Κεφάλαιο 9: Συσχετίζοντας το νεότερο Ευρωπαϊκό παρελθόν του τοπίου με τον ενεστώτα χρόνο

Transcript

1 Κεφάλαιο 9: Συσχετίζοντας το νεότερο Ευρωπαϊκό παρελθόν του τοπίου με τον ενεστώτα χρόνο Σύνοψη Το σύγχρονο ενδιαφέρον για το τοπίο δε συνδέεται μόνο με την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των κοινωνιών. Αποδίδει επιπλέον τη συνολική επιβολή του φυσικού παραδείγματος ως αναφορά κεντρική για πολλές ταυτόχρονα εκφράσεις του πολιτισμού. Αν σημειώσουμε πως η σύγχρονη πολεοδομία και αρχιτεκτονική επιζητούν το επίθετο 'τοπιακή', πως εναγκαλίζονται τη φύτευση ή επιχειρούν να μιμηθούν τις εδαφικές πτυχώσεις, τότε πρέπει να υπενθυμίσουμε επίσης την υποστήριξή τους από τη φιλοσοφία του καιρού μας, την ανάδυση της Land Art, τη συμμετοχή της εδαφικής εποπτείας στην τοπολογική μαθηματική θεώρηση ή την ικανότητά να περιγράψουμε την μεταβολή του φυσικού αναγλύφου με παραμετρικές προσομοιώσεις. Οι προσεγγίσεις αυτές εντούτοις, όπως και ο πολιτικός προσανατολισμός των τοπιακών και περιβαλλοντικών μας αιτημάτων, έλκουν την καταγωγή τους από τον Ευρωπαϊκό τοπιακό πολιτισμό του ύστερου 18ου και του 19ου αιώνα. Λέξεις Κλειδιά Ολλανδία, προτεσταντική αστική τάξη, Διαφωτισμός, Εμπειρισμός, ζωγραφική τοπιογραφία, πρώτα δημόσια πάρκα Προαπαιτούμενη γνώση 1) «Το τοπίο ως αισθητική πρόσληψη. Η σύγχρονη διερεύνηση της πτύχωσης». Έκδοση προς τιμήν του καθηγητή του Ε.Μ. Π. Δ. Νιάνια. Αθήνα: Εκδ. Λιβάνη, 2006, σ ) «Τοπία Φιλοσοφίας». Πρακτικά συνεδρίου 'Η σημασία της Φιλοσοφίας στην Αρχιτεκτονική Εκπαίδευση'. Αθήνα: Ίδρυμα Παναγιώτη κ' Έφης Μιχελή, 2012, σ ) "Reversing urban centrality: Former examples and emerging design possibilities". Σύνοψη εισήγησης στο συνέδριο Changing Cities, Book of Abstracts of the International Conference on Changing Cities. Spatial, morphological, formal and socio-economic dimensions. Θεσσ/κη: Grafima Publ., σ ) Re-designing Garden History. Εισήγηση στο 6ο Διεθνές Συνέδριο 'Science and Technology for the Safeguard of Cultural Heritage in the Mediterranean Basin'. 1ος τόμος εισηγήσεων, Edit. Valmar, Roma, 2014, σ

2 9.1. Η ιστορική αναφορά της διερεύνησης και η συσχέτισή της με τον ενεστώτα χρόνο Η διερεύνηση που ολοκληρώθηκε ξεκινά με σχετική σαφήνεια από τον 14 ο αιώνα για να προχωρήσει προς τον 19 ο, χωρίς εντούτοις να περιορίζεται σε μια αυστηρή γραμμή τερματισμού. Αν η προφανής πρόθεσή της είναι η ιστορική σάρωση των νεότερων προσεγγίσεων για το τοπίο, από την περίοδο της Αναγέννησης μέχρι και τη συγκρότηση των αντίστοιχων θεωρήσεων του Ρομαντισμού, η ουσιαστικότερη διάθεσή της είναι να σημειώσει τους λόγους, για τους οποίους αυτή η ιστορική περιήγηση ενδιαφέρει τον ενεστώτα χρόνο. Ώστε η πορεία παρουσίασης αφορά παλαιότερα τοπιακά παραδείγματα, με σκοπό την υποστήριξη των σύγχρονων θεωρήσεων και την ενίσχυση της σύγχρονης διδακτικής του τοπίου Το ενδιαφέρον της διερεύνησης για τη σύγχρονη διδακτική του τοπιακού σχεδιασμού Η προηγούμενη πρόθεση γίνεται ιδιαίτερα εμφανής κατά την ανάπτυξη μιας σειράς από επιμέρους θεωρητικές κατευθύνσεις οι οποίες διατρέχουν το σώμα της διατριβής. Η υπόδειξη, για παράδειγμα, πως η συγκρότηση των θεωρήσεων και των διαμορφώσεων του τοπίου αποτελούν περιοχή σύγκλισης πολλών κοινωνικών, πολιτισμικών πρακτικών, κατευθύνεται προς τη σημερινή εντέλει εποχή, προκειμένου να καταδείξει τη γενικότερη, συνολικότερη σημασία των σύγχρονων τοπιακών περιβαλλοντικών κατευθύνσεων. Αλλά η εμφανέστερη σχετική παρατήρηση, για το σύγχρονο ενδιαφέρον των παραδειγμάτων, αναφέρεται μάλλον στην περίπτωση της διαπραγμάτευσης των όρων σχηματοποίησης του φυσικού. Στην περίπτωση αυτή ειδικότερα είναι φανερή η προσπάθεια συγκρότησης μιας σύγχρονης διδακτικής του τοπιακού σχεδιασμού. Έτσι, οι σχετικές αναφορές σε ιστορικά τοπιακά πρότυπα ή στην καντιανή θεωρία του σχηματισμού, υποθάλπουν εντέλει μια προσέγγιση εκπαιδευτική, είτε αυτή διαθέτει συγκεκριμένη ακαδημαϊκή σκοπιμότητα διδασκαλίας είτε αναφέρεται στη συνεχή αυτοεκπαίδευση των επαγγελματιών του σχεδιασμού Οι θεματικές ενότητες της διερεύνησης Η διερεύνηση που παρουσιάστηκε επομένως, εκτείνεται σε ένα συγκεκριμένο παλαιότερο ιστορικό εύρος, προκειμένου να εξετάσει μια σειρά από θεματικές ενότητες οι οποίες αφορούν και τη σύγχρονη θεώρηση του τοπίου. Οι θεματικές αυτές ενότητες διατρέχουν το σώμα του κειμένου, σημειώνοντας τις ακολουθίες συσχετισμών μεταξύ των διαφορετικών ιστορικών περιόδων, όπως και τους όρους της διαφοροποίησής τους Το Τοπίο και ο Πολιτισμός Η πρώτη από τις θεματικές αυτές ενότητες που παρουσιάστηκαν, αφορά την εξέταση των θεωρήσεων, των παραστάσεων και των διαμορφώσεων του τοπίου ως πολιτισμικών πρακτικών. Αφού επισημανθεί πως ο χαρακτηρισμός των διαμορφώσεων του τοπίου ως πολιτισμικών πρακτικών μπορεί να εκληφθεί ως ταυτολογία, καθώς έχουμε ορίσει το τοπίο ως τον πολιτισμικό γενικά ή τον πολιτιστικό ειδικότερα προσδιορισμό του τόπου, οφείλουμε να επαναλάβουμε πως οι θεωρήσεις, οι παραστάσεις και οι διαμορφώσεις του τοπίου δε συνιστούν απλά μια από τις πολλές περιοχές πολιτισμικών πρακτικών. Αποτελούν αντίθετα κεντρική περιοχή ενδιαφέροντος των πολιτισμών. Εξηγείται έτσι, στην ευρωπαϊκή ειδικά ιστορία, η ταύτισή τους, στην οποία επιμείναμε ιδιαίτερα, με την κεντρική περιοχή των προβαλλόμενων πολιτιστικών πρακτικών οι οποίες περιγράφονται ακριβέστερα με τους όρους civilization, civilization, Πολιτισμός. Η συσχέτιση αυτή των τοπιακών θεωρήσεων με τα κεντρικά ενδιαφέροντα των πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά κυρίαρχων ευρωπαϊκών πολιτισμών, με τους όρους της πρακτικής διαβίωσής τους και με τη συγκρότηση των κοινωνικών ηθών, επισημαίνει η διερεύνηση που ολοκληρώθηκε, δε χαρακτηρίζει απλά τη θεώρηση και την ιδιαιτερότητα των τοπιακών διαμορφώσεων κατά την περιορισμένη μόνο περίοδο της νεότερης δυτικής ιστορίας. Ούτε αναφέρεται μόνο στις τοπιακές εκδηλώσεις των υψηλότερων τοπιακών θεωρήσεων και εφαρμογών. Αντίθετα, φαίνεται να διατρέχει όλη την έκταση των πολιτισμών γενικά. Όλες τις ιστορικές εκδοχές του πολιτισμού, όλες τις θεωρήσεις και τις εφαρμογές του. Τις κεντρικές πολιτιστικές

3 εκδηλώσεις των νεότερων δυτικών κοινωνιών, όπως και τις περιφερειακές, αποκεντρωμένες κοινωνικά προσεγγίσεις του λαϊκού πολιτισμού και της παράδοσής τους. Περιγράφει ακόμη τις τοπιακές εκφράσεις πολιτισμών παλαιότερων, όπως και πολιτισμών πέρα από τον ευρωπαϊκό χώρο, έστω και αν αυτοί δε διαθέτουν όρους με αντίστοιχο εννοιακό περιεχόμενο προς τη λέξη «τοπίο», έστω και αν δε διαθέτουν ρητή αναφορά και συνείδηση των τοπιακών τους ενδιαφερόντων, ελέγξιμη δηλαδή γνώση των τοπιακών τους εκδηλώσεων 692. Αναλύοντας τους προηγούμενους συσχετισμούς θα υπενθυμίσουμε πως ο όρος «τοπίο» εφαρμόζεται με συγκεκριμένο τρόπο στη νεότερη δυτική ιστορία, ώστε να περιγράψει την έντεχνη ζωγραφική παράσταση ή την έντεχνη, τοπιοτεχνική ή κηποτεχνική διαμόρφωση του τόπου, γεγονός στο οποίο επιμένουν, όπως είδαμε ήδη, πολλοί μελετητές. Εντούτοις ο όρος, στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, προέρχεται από την παλαιότατη, γενικευμένη δήλωση κατοχής ή ελέγχου του εδάφους 693. Ξεπερνώντας τον περιορισμό της χρήσης του όρου σε πρακτικές πολιτιστικού κύρους και τον τονισμό της αισθητικής του εκδοχής του, η σύγχρονη σκέψη, η κοινωνική ανθρωπολογία και η ανθρωπογεωγραφία ιδιαίτερα, αποκαθηλώνουν τον όρο από τις κορυφαίες αναγωγές του και τον «προσγειώνουν», συσχετίζοντάς τον με κάθε αντίληψη, ερμηνεία και δραστηριότητα, ικανή να συνάψει τις πολιτισμικές ομάδες με τον τόπο. Σωστότερα ικανή να συνάψει κάθε πολιτισμική ομάδα, οσοδήποτε υποτιμημένη από την άποψη του κοινωνικού κύρους και αν είναι αυτή, με τον τόπο. Με την έννοια αυτή, της γενικευμένης αντίληψης, ερμηνείας, έκφρασης και διαμόρφωσης του τόπου από οποιονδήποτε κοινωνό-φορέα, το τοπίο θα αποταθεί στους πολιτισμούς εν γένει, αποκεντρώνοντας τα ενδιαφέροντά του προς τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς και προς τις περιόδους τις παλιότερες από τη νεότερη δυτική ιστορία. Εντονότερα ακόμη η χρονικά εγγύτερη προς εμάς θεώρηση του τοπίου θα υποδείξει πως πολλές από αυτές, τις εκτός του νεότερου ευρωπαϊκού ή του δυτικού κέντρου τοπιακές εκδοχές, διαθέτουν αυξημένη, παραδειγματική, πολιτισμική και περιβαλλοντική ευαισθησία, ώστε να δικαιολογείται, σε πολλές περιπτώσεις, η αύξηση της επιρροής τους στις σύγχρονες θεωρήσεις και πρακτικές. Με την προηγούμενη πορεία μεταβολών, το τονίσαμε σε κάθε προηγούμενη ευκαιρία, η έννοια του όρου «τοπίο» φαίνεται να ακολουθεί τις εννοιολογικές περιπέτειες που περιγράφουν τον πολιτισμό είτε ως υψηλή κοινωνική συγκρότηση - civilization, είτε ως πολιτισμικά γενικευμένη cultural εκδοχή. Ακόμη περισσότερο, η διερεύνηση αυτή υποστηρίζει πως το τοπίο αποτελεί προνομιακή περιοχή, προκειμένου να εποπτεύσουμε τις μεταβολές, τόσο στις συνολικότερες πολιτιστικές και πολιτισμικές αντιλήψεις όσο και στις εφαρμοσμένες πολιτιστικές και πολιτισμικές πρακτικές. Όχι βέβαια γιατί με αόριστο 692 Όσο προχωρούσε αυτή η διερεύνηση ο γράφων αποκτούσε την αίσθηση πως η προσπάθεια του δυτικού πολιτισμού και των θεωρητικών του να αποσπάσουν και να οικειοποιηθούν το «τοπίο», συσχετίζοντάς το με τις δικές τους αποκλειστικά πολιτιστικές εκδηλώσεις, με τη ρητή αναφορά και την καταγραφή του, αναφερόταν σε όρους συνείδησης. Σε όρους δηλαδή κατονομασίας και απόδοσης ταυτότητας στις τοπιακές παραστάσεις, στις τοπιακές θεωρήσεις και διαμορφώσεις. Διατηρώντας μια βαθύτατη αντιπάθεια, προθεωρητική, για αυτήν την προσέγγιση που επιχειρούσε να στερήσει από τη χρήση του όρου «τοπίο» τη δυνατότητα ευρύτερης εφαρμογής του, ο γράφων επιχείρησε απεγνωσμένα να διευρύνει το πεδίο της δυτικής αυτής τοπιακής συνείδησης, σχολιάζοντας για παράδειγμα τις τοπιακές διαμορφώσεις στον κύκλο ασμάτων του Διγενή Ακρίτα (βλ. 3 ο κεφ.) ή αλιεύοντας τοπιακές αναφορές στο δημοτικό τραγούδι (βλ. 4 ο κεφ.). Έως ότου, διατρέχοντας τις ρομαντικές προσεγγίσεις, αντιλήφθηκε επιτέλους αυτό που απεγνωσμένα επιζητεί, κατά την άποψή μας και ο σύγχρονος περιβαλλοντικός στοχασμός. Την αναίρεση του βασικού δυισμού που υπονοεί η «συνείδηση», την αναίρεση της απόστασης υποκειμένου και αντικειμένου της συνείδησης. Οι πολιτισμοί είναι επομένως τόσο περισσότερο περιβαλλοντικά και τοπιακά ευαισθητοποιημένοι, όσο λιγότερο απασχολούνται με τη ρητή διατύπωση της απόστασης, όσο συνολικά αισθάνονται τμήματα μιας ολότητας από την οποία δεν μπορούν να διαχωριστούν. Το πρόβλημα διατυπώθηκε τότε με αυτό το βασικό ερώτημα. «Με ποιους όρους η έλλειψη τοπιακής συνείδησης υποδεικνύει τη βαθύτατη συμμετοχή στην περιβαλλοντική και τοπιακή ολότητα;» - ή, με ακόμη αμεσότερη και ενοχλητικότερη διατύπωση «τι διαφοροποιεί τον ασυνείδητο σύγχρονο εμπρηστή και καταστροφέα του τοπίου της Πάρνηθας, από τον ασυνείδητο, τον εκτός Δυτικής συνείδησης ινδιάνο των δασών του Αμαζονίου;». Θεωρούμε πως εν προκειμένω η καθημερινή χρήση της γλώσσας, αποδίδει διαφορετικό περιεχόμενο στον όρο «συνείδηση». Στην πρώτη προηγούμενη περίπτωση αμφισβητούμε την ορθότητα των επιλογών του εμπρηστή ο οποίος πάντως είναι μέλος μιας κοινωνίας η οποία γενικά αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως υποκείμενο που διαθέτει ελέγχουσα εξωτερικά γνώση που «επιβάλλεται» στο αντικείμενο φύση ή τοπίο Στο δεύτερο προηγούμενο παράδειγμα, σε αυτό του ινδιάνου των δασών του Αμαζονίου, αναφερόμαστε στους όρους πλήρους συμμετοχής, αφομοίωσης του μέλους της ανθρώπινης κοινότητας στο φυσικό του περιβάλλον. Με αυτήν την υποθετική και ελέγξιμη ως προς την ορθότητά της παραδοχή ο ινδιάνος του παραδείγματος «είναι» φύση. 693 Η Catherine Franceschi υποδεικνύει πως η αρχική χρήση της γερμανικής λέξης landschaft, της φλαμανδικής landschap, της ιταλικής paese, δηλώνουν σε παλιότερες πριν τον 17 ο αιώνα εκδοχές τους, κατ αρχάς μια περιοχή γης που μπορεί να ελεγχθεί «σε όση έκταση απλώνεται σε κύκλο το βλέμμα του ανθρώπου». Πρβλ. «Du mot Paysage et ses equivalents», στο Les Enjeux du Paysage. Bruxelles: 1997 σσ , ιδιαίτερα σ. 87. Ανάλογη είναι και η χρήση των παλιότερων αγγλικών λέξεων landscape, landskip landscape που διαμορφώθηκαν αντίστοιχα με το αρχαίο σαξονικό landscepi, σ. 90.

4 τρόπο αποτελεί θέμα αναφοράς των κοινωνιών, αλλά γιατί δηλώνει ακριβέστερα την καθοριστική σχέση του πολιτισμού με το φυσικό αντίθετο ή το συμπληρωματικό του. Είτε ως αστικό τοπίο, περιγράφοντας τους όρους συσχέτισης των αστικών συγκεντρώσεων με τα φυσικά τοπιακά στοιχεία, είτε ως τοπίο εκτός της πόλης, απαντά με διαφορετικούς ιστορικούς τρόπους στη σχέση φύσης και κοινωνίας, αποδεικνύοντας διαρκώς το πολιτιστικό ή πολιτισμικό του ενδιαφέρον. Όπως έχουμε εκτενώς περιγράψει, η πορεία των τοπιακών θεωρήσεων που ξεκινά από την Αναγέννηση και κατευθύνεται προς τον 19 ο αιώνα της ωρίμανσης των ρομαντικών αντιρρήσεων, αντιστοιχεί αρχικά στη διαδικασία συγκρότησης του πολιτιστικού κέντρου του ευρωπαϊκού και του δυτικού πολιτισμού. Στη συνέχεια χαρακτηρίζεται από την αύξουσα διάθεση σύγκρισης με περιφερειακούς εκτός Ευρώπης πολιτισμούς ή με περιφερειακές πολιτισμικές ομάδες στο εσωτερικό του ευρωπαϊκού χώρου διάθεση σύγκρισης που οδηγεί εντέλει σε προσεγγίσεις κριτικής στάσης. Αλλά αυτή η πορεία, γενικής πολιτισμικής αποκέντρωσης, περιγράφει επίσης τη διαρκή αποκέντρωση των τοπιακών οραμάτων τα οποία κινούνται από τις περισσότερο ελεγχόμενες θεωρήσεις και τον αυστηρότερο σχεδιασμό, προς τη φυσικότροπη κατεύθυνση και προς αυτήν τελικά την αποδοχή της μη ελεγχόμενης φυσικής παρουσίας. Με αυτήν τους την πορεία, οι θεωρήσεις του τοπίου και πολύ ακριβέστερα οι διαμορφώσεις του ή η άρνηση της διαμόρφωσής του, αποβαίνουν κάθε φορά αποκαλυπτικές, αντιληπτές πραγματώσεις πολιτιστικών και πολιτισμικών απόψεων που συνεπικουρούν και στηρίζουν τα επικρατούντα ήθη ή στρέφονται προς αυτά με τρόπο κριτικό. Με ακριβέστερο τρόπο θα ισχυριστούμε στη συνέχεια, συγκεφαλαιώνοντας προηγούμενες διαπιστώσεις και επισημάνσεις, πως οι τοπιακές διαμορφώσεις διαθέτουν αισθητικό και ηθικό ταυτόχρονα χαρακτήρα. Ηθικό χαρακτήρα ο οποίος ας επεξηγήσουμε, δηλώνει τα ήθη τις γενικότερες συνήθειες και διάχυτες πεποιθήσεις και κανόνες συμπεριφοράς, όπως και τις συγκροτημένες απόψεις των κοινωνιών. Πέρα όμως από την προηγούμενη ειδική συμπερασματική πρόταση, αυτό που πρέπει γενικά να τονιστεί, ολοκληρώνοντας απειράριθμες σχετικές αναφορές, είναι οι παράλληλες προσεγγίσεις αμοιβαίας επιρροής ανάμεσα στην ανάπτυξη του πολιτισμού αφ ενός, στο πλαίσιο της νεότερης δυτικής ιστορίας και στις θεωρήσεις του τοπίου ή στις διαμορφώσεις της τοπιοτεχνίας αφ ετέρου Τα κύρια παραδείγματα της ιστορικής ακολουθίας των τοπιακών πολιτιστικών και πολιτισμικών προσεγγίσεων Θα επιμείνουμε, για μια ακόμη φορά, πως ο όρος «πολιτιστικός» στον τίτλο αυτής της διερεύνησης έχει επιλεγεί με συγκεκριμένη μεθοδολογική σκοπιμότητα. Σκοπό έχει να υποδείξει πως η θεώρηση του τοπίου αναδύεται και συγκροτείται, στη νεότερη δυτική ιστορία, κατά την Αναγέννηση και για πέντε περίπου αιώνες, συσχετισμένη με την κεντρική ελέγχουσα πρόθεση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στη συνέχεια, θα προχωρήσουμε σε μια συνοπτική ιστορική ανακεφαλαίωση. Θα επανέλθουμε δηλαδή στους κύριους ιστορικούς σταθμούς που χαρακτηρίζουν την υποθετική ακολουθία μεταβολής των τοπιακών προσεγγίσεων, σε αντιστοιχία πάντα με τις πολιτιστικές ή πολιτισμικές μεταβολές. Η ακολουθία χαρακτηρίζεται υποθετική, ώστε να τονίσει πως ούτε η γραμμική της παρουσίαση ούτε ο ακριβής καθορισμός των περιόδων, από την άποψη της χρονικής τους διάρκειας και των ιδιαίτερων τους χαρακτηριστικών, είναι με αυστηρότητα εφικτός. Η αναδίπλωση των απόψεων και των εκφραστικών προσεγγίσεων, η πολλαπλότητα των εκδοχών και ο «εκλεκτικισμός» 694, αυτή η αναντίρρητη ιστορική συνθήκη δανειοδότησης ή υφαρπαγής, εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η καθαρότητα της τοπιοτεχνικής έκφρασης, όπως και η καθαρότητα των πολιτιστικών ή πολιτισμικών απόψεων, δεν είναι παρά μόνον οριακά πραγματοποιήσιμη, ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες είναι πολιτιστικά 695 επιθυμητή. 694 Ο εκλεκτικισμός παρουσιάζεται εδώ ως δεδομένη συνθήκη, άκριτης διείσδυσης στοιχείων από παλαιότερους τρόπους έκφρασης σε επόμενες περιόδους. 695 Στο πλαίσιο της νεωτερικής αρχιτεκτονικής είμαστε συνηθισμένοι στην απόρριψη του εκλεκτικισμού, ως σημαντικού εκφραστικού αμαρτήματος, υπεύθυνου για την παραχάραξη τη ιστορίας. Εντούτοις ο εκλεκτικισμός, ο εκλεκτικός ιστορικισμός για παράδειγμα που αντιστοιχεί στον 19 ο αιώνα, έχει υπάρξει στη διάρκεια της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας συνειδητή εκφραστική επιλογή. Έχει υπάρξει συστατικό στοιχείο των νεότερων δυτικών προσεγγίσεων στις τέχνες γενικά, στην αρχιτεκτονική ειδικότερα, όπως βέβαια και στην αρχιτεκτονική τοπίου στην οποία, όπως έχουμε επισημάνει, συνδέεται με τη συνήθεια της πολλαπλής παραδειγματικής παράθεσης. Πέρα όμως από αυτήν τη συνθήκη επιλογής, ο όρος «εκλεκτικισμός», στο προηγούμενο κείμενο στο οποίο αναφέρεται η υποσημείωση, περιγράφει, εντός εισαγωγικών, τη μη συνειδητή τάση διατήρησης ή εμπλοκής εκφραστικών χαρακτηριστικών από παλαιότερες περιόδους, εξαιτίας ακριβώς της εκφραστικής απορίας των δημιουργών σε μεταβατικές ιδιαίτερα εποχές. Επίσης εξαιτίας

5 Με επίγνωση των προηγούμενων μεθοδολογικών προβλημάτων και με διαρκή προσπάθεια επισήμανσής τους, επιλέχθηκαν πέντε επιμέρους περίοδοι. Αυτή της Αναγέννησης που εκτείνεται από τον 14 ο έως τον 16 ο αιώνα. Αυτή του 17 ου αιώνα, όπως συσχετίζεται με τη Γαλλία της περιόδου του Baroque. Αυτή του 17 ου αιώνα, όπως συσχετίζεται με την ιδιαίτερη γεωπολιτική και πολιτιστική περιοχή της Ολλανδίας. Αυτή της περιόδου του Διαφωτισμού, όπως αναπτύσσεται κατά το μεγαλύτερο μέρος του 18 ου αιώνα στη Βρετανία. Τέλος αυτή του 19 ου αιώνα, περίοδο ωρίμανσης των απόψεων του Ρομαντισμού. Είναι βέβαια φανερή η αδυναμία ακριβούς χρονικού καθορισμού της κάθε περιόδου, όπως και ορισμού των απόλυτων χαρακτηριστικών της. Αδυναμία στην οποία η διερεύνηση αυτή διαρκώς επανέρχεται στα εισαγωγικά τμήματα κάθε επιμέρους κεφαλαίου, ενώ την επισήμανε επιπλέον μόλις προηγούμενα. Τι συνιστά την περίοδο της Αναγέννησης; Πως μπορούμε να αποκόψουμε την Αναγέννηση από την περίοδο του Baroque; Είναι διαφορετικά τα πολιτιστικά και τοπιοτεχνικά χαρακτηριστικά της περιόδου του Baroque στη Γαλλία, από τα χαρακτηριστικά της Ολλανδίας κατά την ίδια περίοδο; Είμαστε επομένως υποχρεωμένοι να διαστείλουμε το γαλλικό Baroque κατά τον 17 ο αιώνα, από τον oλλανδικό κλασσικισμό του 17 ου αιώνα και να τους αφιερώσουμε ξεχωριστά κεφάλαια παρουσίασης; Πόσο οι διαφοροποιήσεις αυτές, χρονικές και γεωγραφικές, εντέλει πολιτιστικές και πολιτισμικές και στη βαθύτερη ουσία τους πολιτικές και οικονομικές, υποστηρίζονται από τις διαφορές στη θεώρηση και στις διαμορφώσεις του τοπίου; Την τελευταία από τις προηγούμενες ερωτήσεις, η διερεύνηση υποχρεώθηκε να την αντιμετωπίσει με το συνολικό σώμα των απόψεων της, καθώς η διαφοροποίηση των προτύπων της θεώρησης και των διαμορφώσεων του τοπίου υπήρξε η βασική αιτία της περιοδολόγησης που επέλεξε. Με βάση τις διαφορές αυτές, ο 17 ος αιώνας δεν αντιμετωπίστηκε, για παράδειγμα, ως ενιαία, «κλασσική εποχή» σύμφωνα με την πρόταση του Michel Foucault, αλλά εξετάστηκε συσχετισμένος με δυο αντιθετικές προσεγγίσεις. Αυτήν του γαλλικού τοπιοτεχνικού Baroque, καθολικού, βασιλικού και πομπώδους και αυτήν του ολλανδικού σεμνότερου τοπιακού κλασσικισμού, χαρακτηριστικού της αναπτυσσόμενης προτεσταντικής αστικής τάξης, καθορισμένης ήδη από τον ορθολογισμό, αλλά με διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για τον αναπτυσσόμενο εμπειρισμό της λεπτομερούς καταγραφής και εξέτασης της φύσης. Ανάλογες ερωτήσεις ανακύπτουν σε όλο το εύρος της διερεύνησης που επιχειρήθηκε και απαντώνται με τον αμφίσημο τρόπο αποδοχής ενός πλέγματος σχέσεων το οποίο κατά κανένα τρόπο δεν απορρίπτει συνθήκες ριζικής διαφοροποίησης, συνθήκες ριζικής τομής, αλλά εξετάζει επίσης διαρκείς συσχετισμούς και διαχύσεις χαρακτηριστικών. Έτσι η περίοδος του Διαφωτισμού διαδέχεται αυτήν του Baroque, αναγκάζοντάς μας να εξετάσουμε αν ο καμπυλόσχημος σχεδιασμός των αγγλικών τοπιακών διαμορφώσεων του 18 ου αιώνα, καθοδηγείται από τη μίμηση των φυσικών, μη ορθοκανονικών μορφών ή από την «εκδίπλωση» των πτυχώσεων του Baroque οι οποίες επιτέλους, έστω και καθυστερημένα, εγκαθίστανται εμφανώς στο τοπιακό πεδίο 696. Καταλήγοντας, στο κείμενο της διερεύνησης που παρουσιάστηκε, ο Διαφωτισμός και οι πολιτιστικές εκδοχές του συναντούν την άνοδο των ρομαντικών αντιρρήσεων και παράγουν, ειδικά στην περιοχή του σχεδιασμένου τοπίου και των διαμορφώσεων του, υβρίδια προσεγγίσεων αμφιλεγόμενης πατρότητας. Οι φυσικότροπες διαμορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου του 18 οι αιώνα συνδέονται εκ των πραγμάτων με την αύξουσα αξιοδότηση της φύσης και σταδιακά προετοιμάζουν τις δυτικές κοινωνίες για την αδιαμεσολάβητη αποδοχή του τοπίου πέραν της έντεχνης, πολιτιστικής παρέμβασης. Της αποδοχής του δηλαδή, με όρους οι οποίοι περιγράφουν απόψεις και θεωρήσεις ιδιαίτερα προσφιλείς στη ρομαντική προσέγγιση. Οι ρηξικέλευθες αυτές ρομαντικές απόψεις και θεωρήσεις εντούτοις, προκειμένου να εφαρμοστούν σε διαμορφώσεις τοπίου, υποχρεώθηκαν να επανακάμψουν στο πλαίσιο της πολιτιστικής ερμηνείας και να περιοριστούν, να εγκλωβιστούν σε όρους περιορισμένου έστω ή λιγότερο επιτηδευμένου σχεδιασμού. Ακόμη και αν η απώτερη πρόθεσή τους αναφέρεται στην φυσική αυτάρκεια, στη φυσική αμεσότητα του τοπίου, στην επιθυμητή «αγριότητά» του, η τοπιοτεχνική ή η κηποτεχνική παρέμβαση τις της αδράνειας των κοινωνικών ομάδων, ως προς την κατανόηση και την αποδοχή των νέων, καινοτομικών αρχιτεκτονικών ή τοπιοτεχνικών προτύπων. Το χαρακτηριστικότερο μάλλον παράδειγμα είναι αυτό των διαμορφώσεων και του κτηρίου του πύργου Howard, στο Yorkshire, στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί εκτενώς. Όχι απλά οι διαμορφώσεις τοπίου αντιστοιχούν σε διαφορετικά πρότυπα τοπιακού σχεδιασμού, αλλά ακόμη και οι όψεις των μεγάλων πλευρών του κεντρικού οικοδομήματος εμφανίζουν διαφορές σχεδιασμού. Η αιτιολογία αναφέρεται βέβαια στη μεταβατική ιστορική θέση των διαμορφώσεων και του συγκροτήματος, στο οποίο για πρώτη φορά εφαρμόζονται πολλές νέες προτάσεις. 696 Πρβλ. τη συμμετοχή των θεωρητικών υποδείξεων του William Hogarth οι οποίες σαφέστατα καθορίζονται από την επιρροή των εκφραστικών κατευθύνσεων του ευρωπαϊκού Baroque και του Rococo. Για την αφανή πτύχωση των τοπιακών διαμορφώσεων των γαλλικών κήπων βλ. κεφάλαιο 4 ο.

6 αναγκάζει να καταταχθούν στην κατηγορία του φυσικότροπου μάλλον παρά του φυσικού. Ο «άγριος κήπος» του 19 ου αιώνα παραμένει «κήπος», έστω και αν προφασίζεται την αγριότητα. Μια από τις χαρακτηριστικότερες ίσως ανάλογες τάσεις μεταβατικής εκφραστικής φυσιογνωμίας, αναφέρεται, το τονίσαμε και προηγούμενα, στην κατηγορία του «γραφικού». Συγγενής με τις ρομαντικές προσεγγίσεις και πολλές φορές ρητά καταγραμμένη ως χαρακτηριστική τοπιοτεχνική θεώρηση που αναπτύσσεται στο πλαίσιο του Ρομαντισμού, η γραφική εκδοχή στο σχεδιασμό του τοπίου αποτελεί εντούτοις φυσική συνέχεια των παλαιότερων απόψεων της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου, όπως αυτές αναπτύσσονται από τις αρχές ήδη του 18 ου αιώνα. Η ανάμειξη παλιότερων απόψεων της περιόδου του Διαφωτισμού με απόψεις που αναπτύσσονται κριτικά απέναντι στη λογοκεντρική του παράδοση, δεν είναι άλλωστε μοναδικό χαρακτηριστικό των τοπιακών θεωρήσεων και του τοπιακού σχεδιασμού. Αν το «γραφικό» αναφέρεται αρχικά στην αισθητικοποίηση της φύσης με όρους σύγκρισης προς τη ζωγραφική και προτείνει επομένως όρους συνθετικής της αντιμετώπισης, κατευθύνεται επίσης προς την σχετική ασάφεια και στην έλλειψη κανονικότητας των χαρακτηριστικών, προς η «διάβρωσή» τους από την επιρροή του χρόνου και τους όρους μεταβολής των πραγμάτων. Αλλά ανάλογη προσέγγιση προς το μη ελεγχόμενο, με όρους ελεγκτικής διάθεσης δευτέρου επιπέδου εμφανίζουν και άλλες περιοχές έκφρασης του δυτικού πολιτισμού κατά τους τελευταίους δύο αιώνες, είτε αναφέρονται στη διερεύνηση, την «ανάλυση» εντέλει του ανεξέλεγκτου πεδίου του ανθρώπινου ψυχισμού, είτε αναφέρονται στην προσπάθεια μαθηματικής περιγραφής και προσομοίωσης του μη ελεγχόμενου, είτε αναφέρονται στην οικολογικά ευαίσθητη προσέγγιση των οικοσυστημάτων. Για τον ιστορικά αδαή σύγχρονο παρατηρητή, τον εξοικειωμένο κύρια με την τρέχουσα σημερινή φυσική ή έστω φυσικότροπη αντίληψη, η διερεύνηση του τοπίου οδηγεί στην παράδοξη διαπίστωση πως, κατά το μεγαλύτερο μέρος της νεότερης δυτικής ιστορίας, οι τοπιακές θεωρήσεις και διαμορφώσεις διακατέχονται από κλασσικιστική εμμονή, με τρόπο πολιτιστικά «κεντρικό» και πολιτιστικά «δομικό». Η διαπίστωση δεν είναι βέβαια πραγματικά παράδοξη. Αν ο δυτικός πολιτισμός αναφέρεται επανειλημμένα και σταθερά, κατά την νεότερη συγκρότησή του στο κλασσικό παράδειγμα, τότε είναι αναμενόμενο να το προσεγγίσει επίσης και κατά τη θεώρηση και τις διαμορφώσεις του ευρύτερου πολιτιστικού χωρικού υποδοχέα που αποτελεί το τοπίο. Αλλά η νεότερη δυτική τοπιοτεχνία δεν αποδεικνύεται εκλεκτικιστική ως προς το κλασσικιστικό πολιτιστικό παράδειγμα και μόνο. Αν ο νεότερος δυτικός Πολιτισμός επιχειρεί να καταστεί η κεντρική εστία ελέγχου, ο κεντρικός τόπος ελέγχου, μεταφορικά, το κεντρικό «τοπίο» ελέγχου, ενός εκτεταμένου παγκόσμιου και διιστορικού πεδίου επιρροής, τότε αισθάνεται υποχρεωμένος στις θεωρήσεις του και στις διαμορφώσεις των πραγματικών του τοπίων να συμπεριλάβει, ώστε να τα ελέγξει πλήρως, όλα τα σημαντικά γι αυτόν ιστορικά προηγούμενα τοπία. Όλα τα σημαντικά γι αυτόν πολιτισμικά τοπία, όλους τους σημαντικούς τύπους αρχιτεκτονικής, όλα τα αξιοσημείωτα φυτικά και συχνά και τα ζωικά είδη. Ο χαρακτηρισμός επομένως που χρησιμοποιήσαμε σε προηγούμενο σημείο της διερεύνησης μας, αυτής της πολιτιστικής συμπεριφοράς ως «λαίμαργης», βουλιμικής, κάθε άλλο παρά υπερβολικός είναι. Επεξηγεί τη διάθεση της ευρωπαϊκής και δυτικής τοπιοτεχνίας να αφομοιώνει πρότυπα, ήδη από την περίοδο της Αναγέννησης, καταργώντας τη σαφήνεια των δανείων και των επιρροών και επιτρέποντας, όπως και σε άλλες εκδηλώσεις της και αυτήν ακόμη την αρπαγή πολιτιστικών, πολιτισμικών και τοπιακών μελών 697. Αυτή η βίαιη εκδοχή διαπολιτισμικού και διατοπιακού εκλεκτικισμού, περιορίζεται μόλις κατά την περίοδο του Ρομαντισμού, όταν η αξιοδότηση του αδιαμεσολάβητου φυσικού τοπίου, της ιδιαίτερης κάθε φοράς εντοπιότητάς του και της σχέσης του με την τοπική παράδοση εντείνεται. Ποτέ εντούτοις δεν καταργείται πλήρως. Όχι βέβαια μόνο γιατί ο ελεγκτικός, συλλεκτικός χαρακτήρας του δυτικού Πολιτισμού δεν αναιρέθηκε, παρά σε τμήμα του εύρους του, από την πολιτισμική και τοπιακή ευαισθητοποίηση του Ρομαντισμού. Ούτε μόνο γιατί η ευαισθητοποίηση αυτή συνδέεται επίσης, εκ των πραγμάτων, με τα ενδιαφέροντα του «εξωτισμού» ή του «οριενταλισμού» που διατηρούν συγκαλυμμένη την προς ανατολάς επεκτατική όραση του δυτικού ανθρώπου. Αλλά επιπλέον γιατί, ακόμη και αν αναιρέσουμε τις βίαιες 697 Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά πρότυπα της νεότερης ευρωπαϊκής τοπιοτεχνίας να περιγράφεται άλλοτε ως «αγγλική» και άλλοτε ως «αγγλοκινεζική» αρχιτεκτονική τοπίου, εγείροντας εντονότατες συγκρούσεις ανάμεσα στους υποστηρικτές των δυο απόψεων. Συγκρούσεις οι οποίες δε φαίνεται να επιλύονται με ιστορικά επιχειρήματα ούτε καν στις ημέρες μας. Πολύ λογικά άλλωστε, αφού και οι δύο προτάσεις αναφέρονται σε θέματα, όσο και αν αυτό φαίνεται παράδοξο για τον νεοέλληνα ερευνητή, παλιότατης πολιτιστικής πολιτικής η οποία προσπαθεί να συγκεντρώσει το γόητρο των τοπιακών θεωρήσεων στο κέντρο του ευρωπαϊκού ή, ευρύτερα, του δυτικού χώρου.. Ο νεοέλληνας ερευνητής είναι βέβαια εξοικειωμένος με το παράδειγμα μια άλλης αρπαγής πολιτιστικών μελών, αυτών που «φιλοξενούνται» στις αίθουσες των ευρωπαϊκών αρχαιολογικών μουσείων.

7 διαπολιτισμικές και διατοπιακές συσχετίσεις, να μια σημαντική συμπερασματική υπόδειξη, ο πολιτισμός συνολικά, ο τοπιακός πολιτισμός ειδικότερα, δεν είναι δυνατόν να νοηθεί απομονωμένα. Είναι δυνατό να νοηθεί μόνο στο πλαίσιο διαρκών ιστορικών και γεωγραφικών συσχετισμών, στο πλαίσιο «δικτύων», πλεγμάτων επιρροών 698. E.9.1.: Η εφαρμογή της προσέγγισης του «άγριου» κήπου, όπως και των γραφικών αναφορών, υπονοεί την εμπλοκή των φυτικών ειδών, αλλά και τη συνθετική τους χρωματική συσχέτιση. Μικρός κήπος στο Πικέρμι της Αττικής, 2009 (του συγγραφέα) Τα επιμέρους ιστορικά παραδείγματα που εξετάστηκαν. Πρώτη ομάδα παραδειγμάτων: Η περίοδος της Αναγέννησης Παρουσιάζοντας συνοπτικά τις επιμέρους περιόδους που απασχόλησαν τη διερεύνηση αυτή, θα υπενθυμίσουμε πως ασχολήθηκε κατ αρχάς με την περίοδο της Αναγέννησης, θεωρώντας την ως αφετηριακή για τη νεότερη ευρωπαϊκή και δυτική ιστορία της προσέγγισης του τοπίου. Η προηγούμενη συγκεκριμένη επιλογή εμφανίζεται βέβαια ως αναμενόμενη, καθώς η Αναγέννηση γενικά, η ιταλική Αναγέννηση ξεκινώντας από το φλωρεντινό Quattrocento ειδικότερα, θεωρούνται αφετηριακές για τη συγκρότηση του νεότερου ευρωπαϊκού και δυτικού πολιτισμού στο σύνολό του. Η ανάδυση της νέας πολιτικής και οικονομικής τάξης στον ευρωπαϊκό χώρο, η ανάδυση των πρώτων συγκροτημένων, αστικής κατεύθυνσης, πολιτικών και οικονομικών εγχειρημάτων, ακολουθείται και συνεπικουρείται από τη ραγδαία 698 Με την κατεύθυνση αυτή, της προσέγγισης του τοπίου στο πλαίσιο «δικτύων επιρροών», οργανώθηκε η παρουσία της ομάδας μεταπτυχιακών και προπτυχιακών σπουδαστών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ε.Μ. Πολυτεχνείου, για το τριήμερο εργαστήριο Eleventh Plateau (Ύδρα, 8-11 Ιουλίου 2011, υπεύθυνος καθηγητής Κ. Μωραΐτης). Η προσέγγιση αυτή επισήμανε τέσσερεις περιπτώσεις τοπιακών δικτύων. Αυτή που αναφέρεται σε νησιωτικούς ή παραθαλάσσιους ηπειρωτικούς τοπιακούς κόμβους συσχετισμένους με δίκτυα ναυσιπλοΐας, αυτή που αναφέρεται σε τοπιακά δίκτυα συσχετισμού επιμέρους τόπων στο πλαίσιο αναφορών της παράδοσης ή του μύθου, αυτή που αναφέρεται στο αστικό τοπίο ως δίκτυο επιμέρους εστιακών τόπων και αυτή που αναφέρεται στο ηλεκτρονικό τοπίο της σύγχρονης τεχνολογίας αντιμετωπίζοντάς το ως δίκτυο αφ ενός και ως τοπολογική συνθήκη μεταβολής αφ ετέρου.

8 ανάπτυξη των τεχνών, από την πρώτη εκρηκτική ανάπτυξη αστικού Πολιτισμού και βέβαια είναι αναμενόμενο να εμφανίσει νέες τοπιακές θεωρήσεις και νέες τάσεις διαμορφώσεων. Αυτή εντούτοις η πρώτη νεότερη τοπιακή προσέγγιση έχει μια επιπλέον ειδική ευκαιρία, ώστε να διαφοροποιηθεί ρητά από ότι προηγείται, τουλάχιστον στο ιστορικό πλαίσιο του δυτικού Μεσαίωνα. Έχει δηλαδή την ευκαιρία να αναπτύξει τα εγχειρήματά της στο ελεύθερο και ασφαλές πλέον πεδίο του αγροτικού χώρου, προσφέροντας στους αιώνες που ακολουθούν παραδείγματα εκτεταμένων διαμορφώσεων και ακόμη περισσότερο συνθήκες ένταξης, «σκηνογραφικής» ενσωμάτωσης, σε ένα πολύ ευρύτερο τοπιακό πεδίο. Όμοια, μέσα στις πόλεις, εμφανίζεται η ευκαιρία αστικών αναπλάσεων, επομένως το ενδιαφέρον για την οργάνωση του αστικού τοπίου και ακόμη περισσότερο παρουσιάζονται δείγματα ενιαίας αντιμετώπισης ακολουθιών που ξεκινώντας από το αστικό τοπίο καταλήγουν σε εξωαστικές διαμορφώσεις. E.9.2: Οι τοπιακές διαμορφώσεις της villa Gamberaia, στο Settignano της Τοσκάνης (GE). Ανάλογα καθοριστική είναι η περίοδος της Αναγέννησης και για τις διαδικασίες σχηματοποίησης των φυσικών στοιχείων, του εδάφους και κύρια της φύτευσης. Διαθέτοντας το παράδειγμα της αστικής αρχιτεκτονικής, οι αναγεννησιακοί κήποι συμπληρώνουν τις τοιχισμένες οργανώσεις με πράσινες επικαλύψεις ή τις αντικαθιστούν με αυτοτελή πράσινα «δωμάτια», «stanze», συγκροτούν την κηποτεχνία τους με όρους συμμετρίας και υποτάσσουν τα φυτικά είδη σε κανονιστικά γεωμετρικά σχήματα. Κύρια όμως

9 συγκροτούν και επιβάλλουν την ουσιαστικότερη εκφραστική σχηματοποίηση της προοπτικής οργάνωσης η οποία θα καθορίσει έκτοτε τη δυτική έκφραση, σε όλα τα χωρικά και εικονιστικά πεδία εφαρμογής. Έχουμε επιμείνει στη διατύπωση πως η ισχύς της προοπτικής εφαρμογής είναι στην ουσία της τοπιακής τάξης, όπως υποδεικνύουν τόσο οι παραστάσεις της Ιδανικής Πόλης και οι τυπικές προτροπές του Sebastiano Serlio για τη σκηνογραφική απόδοση του τοπίου μέσα και έξω από τον αστικό χώρο, όσο και οι κάθε είδους αστικές αναπλάσεις και οι εκτός πόλεων τοπιακές διαμορφώσεις. Κύρια όμως έχουμε επιμείνει στο γεγονός πως η δομική οργάνωση του τόπου, η τοπιακή του διαμόρφωση με αρχιτεκτονικούς όρους, με όρους αστικού σχεδιασμού ή με όρους τοπιακού σχεδιασμού, υπονοεί κατευθύνσεις σχηματοποίησης και επιτρέπει ταυτόχρονα την ένταξη του σχηματοποιημένου τόπου στο πεδίο της συμβολικής τάξης. Με ευρύτερους όρους συσχετισμού, η τοπιακή συνθήκη είναι δομική, οργανωτική συνθήκη, αντιστοιχεί σε μορφικούς, παραστασιακούς, εκφραστικούς όρους σχηματοποίησης και εντέλει αντιστοιχεί, αναγκαστικά, σε πολιτισμικές σημασίες, μετέχει δηλαδή στη συμβολική τάξη. Η θεώρηση και η διαμόρφωση του τοπίου αποδίδουν επομένως στις αισθητηριακές προσλήψεις του τόπου πολιτιστική αξία, όπως χαρακτηριστικά αποδεικνύουν τα κείμενα και οι ζωγραφικές παρουσιάσεις της Αναγέννησης. Τους αποδίδουν δηλαδή αξία αισθητική, ως αντίστοιχη των ευρύτερων πολιτισμικών και πολιτικών ηθών. Η χαρακτηριστικότερη υποστήριξη αυτής της επισήμανσης συνδέεται με μια από τις ισχυρότερες μαρτυρίες της περιόδου, αυτήν την οποία καταθέτει η αναγεννησιακή ζωγραφική, παρουσιάζοντας το τοπίο ως υπόβαθρο των πολιτιστικών της αναφορών. Υπόβαθρο το οποίο αποκτά διαρκώς και περισσότερο ακριβή αντιστοιχία με τον πραγματικό τόπο ή με τα πραγματικά φυσικά στοιχεία. Αλλά, κατά τη διερεύνηση που προηγήθηκε, γίνεται σαφής προσπάθεια να αποκτήσουν οι τοπιακές θεωρήσεις τη μεγαλύτερη δυνατή πολιτισμική ευρύτητα, επιζητώντας τόσο την πολιτική τους συμπαραδήλωση, όσο και το συσχετισμό τους με τις κοινωνικές πρακτικές μειωμένης ρητορείας, όπως είναι για παράδειγμα οι αγροτικές δραστηριότητες. Η εξέταση της περιόδου της Αναγέννησης αποβαίνει έτσι, σύμφωνα με τα προηγούμενα, το κατευθυντήριο μεθοδολογικό υπόδειγμα του τρόπου με τον οποίο θα διερευνηθούν οι επόμενες περίοδοι και τα επόμενα τοπιακά πρότυπα. Διαφορετικοί εκφραστικοί τρόποι αντιστοιχούν σε διαφορετικά πολιτιστικά και πολιτικά πεδία. Ακόμη ειδικότερα, διαφορετικές τοπιακές θεωρήσεις και διαφορετικά πρότυπα τοπιακής διαμόρφωσης αντιστοιχούν σε διαφορετικές συνολικότερες εκφραστικές τάσεις μιας περιόδου, όπως στη γεωμετρική κανονικοποίηση, στη χρήση της μαθηματικής προοπτικής ή στην περίπτωση της Αναγέννησης, στην αναφορά στα μορφικά υποδείγματα της ρωμαϊκής και ελληνικής αρχαιότητας. Αντιστοιχούν δηλαδή σε συνολικότερες εκφραστικές τάσεις οι οποίες, με τη σειρά τους, αναφέρονται σε διαφορετικά πολιτιστικά και πολιτικά πρότυπα. Μπορούν όμως πραγματικά να παρουσιαστούν σημαντικές ανάλογες συσχετίσεις των τοπιακών θεωρήσεων και διαμορφώσεων, με το ευρύτερο πεδίο των πολιτιστικών ή ακόμη εντυπωσιακότερο, των πολιτικών αναφορών; Η διερεύνηση που ολοκληρώθηκε αποδεικνύει πως η εξέταση του τοπίου επιτρέπει, σε όλο το εύρος της νεότερης ευρωπαϊκής ή δυτικής ιστορίας, πολλούς ανάλογους γενναιόδωρους συσχετισμούς οι οποίοι συχνά υποστηρίζονται, επιπλέον, από γραπτές μαρτυρίες θεωρητικής υποστήριξης. Προχωρώντας σε συγκεκριμένα παραδείγματα, η διερεύνηση που προηγήθηκε επιλέγει να ασχοληθεί, για την περίοδο της Αναγέννησης, με την παρουσίαση των κηποτεχνικών διαμορφώσεων και της τοπιακής ένταξης της villa Gamberaia, στο Settignano της Τοσκάνης, παρουσιάζοντας επιπλέον αναφορές στις τοπιακές διαμορφώσεις της villa Medici στο Fiesole, επίσης στην Τοσκάνη, της villa Giulia στη Ρώμη, της villa d Este στο Tivoli κοντά στη Ρώμη και της villa Farnese στην Caprarola, στο Viterbo στο βόρειο Lazio Τα επιμέρους ιστορικά παραδείγματα που εξετάστηκαν. Δεύτερη ομάδα παραδειγμάτων: Η τοπιοτεχνία του Γαλλικού Baroque κατά τον 17ο αιώνα Η αναφορά στη δεύτερη περίοδο διερεύνησης, αυτήν του γαλλικού Baroque και των τοπιοτεχνικών του προτύπων κατά τον 17ο αιώνα, ακολουθεί πορεία ανάλογη με αυτήν της Αναγέννησης. Η Αναγέννηση χαρακτηρίζεται από την πρώτη άνοδο της αστικής ολιγαρχίας στις ιταλικές πόλεις και τη συμμετοχή του ανώτερου κλήρου στη συνέχεια, που συνδέονται με τα πρώτα σημαντικά τοπιοτεχνικά εγχειρήματα και τις πρώτες αστικές αναπλάσεις. Η περίοδος του Baroque πάλι, στην Ιταλία αρχικά και κύρια στη Γαλλία, όπου αποδίδει τις σημαντικότερες τοπιακές της επιτυχίες, συσχετίζεται με την παπική Αντιμεταρρύθμιση και την

10 άνοδο της ισχύος των ευρωπαϊκών καθολικών βασιλείων. Η παράλληλη ανάπτυξη του ορθολογισμού και η εμμονή στην οπτική τάξη συσχετίζονται συνήθως, επίσης, με τη συγκρότηση των γαλλικών τοπιοτεχνικών προτύπων της εποχής του Baroque. Εντούτοις, παρά τις διαφορές με την περίοδο που προηγείται, πρέπει να τονίζεται η συγκρότηση των γαλλικών τοπιακών τάσεων σε ακολουθία με το ιταλικό αναγεννησιακό παρελθόν, ενώ στην κατεύθυνση της επισήμανσης των διαφορών, το σημαντικότερο σχόλιο έχει να κάνει με τον ραγδαίο πολλαπλασιασμό του μεγέθους και την ακραία απαίτηση μεγαλοπρέπειας. Με χαρακτηριστικό τρόπο ο γαλλικός κήπος του Baroque εμφανίζεται ως το απόλυτο πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών που τον παρήγαγαν. Συγκεντρώνει την απαίτηση προβολής της πολιτικής ισχύος, πραγματοποιώντας την πληρέστερη εκδοχή του «πολιτικού θεάτρου». Περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική, ως τμήμα μόνο των επιδιώξεων του, κοσμείται με τη βοήθεια της γλυπτικής, προσφέρεται ως σκηνή για τις παραστάσεις της γαλλικής δραματουργίας, αποτελεί το πλαίσιο μετατροπής της μαγειρικής σε γαστριμαργική τέχνη, εμπλέκεται με το σύνολο των δραστηριοτήτων πολιτιστικής προβολής του καιρού τους. Με ακόμη ριζικότερη συμμετοχή στην πολιτιστική φυσιογνωμία των ευρωπαϊκών και των δυτικών κοινωνιών, οι τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται με πολεοδομικά εγχειρήματα τα οποία, αν και δεν ολοκληρώθηκαν στην εποχή τους, υπήρξαν καταστατικά στη συνέχεια της ιστορίας για τη φυσιογνωμία της γαλλικής ιδιαίτερα πρωτεύουσας και για την ανάπτυξη του αστικού σχεδιασμού γενικότερα. Τέλος συγκρότησαν μια από τις δυο καθοριστικότερες ιστορικά κατευθύνσεις της δυτικής τοπιοτεχνίας, αυτήν του γαλλικού κήπου. Ε.9.3.: Η τοπιοτεχνική διαμόρφωση του Vaux-le-Vicomte από τον André le Nôtre (CC).

11 Η απλούστερη και αφελέστερη διατύπωση για τη γαλλική τοπιοτεχνία του 17 ου αιώνα την περιγράφει ως έκφραση του ορθολογισμού. Η λεπτομερέστερη εντούτοις διερεύνησή τους πείθει πως ούτε η ορθολογική διάθεση οργάνωσης των κήπων παραπέμπει σε ένα μοναδικό πρότυπο σχεδιασμού, ούτε, πολύ περισσότερο, η φιλοσοφική πρόταση του Καρτέσιου έγινε αποδεκτή, ερμηνεύθηκε και εφαρμόστηκε με μονοδιάστατο τρόπο 699. Για τους μη ειδικευμένους στην ιστορία της φιλοσοφίας μπορούμε να περιοριστούμε στα γαλλικά τοπιακά πρότυπα του Baroque και να επισημάνουμε πως αναφέρονται σε όρους ελέγχου οι οποίοι αποκρύπτουν την άμεση αναγνώρισή τους. Παραπέμπουν σε έναν ελέγχοντα λόγο, κεντρικά συγκροτημένο που αποκρύπτει το σημείο ελέγχου του, επιλέγοντας τη θέση της ηγεμονεύουσας όρασης, όπως στον περιώνυμο πίνακα του Velázquez. Η σύγκριση εντούτοις με τα παραδείγματα του κεφαλαίου που ακολουθεί, με τις τοπιακές θεωρήσεις και τις τοπιοτεχνικές προτάσεις του 17ου αιώνα στην Ολλανδία, υποδεικνύουν πως μια διαφορετική, προφανέστερη ως προς τη συγκρότησή της, εφαρμογή του γεωμετρικού λόγου ήταν επίσης δυνατή. Σε διαφορετικό βέβαια πολιτιστικό και πολιτικό περιβάλλον, μιας αναπτυσσόμενης, μη μοναρχικής αστικής κοινωνίας, δραστήριων εμπόρων και ικανών κατασκευαστών. Σε αντιπαράθεση με αυτό το ολλανδικό κοινωνικό ήθος που αποδεικνύεται «γεωμετρικά», που αποδεικνύεται δηλαδή με την εφαρμογή του στην τοπιακή οργάνωση της γης, τα γαλλικά κοινωνικά πρότυπα αναφέρονται σε ένα κοινωνικό ήθος που αγαπά να αποκρύπτεται, εξαπατώντας τον κοινό, αδαή θεατή. Σε αντίθεση με τη γεωμετρικά αποδεδειγμένη ηθική, ethica ordine geometrico demonstrata 700, του ολλανδικού τοπίου, η γαλλική εκδοχή, αντικείμενο της δεύτερης ιστορικής περιόδου που αναλύεται στη διερεύνησή μας, αναφέρεται σε μια αποκρυπτόμενη ηθική, ethica ordine geometrico abscondita 701. Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο, το είδος των προοπτικών ψευδαισθήσεων που επιχειρούνται, περιγράφονται ως «οπτική θαυματουργία» 702, βασισμένη στην έντεχνη παραμόρφωση, πτύχωση του εδάφους. Έτσι στη σχηματοποίηση των τοπιακών διαμορφώσεων του Baroque πρέπει να περιλάβουμε, τόσο την εμφανή και απόλυτα κατανοητή για τον σύγχρονο επισκέπτη γεωμετρική οργάνωση με όρους αξονικής συμμετρίας ή την επιτηδευμένη στερεομετρία των φυτεύσεων ή τους θάμνους-κεντήματα στους jardins de broderie, όσο και την ακραία εφαρμογή των αφανών για τον αμύητο θεατή γεωμετρικών τεχνασμάτων, των ψευδαισθησιακών εφαρμογών οι οποίες, πιθανότατα, δεν γνώρισαν ποτέ στην τοπιακή ιστορία έναν άλλο, νεότερο, συγκρίσιμο με αυτές αντίπαλο. Τόσο στις πρώτες, όσο και στη δεύτερη περίπτωση, η συσχέτιση της δομικής οργάνωσης, της σχηματοποίησης και της συμβολικής αναφοράς προσφέρουν, πάλι, το πλέγμα συσχετισμών το οποίο έχουμε επισημάνει και προηγούμενα, ως μια από τις βασικές θεωρητικές διαπιστώσεις της διερεύνησής μας. Το βασικό πραγματοποιημένο παράδειγμα που παρουσιάζεται, για την τοπιοτεχνία του Baroque, είναι αυτό της χαρακτηριστικότερης και πιθανόν της επιτυχέστερης, ως προς τα μέσα και τους στόχους της, διαμόρφωσης του André le Nôtre, της τοπιοτεχνικής διαμόρφωσης του Vaux-le-Vicomte, ενώ 699 Ο Marc Jimenez περιγράφοντας την αυταρχική εφαρμογή του ορθολογισμού στην βασιλική Γαλλία του Λουδοβίκου XIV, αναφέρεται στο θάνατο του σκεπτικιστή Pierre Gassendi, φιλόσοφου, ιερέα, επιστήμονα, αστρονόμου και μαθηματικού, «ελεύθερου στοχαστή, κριτικά τοποθετημένου ως προς τον Καρτέσιο» που συμβαίνει το 1655, έναν μόλις χρόνο μετά την αναγόρευση του νεαρού βασιλιά στη Reims. Έναν χρόνο μετά δηλαδή, από την εγκαθίδρυση της νέας απολυταρχικής διακυβέρνησης. Πρβλ. M. Jimenez, στο προηγούμενο, σ. 63. Ο Gassendi περιγράφει, στο παράθεμα αυτό, μια αντίρροπη στάση σκέψης που υπάρχει ταυτόχρονα με την αυταρχική χρήση του ορθολογισμού, χωρίς όμως να είναι αντίθετη ούτε με την επιστημονική ανάπτυξη ούτε με την καλλιέργεια των μαθηματικών. Αλλά το πιο ενδιαφέρον σχετικό παράδειγμα για τα θέματα που εξετάζουμε αποτελεί η φιλοσοφική διαδοχή του Descartes από τον Spinoza στο ολλανδικό έδαφος. Στο ολλανδικό έδαφος δηλαδή, της αυξημένης αστικής ελευθερίας και του διαφοροποιημένου από τη γεωμετρία του γαλλικού Baroque τοπιακού ενδιαφέροντος. 700 Ethica ordine geometrico demonstrata, Ηθική με τρόπο γεωμετρικό αποδεδειγμένη. Ο λατινικός τίτλος της Ηθικής του Spinoza. Πρβλ. Παρίσι: 1954 και Αθήνα: Ethica ordine geometrico abscondita. Λογοπαίγνιο με βάση τον προηγούμενο τίτλο που σημαίνει Ηθική κρυμμένη (ή και κατασκευασμένη) με τρόπο γεωμετρικό. Η μετοχή «abscondita» χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να περιγράψει την χρήση του ψευδαισθησιακού προοπτικού τεχνάσματος της αναμόρφωσης στο 4 ο κεφάλαιο, σ. 211, σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του μελετητή Αllen S. Weiss. «anamorphosis abscondita», κρυφή αναμόρφωση. Θυμίζουμε πως το ρήμα abscondo σημαίνει αποκρύβω, αλλά και κατασκευάζω. Στο λογοπαίγνιο του γράφοντος η απαίτηση του Spinoza να αποδείξει και αυτήν ακόμη την Ηθική και αυτήν ακόμη την ύπαρξη της θεότητας με όρους γεωμετρικούς, αντιπαρατίθεται στην χρήση της γεωμετρίας, της αναμόρφωσης για να συσκοτίσει την πραγματική συγκρότηση του χώρου. Εν προκειμένω αντιπαρατίθενται τα χαρακτηριστικά, το «ήθος» της γαλλικής κοινωνίας και της γαλλικής τοπιοτεχνίας, με τα χαρακτηριστικά, με το «ήθος» της ολλανδικής κοινωνίας και της ολλανδικής τοπιοτεχνίας. 702 Πρβλ. τον τίτλο Οπτικός Θαυματουργός, Thaumaturgus opticus, του συγγράμματος του Jean-François Niceron (δεύτερη έκδοση του1646) που αφιερώνεται στην προοπτική αναμόρφωση. Βλ. και προηγούμενη σχετική αναλυτικότερη αναφορά στο 4 ο κεφάλαιο, σ. 211 και παραπομπές, 50, 52.

12 συμπληρωματικά παρουσιάζονται στοιχεία και από το περισσότερο γνωστό ανάλογο παράδειγμα, αυτό των Βερσαλλιών. Τόσο στην πρώτη, όσο και στη δεύτερη διαμόρφωση, είναι σαφής η κεντρική πολιτιστική παρουσία τους και η εμπλοκή τους με την πραγματική ιστορία και τις σημαντικές ιστορικές προσωπικότητες της λαμπερής Γαλλίας του Βασιλιά-Ήλιου, αλλά και ο συσχετισμός τους με τις μυθιστορηματικές αναφορές, προς την εποχή αυτή, των αιώνων που ακολουθούν. Αξίζει βέβαια να συμπληρωθεί πως και οι δύο αυτές τοπιακές διαμορφώσεις, όπως και άλλα παραδείγματα τοπιοτεχνήσεων του γαλλικού Baroque, συνδέονται καθοριστικά και με άλλες πρακτικότερες εκφράσεις της κοινωνία τους. Καθίστανται εφικτές, ως αποτέλεσμα της συγκέντρωσης από τον βασιλικό οίκο, τους ισχυρούς πολιτικούς άνδρες και τους ευγενείς, τεράστιων ιδιοκτησιών γης. Προϋποθέτουν ευρύτερη οργάνωση διαχείρισης των έργων. Κινητοποιούν, προκειμένου να κατασκευαστούν και να συντηρηθούν, σημαντικές τεχνικές γνώσεις και εκτεταμένα έργα υποδομής που υλοποιούνται από τους μηχανικούς της εποχής. Τέλος πραγματοποιούνται ως συνολική σύνθεση εκφραστικών πρακτικών και τεχνικών, κατασκευαστικών δεξιοτήτων από προσωπικότητες οι οποίες δεν υπήρξαν απλά πολυτάλαντες, αλλά διέθεταν επίσης εκτεταμένη παιδεία και αποτελούσαν τη γενεά ολοκλήρωσης της παρατεταμένης τοπιοτεχνικής εμπειρίας αρχιτεκτόνων και κηποτεχνών Τα επιμέρους ιστορικά παραδείγματα που εξετάστηκαν. Τρίτη ομάδα παραδειγμάτων: Η Ολλανδική θεώρηση του τοπίου και η Ολλανδική τοπιοτεχνία κατά τον 17 ο αιώνα Η τρίτη περίοδος αναφοράς αντιστοιχεί στην ίδια χρονική περίοδο με αυτήν της εξέτασης των τοπιοτεχνήσεων του γαλλικού Baroque, μετατοπίζει όμως το ενδιαφέρον της γεωγραφικά, πολιτιστικά και εντέλει πολιτικά και θρησκευτικά στην Ολλανδία του 17 ου αιώνα. Η μετατόπιση αυτή, σε σύγκριση πάντα με τα προηγούμενα γαλλικά παραδείγματα, επιτρέπει σαφέστατες διαπιστώσεις για τις σχέσεις της συνολικότερης πολιτιστικής και πολιτικής ατμόσφαιρας, με τις τοπιακές θεωρήσεις και τον τοπιακό σχεδιασμό. Επιτρέπει επίσης να εξετάσουμε ένα συνταρακτικό παράδειγμα επιρροών ανάμεσα σε διαφορετικές εκφραστικές περιοχές εν προκειμένω τη ζωγραφική τοπιογραφία και την τοπιοτεχνία και να σχολιάσουμε τη χρονική αμεσότητα των επιρροών αυτών ή τους όρους της γεωγραφικής και χρονικής μετατόπισής τους. Εξετάζοντας την Ολλανδία του 17 ου αιώνα, γίνεται σαφές πως αν και διακατέχεται από την προσπάθεια σύγκρισης με τον βασικό πολιτικό της αντίπαλο, τη βασιλική καθολική Γαλλία από την οποία επιχειρεί να αποσπάσει τοπιοτεχνικά πρότυπα και να τα μιμηθεί, εντούτοις έχει προχωρήσει σε βαθύτατες διαφοροποιήσεις της πολιτιστικής της φυσιογνωμίας οι οποίες χαρακτηρίζουν και την τοπιακή της προσέγγιση. Αν και οι επίσημοι αρχικοί σχεδιαστές των ηγεμονικών κήπων του οίκου της Οράγγης είναι γαλλικής προέλευσης 703, εντούτοις η ουσιαστική «ηγεμονία» του τοπιακού πολιτισμού μεταβιβάζεται ταχύτατα από τους οίκους των ευγενών στην ευρύτατη αριθμητικά, αναπτυσσόμενη αστική τάξη. Δεν είναι λοιπόν παράδοξο πως ο Ολλανδός κηπουρός των ηγεμόνων του οίκου της Οράγγης, συγγράφει ένα σοβαρότατο εγχειρίδιο δημοσιοποίησης των σχετικών στοιχείων τοπιοτεχνικής και κηποτεχνικής παιδείας, με το οποίο απευθύνεται στους Ολλανδούς αστούς. Το εγχειρίδιο αυτό γνωρίζει εξαιρετική εκδοτική επιτυχία, πραγματοποιεί επάλληλες επανεκδόσεις και μεταφράζεται και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, ώστε να δημοσιοποιηθεί στις αστικές τάξεις και των άλλων ευρωπαϊκών χωρών 704. Εμφανίζεται έτσι η Ολλανδία του 17 ου αιώνα πρωτοποριακή, ως προς το πρώτο και χαρακτηριστικό σημείο που κατά την άποψή μας διαφοροποιεί ριζικά τον τοπιακό της Πολιτισμό. Διευρύνει την κοινωνική βάση στήριξής του και παρά την υποθετική αρχική συμφωνία με τα γαλλικά πρότυπα, εκ των πραγμάτων μεταβάλλει τα πρότυπα αυτά, προσαρμόζοντάς τα στις οικονομικές δυνατότητες, στις διατιθέμενες μικρότερες εκτάσεις και στη σεμνότερη και παραγωγικά προσανατολισμένη προσωπικότητα των νέων ενδιαφερόμενων κοινωνικών στρωμάτων. Αυτά τα νέα τοπιακά πρότυπα, δεύτερη ριζική διαφορά σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, συγκροτούνται, όπως σημειώσαμε ήδη, από ένα αναπτυγμένο αριθμητικά κοινωνικό στρώμα που εμφανίζει όμως αυξημένη κοινωνική συνοχή, αυξημένη διάθεση κοινωνικής συνεργασίας, πειθαρχία και έντονο έλεγχο 703 Ένα από τα σχέδια πραγματοποιείται από τον βασιλικό αστέρα της γαλλικής τοπιοτεχνίας τον κορυφαίο André le Nôtre. 704 Πρβλ. την αναφορά στο προηγούμενο 5 ο κεφάλαιο, στο βιβλίο του Jan van der Groen: Der Nederlantsen Hovenier,Ο Ολλανδός Κηπουρός, 1669.

13 της ατομικής διαφοράς από τη συγκροτημένη θεσμικά κοινότητα. Έτσι στην Ολλανδία του 17 ου αιώνα, η έκταση του ηγεμονικού ή βασιλικού τοπιοτεχνημένου παραδείγματος αντικαθίσταται σταδιακά από την αθροιστική παρουσία μικρότερων τοπιοτεχνημένων εκτάσεων. Από την πρώτη ανάπτυξη αστικών, «δημοκρατικών» κηπουπόλεων, κατά μήκος των Ολλανδικών καναλιών των περιαστικών περιοχών. Ριζικότερα όμως αυτό που το αστικό ολλανδικό πνεύμα και η προτεσταντική ηθική προσφέρουν στον νεότερο ευρωπαϊκό πολιτισμό, είναι η πρώτη συγκρότηση δημόσιων αστικών τοπιοτεχνημένων εκτάσεων, δημόσιων πάρκων, σε πρώιμη κατά δυο ολόκληρους αιώνες εκδοχή, σε σχέση με άλλες σημαντικές δυτικές χώρες. Κατ ουσία, αυτό που ριζικά, καινοτομικά προσφέρει ο ολλανδικός 17 ος αιώνας είναι η αυστηρή θεσμική κατοχύρωση των δικαιωμάτων του πολίτη σε σχέση με το τοπίο. Πρώτη συγκροτημένη δήλωση νεότερου δημοκρατικού, πολιτικού, περιβαλλοντικού και τοπιακού ήθους η οποία, πέρα από την εξασφάλιση δημόσιων πράσινων χώρων, επιχειρεί να εξασφαλίσει επίσης τη μη υλοτόμηση των απαραίτητων περιβαλλοντικά, σημαντικών δασικών εκτάσεων και να προωθήσει, με την ανάπτυξη των βοτανικών πανεπιστημιακών κήπων, την κοινή βοτανική παιδεία των Ολλανδών. Η απλοϊκή και βιαστική διαπίστωση του ερευνητή που πρώτη φορά γνωρίζει τα παραδείγματα της ολλανδικής τοπιοτεχνίας του 17 ου αιώνα, έχοντας προηγούμενα εξετάσει τους κήπους του γαλλικού και ευρύτερα του ευρωπαϊκού, καθολικού, βασιλικού Baroque, είναι πως τα ολλανδικά παραδείγματα αντιστοιχούν σε μια συρρίκνωση, πτώχευση και συνθετική απλούστευση των γαλλικών παραδειγμάτων, σε μια «επίπεδη», κυριολεκτικά και μεταφορικά, εκδοχή τους, προσαρμοσμένη ίσως στο επίπεδο υπόβαθρο του ολλανδικού εδάφους. Η ωριμότερη εντούτοις επισκόπηση μπορεί να εξηγήσει πως, πέρα από την εδαφική ιδιαιτερότητα, οι τοπιακές διαμορφώσεις στην Ολλανδία αντιστοιχούν σε μια προφανέστερη γεωμετρική οργάνωση η οποία χρησιμοποιεί τη μαθηματική γνώση, ως μέσο απόδειξης μάλλον, παρά ως μέσο εκβιασμού της τοπιακής εποπτείας, όπως το συναντήσαμε στα γαλλικά παραδείγματα της ψευδαισθησιακής προοπτικής αναμόρφωσης του 17 ου αιώνα. Πρόκειται λοιπόν για ένα διαφορετικό ήθος, ακριβούς και λεπτομερούς ελέγχου που συνδέεται με την ανάπτυξη του εμπειρισμού και την έρευνα της οπτικής, όχι πλέον ως θαυματουργικού εργαλείου, αλλά κύρια ως τρόπου επιστημονικής προσέγγισης, επισκόπησης του τηλεσκοπίου ή διείσδυσης του μικροσκοπίου στον φυσικό κόσμο. Ε.9.4.: Στην Ολλανδία του 17 ου αιώνα, η έκταση του ηγεμονικού ή του βασιλικού τοπιοτεχνημένου παραδείγματος αντικαθίσταται σταδιακά από την αθροιστική παρουσία μικρότερων τοπιοτεχνημένων εκτάσεων. Από την πρώτη ανάπτυξη αστικών, «δημοκρατικών» κηπουπόλεων, κατά μήκος των Ολλανδικών καναλιών των περιαστικών περιοχών (CC).

14 Η καταδεικτικότερη περιγραφή των προηγούμενων μεταβολών συσχετίζεται συχνά με τη ζωγραφική τοπιογραφία, όπως αυτή αναπτύσσεται κατά τον 17 ο αιώνα στις Κάτω Χώρες, προσφέροντας όχι μόνο παραστάσεις κήπων, αλλά ευρύτερες περιγραφές του ολλανδικού τοπίου της εποχής και, ακόμη περισσότερο, όχι μόνο παραστάσεις αστικών τοπίων και τοπίων εκτός των πόλεων, αλλά και λεπτομερειακές περιγραφές των επιμέρους φυσικών στοιχείων. Εν ολίγοις η ζωγραφική προσέγγιση αποδίδει στο έπακρο τα χαρακτηριστικά της, ως μέσου περιγραφής, διερεύνησης και εντέλει ανασύνθεσης του υλικού εξωτερικού κόσμου, αποκτώντας τον αιώνα αυτό στην Ολλανδία την πληρέστερη πολιτιστική της φυσιογνωμία, ως υποστηρικτής και συνομιλητής των επιστημών. Φυσιογνωμία την οποία εντούτοις έχει ήδη αρχίσει να συγκροτεί από την Αναγέννηση ήδη,. Με τον προσανατολισμό της αυτό, η ολλανδική ζωγραφική αναλαμβάνει ειδικότερα να καταγράψει και να επεξεργαστεί την αντίληψη του τοπίου εκφράζοντας, πέρα από τη συμμετοχή της στα νέα επιστημονικά ήθη, τα νέα πολιτικά και οικονομικά ήθη της εποχής. Την υπερηφάνεια για τα τοπία των αστικών κέντρων αστικών ως προς πολεοδομική τους συγκρότηση, αλλά επίσης αστικών ως προς τον οικονομικό και πολιτικό τους προσανατολισμό. Την υπερηφάνεια για τα λιμενικά τοπία των πυκνών εμπορικών αφίξεων. Επίσης την υπερηφάνεια για την κατοχή και την εκμετάλλευση της αγροτικής γης, η οποία σε μεγάλο τμήμα της κατακτήθηκε, ανασύρθηκε από τις θαλάσσιο πεδίο και τις ελώδεις περιοχές χάρις στην ικανότητα των πρωτοπόρων Ολλανδών μηχανικών και καλλιεργήθηκε με νέες μεθόδους. Η ολλανδική ζωγραφική τοπιογραφία προσφέρει τo αποκαλυπτικό παράδειγμα για την εμπλοκή των πολιτιστικών και των πολιτισμικών πρακτικών μεταξύ τους, των υψηλότερων και κεντρικά θεσμοθετημένων πολιτιστικών πρακτικών, με τις περιφερειακές πολιτισμικές και λιγότερο προβεβλημένες κοινωνικά πρακτικές. Προσφέρει το αποκαλυπτικό παράδειγμα για τη διαρκή μετακίνηση του ενδιαφέροντος από τη μια κοινωνική δραστηριότητα στην άλλη, φθάνοντας να υποδείξει πως ακόμη και ο όρος «τοπίο», ως αντικείμενο της αρχιτεκτονικής τοπίου, προέρχεται από τη χρήση του όρου που δηλώνει το αντικείμενο της ζωγραφικής τοπίου στην Ολλανδία του 17 ου αιώνα. Οι λεπτομερέστερες ερευνητικές διαπιστώσεις αποδεικνύουν συσχετισμούς περιπλοκότερους και πολύ περισσότερο ερεθιστικούς θεωρητικά, όπως και προηγούμενα έχουμε καταδείξει, ως προς την εμπλοκή των επιμέρους κοινωνικών δραστηριοτήτων. Οι λέξεις που αντιστοιχούν στο «τοπίο», στις ευρωπαϊκές χώρες των παλαιότερων χρόνων, περιγράφουν, το υπενθυμίσαμε αμέσως προηγούμενα, μια έκταση τόπου, προσδιορισμένου από σχέσεις κατοχής μάλλον και πρωτογενούς πολιτισμικής, αγροτικής δραστηριότητας, παρά από συνθήκες περιπλοκότερης πολιτιστικής επεξεργασίας. Με την έννοια αυτή αντί να θεωρήσουμε πως η ολλανδική ζωγραφική τοπίου εφευρίσκει την τοπιακή συσχέτιση με τον τόπο εκ του μηδενός, θα έπρεπε να συμπεράνουμε πως πρώτα κατοχυρώνει πολιτισμικά τις παλαιότερες σιωπηρές πολιτισμικές πρακτικές ερμηνείας και διαμόρφωσης του τοπίου, κατοχής και νομής του, προσθέτοντας βέβαια στη συνέχεια και νέες, επίκαιρες για την εποχή της, απόψεις. Η υπαγωγή των παλαιότερων λέξεων στο εννοιολογικό πεδίο του ζωγραφισμένου τοπίου αποδεικνύει μάλλον πως η ζωγραφική ταυτίζεται με την πολιτιστική εκείνη εξουσία η οποία, συγκροτώντας και αποδίδοντας εποπτικό σχήμα στα πράγματα, αναλαμβάνει να τους αποδώσει νέες σημασίες και νέες κοινωνικές αξίες, με άλλα λόγια ποιότητες αισθητικές και συσχετισμούς με τα νέα κοινωνικά ήθη. Στο πλαίσιο της δικαιοδοσίας αυτής, αναλαμβάνει ειδικότερα να τονίσει πως η ιδιοκτησία της γης, η διαμόρφωσή της, αστική ή αγροτική και η παραγωγική της εκμετάλλευση, από την πολυπρόσωπη πια αστική τάξη, μπορεί να αποκτήσουν κεντρική συμβολική ποιότητα. Την κεντρική αυτή συμβολική ποιότητα, αναλαμβάνει να επαναλάβει και να τονίσει η τοπιοτεχνική και κηποτεχνική διαμόρφωση, αποβαίνοντας κεντρικό πολιτιστικό αντικείμενο, όχι πλέον της βασιλικής κυριαρχίας, αλλά της διευρυμένης, πολυπρόσωπης, γενικευμένης αστικής κατοχής. Το τοπίο δεν υποστηρίζει πλέον τον έφιππο μονάρχη. Προσφέρεται ως γενική έκταση, με αυτόνομο όμως ενδιαφέρον, διαφεύγοντας τελικά και από αυτόν τον καθορισμό του μοναδιαίου προοπτικού σημείου όρασης. Ο οφθαλμός που εποπτεύει εξακολουθεί να βρίσκεται έξω από το εμφανές πεδίο της εποπτείας του, αλλά εντούτοις χάνει τον κεντρικό του εντοπισμό. Περιπλανάται στην έκταση του τόπου, ίπταται στην ευρύτητα της νέας τάξης, αντί να καθηλώνει την όρασή του στο κατοπτρικό είδωλο της βασιλικής εξουσίας 705. Είναι μάλλον ατυχές το γεγονός, πως ο Michel Foucault, στις Λέξεις και τα Πράγματα, επιλέγει να 705 Θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε, στον τελευταίο αυτόν σχολιασμό, την παρατήρηση πως και στη βασιλική Γαλλία διαθέτουμε περιγραφικούς πίνακες που απεικονίζουν απόψεις των βασιλικών τοπίων, όπως του τοπίου των κήπων των Βερσαλλιών. Εντούτοις ως εικονιστική διαφορά των παραδειγμάτων αυτών από τα παραδείγματα της ολλανδικής τοπιογραφίας, μπορούμε να επισημάνουμε, στα γαλλικά παραδείγματα, την εφαρμογή της αξονικής προοπτικής και του κεντρικού σημείου όρασης που «εποφθαλμιά» τη συνολική οργάνωση του τόπου.

15 αναφερθεί στις Ακόλουθες, μιλώντας για την «Κλασσική Εποχή» γενικά. Θα έπρεπε ίσως να περιορίσει την ισχύ των παρατηρήσεων του στα όρια των καθολικών βασιλείων και του παπισμού, αποδίδοντάς τους τον χαρακτηρισμό του Baroque και να απευθυνθεί στους τοπιογραφικούς πίνακες του Jacob van Ruysdael, για παράδειγμα, προκειμένου να προσφέρει ηπιότερα, κλασικιστικές αναφορές. Συσχετίζουν συχνά τη διαφάνεια της νεότερης αρχιτεκτονικής των κτηρίων με τις κατασκευαστικές δυνατότητες της στατικής τους οργάνωσης, όπως και με τη νεωτερική τεχνολογία του γυαλιού, αλλά πρέπει να τη συσχετίζουν επίσης με τα «διαφανέστερα» πολιτικά ήθη, έστω και κατ επίφασιν, των νεότερων κοινωνιών 706. Η τοπιακή οργάνωση της Ολλανδικής κοινωνίας του 17 ου αιώνα είναι «διαφανής», οπτικά προφανής ως προς την οργάνωσή της και με τον ίδιο τρόπο διαφανή είναι, ως προς την αυταπόδεικτη οργανωτική, επιστημονική τους τάξη, τα παραδείγματα των ολλανδικών βοτανικών κήπων. Έχουμε επομένως, στην περίπτωση της ζωγραφικής τοπιογραφίας, την εξέλιξη και ακολουθία των επιρροών που ξεκινούν από την ιταλική Αναγέννηση, από την οπτική και φυσική έρευνα της Παναγίας των Βράχων, του Da Vinci ή από την Ποιμενική Σκηνή του da Ponte, για να οδηγήσουν σε πολυάριθμους νέους πίνακες, χαρακτηριστικούς της επιστημονικής ερευνητικής όρασης ή του ενδιαφέροντος για την καθημερινή αγροτική δραστηριότητα. Για να οδηγήσουν δηλαδή σε προσεγγίσεις που θα συνεχιστούν, επεκτείνοντας την επιρροή τους στη συνέχεια στα αγγλικά νησιά, για να ενισχύσουν την αγγλική ζωγραφική τοπιογραφία του 18 ου αιώνα και να υποστηρίξουν την Αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18 ου αιώνα. Έχουμε έτσι, στην περίπτωση της ολλανδικής τοπιογραφίας, τη συσχέτιση και με επιστημονικές προθέσεις, αλλά και με τις πρακτικότερες εκφράσεις του πολιτισμού. Με τις τεχνικές και ακόμη με τις πεζές, ταπεινές εκφράσεις της πολιτισμικής καθημερινότητας. Με τη χαρτογραφία, τη «χωρογραφία» και την τοπογραφία, όπως και με την αγάπη του Ολλανδού αγρότη για τον σφριγηλό, νεαρό ταύρο του 707. Έτσι ο ζωγράφος συνάπτεται με τον τεχνικό και τον μηχανικό, σε μια χώρα λεπτολόγων καταγραφών και μετρήσεων της πραγματικότητας, απαραίτητων για την αυστηρή οικονομική διαχείριση και για την επιτυχία των κρίσιμων στην εφαρμογή τους κατασκευών 708. Αντιστρέφοντας τις προσεγγίσεις ταύτισης των θεωρήσεων του τοπίου με την υψηλή τέχνη και την υψηλή συνειδησιακή σχέση του ευρωπαϊκού πολιτισμού με τον τόπο, η ζωγραφική του ολλανδικού 17 ου αιώνα διαχέει την αισθητική καλλιέργεια στις μεγάλες ομάδες κοινού και αναλαμβάνει να ενισχύσει προς χάριν τους την πρακτική εγκυρότητα, συνοδεύοντας τα επιστημονικά συγγράμματα των φυσικών επιστημών, αλλά και τις πρακτικές, τοπογραφικές και χαρτογραφικές αποτυπώσεις του χώρου, εν είδει φωτογραφικής διαπιστωτικής παράστασης. Αφομοιώνει έτσι το ζωγραφικό τοπίο τις σχέσεις της ιδιοκτησιακής κατοχής του τόπου και αφομοιώνεται από αυτές, επιτρέποντας στην εικαστική παράσταση να συμβληθεί, με όσα ούτως ή άλλως συμβαίνουν στο έδαφος των ολλανδικών τοπιακών εφαρμογών. Σε μια χώρα παραγωγικής και εμπορικής άνθησης και αυστηρής θρησκευτικής επιβολής της συστηματικής εργασίας, σε μια χώρα εκτεταμένων παρεμβάσεων στη γεωμορφολογία του τόπου και επίμονων παρεμβάσεων στα χαρακτηριστικά των φυσικών ειδών, το τοπίο αποκτά με χαμηλούς σχετικά τόνους, με περιορισμένη ρητορεία, τις ποιότητες που θα εξάγει είτε ως ζωγραφική παράσταση είτε ως διαμόρφωση, στα αγγλικά νησιά. Καθορίζει σε αυτά την εξέλιξη των τοπιακών προτύπων, με τον ίδιο τρόπο που η εξαγωγή πολιτικών ηθών και φορέων πολιτικής ισχύος, από την Ολλανδία στη Βρετανία, θα καθορίσει στην τελευταία τη νέα πολιτική τάξη πραγμάτων και τις νέες πολιτικά ανανεωτικές ομάδες. Με την έννοια αυτή, ο Πολιτισμός της Ολλανδίας του 17 ου αιώνα, ως Κλασσική Εποχή, είναι ταυτόχρονα χαρακτηριστικός προπομπός των κινήσεων του Διαφωτισμού που ακολουθεί, της ελεγκτικής του νοησιαρχικής πρότασης και της εμπειριστικής διερεύνησης. Αλλά είναι ταυτόχρονα προπομπός, σε μεγάλο βαθμό μέσω των ζωγραφικών του προτύπων, νέων τοπιακών κατευθύνσεων, δηλώνοντας και τη συνέχεια των επιρροών και τις καινοτομικές αλλαγές και επιπλέον δηλώνοντας τη δυνατότητα συσχετισμού και υποκατάστασης μιας πολιτιστικής ή πολιτισμικής πρακτικής από μια άλλη. 706 Πρβλ. το ηλεκτρονικό άρθρο Alexander D Hooghe: The terrifying beauty of Absence: Transparency in modern architecture. O Hooghe επιμένει και στην εφεύρεση από τον Βέλγο Emile Fourcault, στα 1914, της μεθόδου για εμπορική παραγωγή μεγάλων επιφανειών γυαλιού, που αποκλήθηκαν «επίπεδο γυαλί» και στην ευρύτερη πολιτισμική διαφάνεια των κτηρίων. Πρβλ Στο παράδειγμα του γνωστού πίνακα του Paulus Potter, στο οποίο έχουμε αναφερθεί και προηγούμενα. 708 Αναφερόμαστε μεταξύ άλλων στην κρισιμότητα της κατασκευής των φραγμάτων συγκράτησης των υδάτων σε εδαφικές εκτάσεις καλλιεργειών και κατοίκησης, χαμηλότερων από τη στάθμη της θάλασσας.

16 Τα επιμέρους ιστορικά παραδείγματα που εξετάστηκαν. Τέταρτη ομάδα παραδειγμάτων: Τα φυσικότροπα πρότυπα της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου κατά τον 18 ο αιώνα Η τέταρτη περίοδος διερεύνησης είναι αυτή του 18 ου αιώνα, αιώνα της ανάπτυξης του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, της ωρίμανσης των λογοκεντρικών επιλογών και του Εμπειρισμού. Από τα τέλη του 18 ου αιώνα ως την εποχή μας, οι επάλληλες και επίμονες κριτικές προσεγγίσεις του Διαφωτισμού, πείθουν πως το γενικότερο, θετικό ή αρνητικό ενδιαφέρον αυτής της περιόδου παραμένει ισχυρότατο. Πως η επιρροή των γενικών πολιτικών και πολιτιστικών της καταβολών εξακολουθεί να υφίσταται, ως διαρκής καθοριστική αναφορά για τις κοινωνίες που ακολουθούν, φθάνοντας ως την εποχή μας. Αλλά η συνεχής αυτή γενική επιρροή συνοδεύεται, πρέπει να συμπληρώσουμε, από μια άλλη περισσότερο συγκεκριμένη, εξίσου μακρόχρονη και εξίσου καθοριστική. Αυτήν που ασκούν οι τοπιοτεχνικές καινοτομίες του 18 ου αιώνα, τα αγγλικά ιδιαίτερα πρότυπα, στις τοπιοτεχνικές προσεγγίσεις που ακολουθούν. Αν οι οποιεσδήποτε αναφορές στην κηποτεχνία της Αναγέννησης ή του Baroque εμφανίζονται στις τοπιοτεχνήσεις, σε νεότερες περιόδους, στα πλαίσια περιορισμένων σχετικά προσεγγίσεων αναβίωσης ή έμμεσης αναφοράς, τα πρότυπα της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου του 18 ου αιώνα εξακολουθούν και σήμερα να αναγνωρίζονται ως το κύριο ρεύμα με το οποίο οι δυτικές νεότερες κοινωνίες συνήθισαν να αντιμετωπίζουν την τοπιακή διαμόρφωση. Προσεγγίζοντας την εν γένει ως φυσικότροπη, με διάθεση σεβασμού επομένως προς τα φυσικά υποδείγματα, αλλά ταυτόχρονα και ως έντεχνη. Αυτή η συγκεκριμένη προσέγγιση της τοπιοτεχνίας του 18 ου αιώνα επιλέγει να εντοπίσει, να διερευνήσει και να ανασύρει προς χρήσιν, τις κανονικότητες που κρύπτονται στα φυσικά φαινόμενα και στις πρωτογενείς «φυσικές» συνθήκες κοινωνικής διαβίωσης, διαμορφώνοντας στη συνέχεια κήπους-πάρκα, φυσικότροπα άλση και εξιδανικευμένα αγροκτήματα. Βρίσκεται έτσι, η τοπιοτεχνία του 18 ου αιώνα, σε συμφωνία με τις κατευθύνσεις εκείνες που καθορίζουν τις φυσικές επιστήμες, όσο και για τις κοινωνικές επιστήμες της περιόδου, κατευθύνσεις οι οποίες επιτρέπουν στις ποιότητες της φυσικής ύλης να συσχετιστούν με τις «φυσικές» ποιότητες των κοινωνιών. Η διάγνωση και η ευφυής χρήση των φυσικών κανόνων, όπως και των κανόνων που ρυθμίζουν τη φυσική ανάπτυξη των κοινωνιών θα μπορούσαν, σύμφωνα με την κοινή αυτή προσέγγιση, να εξασφαλίσουν τόσο τον ευτυχή φυσικό έλεγχο, όσο και την κοινωνική ευτυχία και να προβάλουν τις ιδανικές συνθήκες ανάπτυξης του Πολιτισμού στην εξίσου εξιδανικευμένη σκηνή των τοπιακών διαμορφώσεων. Οι τελευταίες αποβαίνουν έτσι το πεδίο κατάδειξης της πολιτιστικής και πολιτικής ανωτερότητας της κοινωνίας που τις δημιουργεί, ολοκληρώνοντας με θριαμβικό τρόπο την προβολή των κοινωνικών εγχειρημάτων για τα οποία οι κοινωνίες αυτές αισθάνονται πολιτικά και πολιτιστικά υπερήφανες. Αλλά οι τοπιακές διαμορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου του 18 ου αιώνα, πρόδηλα αισθητικά πρότυπα που παραπέμπουν σε κοινωνικά ήθη, διεκδικούν τον χαρακτηρισμό της «εξιδανίκευσης», για έναν επιπλέον λόγο, καθώς εμφανίζονται επίσης ως πλασματική επιτήδευση. Καθώς υποκρύπτουν, κάτω από την αισθητικοποίηση της επεξεργασίας τους, σημαντικότατα για την περίοδο αυτή τοπιακά και περιβαλλοντικά προβλήματα, προβλήματα βαθύτατα πολιτικά και οικονομικά. Πρόκειται για την καταστροφή των βιομηχανικών έξω από τις πόλεις περιοχών, αλλά και για την ακραία συσσώρευση πληθυσμού στα αστικά κέντρα, σε συνθήκες εξίσου ακραίας περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Η φυσικότροπη, ιδανική στην οργάνωσή της ποιότητα του εξωαστικού τοπίου, όπως και η ιδανική ευμετρία του κλασσικιστικού αστικού σχεδιασμού, συγκαλύπτουν τις εκρηκτικές κοινωνικές αντιφάσεις, την ακραία, σε πολλές περιπτώσεις, περιβαλλοντική καταστροφή, την αδυναμία του πρυτανεύοντος λόγου να ελέγξει επιτυχώς τη φύση. Από την άποψη της περιορισμένης τοπιακής παρέμβασης εντούτοις, τα πρότυπα που αναπτύσσονται στη Βρετανία του 18 ου αιώνα, διεκδικούν την ενσωμάτωσή τους στο ευρύτερο τοπιακό περιβάλλον, επιχειρώντας παρεμβάσεις διαμορφώσεων πολύ μεγαλύτερης κλίμακας από αυτές που προηγούμενα είχε επιχειρήσει, με τη σκηνογραφική ένταξη της στο περιβάλλον, η αναγεννησιακή κηποτεχνία 709. Αποσπώνται, 709 Οι διαμορφώσεις των σημαντικότερων αγγλικών τοπιοτεχνικών παραδειγμάτων, το έχουμε σημειώσει και προηγούμενα, ξεπερνούν συνήθως σε μέγεθος και αυτούς ακόμη τους θριαμβικούς βασιλικούς κήπους της εποχής του Baroque. Στο αναγεννησιακό παράδειγμα της villa Gamberaia οι μέγιστες αποστάσεις της διαμόρφωσης αντιστοιχούν σε 200 μέτρα κατά το μήκος και σε 90 μέτρα κατά το πλάτος, ενώ στην αγγλική τοπιοτεχνική διαμόρφωση του πύργου Howard, το μεγαλύτερο μήκος παρέμβασης αντιστοιχεί περίπου σε πεντέμισι χιλιόμετρα και το μεγαλύτερο πλάτος σε τρεισήμισι χιλιόμετρα. Συγκριτικά οι διαμορφώσεις του Vaux-le Vicomte

17 τα βρετανικά πρότυπα από την άμεση επιτήρηση των κτηριακών κατασκευών, στρέφονται με έμφαση προς τις ποιότητες των μεγάλων φυσικών αδιαμόρφωτων εκτάσεων και επιχειρούν να καταργήσουν ή τουλάχιστον να συγκαλύψουν την οριοθέτησή τους με την εφαρμογή αφανών τάφρων, των ha-has. Προτρέπουν τον παρατηρητή να συμπεράνει είτε πως η τοπιοτεχνημένη έκταση είναι φύση είτε πως η φυσική έκταση αποτελεί, στο σύνολο της, το πεδίο εφαρμογής μια δυνητικής, αφανούς διαμόρφωσης. Μακράν του να επαφίενται στις φυσικές διεργασίες και μόνο, οι τοπιοτεχνήσεις της περιόδου αναπτύσσονται στο συγκροτημένο πολιτιστικό υπόβαθρο το οποίο προσφέρουν αφενός η ζωγραφική εμπειρία και οι ζωγραφικές στην καταγωγή τους τεχνικές επεξεργασίας της παράστασης του τόπου και αφετέρου οι τεχνικές διαμόρφωσης του φυσικού αναγλύφου και των υδατικών ταμιευτήρων και η ανάπτυξη της βοτανικής επιστήμης. Η εντυπωσιακότερη εντούτοις υποστήριξη που τους προσφέρεται πολιτιστικά από τις κοινωνίες της περιόδου είναι ο εκτεταμένος διάλογος που αναπτύσσεται σε επίπεδο θεωρητικών κειμένων, εντυπωσιακός ως προς τον αριθμό και την ποιότητα των διανοητών που συμμετέχουν. Φιλόσοφοι, κριτικοί στοχαστές της περιοχής της αισθητικής θεωρίας, σημαντικοί λογοτέχνες, συναγωνίζονται σε ευφράδεια επιχειρημάτων για να ασκήσουν κριτική στις παλαιότερες απόψεις και να υποστηρίξουν τις νέες. Για να τονίσουν ρητά και απερίφραστα κάποιες φορές τον συσχετισμό της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου με την χωρίς προηγούμενο, κατά την άποψή τους, πολιτιστική ποιότητα της κοινωνίας που την παρήγαγε, όπως και με την πολιτική της ποιότητα. Η πληθώρα των κειμένων τα οποία κληροδοτήθηκαν στις επόμενες γενεές, ξεκινώντας από το προδρομικό κείμενο του Francis Bacon και περιλαμβάνοντας τη συμβολή προσωπικοτήτων όπως ο William Hogarth, ο Horace Walpole, ο William Chambers, ο Alexander Pope, ο William Gilpin, ο Richard Payne Knight, αποδεικνύουν πως το ενδιαφέρον για το τοπίο αποτελεί κεντρική πολιτιστική περιοχή της αγγλικής κοινωνίας του 18 ου αιώνα, αποκαλυπτική για τα συνολικότερα ήθη. Με αντίστροφη διατύπωση, αποδεικνύουν πως μια σειρά από επιμέρους χαρακτηριστικά της κοινωνίας, τόσο ευρείας ανάπτυξης ώστε να κινούνται από τις γενικές πολιτικές θέσεις έως τις συγκεκριμένες αισθητικές πραγματώσεις, συσπειρώνονται γύρω από τη θεματική περιοχή του τοπίου. Με εντονότερη θεωρητική δήλωση, μπορούμε να τονίσουμε πως η κοινωνία της εποχής χαρακτηρίζεται από ήθος τοπιακό, προσφέροντας, παρά την οποιαδήποτε κριτική η οποία μπορεί να της ασκηθεί, την ευκαιρία ανάπτυξης τοπιακής και περιβαλλοντικής συνείδησης σε διαρκώς και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού. Με τις ανανεωτικές πολιτικές και πολιτιστικές δυνάμεις, στη Βρετανία του 18 ου αιώνα, με διανοούμενους και πολιτικούς άνδρες του ανανεωτικού για την εποχή του αστικού χώρου, συνδέεται κατά χαρακτηριστικό τρόπο και το συγκεκριμένο παράδειγμα που εξετάστηκε, το παράδειγμα των τοπιακών διαμορφώσεων του πύργου Howard στο Yorkshire. Στο παράδειγμα αυτό, επισημάναμε την απελευθέρωση της συνολικής σύνθεσης από την κεντρική κτηριακή παρουσία της έπαυλης και τη στροφή προς τους περιβάλλοντες λόφους και την ιδιαιτερότητα του εδαφικού αναγλύφου. Μπορούμε επίσης να διαπιστώσουμε την εφαρμογή του κήπουτοπίου ή κήπου-πάρκου με φυσικότροπους όρους, τη διαμόρφωση του τοπιοτεχνημένου άλσους και τη χρήση της φυσικότροπης, ως προς το περίγραμμα της, διαμόρφωσης νερού της βόρειας Μεγάλης τεχνητής Λίμνης. Κύρια όμως μπορούμε να αντιπαραβάλουμε στο ίδιο παράδειγμα, στις τοπιοτεχνήσεις του πύργου Howard, τις διαμορφώσεις αυτές με τους γεωμετρικούς κήπους και τις φορμαλιστικές διαμορφώσεις νερού στη νότια πίσω πλευρά της έπαυλης και να αντιληφθούμε την προσπάθεια μετακίνησης από τα παλαιότερα αυτά πρότυπα, σε νέα. Το παράδειγμα του πύργου Howard προσφέρεται επομένως, ώστε να γίνει αντιληπτή η μετακίνηση από την ευκλείδεια γεωμετρική κανονικότητα, από την ευκλείδεια δηλαδή σχηματοποίηση, σε νέους εκφραστικούς τρόπους οι οποίοι εφαρμόστηκαν, προκειμένου να αποδώσουν μεν συνθετική οργάνωση στον τόπο, προκειμένου να του αποδώσουν οργανωτικό σχήμα, προσεγγίζοντας όμως μορφές φυσικές. Στις σαφέστερα σχηματοποιημένες εκδοχές τοπιακού σχεδιασμού και τοπιακών διαμορφώσεων του 18 ου αιώνα, η προσπάθεια αυτή καταλήγει σε αποτελέσματα εμφανέστατης εικαστικής παρέμβασης, σε γραμμές ελικοειδείς ή κυματοειδείς, όπως αυτές που περιγράφονται στα θεωρητικά εγχειρίδια της εποχής 710. Σε άλλες πάλι παρεμβάσεις ο σχεδιασμός υποκρύπτεται σε προσεγγίσεις ηπιότερες, όπως αυτές που χαρακτηρίζουν την κατεύθυνση της «γραφικής» τοπιοτεχνίας. Στην τοπιοτεχνική αυτή κατεύθυνση ιδιαίτερα, το είδαμε ήδη, είναι εμφανίζουν μέγιστο μήκος διαμόρφωσης 1500 μέτρων και μέγιστο πλάτος 860 μέτρων, ενώ ακόμη και οι διαμορφώσεις των Βερσαλλιών εμφανίζονται πλουσιότερες μεν, αλλά μικρότερες σε διαστάσεις από αυτές του πύργου Howard. Αντιστοιχούν σε μήκος τριών χιλιομέτρων και σε πλάτος 1400 μέτρων ή, αν συμπεριλάβουμε και τις διαμορφώσεις του Petit Trianon, σε πλάτος δυο χιλιομέτρων περίπου. 710 Στο κείμενο του William Hogarth για παράδειγμα The Analysis of Beauty, στο οποίο έχουμε αναφερθεί επανειλημμένα προηγούμενα.

18 φανερή η υποκατάσταση της λογικής του σαφούς περιγράμματος από μορφοποιήσεις που κατάγονται από την χρωματική διάχυση της ζωγραφικής επεξεργασίας και τη σχετική ακαθοριστία των φυσικών μορφών 711. Ε.9.5.: Το παράδειγμα του πύργου Howard προσφέρεται επομένως, ώστε να γίνει αντιληπτή η μετακίνηση από την ευκλείδεια γεωμετρική κανονικότητα σε νέους φυσικότροπους εκφραστικούς τρόπους (GE). 711 Ο Uvedale Price, επιχειρεί να ορίσει το γραφικό ως αποτέλεσμα του συσχετισμού «των δυο αντίθετων ποιοτήτων της τραχύτητας και των αιφνίδιων διαφοροποιήσεων, ενωμένων με αυτήν της ακανονιστίας». Αυτές, επισημαίνει, είναι «οι πιο αποτελεσματικές αιτίες του γραφικού». Πρβλ. D. Porphyrios: Sources of Modern Eclecticism. (1982, σ. 62, αναφορά στο Essays on the picturesque, as compared with the sublime and the beautiful, and, on the use of studying pictures, for the purpose of improving real landscape. Λονδίνο: 1810, Τμ. Ι. σ. 50). Εντούτοις οι γραφικές τοπιοτεχνικές διαμορφώσεις του Humphry Repton χαρακτηρίζονται από την ήπια επεξεργασία του αναγλύφου, ενώ οι πίνακες του William Turner χαρακτηρίζονται μεν από χρωματική διάχυση, όχι όμως από αιφνίδια διαφοροποίηση. Θα επιμείνουμε επομένως στο χαρακτηριστικό της ακανονιστίας ή όπως προτιμούμε, στο χαρακτηριστικό της ακαθοριστίας η οποία περιγράφει και τη συνήθη φυσική ασάφεια των περιγραμμάτων και τη σταδιακή φθορά της υλικότητας από τη χρονική αποσάθρωση.

19 Δεν είναι επομένως τυχαίο πως στο έκτο κεφάλαιο της διερεύνησης που προηγήθηκε, στο οποίο παρουσιάζεται η συγκρότηση των αγγλικών προτύπων αρχιτεκτονικής τοπίου, κατά την περίοδο ανάπτυξης του Διαφωτισμού και Εμπειρισμού, γίνεται σαφής και η αναφορά στους όρους σχηματοποίησης του τοπίου. Τόσο γιατί με την εφαρμογή των εγχειρημάτων της γραφικής τοπιογραφίας και τοπιοτεχνίας ολοκληρώνεται ένας κύκλος εναλλακτικών προσεγγίσεων σχηματοποίησης στη δυτική ιστορία του τοπίου που θα καθορίσουν και τις επόμενες περιόδους, όσο και γιατί με τις θεωρητικές καταθέσεις της περιόδου του Διαφωτισμού, η διαδικασία σχηματοποίησης αποκτά κεντρική παρουσία στη δυτική σκέψη. Αισθανόμαστε υποχρεωμένοι να επιμείνουμε στην παρατήρηση πως η θεωρητική αυτή παρουσία δεν μπορεί να θεωρηθεί ανεξάρτητη από τους εκφραστικούς τρόπους διαμόρφωσης της εξωτερικής πραγματικότητας. Ανεξάρτητη από την εποπτεία των τοπιοτεχνικών εφαρμογών η οποία συνιστούσε μια κεντρική πρακτική απόδοσης νοητικού σχήματος στην εξωτερική αυτή πραγματικότητα. Με τον 18ο αιώνα η συνθήκη σχηματοποίησης φθάνει στην ακριβή της θεωρητική διατύπωση, καταλήγοντας, την ίδια περίοδο, να υποβάλει στο πεδίο των εκφραστικών εφαρμογών, της τοπιογραφίας ή της τοπιοτεχνίας, τις υποσχέσεις αναίρεσης της στατικής εκδοχής του σχήματος. Τις υποσχέσεις της συσχέτισής του με τη συνθήκη της κίνησης και της χρονικής μεταβολής. Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο η εποχή του 18ου αιώνα αποδέχεται το υψηλό στη φύση, ως συνθήκη υπέρβασης του ανθρώπινου ελέγχου, ως συνθήκη η οποία διαρρηγνύει το πολιτισμικό σχήμα και ταυτόχρονα επιχειρεί να το αναλύσει διεξοδικά, να το εντάξει σε νοητικές σχηματοποιήσεις. Ανάλογα, αποδέχεται το γραφικό στη φύση, ως συνθήκη ακαθοριστίας, ως συνθήκη ελάττωσης της σαφήνειας του σχήματος και ταυτόχρονα επιχειρεί να αναλύσει διεξοδικά και αυτήν την αισθητική κατηγορία, με τρόπο που θα επιτρέψει να την αναπαράγει εκούσια. Έχουμε περιγράψει αυτήν τη στάση ως αμφίσημη, επισημαίνοντας πως η στάση αυτή απέναντι στο φυσικό, αντιστοιχεί στην επίσης αμφίσημη στάση απέναντι στο χρόνο, όπως και την αμφίσημη στάση του ευρωπαϊκού κεντρικού Πολιτισμού απέναντι στις περιφερειακές πολιτισμικές οντότητες. Η ισχυροποίηση των μεγάλων αποικιοκρατικών δυνάμεων, της Βρετανίας ιδιαίτερα, σήμαινε την εκτεταμένη εξαγωγή πολιτικής και οικονομικής επιρροής στις χώρες του κόσμου, τη συχνά βιαιότατη Δυτική επιβολή. Αλλά σήμαινε επίσης την απόσπαση, από τις αποικιοκρατούμενους χώρες, πλούτου, φυσικών ειδών, βοτανικών ειδών για παράδειγμα, όπως και πολιτισμικών στοιχείων. Τα τελευταία αυτά, άλλοτε συνειδητά εισάγονται στον ευρωπαϊκό χώρο και άλλοτε υποδόρια καθορίζουν σταδιακά τις πολιτισμικές τους προσλήψεις και την ευρωπαϊκή παιδεία. Στο πεδίο που διερευνάται, των θεωρήσεων και των διαμορφώσεων του τοπίου, ο αμφισβητούμενος καθορισμός των αγγλικών προτύπων από τη γνώση της κινεζικής τοπιοτεχνίας, δηλώνει τουλάχιστον τη συμφωνία των ευρωπαϊκών εγχειρημάτων, με όρους χρονικής υστέρησης, προς πρότυπα που ήδη είχαν παράγει άλλοι πολιτισμοί. Κύρια όμως θέτει σε αμφιβολία την αλαζονική αυτάρκεια του ευρωπαϊκού τοπιακού Πολιτισμού. Με όμοιο τρόπο η γελοιογραφική συχνά παραχάραξη της αγροτικής ζωής από το εξιδανικευμένο αγρόκτημα πλούσιων αστών, ευγενών ακόμη και βασιλέων, περιγράφει βέβαια την παραποίηση της πολιτισμικής πραγματικότητας, αλλά δηλώνει ταυτόχρονα τη διάβρωση της κεντρικής πολιτιστικής συγκρότησης από περιφερειακές πολιτισμικές εκφράσεις των ίδιων των ευρωπαϊκών χωρών. Εκφράσεις οι οποίες ανήκουν στις περιοχές της λαϊκής κουλτούρας, της αγροτικής ζωής και της προβιομηχανικής παράδοσης. Οι οποίες ανήκουν δηλαδή στις περιοχές εκείνες του πολιτισμού που θα απασχολήσουν, μαζί με το αδιαμεσολάβητο φυσικό τοπίο και την αντίληψη του τοπίου στους περιφερειακούς μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, τις θεωρήσεις του τοπίου για τα επόμενα χρόνια, έως και τις ημέρες μας. Ανάμεσα σε όλες τις προηγούμενες ιδιαιτερότητες των τοπιακών θεωρήσεων και διαμορφώσεων κατά τον 18 ο αιώνα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εμφανίζεται η συσχέτισή του με το κλασσικό ιδεώδες, τόσο γιατί υποδεικνύει την ταυτόχρονη πολιτική σημασία της τοπιακής αναφοράς και του κλασσικισμού, όσο και γιατί υποδεικνύει μια συγκεκριμένη πορεία επιρροών της εκλεκτικιστικής σχηματοποίησης που διατρέχει τη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία της έκφρασης, του τοπίου ειδικότερα, ξεκινώντας από την Αναγέννηση ήδη. Επίσης, γιατί ενισχύει το ενδιαφέρον του δυτικού Πολιτισμού όχι μόνο για την ιστορικά σημαντική παλαιότερη αρχαιοελληνική ιστορία, αλλά γιατί υποβάλει ξανά στον δυτικό άνθρωπο την ενεργή παρουσία του ελληνικού τοπίου, ως πεδίου σύγχρονης απτής αναφοράς της αρχαιότητας. Η ιδιαίτερη εδαφική περιοχή, του ευρωπαϊκού χώρου και της εγγύς ανατολής που αντιστοιχεί στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, πρώτο, αρχικό εισηγητή του δημοκρατικού πολιτεύματος και προπάτορα των νεότερων δυτικών σύγχρονων πολιτευμάτων της αστικής δημοκρατίας ειδικότερα, αποτελεί με την έννοια αυτή, παρά την Οθωμανική κατοχή της, το αρχέτυπο τοπίο της ευρωπαϊκής πολιτιστικής ανωτερότητας γεγονός καθοριστικό βέβαια,

20 για τους όρους πολιτικής και πολιτιστικής συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους κατά τον αιώνα που ακολουθεί. Αυτή η πολιτική και πολιτιστική προβολή του κλασσικισμού από τις δυτικές κοινωνίες του 18 ου αιώνα, στο βαθμό που διαθέτει πραγματική εποπτεία, αποτελεί σε μεγάλο βαθμό, εποπτεία τοπίου. Καθίσταται εν μέρει πραγματική, ως προς την κτηριακή ή τοπιακή ή έστω τη ζωγραφική υλοποίησή της κύρια όμως αποτελεί κατασκευή ιδεολογική. Την αμφιβολία για την πραγματική δυνατότητα κλασσικιστικής επικύρωσης των τοπιακών διαμορφώσεων αναλαμβάνει να περιορίσει η ονοματοθεσία των μερών της τοπιακής διαμόρφωσης, κύρια όμως η υλική παρουσία κλασσικιστικών αρχιτεκτονημάτων που θα εξασφαλίσουν, στις εκτός των πόλεων τοπιακές διαμορφώσεις, την αρχαιοελληνική ποιότητα που έχει επιβληθεί, από τη νεοκλασική αρχιτεκτονική, στις κτηριακές εκδοχές του αστικού τοπίου των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων Τα επιμέρους ιστορικά παραδείγματα που εξετάστηκαν. Πέμπτη ομάδα παραδειγμάτων: Οι Ρομαντικές απόψεις για το τοπίο και η ανάμειξη των τοπιοτεχνικών τάσεων κατά τον 19 ο αιώνα Η πέμπτη και τελευταία περίοδος τοπιακών θεωρήσεων και διαμορφώσεων που παρουσιάστηκε κατά την προηγούμενη διερεύνηση, αφορά το ιστορικό εύρος από τα τέλη του 18 ου αιώνα έως το τέλος του 19 ου και αντιστοιχεί στην περίοδο ωρίμανσης των ρομαντικών τάσεων. Παρουσιάζει με έμφαση όλα τα μεθοδολογικά προβλήματα περιοδολόγησης που συναντήσαμε κι προηγούμενα, προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τους συσχετισμούς τοπιακών θεωρήσεων ή διαμορφώσεων και χρονικών περιόδων. Αλλά αποδεικνύει επίσης τη συνέχεια των πολιτιστικών και πολιτισμικών επιρροών και την υποχρέωση των ερευνητικών θεωρήσεων να αντιλαμβάνονται τις αδυναμίες των απόλυτων κατατάξεων. Η κυριότερη εντούτοις παρατήρηση αφορά την άμεση εμπλοκή των προσεγγίσεων του Διαφωτισμού με την κριτική τους αντιμετώπιση, με τις προσεγγίσεις δηλαδή του Ρομαντισμού, κατά τρόπο που σε συνθήκες διαρκούς ιστορικού διαλόγου καθορίζουν το σύμπλοκο πολιτιστικό και πολιτισμικό πεδίο που αποδίδεται στις γενιές που ακολουθούν. Αν με την έννοια αυτή ο νεότερος δυτικός πολιτισμός, από τον 18 ο αιώνα και μετά, καθορίζεται τόσο από την κανονιστική αισιοδοξία του Διαφωτισμού όσο και από την κριτική της θεώρηση από την πλευρά του Ρομαντισμού, τότε είναι αναμενόμενο η θεώρηση του τοπίου να καθορίζεται επίσης από την ανάλογη ανάμειξη στάσεων. Στην περιοχή των τοπιοτεχνικών διαμορφώσεων κάποιες θεωρητικές παρουσιάσεις επιμένουν να κατατάσσουν την τοπιοτεχνική κατεύθυνση του γραφικού στη ρομαντική αντίληψη για το τοπίο. Με τον τρόπο αυτό όμως, επισημαίνουν τη συνέχεια μιας μεγάλης πορείας εγχειρημάτων τα οποία ξεκινώντας από τις αρχές του 18 ου αιώνα, εξελίσσουν σταδιακά τις φυσικότροπες διαμορφώσεις, προς διαρκώς και περισσότερο αφανείς εκλεπτυσμένες παρεμβάσεις, χωρίς όμως να αρνηθούν την έντεχνη θεμελίωσή τους. Με την έννοια αυτή, επιμένουμε να τονίζουμε πως η περισσότερο καινοτομική προσφορά του Ρομαντισμού, αφορά την κριτική απόρριψη της ελεγκτικής δυνατότητας απέναντι στη φύση και τη συγκρότηση μιας πολιτισμικής πεποίθησης για την αυτόνομη αξία της. Αφορά επομένως την αυτόνομη αξία του φυσικού τοπίου, πέραν του πολιτισμικού και πολύ περισσότερο πέραν του πολιτιστικού σχεδιασμού. Η στάση αυτή δεν αποτελεί μόνο απάντηση στην περιβαλλοντική αποτυχία των δυτικών βιομηχανικών κοινωνιών, αλλά συγκροτεί ένα ισχυρότατο πολιτικό αίτημα το οποίο θα αποτελέσει τον προάγγελο της σύγχρονής μας περιβαλλοντικής και τοπιακής ευαισθησίας, τον προάγγελο της σύγχρονης περιβαλλοντικής και τοπιακής πολιτικής διεκδίκησης. Με διαφορετικό τρόπο από τις παλαιότερες περιόδους, η ρομαντική αντίληψη για το τοπίο καθίσταται σε πολλές εκδοχές της πολιτική, στο βαθμό που αρνείται τους προτεινόμενους, από τις συγκροτημένες καθεστηκυίες ομάδες, όρους ελέγχου του τόπου. Υποδεικνύει διαφορετικό ήθος των πολιτών και της πολιτείας και εντέλει φθάνει να διεκδικήσει και αυτήν τη θεσμική κατοχύρωση 712. Ακόμη καθίσταται πολιτικά ευρύτερη, καθώς το τοπίο υποδεικνύεται ως αντικείμενο ενδιαφέροντος το οποίο δεν αφορά μόνο 712 Πρβλ. τη ρομαντική προέλευση των διεκδικήσεων για δημόσιους πράσινους χώρους στην πόλη, η οποία χαρακτηρίζει το παράδειγμα του Frederick Law Olmsted. Η τελική βέβαια υλοποίηση ανάλογων διαμορφώσεων δε θεμελιώνεται στο γενικότερο ιδεολογικό πεδίο καταγωγής ή υποστήριξής τους και μόνο. Στην περίπτωση του Olmsted, η στάση του απέναντι στην ανάγκη διαμόρφωσης ανάλογων αστικών χώρων, είναι και με σαφήνεια πολιτική και οι παρεμβάσεις του διαθέτουν και επίσημο πολιτικό στόχο και θεσμική υποστήριξη.

21 ιδιοκτησιακά αποσπασμένες εκτάσεις, αλλά το σύνολο του τόπου υποδοχής των κοινωνιών. Έτσι τα αιτήματα για το τοπίο και το περιβάλλον αποκτούν εδαφική έκταση, πολλαπλότητα εκφοράς, αφορούν τους εκτός της πόλεως τόπους όσο και τις αστικές περιοχές και εμφανίζονται, σε κάποιες περιπτώσεις, ως δημοκρατικό δικαίωμα του συνόλου του πληθυσμού. Αποδίδουν δηλαδή όλο το εύρος του σύγχρονου ανάλογου προβληματισμού, προοιωνίζοντας μαζί με τη διαρκή προσπάθεια ελέγχου, μαζί με τη διαρκή προσπάθεια εντοπισμού των κανόνων που η φύση μπορεί να μας προσφέρει, κληρονομιά του Διαφωτισμού αυτή, τις πορείες τις οποίες θα ακολουθεί εφεξής ο νεότερος τοπιακός προβληματισμός. Ε.9.6.: «Αποικίες από τους Νάρκισσους των Ποιητών και άσπρα λουλούδια των αγρών». Λιθογραφία από το βιβλίο του William Emerson, The Wild Garden, 1870 (CC). Η ρομαντική στάση που παρουσιάστηκε προηγούμενα περιγράφει, είναι προφανές, πέρα από οποιανδήποτε αισθητική της εκφορά ή μάλλον ακριβώς εξαιτίας των παραστάσεων που προσφέρει και της εμφατικής αισθητικής τους αξιοδότησης, ένα συνολικό ήθος πολιτισμού που αποδέχεται την ιδιαίτερη τοπιακή του θεώρηση, ως χαρακτηριστική του συνόλου της φυσιογνωμίας του. Ως χαρακτηριστική των αντιρρήσεων του προς τις παλαιότερες κοινωνίες, ως χαρακτηριστική της απόρριψης των νοησιαρχικών προσεγγίσεων. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο ο τοπιακός προσανατολισμός, η αντίληψη του τοπίου, η παράστασή του, η γραφική ή η «άγρια» τοπιακή διαμόρφωση, διαθέτουν το πλεονέκτημα της υλικής αμεσότητας που προσφέρεται στις αισθήσεις, ώστε επίσης άμεσα να υποδεχθεί αισθητικές αξίες. Με την ουσιώδη αυτή παρουσία το τοπίο εισβάλει, όπως είδαμε, στο μεγαλύτερο τμήμα των τεχνών. Εγκαθίσταται στη ρομαντική λογοτεχνία, αποβαίνει κύριο τμήμα της ζωγραφικής θεματολογίας της περιόδου, εξελίσσοντας τη ζωγραφική τοπιογραφία των προηγούμενων δημιουργών και συνιστά σημαντικό στοιχείο

22 καλλιτεχνικών κινήσεων που προβάλλουν συνολικά τις απαιτήσεις αναμόρφωσης των εκφραστικών τάσεων και του συνόλου της κοινωνικής ζωής. Στο πλαίσιο αυτών, των έμπρακτα σε πολλές περιπτώσεις διατυπωμένων προτάσεων, εμφανίζεται η ευρύτατη κίνηση διάχυσης, στις αναπτυγμένες δυτικές χώρες, της τοπιακής και κηποτεχνικής κουλτούρας, όσο και η καινοτομική συγκρότηση των πρώτων σημαντικών δημόσιων πάρκων. Ξεπερνώντας τη «μάχη των εκφραστικών τάσεων» που χαρακτηρίζει τον 19 ο αιώνα, ανάμεσα σε κλασσικιστές και οπαδούς της γοτθικής παράδοσης ή, στην περίπτωση της αρχιτεκτονικής τοπίου, ανάμεσα σε οπαδούς της πλουσιότερης και οργανωτικά σαφέστερης τάσης Gardenesque και σε οπαδούς της γραφικής προσέγγισης, το ενδιαφέρον για το τοπίο θα αποδώσει σημαντικότατα υλοποιημένα παραδείγματα. Με διαδικασίες εντυπωσιακότερες ακόμη, θα τοποθετήσει τις τοπιακές διαμορφώσεις στο κέντρο του κοινωνικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, φθάνοντας να τις συσχετίσει σε κάποιες περιπτώσεις με σημαντικές κατασκευές τεχνολογικής αιχμής. Παρά τα αιτήματα επιστροφής στην αγροτική ηπιότητα ή στην προβιομηχανική σεμνότητα, οι τοπιακές διαμορφώσεις της βικτωριανής Αγγλίας των μέσων του 19 ου αιώνα, θα αφομοιώσουν και θα εντάξουν στη ρητορεία τους, όλες τις κινήσεις προβολής της πολιτικής, οικονομικής, επιστημονικής και κατασκευαστικής ισχύος της μεγάλης θαλασσοκράτειρας και θα επιτύχουν την εξαγωγή των προτύπων τους στη μεγάλη εκτός Ευρώπης δυτική δύναμη, στις αναπτυσσόμενες, οικονομικά και πολιτικά, Αμερικανικές Πολιτείες της Βόρειας Αμερικής. Έτσι, στα πέρα από τον Ατλαντικό εδάφη, θα συναντηθούν τόσο το πνεύμα της ρομαντικής αξιοδότησης της φύσης, όσο και η κεντρικά ελεγχόμενη κίνηση για εντυπωσιακά, εκτεταμένα δημόσια πάρκα που ενσωματώνονται στις νέες αμερικανικές πόλεις, εξασφαλίζοντας σε πολλά παραδείγματα, την ουσιαστική συμμετοχή του τοπιακού σχεδιασμού στα αστικά συγκροτήματα Τα τοπιακά παραδείγματα και η καταδεικτική τους ιδιαιτερότητα για τον πολιτισμό Μια από τις ερεθιστικότερες αναφορές της διερεύνησης που προηγήθηκε, παραπέμπει στο κείμενο ηθικής φιλοσοφίας του του Baruch Spinoza Ethica, Ordine Geometrico Demonstrata, Ηθική Αποδεδειγμενη με Τρόπο Γεωμετρικό. Στο κείμενο αυτό, οι όροι απόδειξης που χρησιμοποιούνται για τον αφαιρετικό νοητικό έλεγχο της εξωτερικής πραγματικότητας επιλέγονται επίσης ως κανονιστικός τρόπος ελέγχου της κοινωνικής συμπεριφοράς. Αλλά ο κανονιστικός αυτός τρόπος ελέγχου της κοινωνικής συμπεριφοράς αποτελεί επίσης, η ετυμολογία του όρου «γεω-μετρία» το αποδεικνύει, βασική συνθήκη οργάνωσης των τόπων ζωής, των ενδιαιτημάτων τους, των «ηθών» τους με την αρχική αρχαιοελληνική σημασία του όρου, των πολιτισμικών τους τοπίων. Ας επανέλθουμε όμως στην ιστορική περίοδο συγγραφής του προηγούμενου κειμένου, για να σχολιάσουμε πως η αποδεικτική επιλογή της Ethica και η γεωμετρική εμμονή της δεν εμφανίζονται βέβαια σε συνθήκες πολιτιστικού και πολιτισμικού κενού. Αποδίδουν, αντίθετα, τη διάθεση προφάνειας και αντικειμενικής τεκμηρίωσης οι οποίες όφειλαν να χαρακτηρίζουν την ανάδυση μιας νέας κοινωνίας, διευρυμένου πολιτικού και οικονομικού ελέγχου. Η ανάπτυξη των αστικών στρωμάτων στην Ολλανδία του 17 ου αιώνα, υποκαθιστά την ηγεμονική προτεραιότητα με την αριθμητική διεύρυνση των κοινωνικών ομάδων οι οποίες συμμετέχουν στην πολιτική και οικονομική εξουσία. Με ακόμη ειδικότερο τρόπο διευρύνει την πληθυσμιακή ομάδα των ιδιοκτητών γης, προσφέροντας σε μεγάλο αριθμό πολιτών την ευκαιρία της κατοχής εδάφους, αστικών οικοπέδων ή καλλιεργήσιμης αγροτικής γης. Η υπερηφάνεια για αυτήν την εδαφική κατοχή γίνεται εμφανής στη ζωγραφική του τοπίου της ιστορικής αυτής περιόδου. Αυτή η ιδιαίτερη καλλιτεχνική παραγωγή αποτελεί επίσης, όπως και η ατομική ιδιοκτησίας γης, πολιτισμικό επίτευγμα των Ολλανδών αστών. Έτσι η γεωμετρία και οι πρακτικότερες θυγατέρες της, η χαρτογραφία και η τοπογραφική αποτύπωση, δεν αποτελούν μόνο επιστημονικές προτάσεις, αφαιρετική η πρώτη, περισσότερο εφαρμοσμένες οι δεύτερες. Προσφέρουν επίσης τα μέσα ακριβούς περιγραφής και προάσπισης της ιδιοκτησίας της γης, μέσα προστασίας του συνεπούς ιδιοκτησιακού ήθους το οποίο συνιστά βασικό στοιχείο ταυτότητας της Ολλανδικής κοινωνίας του 17 ου αιώνα, ο Max Weber επιμόνως έχει διερευνήσει ανάλογους ηθικούς συσχετισμούς. Ιδιοκτησιακή κατοχή της γης από την ανερχόμενη αστική τάξη επομένως, εντός και εκτός πόλεων, τοπιακή ζωγραφική παράσταση, τοπιακές διαμορφώσεις και γεωμετρική τάξη συνιστούν

23 αλληλοεμπλεκόμενες εκφράσεις των κοινωνικών ηθών, χαρακτηριστικές ενός συγκεκριμένου πολιτιστικού και πολιτισμικού τοπίου που αγωνίζεται να καταδείξει, με σαφή Ευκλείδειο τρόπο, τα χαρακτηριστικά του. Σε αντίθεση με την προηγούμενη καταδεικτική διάθεση, μπορούμε να υπενθυμίσουμε, η Γαλλική τέχνη τοπίου της ίδιας περιόδου, επιμένει στη θεατρικότητα των διαμορφώσεων και στη ψευδαισθησιακή εφαρμογή της γεωμετρίας. Καθορισμένη από την υπερβολική απαίτηση πολιτικής προβολής του βασιλέα, της βασιλικής αυλής ή της ισχύος της Αντιμεταρρύθμισης, επιμένει στη χρήση της οπτικής θαυματουργίας, στα παραπλανητικά τεχνάσματα της προοπτικής αναμόρφωσης. Αν η ανάπτυξη των επιστημονικών θέσεων δε συμβαίνει σε κενό γενικότερων πολιτιστικών και πολιτισμικών επιρροών, τότε η σύνθεση των επιστημονικών θεωριών όπως και η διαμόρφωση των εκφραστικών συστημάτων και των παραστασιακών τεχνικών μετέχουν ενεργά, προβάλλοντας και γεννώντας ταυτόχρονα τα κοινωνικά ήθη. Σε αυτή τη διπλή λειτουργία, προβολής και ταυτόχρονα γέννησης της κοινωνικής συμπεριφοράς, μετέχει ενεργά, ισχυριζόμαστε, η τοπιακή θεώρηση, στην εμβληματική ιστορική περίοδο του 17 ου αιώνα, σε κάθε μια από τις περιόδους που εξετάσαμε και βέβαια στους χρόνους που τώρα διανύουμε. Με αυτήν τη διπλή λειτουργία προβολής και ταυτόχρονα γέννησης πολιτισμικών συνθηκών, συσχετίσαμε την επιστημική επιρροή της γεωμετρίας κατά τον 17 ο αιώνα, στο κλασικιστικό Ολλανδικό Ευκλείδειο παράδειγμα ή στα Baroque ψευδαισθησιακά μορφώματα της πτύχωσης. Με αυτήν τη λειτουργία, της προβολής και γέννησης ηθών, πρέπει επίσης να συσχετίσουμε το σύγχρονο ενδιαφέρον για την τοπολογία και την ηλεκτρονική προσομοίωση Η σύγχρονη τοπιακή πρόσληψη. Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και κεντρικό επιστημολογικό και επιστημικό ενδιαφέρον Η μετάβαση αυτού του τελευταίου, καταληκτικού κεφαλαίου της διερεύνησής μας στις σύγχρονες συνθήκες πρόσληψης του τοπίου, οφείλει να επισημαίνει αφετηριακά πως το σύγχρονο ενδιαφέρον για το τοπίο, οι σύγχρονες συγκροτημένες τοπιακές απαιτήσεις, δεν αντιστοιχούν μόνο στις σύγχρονες συνθήκες περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, δεν επιβάλλονται μόνο από τις απαιτήσεις αειφορικής ηθικής. Πολύ ευρύτερα χαρακτηρίζουν τη συνολικότερη επιστημολογική και επιστημική 713 συνθήκη εμμονής στη διερεύνηση, περιγραφή, παράσταση, αναπαραγωγή ή παραγωγή διαδικασιών μεταβολής, με όρους οι οποίοι μπορούν να συσχετιστούν με την ανάπτυξη της τοπολογικής γεωμετρίας, όπως και με την εποπτεία της μορφογένεσης του φυσικού τόπου. Ώστε, στην περίοδο που διανύουμε, η ανάπτυξη όρων θεώρησης και παράστασης, τοπολογικής αναφοράς, όπως και το ενδιαφέρον για το τοπίο, αποκτούν κεντρικό πολιτισμικό κύρος. Ακόμη ακριβέστερα, καθίστανται κεντρικές σε αμοιβαίο συσχετισμό που φαίνεται να επαναπροσδιορίζει το σύνολο των κατασκευαστικών πρακτικών. Μπορούμε να αναφερθούμε τόσο σε κατασκευές παρεμβάσεις στον φυσικό τόπο, όσο και σε ανθρωπογενείς κατασκευές που το μέγεθος τους ποικίλει από την κλίμακα του μικρού αντικείμενου, ενός επίπλου, έως την κλίμακα του πεδίου της πόλης. Έτσι η τοπολογική παράσταση εισβάλει στα φυσικά μορφώματα όπως και στις ανθρωπογενείς δομές και αποβαίνει καθοριστική για την αντίληψη του Πολιτισμικού Τοπίου γενικά. Σε συσχετισμό με το νέο αυτό τοπιακό ήθος αποδοχής, παράστασης και δομικής επεξεργασίας των όρων μεταβολής, η Τοπολογική Γεωμετρία φαίνεται να προσφέρει τα κύρια μέσα σχηματισμού, με την Καντιανή έννοια του όρου. Αφαιρετικής κανονιστικής θεώρησης του εξωτερικού κόσμου, όπως και προσχεδιασμού των πρακτικών παρέμβασης σε αυτόν. Ορίζει ειδικότερα τους όρους ενεργούς παράστασης, προσομοίωσης των μεταβαλλόμενων συνθηκών και αποβαίνει με τον τρόπο αυτό καθοδηγητής της πολιτισμικής εποπτείας γενικά. Επιτυγχάνει να αναπτυχθεί τόσο στην περιοχή των εφαρμοσμένων επιστημονικών προσεγγίσεων όσο και στις περιοχές της φιλοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών, στην οντολογική προσέγγιση του Gilles Deleuze, όπως και στη ψυχαναλυτική θεωρία του Jacques Lacan. Στο εύρος αυτό των κοινά καθορισμένων προσλήψεων του πολιτισμού, το ήθος του μεταβαλλόμενου τοπίου αποβαίνει αποδεικτικό για το ήθος των κοινωνιών γενικά. Υποδεικνύει την ανάγκη περιγραφής, πρόγνωσης και προ-σχεδιασμού του πεδίου μεταβολής, παρουσιασμένου και αποδεδειγμένου με όρους τοπολογικής τάξης, ordine topologico demonstrato. Αν η Καρτεσιανή προσέγγιση εισηγείται με αδιαμφισβήτητο τρόπο 713 Επιστημική épistémique, με τη χρήση που αποδίδει στον όρο ο Michel Foucault, περιγράφοντας με αυτόν τους γενικότερο κοινωνικό-πολιτισμικό πεδίο ανάδυσης της γνώσης σε κάθε ιστορική περίοδο.

24 την κατοχή και κυριαρχία της φύσης από τον Λόγο, maître et possesseur de la Nature, τότε η σύγχρονη περιβαλλοντική και τοπιακή ηθική επιμένει στον διαρκή πολιτισμικό μετασχηματισμό, ως μέρος ενός περιβάλλοντος ή τοπίου σε κατάσταση διαρκούς μορφογένεσης. Η αναφορά στην τοπολογία, πέρα από τη μαθηματική της θεωρητική εκφορά, φαίνεται να διατρέχει, στο δεύτερο μισό του προηγούμενο αιώνα τις περιοχές του γενικότερου φιλοσοφικού στοχασμού, της θεωρίας των κοινωνικών επιστημών και βέβαια της πρακτικής έκφρασης και της θεωρητικής υποστήριξης του σχεδιασμού. Τα παραδείγματα από τη ψυχαναλυτική προσέγγιση του Jacques Lacan που περιγράφει τη συνέχεια του ψυχισμού, της συνειδητής και ασύνειδης συμπεριφοράς με το παράδειγμα της ταινίας του Mobius, εικόνες Ε.9.7. και Ε.9.8. της πρώτης σειράς (CC). Επίσης από το γνωστό κείμενο του Gilles Deleuze για την πτύχωση, με αναφορά στον Leibniz και το Baroque, από την οποία και το χαρακτηριστικό μπούστο του Louis XIV από τον Bernini, εικόνες Ε.9.9. και Ε της δεύτερης σειράς (CC). Με τη φιλοσοφική αυτή προσέγγιση συνδέεται και το κείμενο του Bernard Cache, Terre Meuble ή Earth Moves, εικόνες Ε και Ε στην επόμενη σειρά (CC και εξώφυλλο βιβλίου).

25 Το σύγχρονο τοπολογικό ήθος και η συσχέτιση φιλοσοφικού στοχασμού, μαθηματικής θεωρίας και τεχνικών ηλεκτρονικής προσομοίωσης Σε ένα γνωστό κείμενό του ο Gilles Deleuze παρουσιάζει το μόρφωμα της πτύχωσης ως αντιπροσωπευτικό για τις εκφραστικές προτιμήσεις και τον πολιτισμό της κοινωνίας του Baroque γενικά. Επιπλέον αποφασίζει να το συσχετίσει με έναν σημαντικό διανοητή της περιόδου. Αυτό εντούτοις που αποσιωπάται από τον τίτλο του έργου, είναι η άμεση σύνδεση των συστατικών αναφορών του, της πτύχωσης, της φιλοσοφίας του Gottfried Wilhelm von Leibniz και του ήθους της Γαλλικ ής κοινωνίας του 17ου αιώνα, με τη σύγχρονη επιρροή της μαθηματικής θεωρίας της τοπολογίας. Επιρροή την οποία μπορούμε να συνδέσουμε με την αμφίδρομα διδακτική συνεργασία του Deleuze με τον Bernard Caches, αρχιτέκτονα, σχεδιαστή τοπίου και επίπλων, ιδιαίτερα εξοικειωμένο με τη χρήση των ηλεκτρονικών συστημάτων σχεδίασης και τη θεωρία υποστήριξής της ηλεκτρονικής προσομοίωσης. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο θα τολμήσουμε να ισχυριστούμε πως η προηγούμενη επιρροή της τοπολογίας δεν αναπτύσσεται ως ακριβής επιστημονική συγκρότηση μόνο, αλλά περισσότερο ως συνολικός πολιτισμικός συσχετισμός, ως πολιτισμική διαίσθηση εποχής. Αναπτύσσεται δηλαδή με τρόπο ανάλογο με αυτόν της πτύχωσης, διαχέεται και επηρεάζει το σύνολο ίσως των σημαντικών εκφράσεων του πολιτισμού, ορίζει τον τρόπο με τον οποίο οι στοχαστές και οι δημιουργοί των τεχνών οφείλουν να αποδώσουν τις θεωρητικές ή τις μορφικές τους προτάσεις. Ε.9.13.: Η μεταβολή του Argyropelecus olfersi σε Sternoptyx diaphana, όπως εικονογραφείται από τον D Arcy Thompson, με παραμόρφωση 20 ο μοιρών (επάνω αριστερά PD). Ε.9.14.: Ο ψυχιάτρος, νευρογλωσσολόγος και λογοτέχνης Γιώργος Χειμωνάς (επάνω δεξιά CC) συσχετίζει τη σκέψη και πολύ ειδικότερα «την αναπαράσταση του νου» με τοπολογικές μεταβολές και με τη μέδουσα, μια σταγόνα μελάνη μέσα στο νερό και το σελάχι, Ε (κάτω). Αναφέρεται έτσι στον Thompson, στην τοπολογία Thompson και έμμεσα στους όρους μεταβολής των νοητικών διεργασιών και της σχέσης τους με την παραγωγή παραστάσεων. Αναφέρεται έτσι σε ότι περιγράφουμε στη διερεύνησή μας ως σχηματοποίηση, εξηγώντας τη συνάφειά της με τους τοπολογικούς σχηματισμούς, τα τοπολογικά μορφώματα σε συνθήκες μεταβολής. Ας υπενθυμίσουμε το παράδειγμα των αναφορών της ψυχαναλυτικής θεωρίας του Jacques Lacan στην τοπολογία. Μπορούμε σύμφωνα με αυτές να περιγράψουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά με όρους τοπολογικής τάξης, να αποδείξουμε την επιρροή των ενστικτικών επιρροών του ασυνείδητου, όπως και των ηθικών «υπερβατολογικών» κανόνων του υπερεγώ, ordine topologico, με τρόπο τοπολογικό. Ας υπενθυμίσουμε επίσης την παραδειγματική αναφορά του Έλληνα ψυχιάτρου, νευρογλωσσολόγου και λογοτέχνη Γιώργου Χειμωνά που αποδίδει στη σκέψη χαρακτηριστικά τοπολογικά, συγκρίνοντας την με μια σταγόνα μελάνι, μια μέδουσα ή με το ψάρι-σαλάχι. «Τι μπορεί να σημαίνει η ομοιότητα της μέδουσας, με μια σταγόνα μελάνης που πέφτει στο νερό; ρώτησε ο D Arcy Thompson πριν πολλά χρόνια», σχολιάζει ο