ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Eπιστροφή στα ουσιαστικά: Η γενική

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Eπιστροφή στα ουσιαστικά: Η γενική Τα ουσιαστικά συνήθως συνοδεύονται από λέξεις οι οποίες παρέχουν επιπλέον πληροφορίες γι αυτά. Τέτοιου είδους λέξεις µπορεί να ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες (άρθρα, αριθµητικά, αντωνυµίες ή επίθετα), όλες τους όµως έχουν κάτι κοινό: προηγούνται του ουσιαστικού που προσδιορίζουν. (1a) (1b) αυτό το παλιό αυτοκίνητο this (-) old car δύο παλιά αυτοκίνητα two old cars Οι µόνες προσδιοριστικές λέξεις που µπορούν να ακολουθούν το ουσιαστικό είναι άλλα ουσιαστικά. Μια τέτοια περίπτωση σας είναι γνωστή ως παράθεση (βλ. Ενότητα 3.2.3): (2) O άντρας της, ο Πέτρος, είναι από τον Καναδά. Her husband, Peter, is from Canada. Η παράθεση δεν είναι µοναδική από αυτή την άποψη. είτε την ακόλουθη πρόταση: (3) O άντρας της Μαρίας είναι από τον Καναδά. Mary s husband is from Canada. Οι τονισµένες φράσεις στις προτάσεις 2 και 3 προσδιορίζουν το ουσιαστικό-κεφαλή, αλλά µε διαφορετικό τρόπο. Ο Πέτρος και ο σύζυγος στο 2 αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο (Πέτρος είναι το όνοµα του συζύγου). Η Μαρία και ο σύζυγος του 3 προφανώς αναφέρονται σε δύο διαφορετικά πρόσωπα (Μαρία είναι το όνοµα της συζύγου). Από συντακτική άποψη, το γεγονός ότι τα δύο ουσιαστικά αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο (όπως στο 2) αποτελεί τη βάση για τη συµφωνία µεταξύ τους των (σε αυτή την περίπτωση τα ουσιαστικά ταυτίζονται ως προς το γένος, τον αριθµό και την πτώση). Το γεγονός ότι τα δύο ουσιαστικά δεν αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο (όπως στο 3) εξηγεί την έλλειψη συµφωνίας µεταξύ τους. Στην περίπτωση του 3 τα

2 ουσιαστικά διαφέρουν στο γένος και στην πτώση, ενώ η συµφωνία αριθµού είναι µόνο συµπτωµατική. Η φράση ο άντρας αντιπροσωπεύει την ονοµαστική πτώση, όπως ήδη γνωρίζετε. Η φράση της Μαρίας αντιπροσωπεύει τη γενική πτώση, που συµπληρώνει το βασικό τρίπτυχο της πτώσης στα Νέα Ελληνικά Η χρήση της γενικής Σε σύγκριση µε την ονοµαστική και την αιτιατική, που συνδέονται µε τους κύριους όρους της πρότασης (υποκείµενο / αντικείµενο), η γενική εµφανίζεται σε δευτερεύοντα ρόλο: (4a) (4b) Ο άντρας της Μαρίας είναι από τον Καναδά. Mary s husband is from Canada. Ξέρω τον άντρα της Μαρίας. I know Mary s husband. Η φράση της Μαρίας, µια τυπική γενική, εξαρτάται από ένα ουσιαστικό-κεφαλή, είτε σε θέση υποκειµένου (4a) είτε σε θέση αντικειµένου (4b). Σηµειώστε ότι η γενική δεν επηρεάζεται από την εκάστοτε πτώση του ουσιαστικού-κεφαλή. Σηµειώστε επίσης ότι πάντοτε βρίσκεται στα δεξιά του ουσιαστικού αυτού. Η γενική µπορεί να προσδιορίζει και ένα ουσιαστικό-κεφαλή που βρίσκεται ήδη σε γενική επειδή προσδιορίζει ένα άλλο ουσιαστικό: (Ι) Έχω το τηλέφωνο του άντρα της Μαρίας. I have the phone number of Mary s husband. Όσον αφορά τις χρήσεις της, η γενική καλύπτει µεγάλο εύρος σηµασιακών σχέσεων. Η πιο βασική και εύληπτη ανάµεσά τους είναι η κτήση: Η γενική δηµιουργεί µια σχέση µεταξύ του κτήτορα (που εκπροσωπείται από το ουσιαστικό σε γενική) και του αντικειµένου της κτήσης (το ουσιαστικό-κεφαλή). (5a) (5b) το σπίτι της Μαρίας Mary s house η µύτη της Μαρίας Mary s nose

3 (5c) η µητέρα της Μαρίας Mary s mother Στην πρόταση 5a βλέπουµε µια περίπτωση τυπικής κτήσης (ένα σπίτι είναι κάτι που µπορεί να αλλάξει ιδιοκτήτες), ενώ στις προτάσεις 5b-c έχουµε δύο περιπτώσεις φυσικής κτήσης (µια µύτη ή µια µητέρα δεν µπορούν να αλλάξουν ιδιοκτήτες). Στα Νέα Ελληνικά η τυπική κτήση συχνά διαµεσολαβείται από το ρήµα είµαι: (ΙΙ) Aυτό το σπίτι είναι της Μαρίας. This house belongs to Mary. Η γενική επίσης καλύπτει και άλλες σχέσεις, που απέχουν πολύ από την έννοια της κτήσης: (6a) (6b) η παραίτηση της Μαρίας Mary s resignation η απόλυση της Μαρίας Mary s dismissal Εδώ το ουσιαστικό-κεφαλή είναι συνήθως αφηρηµένο ουσιαστικό που παράγεται από ένα ρήµα. Εάν µετέτρεπα αυτό το ουσιαστικό στο ρήµα από το οποίο προέρχεται, το ουσιαστικό που βρίσκεται στη γενική θα γινόταν είτε υποκείµενο είτε αντικείµενο του ρήµατος (Η παραίτηση της Μαρίας = Η Μαρία [ΥΠΟΚ.] παραιτήθηκε). Τα προηγούµενα παραδείγµατα καλύπτουν µόνο κάποιες βασικές χρήσεις της γενικής. Αφού εξετάσουµε πώς σχηµατίζεται αυτή τη πτώση, θα επιστρέψουµε σε άλλες χρήσεις της στην Ενότητα Η µορφή της γενικής Ας δούµε τώρα ποιες µορφές παίρνει η γενική για βασικές κατηγορίες ουσιαστικών και των λέξεων που προσδιορίζουν τα ουσιαστικά. Όπως και στην περίπτωση της αιτιατικής, έτσι και εδώ η αφετηρία µας θα είναι η ονοµαστική Η γενική των ουσιαστικών

4 (ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ) ΓΕΝΙΚΗ ΑΡΣΕΝΙΚΑ (ο δρόµος) του δρόµου (ο άντρας) του άντρα (ο χάρτης) του χάρτη ΘΗΛΥΚΑ (η ώρα) της ώρας (η ζώνη) της ζώνης ΟΥ ΕΤΕΡΑ (το βιβλίο) του βιβλίου (το παιδί) του παιδιού (το πράγµα) του πράγµατος Πίνακας 10.1: Η γενική ενικού βασικών νεοελληνικών ουσιαστικών. Με βάση τον πίνακα αυτό µπορούµε να παρατηρήσουµε τα εξής: Αντίστοιχα µε την αιτιατική, η µετάβαση από την ονοµαστική στη γενική σηµαδεύεται από αλλαγές στο οριστικό άρθρο και στην κατάληξη του ουσιαστικού: (7) ο δρόµος του δρόµου η ώρα της ώρας το βιβλίο του βιβλίου Οι οµάδες γένους, είναι ξεκάθαρες στην ονοµαστική, γίνονται λιγότερο ξεκάθαρες στη γενική. Για παράδειγµα τα αρσενικά σε -ος και τα ουδέτερα σε -o συµπεριφέρονται µε τον ίδιο τρόπο: (8) ο δρόµος του δρόµου το βιβλίο του βιβλίου Τα αρσενικά σε -ας / -ης και τα θηλυκά σε -α / -η ακολουθούν ένα συµπληρωµατικό σχήµα: Τα πρώτα αποβάλλουν το τελικό -ς, ενώ τα δεύτερα αναπτύσσουν ένα τελικό -ς: (9) ο άντρας του άντρα ο χάρτης του χάρτη η ώρα της ώρας

5 η ζώνη της ζώνης Τέλος, τα ουδέτερα σε -ι και -µα συµπεριφέρονται µε παρόµοιο τρόπο εφόσον σχηµατίζουν τη γενική µε την προσθήκη ενός επιπλέον συλλαβικού στοιχείου. Σηµειώστε ότι για τα ουσιαστικά σε -ι ο τόνος τίθεται υποχρεωτικά σε αυτό το στοιχείο: (10) το παιδί του παιδιού το σπίτι του σπιτιού το γράµµα του γράµµατος Ακούστε και πάλι τις λέξεις παιδιού, σπιτιού. Ακούτε [i] πριν από την καινούρια κατάληξη; Φαντάζοµαι πως όχι. Γιατί; Το [i] γίνεται άτονο αφού βρίσκεται πριν από ένα υποχρεωτικά τονισµένο φωνήεν και έτσι µετατρέπεται σε σύµφωνο (βλ. Ενότητα 1.6.2). Έτσι, µε την προσθήκη του -ού τα ουσιαστικά σε -ι δεν αποκτούν τελικά επιπλέον συλλαβή. Ωστόσο, τα ουδέτερα σε -µα αποκτούν µία επιπλέον συλλαβή στη γενική. Αν λοιπόν το ουσιαστικό στην ονοµαστική έχει πάνω από 3 συλλαβές και τονίζεται ήδη στην προπαραλήγουσα, έχουµε πρόβληµα: µε την προσθήκη του -τος στη γενικής ο τόνος βρίσκεται στην τέταρτη από το τέλος συλλαβή. Όµως καµία ελληνική λέξη δεν µπορεί να τονίζεται πέραν της τρίτης από το τέλος συλλαβής. Για να επιλυθεί αυτό το πρόβληµα ο τόνος µετακινείται µία συλλαβή προς τα δεξιά: (ΙΙΙ) το διαµέρισµα του διαµερίσµατος Όλα τα ουσιαστικά έχουν την ίδια γενική στον πληθυντικό, και ως προς το άρθρο αλλά και στις καταλήξεις τους: (11) (ο δρόµος) των δρόµων (η ώρα) των ωρών (το βιβλίο) των βιβλίων Αυτό µπορεί να φαίνεται καλό, αλλά δεν είναι. Προσέξτε την αλλαγή του τόνου στο ουσιαστικό ώρα. υστυχώς η γενική (και αυτό ισχύει τόσο για τον πληθυντικό όσο και για τον ενικό) περιλαµβάνει µετακίνηση τόνου σε κάποιες περιπτώσεις, η οποία εξετάζεται αναλυτικά στα επίπεδα Β1-Β2.

6 Η γενική των λέξεων που προσδιορίζουν ουσιαστικά Όπως ήδη γνωρίζετε, τα επίθετα ακολουθούν το κλιτικό υπόδειγµα κάποιων κατηγοριών ουσιαστικών (βλ. Ενότητα 5.4). Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της γενικής: ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥ ΕΤΕΡΟ ΕΝΙΚΟΣ ακριβού ακριβής ακριβού ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ακριβών ΕΝΙΚΟΣ νέου νέας νέου ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ νέων Πίνακας 10.2: Η γενική ενικού και πληθυντικού βασικών νεοελληνικών επιθέτων. Το ίδιο ισχύει και για κάθε οµαλό επίθετο ή αντωνυµία των Κεφαλαίων 5 και 6. Υπάρχουν όµως, όπως ξέρετε, και λέξεις µε ανώµαλη κλίση όπου χρειάζεστε κάποια βοήθεια: (ποιος) ποιανού / τίνος (ένας - ένα) ενός - ενός (κανένας - κανένα) κανενός - κανενός (τρεις - τρία) τριών - τριών (τέσσερις - τέσσερα) τεσσάρων - τεσσάρων Πίνακας 10.3: Ανώµαλοι τύποι γενικής. Πόσων χρονών είσαι; Η έκφραση How old are you? στα Νέα Ελληνικά είναι: (ΙV) Πόσων χρονών είσαι; Ο ιδιωτισµός αυτός περιλαµβάνει τη γενική του ουσιαστικού χρόνος ( year ). Αντίστοιχα η απάντηση περιλαµβάνει γενική, που γίνεται πρόβληµα εάν η ηλικία σας περιλαµβάνει τα ανώµαλα αριθµητικά του Πίνακα 10.3: (Va) Είµαι είκοσι ενός χρονών. (Vb) Είµαι τριάντα τριών χρονών.

7 (Vc) Είµαι εξήντα τεσσάρων χρονών Οι κτητικές αντωνυµίες: µου / σου / του Όταν µια γενική πρέπει να επαναληφθεί στον λόγο ξανά και ξανά, οι κτητικές αντωνυµίες αναλαµβάνουν δράση: (12) Η µύτη της Μαρίας είναι µεγάλη. Τα µάτια της είναι γαλάζια... Οι νεοελληνικές κτητικές αντωνυµίες ακολουθούν τη σύνταξη της γενικής. Για αυτό τον λόγο πάντα ακολουθούν το ουσιαστικό-κεφαλή (το τελευταίο συνοδεύεται υποχρεωτικά από το οριστικό άρθρο): (13) τo σπίτι της Μαρίας / το σπίτι της Mary s house / her house Οι νεοελληνικές κτητικές αντωνυµίες συµφωνούν στο γένος, στον αριθµό και στην πτώση µε τη γενική την οποία υποκαθιστούν: (14) το σπίτι της Μαρίας / το σπίτι της το σπίτι του Πέτρου / το σπίτι του το σπίτι του παιδιού / το σπίτι του Στον επόµενο πίνακα θα βρείτε όλους τους τύπους της κτητικής αντωνυµίες: ΕΝΙΚΟΣ αʹ βʹ γʹ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ αʹ βʹ γʹ µου ( my ) σου ( your ) του / της / του ( his / her / its ) µας ( our ) σας ( your ) τους ( their )

8 Πίνακας 10.4: Οι κτητικές αντωνυµίες. Οι αντωνυµίες του τρίτου προσώπου αντικαθιστούν ουσιαστικά σε γενική. Τι αντικαθιστούν οι αντωνυµίες του πρώτου και του δεύτερου προσώπου; Στην πραγµατικότητα τίποτα. Είναι ο µόνος τρόπος που διαθέτουµε για να αναφερθούµε στο «εγώ» ή στο «εσύ» σε µια κτητική σχέση. Σας θυµίζουν κάτι αυτές οι αντωνυµίες; Νοµίζω ότι χρειάζεστε λίγη βοήθεια. Αυτές οι λέξεις µοιάζουν πολύ µε τις προσωπικές αντωνυµίες που βλέπουµε στο µου αρέσει (Ενότητα 6.1). Από την άποψη της σηµασίας, λοιπόν, η φράση το σπίτι µου σηµαίνει κατά βάση «το σπίτι [που ανήκει] σε µένα». Οι νεοελληνικές κτητικές αντωνυµίες είναι φωνητικά ασθενείς λέξεις, µε την έννοια ότι δεν φέρουν ενδογενώς τόνο. Για να αποκτήσουν λοιπόν τόνο, συµπροφέρονται µε το ουσιαστικόκεφαλή, δηµιουργώντας µια µεγαλύτερη φωνητική µονάδα: (VI) το σπίτι µου [to spitimu] Τι γίνεται όµως αν το ουσιαστικό-κεφαλή τονίζεται στην προπαραλήγουσα; (VII) το τηλέφωνo µου [to tilefonomu] Η φωνητική µονάδα που προκύπτει τονίζεται πέραν της προπαραλήγουσας, κάτι ασύµβατο µε τη θέση του τόνου στα Νέα Ελληνικά. Για να επιλυθεί αυτό το πρόβληµα σε αυτές τις µονάδες αναπτύσσεται ένας δεύτερος τόνος: (VIII) το τηλέφωνό µου [to tilefonomu] Αυτός ο δεύτερος τόνος είναι πιο ισχυρός από τον πρώτο και τίθεται πάντα στην τελευταία συλλαβή του ουσιαστικού-κεφαλή: (IX) το αυτοκίνητό µου το διαµέρισµά µου 10.3 Επιστροφή στη χρήση: Η «κατηγοριακή» γενική Συγκρίνετε τις ακόλουθες προτάσεις:

9 (15a) Η Άννα θέλει ένα ποτήρι νερό. (15b) Η Άννα θέλει ένα ποτήρι του νερού. Η Άννα στην πρόταση 15a θέλει ένα ποτήρι γεµάτο νερό (βλ. Ενότητα 3.2.3). Η Άννα στην πρόταση 15b δεν θέλει ένα ποτήρι µε νερό. Θέλει έναν συγκεκριµένο τύπο ποτηριού που είναι κατάλληλο για να πίνουµε νερό. Η γενική σε αυτή την περίπτωση χρησιµοποιείται σαν µέσο για να κατηγοριοποιήσουµε τα ποτήρια ανάλογα µε τον τύπο ή τη λειτουργία τους: (16a) ποτήρι του νερού (ποτήρι για το νερό) (16b) ποτήρι της µπίρας (ποτήρι για την µπίρα) (16c) ποτήρι του κρασιού (ποτήρι για το κρασί) Η «κατηγοριακή» γενική έχει πάµπολλες εφαρµογές στα Νέα Ελληνικά, διότι αποτελεί το βασικό µέσο περιγραφής αντικειµένων της καθηµερινής ζωής. Να µερικά από αυτά: (17) κουτάλι (της) σούπας κουτάλι / κουταλάκι (του) γλυκού φλιτζάνι (του) καφέ φλιτζάνι (του) τσαγιού σοκολάτα υγείας σοκολάτα γάλακτος γυαλιά ηλίου χαρτί υγείας φακοί επαφής ( soup spoon = big spoon ) ( tea spoon ) ( coffee cup ) ( tea cup ) ( bitter chocolate ) ( plain chocolate ) (sun glasses) ([hygienic] tissue paper) (contact lenses) Όπως βλέπετε, το οριστικό άρθρο σε µερικές περιπτώσεις µπορεί να παραλείπεται, σηµάδι ότι το ουσιαστικό-κεφαλή και η γενική σχηµατίζουν περίφραση.

10 Η πρόθεση για είναι ένα συνηθισµένος τρόπος παράφρασης της «κατηγοριακής» γενικής (κουτάλι της σούπας=κουτάλι για τη σούπα), αλλά όχι και ο µόνος. Μια «κατηγοριακή» γενική µπορεί να παραφράζεται και µε άλλες προθέσεις όπως η από (π.χ. φέτα Ηπείρου=φέτα από την Ήπειρο, βλ. στη συνέχεια), ή ακόµα να ισοδυναµεί µε επίθετο (π.χ. σοκολάτα υγείας = bitter chocolate). Φέτα Η φέτα, ένα ελληνικό λευκό τυρί που φτιάχνεται από πρόβειο ή πρόβειο και κατσικίσιο γάλα, είναι ίσως το διασηµότερο ελληνικό προϊόν. Η φέτα αποτελεί προϊόν Προστατευόµενης Ονοµασίας Προέλευσης (ΠΟΠ). Σύµφωνα µε τη σχετική νοµοθεσία, φέτα θεωρείται το λευκό τυρί που παράγεται σε συγκεκριµένες µόνο περιοχές της Ελλάδας (στην ηπειρωτική Ελλάδα και από τα νησιά µόνο στον νοµό Λέσβου), υπό τον όρο ότι παράγεται από πρόβειο ή κατσικίσιο γάλα σε συγκεκριµένες αναλογίες και ότι παρασκευάζεται µε παραδοσιακό τρόπο. Η φέτα δεν έχει την ίδια γεύση παντού. Η φέτα από την Τρίπολη (µια πόλη στην Πελοπόννησο) είναι διάσηµη για την πιπεράτη επίγευσή της, ενώ η φέτα από την Ήπειρο είναι εξίσου αγαπητή για την απαλή της γεύση. Είναι λοιπόν σηµαντικό να ξέρει κανείς από πού προέρχεται η φέτα που αγοράζει. Και εδώ αναλαµβάνει δράση η «κατηγοριακή» γενική για να ξεκαθαρίσει τα πράγµατα: (X) φέτα Τριπόλεως φέτα Ηπείρου ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο Κεφάλαιο 10 παρουσιάζεται η γενική πτώση όσον αφορά τον σχηµατισµό της και τη χρήση της. Στο Κεφάλαιο συµπεριλαµβάνονται και οι κτητικές αντωνυµίες λόγω της συντακτικής και σηµασιακής τους συγγένειας µε τη γενική. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ γενική πτώση, ουσιαστικό-κεφαλή, κτήση, κτητικές αντωνυµίες, «κατηγοριακή» γενική