θύματος, με σκοπό την έκδοση υλικού στο όνομά τους, που τους γελοιοποιεί (προσωποποίηση). Σέλος, μπορεί να «εξορίσουν» ή αλλιώς να αποκλείσουν το θύμα από δικτυακές ομάδες(π. Περβανίδου, 2010). Σα τεχνολογικά μέσα που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ), το κινητό τηλέφωνο, τα άμεσα μηνύματα (instant messenger) και οι δυσφημιστικές ιστοσελίδες. Αυτού του είδους τα μέσα περιλαμβάνουν υποτιμητικά γραπτά μηνύματα, απειλητικά μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, και προώθηση εμπιστευτικών ηλεκτρονικών μηνυμάτων σε όλες τις επαφές ενός βιβλίου διευθύνσεων, τα οποία στέλνονται σε τρίτα άτομα, πριν σταλούν στον παραλήπτη. ύμφωνα με στοιχεία πρόσφατης έρευνας της Μονάδας Εφηβικής Τγείας της Β Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τα οποία αναφέρει ο επιστημονικός 2 Βλ. σχετικά Θύματα «κυβερνοεκφοβισμού» η νέα γενιά, της δικηγόρου και προέδρου της οργάνωσης «ΝΕΟΙ» Άννας Ευθυμίου ανακτήθηκε στις 7/01/2011 από

20 συνεργάτης Γ. Κορμάς 3, 4,2% των παιδιών δέχονται απειλητικά μηνύματα μέσω του διαδικτύου, με πιο πιθανούς θύτες γνωστούς συμμαθητές τους. «Η οικειότητα που αισθάνονται τα παιδιά και οι έφηβοι στο διαδίκτυο τα ωθεί σε μια ξέφρενη και συχνά ανεύθυνη παρουσίαση προσωπικών δεδομένων. Έχουμε δεχθεί καταγγελίες αναρτήσεων μαγνητοσκοπημένων ερωτικών σκηνών ή σκηνών σε τουαλέτες που λειτουργούν σαν εκβιασμός, με αντίποινα βίαιες συμπεριφορές π. χ. τον ξυλοδαρμό. Δυστυχώς, τα παιδιά δεν έχουν συναίσθηση των συνεπειών» Ερευνητικά δεδομένα Μια από τις πρώτες μελέτες που έχουν εστιάσει στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό είναι μια αδημοσίευτη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το «Εθνικό πίτι των Παιδιών»(National Children s Home) 4 στην Βρετανία. ε συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε σε συχνούς χρήστες του διαδικτύου 10 έως 17 ετών, βρέθηκε ότι, το 11% των μαθητών είπαν ότι είχαν πέσει θύματα εκφοβισμού στο διαδίκτυο τουλάχιστον μία φορά σε διάστημα 2 μηνών, 7% είχε εκφοβίσει και εκφοβηθεί, ενώ 4% ομολογούσε ότι είχε εκφοβίσει κάποιον τουλάχιστον μία φορά. Οι πιο συνήθεις μέθοδοι για τη διαδικτυακή παρενόχληση (όπως αναφέρθηκαν τόσο από τους θύτες, όσο και από τα θύματα) ήταν μέσω του κλειστού chat, των chat rooms και μέσω . Σέλος, πάνω από το 50% των θυμάτων δεν γνώριζε την ταυτότητα του εκφοβιστή του (Robin M. Kowalski, and Susan P. Limber, 2007, Ybarra ML, Mitchell KJ) Ελληνικά ερευνητικά δεδομένα «Σο φαινόμενο του κυβερνοεκφοβισμού παρουσιάζει άνθιση και στην χώρα μας», τονίζει η δικηγόρος και πρόεδρος της οργάνωσης «ΝΕΟΙ», Άννα Ευθυμίου. Με αφορμή την αυξανόμενη χρήση του διαδικτύου από παιδιά και νέους, η οργάνωση «ΝΕΟΙ» (Νέοι-οργανωμένοι-ικανοί), πραγματοποίησε 3 Βλ, ανακτήθηκε στις 18/01/ National Children s Home. 1 in 4 Children Are Victims of On-Line Bullying, διαθέσιμο σε -

21 έρευνα στο Ν. Θεσσαλονίκης από τον Απρίλιο έως επτέμβριο 2009 με στόχο τη μελέτη και έκταση αυτού του φαινομένου, τον τρόπο τέλεσης του και τις επιπτώσεις του στα θύματα. Η έρευνα διενεργήθηκε σε τελικό δείγμα 422 παιδιών ηλικίας ετών (275 αγόρια & 147 κορίτσια) και τα αποτελέσματα της, τα οποία συνοψίζονται παρακάτω, παρουσιάζουν ενδιαφέρον καθώς το ηλικιακό φάσμα του δείγματος καλύπτει μαθητές τόσο Γυμνασίου όσο και Λυκείου και εξετάζει τον παράγοντα του φύλου, διαπιστώνοντας τις διαφορές ανάμεσα στα αγόρια και τα κορίτσια: - 16% από τα αγόρια ηλικίας ετών δηλώνουν ότι έχουν πέσει θύματα κυβερνοεκφοβισμού. - Από αυτό το ποσοστό, το 9% δηλώνει ότι η πράξη έγινε μέσα από ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης (ΒΕΒΟ, HI5, TWITTER), 6% δηλώνει ότι έγινε μέσω υπηρεσιών άμεσων μηνυμάτων (Instant Messaging Services) και ένα 2% στο κινητό τους τηλέφωνο. - 32% είχαν δεχθεί εκφοβισμό με δημοσίευση στο διαδίκτυο προσωπικών τους φωτογραφιών, 11% λεκτικό αποκάλυψη γεγονότων προσωπικού ενδιαφέροντος και ένα 3,5% δήλωσε ότι έγινε με χυδαίο λεξιλόγιο ύβρεις. - Ένα 10% των αγοριών απάντησε θετικά στην ερώτηση εάν έχουν εκφοβίσει μέσω διαδικτύου και νέων τεχνολογιών κάποιον συμμαθητή, φίλο ή γνωστό τους. Αναφορικά με το δείγμα των κοριτσιών τα ποσοστά ήταν λίγο πιο ψηλά με ένα 22% να απαντά θετικά στο ότι έχει πέσει θύμα κυβερνοεκφοβιμού και ένα 9% να δηλώνει ότι γνώριζε τον εκφοβιστή του. Σο πιο σημαντικό είναι ότι στο σύνολο του δείγματος ένα 42% απάντησε ότι ξέρουν ή έχουν ακούσει για κάποιον γνωστό που έχει πέσει θύμα εκφοβισμού μέσω διαδικτύου και νέων τεχνολογιών ενώ οι λόγοι που τους οδήγησαν σε αυτό το φαινόμενο ήταν για εκδίκηση, για να γελάσουνε και για δυσφήμηση σε ποσοστά 13%, 31% και 56% αντίστοιχα

22 Θυματοποίηση-Επιπτώσεις Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί ένα από τα προβλήματα του διαδικτύου που χρήζει ιδιαίτερης μεταχείρισης. Σα παιδιά και οι έφηβοι, που με οποιοδήποτε τρόπο θυματοποιούνται από τους συνομηλίκους τους, βιώνουν κοινωνικο-συναισθηματικές δυσκολίες. Μεγάλος αριθμός μελετών στο σχολικό εκφοβισμό έχει δείξει ότι παρά τις διαφορές στον επιπολασμό του φαινομένου από χώρα σε χώρα, τα χαρακτηριστικά των παιδιών - θυτών ή θυμάτων είναι παρόμοια: οι μικρότεροι του σχολείου, αυτοί που προέρχονται από χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις ή από εθνικές μειονότητες, οι σωματικά μη υγιείς, οι νοητικά αδύναμοι, αυτοί που έχουν σωματικές ιδιαιτερότητες είναι πιθανότερο να αποτελέσουν θύματα. Ακόμη, αυτοί που έχουν κοινωνικές δυσκολίες, φτωχή κοινωνική προσαρμογή, χαμηλές σχολικές επιδόσεις, προβλήματα συναισθήματος ή διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό. Μελέτες σε νέους των Η.Π.Α. έχουν δείξει ότι ο κίνδυνος να γίνει ένα παιδί ή έφηβος θύμα ηλεκτρονικού εκφοβισμού αυξάνει στα παιδιά που έχουν ενεργό προφίλ σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και σε τόπους συνομιλιών και λιγότερο στα παιδιά που παίζουν παιχνίδια στο διαδίκτυο (οn-line games). τις ιστοσελίδες αυτές, οι έφηβοι κυρίως, παραθέτουν προσωπικές πληροφορίες, φωτογραφίες, ή προσωπικά βίντεο, γεγονός που αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα έκθεσης σε εκφοβισμό. Σο φύλο και η ηλικία αποτελούν επίσης παράγοντες που έχουν μελετηθεί. Σα μεγαλύτερα παιδιά και έφηβοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε ηλεκτρονικό εκφοβισμό σε σχέση με τους μικρότερους, ενώ τα κορίτσια είναι πιο πιθανό να θυματοποιηθούν σε σχέση με τα αγόρια (Π. Περβανίδου, 2010). Η ψυχοσύνθεση των παιδιών που πέφτουν θύματα τέτοιων ενεργειών επηρεάζεται αρνητικά με αποτέλεσμα, τα περισσότερα από αυτά, να παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά άγχους, κατάθλιψης και να παραμελούν τις σχολικές τους υποχρεώσεις. ύμφωνα με έρευνα που έγινε σε πανεπιστήμιο

23 της Ζυρίχης που αφορούσε σε θύματα τόσο παραδοσιακού όσο και διαδικτυακού εκφοβισμού μεταξύ εφήβων στην Αυστραλία και στην Ελβετία, προκύπτει ότι τα παιδιά «στόχοι» είχαν αυξημένη επίπτωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων, κυρίως δε αυτά που είχαν πέσει θύματα κυβερνοεκφοβισμού. (Perren.S, Dooley.J, Shaw.T, Cross.D, Nov 2010). Μπορούν ακόμα να οδηγηθούν στα μονοπάτια του εθισμού ή και της αυτοκτονίας. Φαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό ενός 13 χρόνου Βρετανού που το 2003 αυτοκτόνησε όταν συμμαθητές του διακίνησαν μέσω Instant Messaging περιπαικτικά σχόλια ότι είναι ομοφυλόφιλος. Ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς δεν μαθαίνουν για την πλειοψηφία των περιστατικών εκφοβισμού που λαμβάνουν χώρα, καθώς ένα μεγάλο ποσοστό παιδιών, που είχαν εμπειρίες εκφοβισμού, δεν το αναφέρουν εξαιτίας του φόβου τους μήπως τα πράγματα χειροτερέψουν ή μήπως τους απαγορευτεί ή περιοριστεί η χρήση των αγαπημένων τους ηλεκτρονικών μέσων. Υυσικά η λύση δεν είναι να απαγορευτεί στα παιδιά και στους εφήβους η πρόσβαση στο διαδίκτυο και στις νέες τεχνολογίες, αλλά να δημιουργηθούν και να εφαρμοστούν ολοκληρωμένα προγράμματα πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου, εκπαιδεύοντας και ενημερώνοντας τις σχολικές αρχές, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς αλλά και τους εφήβους, διδάσκοντας - κυρίως στους τελευταίους αποτελεσματικές στρατηγικές, για να αντιμετωπίσουν τον εκφοβισμό Διαδικτυακός «εθισμός» Ο όρος «εθισμός», όπως υποστηρίζουν πολλοί ερευνητές (Griffiths.M, 2000), χρησιμοποιείται για τις χημικές ουσίες, που είναι γνωστό ότι δημιουργούν εξάρτηση. ε αυτή την ήδη γνωστή, σύμφωνα με την παραπάνω άποψη, μορφή εθισμού έρχεται να προστεθεί ο «διαδικτυακός εθισμός» ή

24 «διαδικτυακή εξάρτηση» (internet addiction 5 ) ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει επεκταθεί ραγδαία σε παιδιά και εφήβους. Kατά καιρούς έχουν υιοθετηθεί, από ερευνητές, διάφορες ονομασίες 6 του «διαδικτυακού εθισμού» όπως α) «καταναγκαστική χρήση του διαδικτύου», internet addiction disorder, (Bai et al.,2001), β) «παθολογική χρήση του διαδικτύου», pathological Internet use (Young,1998) και γ) «προβληματική χρήση του διαδικτύου», problematic Internet use (Shapira et al.,2000). Δεν έχει προσδιοριστεί αν η διαταραχή «εθισμού» στο διαδίκτυο είναι ξεχωριστή συμπεριφορά ή αποτελεί μέρος κάποιας άλλης ψυχιατρικής διαταραχής. Παρόλα αυτά μπορεί να οριστεί ως εξάρτηση με παρόμοια κριτήρια με αυτά των άλλων εξαρτήσεων. Ορίζεται δηλαδή ως μία μορφή εθισμού, η οποία προσφέρει ικανοποίηση από την ενασχόληση με το internet οπότε και αυξάνεται ο χρόνος που αφιερώνει το άτομο σε αυτό ώστε να συνεχιστεί αυτό το αίσθημα ικανοποίησης 7. Πρέπει να τονιστεί ότι ο «εθισμός» στο διαδίκτυο δεν αποτελεί αναγνωρισμένη ψυχιατρική διαταραχή σε κανένα ταξινομικό σύστημα νόσων και υπάρχει σοβαρός επιστημονικός προβληματισμός στο να ενταχθεί η διαταραχή στην αναθεωρημένη έκδοση του DSΜ-V 8 το 2013 (Κ. ιώμος, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής του Εθισμού 9 ). Η Κ.S. Τoung (1988), καθηγήτρια της Χυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ, στην έρευνα της, υποστηρίζει ότι πρόκειται για έναν όρο, ο 5 Η πρώτη περίπτωση είδε το φως της δημοσιότητας το 1997, στις Η.Π.Α. Σο πρώτο Κέντρο Απεξάρτησης λειτούργησε το 1995, στην Πενσυλβάνια των Η.Π.Α., ενώ την ίδια χρονιά ο Νεοϋορκέζος ψυχίατρος Ivan Goldberg, εν μέρει αστειευόμενος, υιοθέτησε πρώτος τον όρο Internet addiction («εθισμός» στο Internet) 6 την παρούσα εργασία οι έννοιες αυτές είναι συνώνυμες του διαδικτυακού εθισμού και θα χρησιμοποιούνται εναλλάξ. 7 υνέντευξη της ψυχολόγου Πόπης Νικολαϊδου, «Εθισμός στο Διαδίκτυο: Ένα φαινόμενο με απρόβλεπτες διαστάσεις. Δεκέμβριος 2010,Βλ ανακτήθηκε στις 18/01/ Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders:περιοδική έκδοση που αφορά τους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας, με αναλυτική κατάταξη των διαταραχών σε διάφορες κατηγορίες. 9 Άρθρο:» Προσεγγίζοντας τον εθισμό στο διαδίκτυο» του Κων/νου ιώμου, Βλ σχετικό σύνδεσμο ανακτήθηκε στις 18/01/

25 οποίος καλύπτει ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών και προβλημάτων ελέγχου των παρορμήσεων. Σαξινομείται δε σε πέντε ειδικούς υποτύπους: Εθισμός στο διαδικτυακό σεξ: Καταναγκαστική χρήση ιστοσελίδων που απευθύνονται σε ενηλίκους για διαδικτυακό σεξ (cyber sex) και διαδικτυακό πορνογραφικό υλικό (cyber porn). Εθισμός στις διαδικτυακές σχέσεις: Τπερβολική ενασχόληση σε διαδικτυακές διαπροσωπικές σχέσεις. Καθαροί καταναγκασμοί: Εμμονή στον τζόγο, στις αγορές ή στις συναλλαγές ημέρας. Τπερβολική αναζήτηση πληροφοριών: Καταναγκαστική περιήγηση (σερφάρισμα) στο διαδίκτυο ή καταναγκαστικές αναζητήσεις σε βάσεις δεδομένων. Εθισμός στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές: Εμμονή στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Σα παιδιά και οι έφηβοι είναι περισσότερο ευέλικτα σε αυτήν την συνήθεια του «διαδικτυακού εθισμού» καθώς σημαντικό μέρος της καθημερινότητας τους αποτελεί η χρήση του διαδικτύου. Εκεί βρίσκουν αλληλοβοήθεια αλλά και παρέες χωρίς όρια και τέλος. Λειτουργεί ως ένας μεταβατικός χώρος που μέσα σ αυτόν επεξεργάζεται η ιδιαιτερότητα των σχέσεων αλλά και έχουν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να ελέγξουν τις ηλεκτρονικές γνωριμίες που κάνουν. Έχουν την πολυτέλεια να επιλέξουν, να διαλέξουν, να κρατήσουν όποιο ή ότι τους αρέσει, επιδερμικά αγγίζουν χωρίς να χρειάζεται να υποστούν τις συνέπειες μιας κανονικής γνωριμίας (Δήμητρα Βαϊτσου, 2010) Άρθρο «Εθισμός στο Διαδίκτυο σε παιδιά σχολικής και προεφηβικής ηλικίας», δημοσιευμένο στις 08/06/2010 στο ακόλουθο σύνδεσμο: -

26 Ερευνητικά δεδομένα Ανησυχητικές διαστάσεις παίρνει το φαινόμενο του «εθισμού» στο διαδίκτυο, το οποίο εκτός από τις δυσμενείς επιδράσεις στην ψυχική υγεία μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στο θάνατο. Τπολογίζεται ότι το 10%του πληθυσμού των ΗΠΑ πάσχει από «εθισμό» στο διαδίκτυο, ενώ στη χώρα μας το 18% των Ελλήνων εμφανίζουν περιοδικά ή συχνά προβλήματα με την υπερβολική χρήση του διαδικτύου ενώ το 1% θεωρείτε ήδη εθισμένο 11. Επιπλέον, σύμφωνα με στοιχεία της κυβέρνησης της Ν. Κορέας περίπου παιδιά (2,1% και ηλικίας από 6 έως 19 ετών) παρουσιάζουν εθισμό στο διαδίκτυο και απαιτούν θεραπεία (Choi YH, 2007). Από αυτούς το 80% χρήζουν χορήγησης κάποιων ψυχοτρόπων σκευασμάτων ενώ για ένα ποσοστό 20-24% πιθανόν να απαιτηθεί νοσοκομειακή νοσηλεία (Ahn DH, 2007). ύμφωνα με την ίδια πηγή 1,2 εκατομμύρια παιδιά πιστεύεται ότι ανήκουν στην ομάδα υψηλού κινδύνου για να εθιστούν στο διαδίκτυο αφού ξοδεύουν περίπου 23 ώρες την εβδομάδα παίζοντας ηλεκτρονικά παιχνίδια (Kim BN, 2007). Αξίζει να σημειωθεί ότι τον Ιούνιο του 2007 η κυβέρνηση της Νοτίου Κορέας είχε εκπαιδεύσει στη θεραπεία του διαδικτυακού εθισμού ενώ για το σκοπό αυτό είχε στελεχώσει πάνω από 190 νοσοκομεία και νοσηλευτικά ιδρύματα. σον αφορά την επίπτωση του φαινομένου στην Κίνα το 13,7% των εφήβων που χρησιμοποιεί το διαδίκτυο φαίνεται ότι πληρούν τα κριτήρια της διάγνωσης του διαδικτυακού εθισμού, σύμφωνα με δήλωση του Dr Tao Ran, Διευθυντή του Addiction Medicine at Beijing Military Region Central Hospital Ανακοίνωση των νοσηλευτών Χυχικής Τγείας του Χυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης Δάφνης Μουστακλίδου και Γιώργου Μπαλιόζογλου με θέμα «Διαδίκτυο: άλλη μια εξάρτηση σε όλες τις ηλικίες» που παρουσιάστηκε σε ημερίδα «η θέση του νοσηλευτή σε ένα σύγχρονο σύστημα υγείας»στη Θεσσ/κή. 12 The more they play, the more they lose. People s Daily Online, April 10, 2007, διαθέσιμο σε

27 Με βάση τη μελέτη της Ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας 13, ο «εθισμός» στο διαδίκτυο εντοπίζεται στο 8.2% μεταξύ των εφήβων χρηστών του διαδικτύου. Σο ποσοστό αυτό κρίνεται ως πολύ υψηλό και κατέχει την πρώτη θέση παγκοσμίως. ε αντίστοιχες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν, στην Νορβηγία έχουμε ποσοστό 1.98% των εφήβων, στην Ιταλία 5.4%, στην Νότια Κορέα 1.6%, και στην Κίνα δύο έρευνες δίνουν επιπολασμό 2.4% και 5.52%. Από την παραπάνω μελέτη της Ιατρικής σχολής προέκυψε ότι οι πόλεις τις περιφέρειας αντιμετωπίζουν σοβαρότερο πρόβλημα. υγκεκριμένα στην πόλη της Καρδίτσας το 80% των εφήβων χρησιμοποιούν ηλεκτρονικούς υπολογιστές, δύο στους 3 πλοηγούνται στο διαδίκτυο και η κυριότερη δραστηριότητα είναι τα διαδικτυακά παιχνίδια. Tο ποσοστό των «εθισμένων» παιδιών εντοπίστηκε στο 8,7% και αφορά κυρίως αγόρια που πίνουν αλκοόλ και συχνάζουν σε internet καφέ. ε υψηλό ποσοστό 11,7% κυμάνθηκε και η περιοχή του Βόλου, ενώ τα χαμηλότερο εμφανίστηκε στη Λάρισα 5,9%. 14 ε χαμηλότερα ποσοστά καταλήγει αντίστοιχη έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Τγείας των Αθηνών που κυμαίνονται στο 1% μεταξύ των εφήβων χρηστών. Σα αποτελέσματα θα αναφερθούν στη συνέχεια Έρευνα Μονάδας Εφηβικής Τγείας ύμφωνα με έρευνα (E.Tripodaki, G. Kormas, E.Konstantoulaki, E.Andrie, G. Nassis, A. Freskou, M. Sfiri, H.Georgouli, A.Tsitsika, A. Constantopoulos, 2008) που εκπόνησε η Μονάδα Εφηβικής Τγείας του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε δείγμα 315 ( 164 αγόρια, 151 κορίτσια) εφήβων (15 ετών) μαθητών, περισσότερα από 1 στα 10 παιδιά εμφανίζονται σχεδόν εξαρτημένα από το διαδίκτυο και πιο συγκεκριμένα προκύπτει ότι: 53.4% χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο για χρονικό διάστημα >1 έτος Σο δείγμα ήταν 2200 έφηβοι μαθητές ετών σε 4 Θεσσαλικές πόλεις. 14 Άρθρο «ο εθισμός στο internet μπορεί να σκοτώσει»,20/ , -

28 26% ανέφεραν καθημερινή χρήση. 8% χρήση >20 ώρες εβδομαδιαίως. Σα αγόρια χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο σημαντικά περισσότερο από τα κορίτσια (p< 0.05). ύμφωνα με το ερωτηματολόγιο Young 15, 1% από τους εφήβους του δείγματος παρουσίαζαν υπερβολική χρήση διαδικτύου («εθισμός»). 12,8% παρουσίαζαν περιοδικά ή συχνά προβλήματα σχετικά με την κατάχρηση διαδικτύου (κατάσταση πριν το «εθισμό»). Ο πιο συχνός λόγος χρήσης του διαδικτύου ήταν τα διάφορα παιχνίδια (p< 0.05). Φρήση του διαδικτύου >10 ώρες εβδομαδιαίως έχει συσχετισθεί με μεγαλύτερη πιθανότητα υπερβολής και επακόλουθων προβλημάτων. Η ενασχόληση με το διαδίκτυο στο πλαίσιο του σχολείου αποδεικνύεται προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης. Θετικές συσχετίσεις παρατηρήθηκαν και μεταξύ χρήσης διαδικτύου και παραβατικότητας (p< 0.05), καθώς και ανάπτυξης δυσλειτουργικών σχέσεων με τους συνομηλίκους (p< 0.05). Σέλος, το γενικότερο συμπέρασμα της έρευνας ήταν ότι η χρήση του διαδικτύου είναι δημοφιλής στους Έλληνες εφήβους, και ενδέχεται να οδηγήσει σε ψυχοκοινωνικά προβλήματα, όταν υπάρχει υπερβολή υμπτώματα Σα παιδιά με συμπτώματα λόγω της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου, εμφανίζουν είτε μια γενικότερη ψυχική νοσηρότητα, είτε απλώς εξάρτηση συμπεριφορικού τύπου, δηλαδή το παιδί καταφεύγει στην κατάχρηση του διαδικτύου διότι δεν υπάρχει άλλη δραστηριότητα να του τραβήξει το ενδιαφέρον ή η παρέα του ασχολείται και αυτή με το διαδίκτυο ή με τον 15Βλ emid=106 ανακτήθηκε στις 19/01/

29 τρόπο αυτό καταπολεμά τη μοναξιά του. υνήθως, πίσω από κάθε παιδί με συμπτώματα λόγω κατάχρησης του διαδικτύου υπάρχει μια δυσλειτουργική οικογένεια, δηλαδή μια οικογένεια υπερπροστατευτική ή με άλλα σοβαρά προβλήματα, όπως ενδοοικογενειακή βία και διαρκή ένταση, αδυναμία τήρησης ορίων και έλλειψη επικοινωνίας. Παρακάτω παρουσιάζονται τα συμπτώματα 16 ή αλλιώς τα προειδοποιητικά σημάδια που εμφανίζει ένα παιδί που οδηγείται στην υπερβολική χρήση του διαδικτύου. Αυτά χωρίζονται σε ψυχολογικά και σωματικά: Χυχολογικά: Προβλήματα με την οικογένεια και τους φίλους. Αίσθηση του κενού, όταν δεν υπάρχει πρόσβαση σε έναν υπολογιστή. Χέματα σχετικά με δραστηριότητες. Επιδείνωση των σχολικών επιδόσεων. Δυσκολίες στην παύση των δραστηριοτήτων στο διαδίκτυο. Παραμονή online για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από το προτιθέμενο. Αίσθηση ευφορίας, όταν είναι στο διαδίκτυο. Θλιμμένη συμπεριφορά και απώλεια ενδιαφέροντος. υμπτώματα στέρησης, κυρίως τρόμο, ανησυχία, άγχος και κακοκεφιά. υναισθηματικές διαταραχές, όπως κατάθλιψη και ευερεθιστότητα. Κατανάλωση χρόνου σε δραστηριότητες σχετικές με το διαδίκτυο. Διακοπή των κοινωνικών σχέσεων, πού μπορεί να εκδηλώνεται με εξασθένηση ή ολική εξαφάνιση είτε σε ποιότητα είτε σε ποσότητα. ωματικά: Διατροφικές διαταραχές. Διαταραχή ύπνου και αλλαγές στις συνήθειες ύπνου. Μυοσκελετικές παθήσεις (σκολίωση). Παραμέληση αθλητικών δραστηριοτήτων. Ξηρά μάτια-μυωπία. 16 Βλ

30 Παραμέληση προσωπικής υγιεινής. Σο διαδίκτυο, είναι προφανές, ότι δεν μπορεί να «ενοχοποιηθεί» για όλες αυτές τις παρεκκλίσεις από έναν εντός φυσιολογικών ορίων τρόπο χρήσης του, διότι το πρόβλημα με κάποιον που αρέσκεται π.χ. να παίζει επί ώρες και σε σημείο «πόρωσης» τυχερά παιχνίδια αφορά την εξάρτησή του από τα τυχερά αυτά παιχνίδια και όχι την τυχόν εξάρτησή του από το διαδίκτυο, το οποίο εν προκειμένω λειτουργεί απλώς ως όχημα και μέσον αυτής της εξάρτησης. μως, είναι εξίσου προφανές ότι, στο μέτρο κατά το οποίο το διαδίκτυο παρέχει άμεση πρόσβαση σε πλήθος «αγαπημένων» για τον χρήστη δράσεων, όπως blogs, games, κ.α., ο χρήστης που κάνει χρήση του διαδικτύου καθ υπερβολή και που βρίσκεται καθηλωμένος σε μία οθόνη για πολλές ώρες την ημέρα, μεταπηδώντας συνεχώς και συνήθως- άσκοπα από τη μία δράση στην άλλη, μετατρέπει τελικά το διαδίκτυο από μέσο σε αυτοσκοπό, με την έννοια ότι δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτό και ότι άρα εξαρτάται άμεσα από αυτό Ηλεκτρονικά παιχνίδια (gaming) και ηλεκτρονικός τζόγος (gambling) ταν μιλάμε για ηλεκτρονικά παιχνίδια αναφερόμαστε στα παιχνίδια που παίζει κανείς μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, μέσω ειδικών παιχνιδομηχανών (κονσόλες), μέσω φορητών συσκευών, ή online μέσω Διαδικτύου. Είναι γεγονός ότι αυτό το νέο είδος ψυχαγωγίας έχει αλλάξει για τα καλά τον τρόπο που δαπανούν τον ελεύθερό τους χρόνο μικροί και μεγάλοι, συμβάλλοντας πολλές φορές πέραν από τη ψυχαγωγία στη δημιουργικότητα, τη γνώση, ακόμα και στην κοινωνικοποίηση του ατόμου 18. ύμφωνα με έρευνες, (Funk Jeanne, North America, 2005) το 87% των 17 Βλ. τελευταία ανάκτηση στις 13/01/ http:// tobjid=page2 ανακτήθηκε στις 13/01/

31 παιδιών 8-17 χρόνων παίζουν ηλεκτρονικά παιχνίδια στο σπίτι, ενώ 7 στα 10 παιδιά έχουν πρόσβαση σε παιχνίδια με ακατάλληλο περιεχόμενο. Ειδικότερα, στη χώρα μας, σε σύνολο παιχνιδιών που έχουν επισημανθεί από το σύστημα χαρακτηρισμού παιχνιδιών PEGI 19 από τις 1/3/2003 έως και 10/12/2009, το 63% έχει χαρακτηριστεί ως ακατάλληλο, είτε γιατί περιέχει σκηνές βίας, ναρκωτικά, σεξ, είτε γιατί το περιεχόμενο του προκαλεί φόβο. Σα διαδικτυακά παιχνίδια βίας, εκτός από την εξάρτηση, εξοικειώνουν και αυτά με τη σειρά τους (μαζί με την τηλεόραση και γενικότερα το κοινωνικό περιβάλλον) τα παιδιά με τη βία και αίρουν τις αναστολές τους στο φαινόμενο αυτό. τα μάτια των παιδιών, η άσκηση βίας, μπορεί να φαίνεται ως μια συνηθισμένη πράξη, χωρίς να συνειδητοποιούν πολλές φορές τις επιπτώσεις που έχει η άσκησή της σε εκείνα και στους ενήλικες. 19 ύστημα Πανευρωπαϊκού οργανισμού «PEGI - Pan European Game Information», το οποίο έχει σχεδιαστεί για να παρέχει βοήθεια στους αγοραστές των βιντεοπαιχνιδιών (ειδικά τους γονείς) σχετικά με το εάν ένα παιχνίδι είναι κατάλληλο για ένα παιδί ή ένα νεότερο έφηβο

32 Σο παιχνίδι κατά την παιδική ηλικία είναι σημαντικό για το παιδί και θεωρείται προστάδιο της κοινωνικής συνθήκης που θα κληθεί να συνάψει με τον εαυτό του και τους άλλους. ταν ο χρόνος που περνά ένα παιδί παίζοντας ηλεκτρονικά παιχνίδια αρχίζει να προκαλεί δυσλειτουργία στην οικογενειακή, σχολική και κοινωνική του ζωή, τότε αυτό μπορεί να είναι ένδειξη ότι έχει παγιδευτεί σε έναν φαύλο κύκλο εξάρτησης. Η ενασχόληση τότε με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια υποκαθιστά τις σχέσεις με την οικογένεια και τους συνομηλίκους, το παιδί ζητά να περνά όλο και περισσότερες ώρες παίζοντας και η αποχή από το παίξιμο προκαλεί δυσφορία ή / και κατάθλιψη. Σα παιχνίδια ενσάρκωσης ρόλων αποτελούν για τον έφηβο άλλο ένα κίνδυνο εθισμού. Σέτοια παιχνίδια όπως για παράδειγμα το World Warcraft, λέγονται MMORPG (massively multiplayer online role playing games) και παίζονται συγχρόνως σε διάφορες χώρες από πολλούς νέους και νέες που ενσαρκώνουν ρόλους. Επιπλέον, η ταύτιση του παιδιού με τους πρωταγωνιστές του παιχνιδιού, καλύπτει εικονικά τις αδυναμίες και τα μειονεκτήματά του και του δίνει την ψευδαίσθηση του παντοδύναμου. Με τον τρόπο αυτό, του στερεί την ανάγκη της αυτογνωσίας και της προσπάθειας για βελτίωση μέσα από ψυχική και σωματική προσπάθεια (Γ. Κορμάς, Ιατρός, Επιστημονικός συνεργάτης Μονάδας Εφηβικής Τγείας). Ενώ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια έχουν μια μη πραγματική προσέγγιση με μόνο φανταστικούς δεσμούς με τον φυσικό κόσμο, ο ηλεκτρονικός τζόγος περιλαμβάνει το ρίσκο της πραγματικής οικονομικής απώλειας ή του κέρδους. αν άλλο ηλεκτρονικό παιχνίδι, ο τζόγος έχει εισβάλει και στη ζωή των παιδιών. ύμφωνα με έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Τγείας 20 σε σχολεία 20 Άρθρο «εφιάλτης ο ηλεκτρονικός τζόγος» δημοσιευμένο στις 31/12/2010 στην καθημερινή -

33 της Αττικής, τo 6% των παιδιών ηλικίας ετών δηλώνει πως παίζει στο διαδίκτυο διάφορα τυχερά παιχνίδια και στοιχήματα, ακόμη και παιχνίδια ηλεκτρονικών καζίνο. «Παίζουν κυρίως με δύο τρόπους», εξηγεί ο Κορμάς, «χρησιμοποιώντας στα κρυφά τις πιστωτικές κάρτες των γονιών τους ή με προπληρωμένες κάρτες, τις οποίες παλιότερα τις εξέδιδαν οι ίδιες οι τράπεζες, αλλά τώρα τις βρίσκει κανείς ακόμη και στα ψιλικατζίδικα. Σο παιδί παίρνει αυτήν την κάρτα για να πληρώσει τη συνδρομή του στο διαδικτυακό παιχνίδι που παίζει, αλλά μετά τη χρησιμοποιεί για να παίζει καζίνο και να τζογάρει σε διάφορες ιστοσελίδες». Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Μονάδα Εφηβικής Τγείας της Β Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρακολουθούνται 90 παιδιά με συμπτώματα εξάρτησης από το διαδίκτυο 21, εκ των οποίων τα πέντε παιδιά, έχουν εξάρτηση και από τον ηλεκτρονικό τζόγο. πως αναφέρεται, ο διαδικτυακός τζόγος σχετίζεται με ψυχοκοινωνική δυσπροσαρμοστικότητα, ενώ η χρήση του διαδικτύου με σκοπό τον τζόγο ήταν ο πιο σημαντικός προγνωστικός παράγοντας για παθολογική χρήση του διαδικτύου μεταξύ των εφήβων Προφίλ «εθισμένων» παιδιών και επιπτώσεις Σα πιο ευάλωτα παιδιά, σύμφωνα με τις Τπηρεσίες Εξάρτησης στον Τπολογιστή της Ιατρικής χολής του Φάρβαρντ 22, είναι αυτά που είναι «μοναχικά και βαριούνται ή από οικογένειες όπου κανείς δεν είναι στο σπίτι για να μιλήσουν μετά το σχολείο». Σα παιδιά που δεν είναι δημοφιλή ή είναι ντροπαλά, έλκονται από τις ευκαιρίες δημιουργίας μιας νέας ταυτότητας σε ηλεκτρονικές κοινότητες. Αγόρια, κυρίως, είναι οι συστηματικοί χρήστες των online παιχνιδιών ρόλων, στα οποία δημιουργούν μια άλλη προσωπικότητα και συνομιλούν με τους άλλους παίχτες. Αν και αυτό φαίνεται ως μια 21 Βλ τελευταία ανάκτηση 19/01/ Βλ και τελευταία ανάκτηση 19/01/

34 κοινωνική δραστηριότητα, για το εσωστρεφές άτομο, η υπερβολική ενασχόληση με τέτοιου είδους παιχνίδια μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες. πως σε κάθε εξάρτηση οι βλαβερές επιπτώσεις είναι πολλαπλές και αντιμετωπίζονται δύσκολα. Η κοινωνική αποξένωση και η απομόνωση στον εαυτό είναι από τις βασικότερες. Γιατί φαινομενικά, μέσω του διαδικτύου κάνεις καινούργιους φίλους και επικοινωνείς με ανθρώπους από όλον τον κόσμο. Μόνο που η επικοινωνία αυτή είναι εικονική και οι καινούριες φιλίες μια ψευδαίσθηση. την πραγματικότητα το άτομο είναι κλεισμένο σε ένα σκοτεινό δωμάτιο με αποτέλεσμα και η απλή καθημερινή επαφή να χάνεται, να νιώθει εγκαταλελειμμένο από όλους, απογοητευμένο από την ζωή και περισσότερο μοναξιά από τον καθέναν 23. Επιπλέον η έλλειψη διαπροσωπικών σχέσεων και διαλόγου στις μέρες μας ωθούν τα παιδιά και τους εφήβους να αναζητούν μια εικονική πραγματικότητα, ώστε να υποκαταστήσουν την καθημερινότητα τους. Αναζητούν την ευκαιρία να ζήσουν μια «Δεύτερη Ζωή» που θα τους προσφέρει εκπλήξεις, ευκαιρίες και σχέσεις που δεν μπορούν να βρουν στην ζωή τους. Μια τέτοια ζωή μπορεί να τους προσφέρει το διαδικτυακό παιχνίδι Second life, το οποίο αποτελεί το σημαντικότερο από άποψης εθισμού παιχνίδι στο οποίο οι χρήστες μπορούν να δημιουργήσουν μια δεύτερη εικονική ζωή όπως αυτοί θα ήθελαν και να ζουν ψηφιακά μαζί με άλλους χρήστες, χωρίς να έχουν συναντηθεί ποτέ στην πραγματικότητα. Ένα τρομακτικό παράδειγμα 24 με ένα ζευγάρι Νοτιοκορεατών έδειξε μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φθάσει ο εθισμός στο διαδίκτυο. Και οι δύο γονείς ήταν τόσο πολύ απασχολημένοι με το να μεγαλώνουν εικονικά την ψηφιακή κόρη τους με το όνομα Anima στο δημοφιλές διαδικτυακό παιχνίδι Prius Online, ώστε άφησαν το ηλικίας τριών μηνών μωρό τους να πεθάνει από την πείνα. 23 Γεώργιος Παπαζήσης, «ΕΘΙΜΟ ΣΟ ΔΙΑΔΙΚΣΤΟ:Η ΑΘΕΝΕΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΠΟΦΗ», Άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα Ενημέρωση και Αγγελίες της Πιερίας, τελευταία ανάκτηση στις 18/01/ Κέντρο Πλη.Ν.Ε.Σ Υλώρινας Δίκαιο και internet Μέρος 5o /01/

35 ύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε πανεπιστήμιο της Γερμανίας το % των εφήβων χρηστών υπολογιστή και διαδικτύου, παρουσιάζουν δείγματα κατάχρησης και εξάρτησης από αυτά. Επιπλέον υπάρχουν αποδείξεις ότι η εν λόγω διαταραχή συνδυάζεται με υψηλότερα ποσοστά άγχους, κατάθλιψης καθώς επίσης και παραμέληση των σχολικών επιδόσεων από τους ανήλικους χρήστες (Peukert.P, Sieslack.S, Barth.G, Batra.A, 2010). Αυτό είναι προφανώς αναμενόμενο αφού δεν έχουν χρόνο και διάθεση καθώς το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι η ενασχόληση τους αποκλειστικά και μόνο με το διαδίκτυο και τις εφαρμογές του, είτε αυτές είναι συνομιλία με φίλους, είτε επικοινωνία σε κοινωνικά δίκτυα, είτε αποστολή ηλεκτρονικών μηνυμάτων Περιπτώσεις αυτοκτονίας στο διαδίκτυο με θύματα ανήλικα παιδιά Σο διαδίκτυο αποτελεί ένα χώρο όπου τα άτομα μπορούν να δράσουν ελεύθερα, χωρίς αναστολές και πραγματοποιούν πιο εύκολα κάτι που στην πραγματική τους ζωή, στη κοινωνία δεν θα τολμούσαν. Σο διαδίκτυο αποτελεί μια παράλληλη κοινωνία και δίνει την δυνατότητα στα άτομα να συναλλάσσονται και να επικοινωνούν ξεφεύγοντας από την ρουτίνα της καθημερινής ζωής, βρίσκοντας συντροφιά και κοινά ενδιαφέροντα ξεφεύγουν από την μοναξιά και την απομόνωση και προβάλλουν μια δεύτερη προσωπικότητα στον απαλλαγμένο από συνέπειες χώρο των blogs και ιστοσελίδων κοινωνικών δικτύων. Πίσω από εικονίδια και καλλιτεχνικές φωτογραφίες ο χρήστης τολμά να προβάλλει στους άλλους κρυφές πτυχές της προσωπικότητάς του, τολμά να διαμαρτυρηθεί, να φλερτάρει και να εκφραστεί καλλιτεχνικά. Σί γίνεται όμως όταν αυτή η απελευθέρωση οδηγεί σε ενέργειες καταστροφικές, τόσο για το ίδιο το άτομο όσο και για τους άλλους ανθρώπους; Αναφερόμαστε βέβαια στην αυτοκτονία με τη βοήθεια του διαδικτύου. Τπάρχουν αρκετά περιστατικά αυτοχείρων

36 που πήραν ιδέες από άλλους χρήστες του internet ή ομαδικών αυτοκτονιών που συντονίστηκαν μέσω διαδικτύου. Ένα μεγάλο μέρος αυτών αφορούν ανήλικα παιδιά. Η ενοχοποίηση του διαδικτύου σχετικά με τα παραπάνω θέματα αποτελεί θέμα μείζονος σημασίας. Σα μέλη των διαδικτυακών κοινοτήτων τάσσονται και στις 2 πλευρές. Οι μεν κατηγορούν την αυξημένη πρόσβαση του καθενός σε πληθώρα "απαγορευμένων" πληροφοριών και οι δε πιστεύουν πως οι αυτοκτονίες θα συνέβαιναν ούτως ή άλλως και πως είναι άδικο και ανούσιο να κατηγορούνται οι "σύμβουλοι αυτοκτονιών" ως ηθικοί αυτουργοί 25. Η αλήθεια είναι πάντως ότι χωρίς την ύπαρξη του διαδικτύου η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος δεν θα κατάφερνε να αποτρέψει την αυτοκτονία 6 νέων κάτω από 17 ετών το πρώτο εξάμηνο του ύμφωνα με πληροφορίες, οι ανήλικοι επικοινωνούσαν με άλλους χρήστες τους οποίους ενημέρωναν για τις προθέσεις τους ή ανέβαζαν μηνύματα αυτοκτονίας σε chat rooms, κάνοντας λόγο για ψυχολογικά προβλήματα, που οφείλονταν σε διαπροσωπικές σχέσεις με γονείς και φίλους, αλλά και στο αβέβαιο μέλλον, που τους περίμενε κυρίως όσον αφορά την έλλειψη θέσεων εργασίας. Οι αστυνομικοί που περιόδευαν στο διαδίκτυο ανακάλυψαν τα μηνύματα των ανηλίκων σε εικονικά δωμάτια συνομιλίας και αμέσως κινητοποιήθηκαν για τον εντοπισμό τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας από τους έξι ανήλικους, την ώρα που εντοπίστηκε από τους αστυνομικούς, υπέστη κρίση και χρειάστηκε να μεταφερθεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο, για να του παρασχεθεί ιατρική βοήθεια, ενώ σε μια άλλη περίπτωση, ο νεαρός εγκατέλειψε το σπίτι του και βρέθηκε λίγο αργότερα από τους αστυνομικούς, στους οποίους δήλωσε ότι αναζητούσε «ανώδυνο» και «ασφαλή» τρόπο για να αυτοκτονήσει. Άλλη μια σοκαριστική περίπτωση είναι αυτή ενός 10χρονου αγοριού, που χαρακτηρίζεται από τους αστυνομικούς ως μία από τις σοβαρότερες υποθέσεις αυτοκτονίας, καθώς φαίνεται πως το παιδί σκόπευε να 25 Βλ τελευταία ανάκτηση 19/01/

37 πραγματοποιήσει τις απειλές του. πως αναφέρουν αστυνομικοί, το αγοράκι φαίνεται πως βρήκε διέξοδο στο διαδίκτυο, κατορθώνοντας, μάλιστα, να δημιουργήσει το δικό του blog αυτοκτονίας. ύμφωνα με τους ίδιους, το παιδί, που οι ίδιοι το χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα έξυπνο, είχε εγκαταλείψει ακόμη και το σχολείο και περνούσε σχεδόν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του μπροστά σε έναν υπολογιστή. Κάποια στιγμή οι αστυνομικοί εντόπισαν μήνυμα του ανηλίκου ότι ήθελε να βάλει τέρμα στη ζωή του, ωστόσο κατόρθωσαν να εντοπίσουν έγκαιρα τα ίχνη του και τελικά να αποτρέψουν την αυτοκτονία. Μάλιστα, στη συνέχεια το αγοράκι οδηγήθηκε σε ίδρυμα παιδικής μέριμνας 26. Σα παιδιά και οι έφηβοι μπορούν να οδηγηθούν σε τέτοιες αποτρόπαιες πράξεις, όπως περιγράψαμε παραπάνω, και εξαιτίας του «εθισμού» τους σε διάφορα ηλεκτρονικά παιχνίδια αλλά και επειδή «τζογάρουν» στο διαδίκτυο. Παρακάτω θα περιγράψουμε μια σχετική περίπτωση. Ένα διαδικτυακό παιχνίδι, παραλίγο να κοστίσει τη ζωή ενός ανηλίκου 27, ο οποίος, συμμετείχε σε παρτίδες πόκερ στο διαδίκτυο και, είτε από άγνοια είτε από κάποιο «αστείο» πείραγμα άλλων παικτών, πίστεψε, μετά από ώρες παιχνιδιού, ότι είχε χάσει 17 χιλιάδες ευρώ! Αφού πρώτα ανήγγειλε στους συμπαίκτες του ότι θα αυτοκτονήσει, έγραψε δύο σημειώματα στους γονείς του και εγκατέλειψε το σπίτι του. πως φάνηκε αργότερα από τα σημειώματα, ο πιτσιρικάς αποφάσισε να αυτοκτονήσει καθώς ήλθε αντιμέτωπος με την ενοχή ότι οι γονείς του θα κληθούν να αποπληρώσουν τα χρήματα στην εταιρεία που διαχειριζόταν την ιστοσελίδα. Η αναγγελία ότι πρόκειται να αυτοκτονήσει έγινε αντιληπτή από τους άνδρες του Σμήματος Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, κατά τη διάρκεια προληπτικών ελέγχων που πραγματοποιούν σε ιστοσελίδες, και αξιολογήθηκε ως «σοβαρή». Με την άμεση κινητοποίηση της αστυνομίας εντοπίστηκε πολύ γρήγορα, και το έργο 26 Βλ τελευταία ανάκτηση 19/01/ Βλ τελευταία ανάκτηση 19/01/

38 των αστυνομικών κλήθηκαν να συνεχίσουν τρεις ψυχοθεραπευτές ένας ψυχίατρος και δύο ψυχολόγοι. Η ιστορία, ευτυχώς, είχε αίσιο τέλος, καθώς ο μικρός επέστρεψε πολύ σύντομα στο σπίτι του Kλοπή ταυτότητας και προσωπικών δεδομένων Κλοπή ταυτότητας στο διαδίκτυο ονομάζεται η πρακτική της χρήσης της εικονικής ταυτότητας ενός άλλου ατόμου, δηλαδή να χρησιμοποιεί κανείς το όνομα χρήσης (username) και τον κωδικό πρόσβασης (password) του ατόμου αυτού σε διάφορες διαδικτυακές υπηρεσίες, υποδυόμενος έτσι το άτομο αυτό. κοπός όσων επιχειρούν κλοπή ταυτότητας μπορεί να είναι η οικονομική εξαπάτηση αλλά και ο εξευτελισμός ή η διάδοση φημών για ένα άτομο στο διαδικτυακό του περιβάλλον. Σα παιδιά λόγω της ανωριμότητάς τους δεν αντιλαμβάνεται για ποιο λόγο είναι κακό να αποκαλύψουν στοιχεία όπως το όνομά τους και την διεύθυνση τους, να δηλώσουν την προτίμηση τους για κάποιο θέμα ή να διευκρινίσουν την θέση της οικογένειας τους πάνω σε ευαίσθητα ζητήματα (Καρυπίδης. Ν, υπεύθυνος κέντρου πληροφορικής και νέων τεχνολογιών Ν. Δράμας 28 ). Σο υλικό όμως αυτό, είναι εξαιρετικά χρήσιμο στα χέρια ορισμένων ανθρώπων, οι οποίοι μπορούν να το μεταπωλήσουν και έτσι τα στοιχεία και οι απόψεις του οικογενειακού περιβάλλοντος σύντομα γίνονται «κοινό μυστικό». τις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης και γενικά στις εφαρμογές και στα κοινωνικά περιβάλλοντα στα οποία επικοινωνούν οι ανήλικοι χρήστες με τους ηλεκτρονικούς τους φίλους, το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται συχνότερα. Μπορεί, λοιπόν, ο οποιοσδήποτε, ακόμα και ανήλικα παιδιά, να σφετεριστεί την ταυτότητα ενός ατόμου, είτε υποκλέπτοντας τους κωδικούς πρόσβασης όπως αναφέραμε παραπάνω είτε ανοίγοντας ένα ψεύτικο προφίλ / λογαριασμό με το όνομα του άλλου ατόμου. Έτσι, πίσω από την κλεμμένη αυτή ταυτότητα, μπορεί να επικοινωνήσει με φίλους του ατόμου αυτού και να αναρτήσει φωτογραφίες και άλλο οπτικοακουστικό υλικό με σκοπό τον 28 Βλ σχετικά

39 εξευτελισμό και την παραπλάνηση του ατόμου αυτού ή και τρίτων στο περιβάλλον του Ιοί και Hacking Η πλοήγηση στο διαδίκτυο συνεπάγεται, ενίοτε, και την αναπόφευκτη επαφή με κακόβουλα και δυνητικά επιβλαβή ηλεκτρονικά προγράμματα, τα οποία μεταδίδονται από υπολογιστή σε υπολογιστή (ιοί των υπολογιστών, όπως worms και Δούρειοι Ίπποι) και έχουν ως σκοπό την καταστροφή αρχείων, την χρέωση τηλεφωνικών γραμμών, την απόσπαση στοιχείων από υπολογιστή ή την εκμετάλλευση των επεξεργαστικών δυνατοτήτων αυτού. Ο ανήλικος χρήστης όπως και ο οποιοσδήποτε άλλωστε, μπορεί να πέσει θύμα των προαναφερομένων λογισμικών προγραμμάτων και ακόμη, άθελα του ή και ηθελημένα, να συμμετάσχει στην διασπορά και εξάπλωση αυτών, στέλνοντας τους συγκεκριμένους ιούς σε άλλους παραλήπτες. Σο αποτέλεσμα είναι, χάσιμο ωρών και χρημάτων προκειμένου ο υπολογιστής να επανέλθει στην πρότερη λειτουργική του κατάσταση, η διαρροή προσωπικών δεδομένων που υπάρχουν στον υπολογιστή που χρησιμοποιεί ο ανήλικος, με ενδεχόμενη κακεντρεχή χρησιμοποίηση αυτών ή η υπέρμετρη χρέωση τηλεφωνικών γραμμών από χρήση που δεν έχει πραγματοποιήσει το θύμα. Παρεμφερές με το παραπάνω ζήτημα είναι και αυτό του επονομαζόμενου hacking, δηλαδή της εισχώρησης σε αρχεία υπολογιστή εν αγνοία του ιδιοκτήτη και άνευ της συναινέσεως αυτού. Οι δραστηριότητες που άπτονται του συγκεκριμένου θέματος φαίνεται να είναι ιδιαιτέρως διαδεδομένες και μεταξύ των εφήβων χρηστών του διαδικτύου. ύμφωνα με έρευνα της Panda Security 30, που πραγματοποιήθηκε μεταξύ τεσσάρων χιλιάδων εφήβων 15 έως 18 ετών, βρέθηκε ότι το 67% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι επιχείρησε να 29 Βλ σχετικά bjid=page2, τελευταία ανάκτηση 19/01/ Βλ. A+Internet+hacking+popular+among+teenagers, ημερομηνία δημοσίευσης 14/05/2009, τελευταία ανάκτηση 19/01/

40 εισχωρήσει στα άμεσα μηνύματα (Instant Messaging) ή σε λογαριασμούς κοινωνικής δικτύωσης φίλων. Εξάλλου, το 17% των νεαρών χρηστών υπολογιστή διαπιστώθηκε ότι είχαν τις απαιτούμενες τεχνικές γνώσεις ώστε να βρουν τα απαιτούμενα για το σκοπό αυτό εργαλεία hacking στο διαδίκτυο και από αυτούς το 30% παραδέχθηκε ότι έχει χρησιμοποιήσει τα εν λόγω εργαλεία τουλάχιστον μια φορά κυρίως λόγω περιέργειας. Επίσης το 20% των συμμετεχόντων στην έρευνα δήλωσαν ότι σε κάποια στιγμή είχαν δημοσιεύσει υποτιμητικές φωτογραφίες φίλων τους στο διαδίκτυο χωρίς την συγκατάθεση αυτών. Σέλος, σύμφωνα με δήλωση του κ. Luis Corrons, τεχνικού διευθυντή της Panda Labs, έχουν εντοπιστεί περιπτώσεις εφήβων που είχαν χρησιμοποιήσει τους «Δούρειους Ίππους», προκειμένου να κατασκοπεύσουν τους συντρόφους τους, που είχαν εισχωρήσει σε διακομιστές σχολείων με σκοπό να υποκλέψουν τα θέματα των εξετάσεων ή ακόμη που είχαν κλέψει την ταυτότητα φίλων ή συμμαθητών τους σε σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. ΚΕΥΑΛΑΙΟ 3- ΖΗΣΗΜΑΣΑ ΠΑΡΑΝΟΜΟΤ ΚΑΙ ΑΘΕΜΙΣΟΤ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΟΤ 3.1 Εισαγωγή το σημερινό κόσμο της ψηφιακής επανάστασης η χρήση του διαδικτύου και των εφαρμογών του αποτελεί ένα πολυδιάστατο εργαλείο γνώσης, πληροφοριών, κοινωνικής επικοινωνίας και διασκέδασης για εκατομμύρια χρήστες. Ανάμεσα σε αυτούς υπάρχουν πολλά ανήλικα παιδιά, τα οποία αφιερώνουν ολοένα και περισσότερο χρόνο στο να χρησιμοποιούν τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και το διαδίκτυο. ύμφωνα με στοιχεία της

41 Eurostat 31 για το 2010, το επίπεδο της προσβασιμότητας στο διαδίκτυο έχει αυξηθεί στα περισσότερα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. τη χώρα μας το ποσοστό αγγίζει το 46% ενώ η πρόσβαση για οικογένειες με παιδιά φτάνει το 66%. Σο παράνομο και αθέμιτο ή επιβλαβές περιεχόμενο στο οποίο μπορεί να εκτεθεί αυτή η ευαίσθητη κοινωνικά ομάδα είναι ένα ζήτημα που χρήζει προσοχής. ημαντικοί κίνδυνοι προκύπτουν για τους ανήλικους από παράνομο και επιβλαβές περιεχόμενο. Σέτοιοι κίνδυνοι μπορεί να είναι η έκθεσή σε περιεχόμενο με μορφή εικόνας, ήχου ή βίντεο με ρατσιστικό η ξενοφοβικό χαρακτήρα, η τρομοκρατία, η βία, τα τυχερά παιχνίδια, ή προτροπή ή υποκίνηση σε χρήση τοξικών ουσιών ή σε οποιασδήποτε μορφής απερίσκεπτη συμπεριφορά που μπορεί να παρασύρει τους αποδέκτες της σε επικίνδυνες για την υγεία και την ασφάλεια τους καταστάσεις. Σέλος, ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους του παράνομου περιεχομένου είναι η παιδική πορνογραφία και η σεξουαλική εκμετάλλευση των ανηλίκων χρηστών του διαδικτύου 32. το κεφάλαιο αυτό θα επικεντρωθούμε κυρίως γύρω από το φαινόμενο της παιδικής πορνογραφίας, λόγω της ιδιαιτερότητας της και εξαιτίας των διαστάσεων που παίρνει τα τελευταία χρόνια, λόγω διαδικτύου, ενώ θα αναφερθούμε, επίσης στην πρόσβαση ανηλίκων σε πορνογραφικό υλικό, καθώς και στο φαινόμενο του ρατσισμού, της βίας και της ξενοφοβίας. 3.2 Σι είναι παράνομο και τι αθέμιτο περιεχόμενο 31 Internet access and use in 2010, «80% of young internet users in the EU 27 active on social media», διαθέσιμο σε, BP/EN/ BP-EN.PDF, τελευταία ανάκτηση 14/12/ Η προστασία του ανήλικου καταναλωτή στο διαδίκτυο, δικηγορικός σύλλογος Αθηνών, υνήγορος του καταναλωτή, Αθήνα

42 Σο διαδίκτυο άνθισε γιατί έδωσε τη δυνατότητα σε οποιονδήποτε να μπορεί να διακινήσει τις ιδέες του, τις απόψεις του, τις φωτογραφίες του, τα βίντεο που βιντεοσκόπησε. Η διακίνηση περιεχομένου χωρίς περιορισμούς αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο για την επιτυχία του διαδικτύου. Παρόλα αυτά το περιεχόμενο αποτελεί μια αμφιλεγόμενη έννοια. Σο ευρύ πεδίο της λέξης «περιεχόμενο» παρέχει μια δυσκολία για τις κυβερνήσεις όσον αφορά τις ρυθμίσεις αυτού στο διαδίκτυο. τενότερο πεδίο εφαρμογής αποτελεί η έννοια «του περιεχομένου που είναι αθέμιτο ή επιβλαβές για τους ανηλίκους» και «του περιεχομένου που είναι παράνομο». Η βασική διάκριση μεταξύ παράνομου, από την μια πλευρά, και επιβλαβές για τους ανηλίκους, από την άλλη, είναι μια διάκριση μεταξύ του νόμου και της ηθικής. Ψς εκ τούτου, το παράνομο περιεχόμενο ανήκει στον τομέα του δικαίου, δηλαδή είναι το περιεχόμενο που απαγορεύεται από τις εθνικές νομοθεσίες και το επιβλαβές είναι ουσιαστικά το περιεχόμενο που έρχεται αντιμέτωπο με τις ηθικές αρχές κάθε χώρας ειδικά όταν αυτό μεταβιβάζεται από το διαδίκτυο ή από άλλα μέσα επικοινωνίας (M. Papadopoulos, I. Kafeza, 2006). Οι περισσότερες χώρες στον κόσμο θέτουν κάποιους περιορισμούς σχετικά με το είδος του υλικού που μπορεί να κατέχεται ή να διανέμεται εντος των συνόρων τους. Ψστόσο η έκταση και ο βαθμός στον οποίο το υλικό, σε οποιαδήποτε χώρα, υπόκειται σε περιορισμούς, αντανακλά στις πολιτικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές και νομοθετικές παραδόσεις οι οποίες διαφέρουν πάρα πολύ σε ολόκληρο τον κόσμο. Για παράδειγμα σε πολλές χώρες αποτελεί αδίκημα η διάδοση ρητά σεξουαλικού ή εξαιρετικά βίαιου υλικού. Ορισμένες χώρες καθιστούν επίσης αδίκημα την δημοσίευση και την μετάδοση υλικού το οποίο διασύρει τον γενετήσιο προσανατολισμό (K. Koomen,1998) Παράνομο περιεχόμενο πως αναφέρθηκε και παραπάνω, το παράνομο περιεχόμενο απαγορεύεται από τις εθνικές νομοθεσίες, δηλαδή, αποτελεί υλικό το οποίο, έρχεται σε άμεση σύγκρουση με ρητές νομικές διατάξεις κάθε χώρας, και επισύρει για

43 αυτό κάποια ποινή. Σο παράνομο περιεχόμενο σε κάθε χώρα προσδιορίζεται με βάση την εσωτερική της νομοθεσία (M. Papadopoulos, I. Kafeza, 2006). Η εσωτερική (εθνική) νομοθεσία κάθε χώρας προβλέπει τους κανόνες δικαίου, που διέπουν όχι μόνο τη πραγματική κοινωνία αλλά και τη διαδικτυακή κοινωνία, που στην ουσία είναι ρεπλίκα της πραγματικής κοινωνίας, αφού και σε αυτήν (δηλ. στην διαδικτυακή κοινωνία) εμφανίζονται έννομες σχέσεις, που χρήζουν νομοθετικής πρόβλεψης και ρύθμισης όπως και οι αντίστοιχες της πραγματικής (φυσικής) κοινωνίας. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι το διαδίκτυο, είναι ένας κοινωνικός ιστός, μέσω του οποίου οι άνθρωποι αποκομίζουν πληροφορίες, μοιράζονται απόψεις, αλληλεπιδρούν, αναπτύσσουν σχέσεις και εκδηλώνουν συμπεριφορές νόμιμες ή παράνομες, όπως ακριβώς και στη πραγματική (φυσική) κοινωνία. Επομένως πράξεις παράνομες, πράξεις που παραβιάζουν τους κανόνες ενός εθνικού (εσωτερικού) δικαίου (όπως είναι λχ, η παιδική πορνογραφία) εντοπίζονται στο περιβάλλον του διαδικτύου με την ίδια συχνότητα, που εντοπίζονται και στο πραγματικό (φυσικό) κοινωνικό περιβάλλον. Βεβαίως, σοβαρό πρόβλημα αποτελεί το γεγονός, ότι το διαδίκτυο είναι διεθνές (χωρίς εθνικά όρια) πράγμα που καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη (αν όχι αδύνατη σε πολλές περιπτώσεις) την αντιμετώπιση παράνομων πράξεων, που τελούνται στα πλαίσιά του, με εφαρμογή των εθνικών νομοθεσιών, αφού, λόγω της διαφοροποίησης των εθνικών νομοθεσιών, μια πράξη που είναι παράνομη στην Α χώρα, είναι νόμιμη στη Β Αθέμιτο περιεχόμενο Σο αθέμιτο περιεχόμενο αποτελεί ευρύτερη έννοια απ αυτή του παράνομου περιεχομένου. Σο αθέμιτο ή επιβλαβές περιεχόμενο είναι αυτό το οποίο χαρακτηρίζεται ως ανήθικο, που είναι αντίθετο με τους ηθικούς κανόνες, τα χρηστά ήθη, τις κοινωνικές συμβάσεις και αξίες και τους κανόνες της ομαλής

44 κοινωνικής συμβίωσης. Ψς αθέμιτο περιεχόμενο θεωρείται λχ το άσεμνο, το χυδαίο, το καταχρηστικό καθώς και αυτό που προκαλεί ανησυχία ή δυσχέρεια στους άλλους, λόγω προσβολής των ηθικοκοινωνικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων και αξιών τους. Είναι υλικό το οποίο αν και μπορεί να μην είναι παράνομο, ωστόσο υπάρχει κίνδυνος να προκαλέσει βλάβη στο άτομο. Αυτή η βλάβη μπορεί να προκύψει λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ατόμου όπως είναι το φύλλο, η ηλικία, η φυλή κ.α ή μπορεί να συνδέεται με την ίδια την φύση του υλικού, όπως για παράδειγμα υλικό σεξουαλικού περιεχομένου ή περιεχόμενο το οποίο υποκινεί τους ανήλικους χρήστες να προβούν σε πράξεις που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την σωματική τους ακεραιότητα ή ακόμα και την ίδια τους τη ζωή 33. την περίπτωση του αθέμιτου περιεχομένου, η πρόσβαση επιτρέπεται στους ενήλικες, ενώ ενδέχεται να είναι ανεπίτρεπτη ως παράνομη στους ανήλικους (λ.χ. πορνογραφικό υλικό για ενήλικους). Μορφές αθεμίτου και επιβλαβούς περιεχομένου είναι (ενδεικτικά) η παρενόχληση, οι οδηγίες για τη κατασκευή εκρηκτικών μηχανισμών ή τη παραγωγή ναρκωτικών ουσιών. Σο ζήτημα του αθέμιτου περιεχομένου στο διαδίκτυο ποικίλει μεταξύ των χωρών. Κάποιες χώρες, στο όνομα της προστασίας των χρηστών του διαδικτύου, δεν ακολουθούν την αρχή της ελεύθερης έκφρασης στο διαδίκτυο, με συνέπεια την ποινικοποίηση (και ένταξη στο χώρο του παρανόμου) της πρόσβασης σε αθέμιτο περιεχόμενο, ενώ στις περισσότερες χώρες το αθέμιτο περιεχόμενο δεν έχει ποινικοποιηθεί και η ευθύνη πρόσβασης σ αυτό μεταβιβάζεται στο επίπεδο του ατόμου (χρήστη). 3.3 τατιστικά στοιχεία για την Ελλάδα 33 Διαθέσιμο σε e/working%20group%20repor%20on%20illegal%20and%20harmful%20use%20of%20the%20internet. pdf

45 ύμφωνα με την ελληνική ανοιχτή γραμμή καταγγελιών (Safe Line) το Α εξάμηνο του 2010, έφτασε τις (αύξηση 153% σε σχέση με το 1ο εξάμηνο του 2009) και αναμένεται να φτάσει τις με την ολοκλήρωση του τρέχοντος έτους. Η Safe line δέχεται καταγγελίες για περιεχόμενο που εντοπίζεται στο διαδίκτυο και περιέχει: Εικόνες κακοποίησης παιδιών σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου. Ρατσιστικό και ξενοφοβικό υλικό που παραβαίνει την ελληνική νομοθεσία. Οτιδήποτε άλλο θεωρείτε ότι είναι παράνομο. Οι καταγγελίες αυτές, αφού επιβεβαιωθούν από την Safe line, κατηγοριοποιούνται ανάλογα με το είδος του παράνομου περιεχομένου (π.χ για το πρώτο εξάμηνο του 2010 το 29% των καταγγελιών αφορούσαν το ρατσισμό και την ξενοφοβία ενώ το 8% την παιδική πορνογραφία). Ο αριθμός των καταγγελιών που λαμβάνει ετησίως η Safe Line βρίσκεται σε μια ανοδική τροχιά από την ίδρυσή της το 2003, όπως φαίνεται και από το διάγραμμα παρακάτω. Σα τελευταία 3 χρόνια οι καταγγελίες αυξάνονται κατά ανά έτος, που αντιστοιχεί σε ένα μέσο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης της Safe Line κατά 100%. τις παρακάτω εικόνες φαίνονται τα ποσοστά του περιεχομένου των καταγγελιών (πίνακας 1), ο αριθμός καταγγελιών ανά έτος (πίνακας 2) και οι καταγγελίες για το πρώτο εξάμηνο του 2010 (πίνακας 3)

46 Εικόνα 3.1 Καταγγελίες περιεχομένου Εικόνα 3.2 Αριθμός καταγγελιών ανά έτος