Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σ. Μ. Βαλαμώτη. Ημερομηνία έγκρισης:

Transcript

1 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σ. Μ. Βαλαμώτη Ημερομηνία έγκρισης: «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα».

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.Ι ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΙΙΙ ΚΑΤΑΛΟΓΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ ΙV ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Εισαγωγή Αρχαιοβοτανικές μελέτες στην Ελλάδα: προβλήματα και ερωτήματα Δειγματοληψία και επεξεργασία Γενικότερα ερωτήματα Η εκμετάλλευση των φυτικών πηγών Αγροτικές πρακτικές 11 Α. Διαφοροποίηση..11 Β. Εξειδίκευση 12 Γ. Εντατικοποίηση.14 Δ. Το πλεόνασμα Η μεσογειακή τριάδα και η πολυκαλλιέργεια στο Νότιο Αιγαίο.15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Η κατοίκηση στην Κεντρική Μακεδονία κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού Η περιοχή υπο μελέτη: θέση και περιβάλλον Ο οικισμός: τα αρχαιολογικά δεδομένα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δειγματοληψία στο πεδίο Επεξεργασία των δειγμάτων Δειγματοληψία στο εργαστήριο Διαλογή Αναγνώριση των ειδών Ποσοτικοποίηση. 35 I

3 3.6.1 Καταμέτρηση ειδών Ενοποίηση κατηγοριών και δειγμάτων Μεθοδολογία ανάλυσης δειγμάτων Υπολογισμός της περιεκτικότητας των δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα Υπολογισμός του λόγου σιταριού-λεπύρων..37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Α. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ..40 Α.1 Ταφονομικές διαδικασίες. 40 Α.2 Ανθρώπινες δραστηριότητες...41 Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ...43 Β.1 Ο χώρος Β.2 Το δωμάτιο Β.3 Ο χώρος 3 ανάμεσα στα δύο δωμάτια. 57 Β.4 Το δωμάτιο 4 60 Β.5 Χώρος Β.6 Τα κύρια χαρακτηριστικά του αρχαιοβοτανικού υλικού από τον οικισμό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΡΟΒΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ Γενικά χαρακτηριστικά ρόβης Ιστορικές πηγές Εθνογραφικές παρατηρήσεις Σύγχρονες αναφορές Μεθοδολογία του πειράματος Αποτελέσματα του πειράματος Σύγκριση με τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα..79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Α. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ..89 Α.1 Τροφή ή ζωοτροφή; 89 Α.2 Καύσιμη ύλη 90 II

4 Α.3 Η μεταποίηση των σιτηρών..90 Α.4 Επεξεργασμένες τροφές.91 Α.5 Αποθήκευση.. 92 Β. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΘΑΝΑΣΙΟ 94 Β.1 Η κυριαρχία του κριθαριού 94 Β.2 Η παρουσία των ντυμένων σιτηρών και η απουσία των γυμνών σιτηρών.. 96 Β.3 Η παρουσία του δίκοκκου σιταριού.. 97 Β.4 Η απουσία του σιταριού νέου τύπου και του σιταριού σπέλτα..98 Β.5 Η σημασία των οσπρίων Β.6 Τα ελαιοδοτικά φυτά Β.7 Τα φρούτα και οι άγριοι καρποί ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΘΑΝΑΣΙΟ Η καλλιέργεια των φυτών Η περίοδος σποράς Εναλλαγή καλλιέργειας Τα ζιζάνια και η κλίμακα της καλλιέργειας Τρόποι θερίσματος Εδαφικές προτιμήσεις Μονοκαλλιέργειες ή σμιγάδια Διαφοροποίηση στην καλλιέργεια 117 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Ο ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ.119 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΕΠΙΛΟΓΟΣ.126 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 127 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΛΟΙΠΩΝ ΜΕ ΕΝΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑΤΑ..147 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΛΟΙΠΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 154 III

5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1. Η συσκευή επίπλευσης από French Εικόνα 2. Στο χάρτη σημειώνονται περιοχές που αναφέρονται στο κείμενο. Άγιος Αθανάσιος, Θεσσαλονίκη, Σίνδος, το όρος Πάικο και το όρος Βερτίσκος Εικόνα 3. Γεωμορφολογικός χάρτης (από Schulz 1989: 376) Εικόνα 4. Χάρτης της θέσης του Αγίου Αθανασίου και των θέσεων από όπου προέρχονται τα διαγράμματα γύρης που αναφέρονται στο κείμενο. 1. Άγιος Αθανάσιος, 2. Γιαννιτσά, 3. Έδεσσα, 4. Βεγορίτιδα, 5. Χειμαδίτιδα, 6. Τενάγη των Φιλίππων Εικόνα 5. Σχέδιο με τις ανασκαφικές τομές (δηλώνονται στην πάνω γωνία του τετραγώνου μέσα σε μαύρο τετράγωνο), όπου έχουν σημειωθεί τα δείγματα (βρίσκονται μέσα σε τετράγωνο και έχουν μια μαύρη κουκκίδα) που πάρθηκαν για τη συλλογή αρχαιοβοτανικών καταλοίπων Εικόνα 6. Κάτοψη με τα επιλεγμένα δείγματα στο χώρο Εικόνα 7. Ο χώρος Εικόνα 8. Τα άγρια είδη στο χώρο Εικόνα 9. Τα καλλιεργημένα είδη στο δωμάτιο 2 και το χώρο 3 νότια αυτού Εικόνα 10. Τα άγρια είδη στο δωμάτιο 2 και το χώρο Εικόνα 11. Το δωμάτιο Εικόνα 12. Τα άγρια στο δωμάτιο Εικόνα 13. Ο Χώρος Εικόνα 14. Κάτοψη με τα γραφήματα των καλλιεργημένων ειδών Εικόνα 15. Η κατανομή των άγριων ειδών/ζιζανίων σ το χώρο. Στις πίτες συμπεριλαμβάνονται τα δείγματα που περιείχαν πάνω από 20 σπόρους Εικόνα 16. Γράφημα με αναλογίες ολόκληρων σπόρων και κοτυληδόνων Εικόνα 17. Σπόροι ρόβης που δεν έχουν υποστεί επεξεργασία πριν την απανθράκωση IV

6 Εικόνα 18. Μουλιασμένος σπόρος ρόβης Εικόνα 19. Βρασμένος σπόρος ρόβης Εικόνα 20. Βρασμένοι σπόροι ρόβης Εικόνα 21. Σπόροι που έβρασαν και απανθρακώθηκαν σε υγρή μορφή Εικόνα 22. Σπόροι που μούλιασαν και απανθρακώθηκαν σε υγρή μορφή Εικόνα 23. Βρασμένοι και κοπανισμένοι σπόροι Εικόνα 24. Βρασμένοι και κοπανισμένοι σπόροι Εικόνα 25. Μουλιασμένοι και κοπανισμένοι σπόροι Εικόνα 26. Κοπανισμένοι και βρασμένοι σπόροι Εικόνα 27. Κοπανισμένοι και βρασμένοι σπόροι Εικόνα 28. Κοπανισμένοι πριν την απανθράκωση Εικόνα 29. Σπόροι από δείγμα Εικόνα 30. Σπόροι από δείγμα Εικόνα 31. Η αναλογία σιταριού-κριθαριού στον οικισμό Εικόνα 32. Κριθάρι από το δείγμα Εικόνα 33. Δίκοκκο σιτάρι από το δείγμα Εικόνα 34. Μονόκοκκο σιτάρι από το δείγμα Εικόνα 35. Δίχαλα και λέπυρα από το δείγμα 74Β Εικόνα 36. Δίχαλα και λέπυρα από το δείγμα Εικόνα 37. Η αναλογία οσπρίων-δημητριακών Εικόνα 38. Η αναλογία ρόβης- λαθουριού Εικόνα 39. Ρόβη από το δείγμα Εικόνα 40. Λαθούρι από το δείγμα Εικόνα 41. Σύκο από το δείγμα Εικόνα 42. Σαμπούκος από το δείγμα Εικόνα 43. Μηδική (Medicago spp.) από το δείγμα 70Β Εικόνα 44. Αγριοτρίφυλλο (Trifolium spp.) από το δείγμα Εικόνα 45. Θέσεις που αναφέρονται στον Πίνακα V

7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται τα δείγματα που πάρθηκαν συνολικά για τη συλλογή αρχαιοβοτανικών καταλοίπων. Σε κάθε δείγμα σημειώνεται ο όγκος σε λίτρα, η προέλευση και ο αριθμός των σπόρων στο περίπου με βάση τη σάρωση των δύο κοσκίνων (1 χιλ. και 300 μ.). Στο βαρύ υπόλοιπο σημειώνεται η παρουσία σπόρων, όπου εντοπίστηκαν με ένα (χ), ανεξαρτήτου αριθμού. Όπου υπήρχε πάνω από μία σακούλα στο ίδιο δείγμα δηλώνεται ξεχωριστά ο όγκος για την καθεμία από αυτές. Όπου ΠΣ εννοείται πασσαλότρυπα. Τα δείγματα που επιλέχθηκαν για μελέτη είναι με έντονο χρώμα Πίνακας 2. Στον πίνακα παραθέτονται τα δείγματα που περιλαμβάνονται στη μελέτη. Ο όγκος σημειώνεται σε λίτρα.. 32 Πίνακας 3. Οι κατηγορίες που ενοποιήθηκαν 38 Πίνακας 4. Δείγματα που ενοποιήθηκαν.39 Πίνακας 5. Η περιεκτικότητα των φυτικών ειδών ανά λίτρο χώματος σε κάθε δείγμα.39 Πίνακας 6. Ο λόγος ανάμεσα στα λέπυρα και τους σπόρους. 39 Πίνακας 7. Θέσεις της Νεολιθικής στην περιοχή του Αιγαίου που έχει βρεθεί ρόβη (από Βαλαμώτη 2009). 69 Πίνακας 8. Θέσεις της εποχής του Χαλκού στην περιοχή του Αιγαίου όπου έχει βρεθεί ρόβη.. 70 Πίνακας 9. Δείγματα με ολόκληρους σπόρους και κοτυληδόνες..79 Πίνακας 10. Παράμετροι που λήφθηκαν υπόψη στο πείραμα Πίνακας 11. Θέσεις της Πρώιμης εποχής Χαλκού από την Ελλάδα, Βουλγαρία και Τουρκία με αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα VI

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εποχή του Χαλκού στην Ελλάδα είναι από τις πιο γνωστές και τις περισσότερο μελετημένες περιόδους, γεγονός που οφείλεται στη άνθηση του κυκλαδικού, μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού. Η Πρώιμη εποχή του Χαλκού είναι μια καθοριστική περίοδος καθώς έχει θεωρηθεί ότι αποτελεί μεταβατικό στάδιο από τη Νεολιθική στην εποχή του Χαλκού. Δυστυχώς στο χώρο της Μακεδονίας αποτελεί τη λιγότερο ερευνημένη περίοδο, σε αντίθεση με τη Νότια Ελλάδα. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι το ενδιαφέρον των ερευνητών επικεντρώθηκε στην αναζήτηση οικισμών κυρίως στη Νότια Ελλάδα, μέσα στα πλαίσια της διερεύνησης των αιτιών που οδήγησαν στην άνοδο των «ιεραρχημένων κοινωνιών» της εποχής του Χαλκού, αλλά και στην αποσπασματική και περιορισμένη αντιπροσώπευση ευρημάτων της περιόδου στη Βόρεια Ελλάδα. Βέβαια, η εικόνα για την εποχή του Χαλκού στη Βόρεια Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει κυρίως λόγω των μεγάλων έργων που πραγματοποιούνται, με αποτέλεσμα ο αριθμός των θέσεων να έχει αυξηθεί σημαντικά (Andreou et al. 2001). Στην παρούσα μελέτη θα γίνει μία προσπάθεια ανασύνθεσης των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τα φυτά στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης, μία θέση της Πρώιμης εποχής του Χαλκού που ανασκάφτηκε πρόσφατα. Μέσα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα θα διερευνηθούν οι χρήσεις των φυτών στον εκάστοτε οικισμό, δηλαδή των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την προετοιμασία και την κατανάλωση της τροφής καθώς και το πως αυτές κατανέμονται στο χώρο. Επίσης, στοιχεία μπορούν να δοθούν για τις πρακτικές καλλιέργειας και επεξεργασίας των ειδών, αλλά και τη συλλογή άγριων καρπών και φρούτων. Με λίγα λόγια περιλαμβάνει τις δραστηριότητες που σχετίζονται με την οικονομία διαβίωσης ενός οικισμού. 1

9 Πριν την παρουσίαση και την ανάλυση των δεδομένων από τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου θα γίνει μία σύντομη επισκόπηση της αρχαιοβοτανικής έρευνας στον Ελλαδικό χώρο μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν συνοπτικά τα δεδομένα που αφορούν την κατοίκηση στην Κεντρική Μακεδονία και τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου. Θα ακολουθήσει η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε στο πεδίο αλλά και στο εργαστήριο. Στο επόμενο κεφάλαιο, παρουσιάζονται τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα του οικισμού και έπεται η πειραματική απανθράκωση που προέκυψε μέσα από τη μελέτη του υλικού. Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια να προσεγγιστούν οι χρήσεις των φυτών και οι διατροφικές συνήθειες των κατοίκων, όπως και η ανασύνθεση των αγροτικών πρακτικών. Εν κατακλείδι, ο Άγιος Αθανάσιος εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο στην περιοχή του Αιγαίου. 1.2 ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Η αρχαιοβοτανική είναι ένας σχετικά νέος κλάδος (τα τελευταία 30 χρόνια) της αρχαιολογίας για τον Ελλαδικό χώρο. Πρόκειται ουσιαστικά για τη μελέτη των φυτικών καταλοίπων που σχετίζονται με την ανθρώπινη δραστηριότητα σε ένα οικισμό. Τα φυτικά κατάλοιπα σε ένα οικισμό μπορεί να προέρχονται από την καλλιέργεια, συλλογή, επεξεργασία, αποθήκευση ή απόρριψη των διαφόρων ειδών από τους ανθρώπους. Εντούτοις, πολλές φορές η παρουσία των φυτών στο αρχαιοβοτανικό υλικό μπορεί να οφείλεται σε τυχαίους λόγους, ενώ πολλά από τα φυτά που είναι σε χρήση σε ένα οικισμό μπορεί να μην διατηρούνται στα αρχαιοβοτανικά σύνολα. Η διατήρηση των φυτικών καταλοίπων σε ένα οικισμό προϋποθέτει την ύπαρξη των κατάλληλων συνθηκών. Στην Ελλάδα, ο κυριότερος τρόπος διατήρησης είναι μέσω της απανθράκωσης, δηλαδή της τυχαίας ή σκόπιμης επαφής των φυτικών κατάλοιπων με τη φωτιά. Η ανοργανοποίηση και η διατήρηση σε συνθήκες υγρασίας ή ξηρασίας είναι πιο σπάνια μέσα διατήρησης καθώς προϋποθέτουν την ύπαρξη 2

10 ειδικών συνθηκών (Pearsall 1989, Zohary and Hopf 2000: 4-5). Οι συνθήκες ξηρασίας δεν ευνοούνται από το κλίμα της Ελλάδας, ενώ διατήρηση σε συνθήκες υγρασίας και μέσω της ανοργανοποίησης είναι πιο σπάνιες. Η συλλογή των απανθρακωμένων καταλοίπων γίνεται με τη συγκέντρωση δειγμάτων χώματος από το ανασκαφικό πεδίο, τα οποία υπόκεινται επεξεργασία με την μέθοδο της επίπλευσης. Η διαδικασία πραγματοποιείται με τη χρήση μίας συσκευής επίπλευσης -το νεροκόσκινο (French 1971) (βλ. εικόνα 1). Μέσα στο νεροκόσκινο, η πλειονότητα των απανθρακωμένων μερών επιπλέει και συλλέγεται σε κόσκινα, αντίθετα τα βαρύτερα κομμάτια παραμένουν σε μία σήτα μέσα στο νεροκόσκινο. Το υλικό από τα κόσκινα και το περιεχόμενο από τη σήτα συλλέγονται και αφήνονται να στεγνώσουν. Στη συνέχεια ακολουθεί η επεξεργασία τους στο εργαστήριο. Στον Ελλαδικό χώρο, τα τελευταία χρόνια η συλλογή και η μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων αποτελεί κομμάτι της αρχαιολογικής έρευνας όπως η αρχιτεκτονική, η κεραμική και τα άλλα βιοαρχαιολογικά κατάλοιπα όσον αφορά τους προϊστορικούς οικισμούς. Η συλλογή τους στις ιστορικές θέσεις δεν είναι τόσο διαδεδομένη ακόμα στον Ελλαδικό χώρο. Εικόνα 1. Η συσκευή επίπλευσης από French (1971). 3

11 1.2.1 Δειγματοληψία και επεξεργασία Ένα βασικό πρόβλημα της έρευνας ακόμα και σήμερα είναι η δειγματοληψία στο πεδίο. Στις περισσότερες θέσεις που ανασκάφτηκαν τον περασμένο αιώνα η συλλογή αρχαιοβοτανικών καταλοίπων ήταν ανύπαρκτη. Όταν πραγματοποιούνταν, δεν ακολουθούσε τη συστηματική δειγματοληψία δειγμάτων χώματος, ενώ η επεξεργασία δεν γινόταν με τη μέθοδο της επίπλευσης. Η εικόνα γίνεται πιο κατανοητή αν κοιτάξουμε τους τρόπους δειγματοληψίας (βλ. Βαλαμώτη 2009, πίνακας 1) που ακολουθηθήκαν στις ήδη δημοσιευμένες θέσεις. Ο πιο σπάνιος τρόπος δειγματοληψίας είναι η «ολική», ενώ πιο συχνή είναι η «υποκειμενική» και η συλλογή ορατών σπόρων. Αξιοσημείωτο είναι ότι με εξαίρεση τη Μιδέα στη Νότια Ελλάδα μονάχα σε θέσεις της Βορείου Ελλάδας έχει πραγματοποιηθεί «ολική» δειγματοληψία. Βασικός παράγοντας για τη συλλογή «δειγμάτων» ήταν η ορατότητα με «γυμνό μάτι πλούσιων συγκεντρώσεων σπόρων», οι οποίοι είτε κατέληγαν να αναγνωρίζονται από τον ίδιο τον ανασκαφέα ή στις καλύτερες περιπτώσεις από κάποιο βοτανολόγο. Συνεπώς, η εικόνα που είχε σχηματιστεί για τη χρήση των φυτικών ειδών ήταν αποσπασματική και ανακριβής, καθώς η δειγματοληψία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την αξιοπιστία των δεδομένων. Με την ανασκαφή στο σπήλαιο Φράγχθι τη δεκαετία του 70 διενεργήθηκε για πρώτη φορά «συστηματική» δειγματοληψία (ολική δειγματοληψία), τα δείγματα χώματος υπέστησαν επεξεργασία με την μέθοδο της επίπλευσης και ο προσδιορισμός των ειδών πραγματοποιήθηκε από ειδικό (Hansen 1991: 23-25). Στη Μακεδονία οι ανασκαφές της Ασσήρου (Jones et al. 1986) και του Καστανά (Kroll 1983) συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση του αριθμού των αναγνωρισμένων ειδών για την Εποχή του Χαλκού, γεγονός που μπορεί να οφείλεται στη συστηματική δειγματοληψία και όχι απαραίτητα στη διατήρηση τους στο πεδίο. Μέσα από αυτές τις μελέτες τέθηκαν κατά κάποιο τρόπο οι πρώτες βάσεις για τις αρχαιοβοτανικές μελέτες στο Αιγαίο, καθώς η δειγματοληψία και η επεξεργασία 4

12 αποτελούν βασικά εργαλεία της έρευνας. Βέβαια, δεν συνεπάγεται ότι ακολουθείται αυτός ο τρόπος δειγματοληψίας σε κάθε ανασκαφή. Στην Πεντάπολη, για παράδειγμα, δεν πραγματοποιήθηκε συλλογή αρχαιοβοτανικού υλικού καθώς θεωρήθηκε πολυδάπανη και αδιανόητη διαδικασία για τα χρονικά πλαίσια μια σωστικής ανασκαφής (Γραμμένος 1981: 92). Αυτή η πρακτική πιθανόν να εφαρμόζεται και σε άλλες ανασκαπτόμενες θέσεις ακόμα και σήμερα. Πέρα όμως από τη δειγματοληψία, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, όσον αφορά την αντιπροσώπευση και τη χρήση των φυτών, πως δεν διατηρούνται με τον ίδιο τρόπο όλα τα φυτά. Κάποια είδη έχουν μεγαλύτερες αντοχές κατά την απανθράκωση, ενώ κάποια άλλα λιγότερες, με αποτέλεσμα να μην διατηρούνται στα αρχαιολογικά κατάλοιπα (Dennell 1976: 231-2, Wilson 1984, Boardman & Jones 1990, Gustafsson 2000, Braadbaart 2004). Για παράδειγμα τα φυλλώδη λαχανικά, οι ρίζες και οι βολβοί δεν διατηρούνται μέσω της απανθράκωσης, κατά συνέπεια δεν εκπροσωπούνται στο αρχαιοβοτανικό υλικό (Dennell 1976: 231). Αντίστοιχα τα ελαιοδοτικά φυτά λόγω της περιεκτικότητας του σπόρου σε έλαιο, είναι πιο εύφλεκτα και σπάνια απαντούν στα αρχαιοβοτανικά σύνολα. Επιπλέον διαφορές παρατηρούνται ανάμεσα σε φυτά με τις ίδιες ιδιότητες, π.χ. το λινάρι και το χαμαιλίνο δεν παρουσιάζουν τις ίδιες αντοχές κατά την απανθράκωση παρόλο που και τα δύο είδη περιέχουν έλαιο (Gustafsson 2000: 68). Αυτό δε σημαίνει ότι αυτά τα είδη δεν χρησιμοποιούνταν ή απουσίαζαν από τη διατροφή των ανθρώπων, απλά κάποια είδη έχουν περισσότερες πιθανότητες να διατηρηθούν στα αρχαιοβοτανικά σύνολα είτε λόγω των χαρακτηριστικών των φυτών είτε γιατί η χρήση τους ενδέχεται να εμπεριέχει επαφή με τη φωτιά σε σχέση με άλλα φυτά. Τα ντυμένα σιτηρά για παράδειγμα είναι πιο πιθανό να απανθρακωθούν από ότι τα γυμνά σιτηρά, καθώς για την κατανάλωση του σπόρου τους απαιτείται η απομάκρυνση των λεπύρων μέσω του καψαλίσματος (Dennell 1976: 231-2). Επιπλέον, δεν έχουμε στη διάθεση μας το σύνολο των ειδών που χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν, ούτε γνωρίζουμε τον τρόπο που τα 5

13 χρησιμοποιούσαν ή τη σημασία που είχαν ή το πλαίσιο κατανάλωσης τους. Δυστυχώς αυτά τα κομμάτια του παρελθόντος δύσκολα μπορούν να ανασυντεθούν και μονάχα υποθέσεις μπορούν να γίνουν με τη βοήθεια και τη χρήση εθνογραφικών μελετών Γενικότερα ερωτήματα των αρχαιοβοτανικών ερευνών Οι αρχαιοβοτανικές έρευνες που πραγματοποιούνται έχουν ως στόχο την απάντηση κάποιων ερωτημάτων που τίθενται είτε από τους αρχαιολόγους είτε από τους αρχαιοβοτανολόγους. Η Jane Renfrew (1966), για παράδειγμα, μέσα από τις μελέτες της για τη Νεολιθική Θεσσαλία προσπάθησε να ερμηνεύσει την αρχή της γεωργίας στην Ελλάδα. Δυστυχώς, το μικρό μέγεθος του υλικού και η απουσία πληροφοριών γύρω από την προέλευση του, προκαλεί αμφιβολίες γύρω από τα συμπεράσματα. Ανάλογη προσπάθεια έγινε και από τους Βαλαμώτη και Κωτσάκη (2007), ενώ η μελέτη της Γ. Κοτζαμάνη σε Μεσολιθικές και Νεολιθικές θέσεις ενδέχεται να απαντήσει σε πολλά ερωτήματα γύρω από την αρχή της γεωργίας στην Ελλάδα. Αντίστοιχες προσπάθειες γίνονται και από άλλους μελετητές ώστε να ερμηνευθούν ποικίλα ζητήματα και να απαντηθούν διάφορα ερωτήματα. Επιπλέον, αρκετές εθνογραφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν σε περιοχές της Ελλάδας και αλλού με σκοπό να μπορούν να αναγνωριστούν στο αρχαιοβοτανικό υλικό διαδικασίες που σχετίζονται με την καλλιέργεια και την επεξεργασία των ειδών (Jones 1984β, Jones and Halstead 1995, Jones et al. 1999). Οι εθνογραφικές μελέτες γύρω από την καλλιέργεια των φυτών σε συνδυασμό με τις νέες προσεγγίσεις που αναπτύχθηκαν αλλά βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη, μπορούν να δώσουν μία πληθώρα πληροφοριών γύρω από τις αγροτικές πρακτικές αν εφαρμοστούν στα αρχαιοβοτανικά σύνολα (Charles et al. 1997, Bogaard et al. 1999, Bogaard et al. 2001, Jones et al. 2000b). Πειραματικές έρευνες έχουν διενεργηθεί ώστε να παρατηρηθούν πιθανές μεταβολές που υφίστανται τα φυτικά κατάλοιπα κατά την 6

14 απανθράκωση (Jones and Boardman 1990, Mangafa and Kotsakis 1996, Valamoti and Charles 2005). Επιπλέον, η αναγνώριση διαφορετικών τρόπων επεξεργασίας των σπόρων όπως το μούλιασμα, το βράσιμο ή το κοπάνισμα επιχειρείται να ανιχνευθεί στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα (Valamoti 2002β, Valamoti et al. 2008, Μονιάκη και Βαλαμώτη 2008). Στη Βόρεια Ελλάδα, οι μελέτες για τη χρήση των φυτών προσανατολίζονται γύρω από το ποια είδη χρησιμοποιούνται στον εκάστοτε οικισμό, το σύστημα καλλιέργειας και το πώς σχετίζεται με τη μορφή οργάνωσης του οικισμού (τούμπα και εκτεταμένος οικισμός) αλλά και αν μπορούν να δώσουν στοιχεία για την μονιμότητα ή εποχικότητα στην κατοίκηση. Άλλα ερωτήματα που απασχολούν τους ερευνητές στρέφονται γύρω από την περαιτέρω επεξεργασία των ειδών, τους τρόπους αποθήκευσης, τη χρήση τους ως καύσιμη ύλη ή ζωοτροφή και τους τρόπους προετοιμασίας της τροφής, δηλαδή την οικονομία ενός οικισμού. Επιπλέον, αναζητούνται οι κοινωνικές και πολιτισμικές σημασίες που αντικατοπτρίζονται στην επιλογή των εκάστοτε ειδών (Valamoti 1998α, 2004, 2005, 2007β) Η εκμετάλλευση των φυτικών πηγών Η παραγωγή της τροφής στη Νεολιθική και την εποχή του Χαλκού βασίζεται κατά κύριο λόγο στην καλλιέργεια των φυτών. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι τα καλλιεργούμενα είδη μπορούν να συντηρήσουν μεγαλύτερο αριθμό ατόμων, ενώ η συλλογή άγριων καρπών και φρούτων δεν παρέχει τόσες θερμίδες όσες τα καλλιεργημένα είδη (Halstead 1981: 314). Τα φυτικά κατάλοιπά από θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής είναι περιορισμένα, αντίθετα από θέσεις της Νεότερης Νεολιθικής μπορούν να συνεισφέρουν περισσότερο στη διερεύνηση των φυτικών πηγών. Φαίνεται ότι τα δημητριακά αποτελούσαν τη βάση της διατροφής με κυρίαρχο είδος το μονόκοκκο σιτάρι στη Βόρεια Ελλάδα και το δίκοκκο σιτάρι στη Νότια. Το σιτάρι νέου τύπου αναγνωρίστηκε 7

15 πρόσφατα στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα της Βορείου Ελλάδας. Το κριθάρι κυριαρχεί σε κάποιες θέσεις ενώ σε άλλες η παρουσία του είναι περιορισμένη. Η ποικιλία των όσπριων έρχεται σε αντίθεση με τα δημητριακά. Η φακή υπερέχει αριθμητικά αλλά το λαθούρι, το μπιζέλι και η ρόβη εντοπίζονται πιο συχνά στα δείγματα. Το ρεβίθι εμφανίζεται σπάνια και σε μικρές ποσότητες ώστε να μπορεί να συμπεριληφθεί στα βασικά είδη διατροφής. Τα ελαιοδοτικά φυτά αντιπροσωπεύονται από το λινάρι και την κοκκορεβιθιά. Η ελιά αξίζει να σημειωθεί ότι απουσιάζει από τα αρχαιοβοτανικά σύνολα της Βορείου Ελλάδας, αλλά κάνει την εμφάνιση της στη Νότια Ελλάδα (Βαλαμώτη 2009). Στην εποχή του Χαλκού φαίνεται πως υιοθετούνται και κάποια άλλα είδη τα οποία είτε δεν χρησιμοποιούνταν στη Νεολιθική είτε η χρήση τους ήταν περιορισμένη. Παραδείγματα αποτελούν το σιτάρι σπέλτα, το κεχρί, το κουκί, δύο είδη λαθουριού, το σινάπι, το χαμαιλίνο, η μήκων η υπνοφόρος, η Lallemantia και ο κορίανδρος. Αυτά τα δεδομένα προέρχονται κυρίως από θέσεις της Βορείου Ελλάδας (Hansen 1988: 43, Kroll 1991: 166, Halstead , Valamoti 2007α: 286). Τα ντυμένα σιτηρά και συγκεκριμένα το μονόκοκκο σιτάρι κυριαρχούν στην Εποχή του Χαλκού σε αρκετούς οικισμούς της Βόρειας Ελλάδας. Το κριθάρι κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του αυτή την περίοδο. Η περιορισμένη παρουσία του κοινού ή σκληρού σιταριού πιθανόν να αντανακλά την επιλογή των γεωργών στην καλλιέργεια του είδους σε περιορισμένη κλίμακα λόγω της εύκολης προσβολής των σπόρων από μύκητες. Το σιτάρι σπέλτα και το κεχρί αντιπροσωπεύονται κυρίως σε οικισμούς της Βόρειας Ελλάδας σε μικρές ποσότητες. Το κεχρί δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι ήταν καλλιεργούμενο είδος, καθώς ο αριθμός των ευρημάτων είναι ελάχιστος με εξαίρεση τον Καστανά και την Άσσηρο, όπου βρέθηκαν τεράστιες ποσότητες. Το πιο πιθανό είναι να ήταν ζιζάνιο στις κύριες καλλιέργειες (Βαλαμώτη 2009). Τα όσπρια στην εποχή του Χαλκού κάνουν έντονη την παρουσία τους και στα εν χρήσει είδη συγκαταλέγονται δύο νέα είδη λαθουριού και το κουκί (Blouet 1986: 138, Renfrew 2003, Βαλαμώτη 2009). 8

16 Επιπλέον, η εκμετάλλευση ελαιοδοτικών φυτών όπως είναι το χαμαιλίνο, το σινάπι και η Lallemantia δείχνει ότι σε περιοχές που δεν ευδοκιμούσε η ελιά, προσπαθούσαν να βρουν διαφορετικά είδη ώστε να αναπληρώσουν το λάδι. Συγκεκριμένα η Lallemantia αποτελεί απόδειξη για την εισαγωγή ειδών από άλλες περιοχές καθώς δεν είναι αυτοφυές είδος της ελληνικής ή της ευρωπαϊκής χλωρίδας αλλά της Ανατολίας (Jones and Valamoti 2005: 575). Η μήκων η υπνοφόρος και ο κορίανδρος ανήκουν στα φυτά με θεραπευτικές και αρωματικές ιδιότητες, βέβαια δεν γνωρίζουμε ποια ακριβώς ήταν η χρήση τους στο παρελθόν, μπορούμε μόνο να την υποθέσουμε (Βαλαμώτη 2001). Το κουκί και ο κορίανδρος προέρχονται από ευρύτερες περιοχές της Μεσογείου ή της Εγγύς Ανατολής. Το σιτάρι σπέλτα έρχεται πιθανόν από την Κεντρική Ευρώπη, η μήκων από τη δυτική Μεσόγειο, ενώ η Lallemantia από την Υπερκαυκασία και τη Μέση Ανατολή. Το κεχρί φαίνεται να καθιερώνεται πρώτα στην Ευρώπη και στη συνέχεια στην Ανατολία. Η εισαγωγή αυτών των ειδών θα μπορούσε να σχετιστεί με δίκτυα ανταλλαγών από το Βορρά και την Ανατολία. Οι ανταλλαγές μπορεί να περιλάμβαναν είτε την ανταλλαγή ανθρώπων είτε προϊόντων και να αποτελούσαν κομμάτι διατροφικών πειραματισμών των προϊστορικών κατοίκων (Βαλαμώτη 2009: 121-3). Τα άγρια φρούτα και οι καρποί που χρησιμοποιούνται τόσο στη Νεολιθική όσο και στην εποχή του Χαλκού είναι η άμπελος (εφόσον δεν είναι ακόμα γνωστό πότε ξεκινά η καλλιέργεια της), τα βελανίδια, ο σαμπούκος, τα βατόμουρα, τα αμύγδαλα, τα κράνα, τα μήλα, τα αχλάδια, τα σύκα και η αγριοτσικουδιά (Kroll 1991: 165-6, Halstead , Valamoti 2004: 14, 2009). Τα φρούτα θα μπορούσαν να καταναλωθούν είτε φρέσκα είτε αποξηραμένα. Τα σύκα και τα βατόμουρα είναι συχνά ευρήματα σε θέσεις της Νεολιθικής και εποχής Χαλκού. Τα κράνα είναι παρόντα κυρίως σε θέσεις της Νεολιθικής, ενώ μικρή ποσότητα έχει βρεθεί στους Σιταγρούς όσον αφορά την εποχή του Χαλκού. Ο σαμπούκος απαντά σε αρκετές θέσεις αλλά σε ελάχιστους αριθμούς. Τα βελανίδια 9

17 εκπροσωπούνται από μεγάλες συγκεντρώσεις στους προϊστορικούς οικισμούς. Τα αμύγδαλα είναι σπάνια στις αποθέσεις, ενώ τα καρύδια και τα κάστανα απουσιάζουν. Τα υπόλοιπα είδη απαντούν πιο σπάνια και σε χαμηλά ποσοστά και στις δύο περιόδους (Βαλαμώτη 2009, βλ. πίνακα 11 και 12). Η σημασία της ελιάς και της αμπέλου στην εποχή του Χαλκού έχει τονιστεί από πολλούς ερευνητές (Renfrew 1972, Hansen 1988, Halstead 1994, Hamilakis 1996, 1999). Τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα έχουν δώσει αρκετά στοιχεία γύρω από τη χρήση της αμπέλου, αντίθετα τα κατάλοιπα της ελιάς είναι πιο σπάνια στα αρχαιοβοτανικά σύνολα. Ήδη από τη Νεολιθική η άμπελος έχει μια ιδιαίτερη θέση, όπως μαρτυρούν και τα κατάλοιπα που έχουν έρθει στο φως σε πληθώρα οικισμών (Βαλαμώτη 1998β). Η διάκριση ανάμεσα στην άγρια και την εξημερωμένη άμπελο είναι ένα ζήτημα που απασχόλησε και απασχολεί, χωρίς όμως να υπάρχει αξιόπιστος τρόπος διάκρισης τους. Το μέγεθος του σπόρου παρόλο που έχει χρησιμοποιηθεί σε αρκετές δημοσιεύσεις, δε θα μπορούσε να είναι αξιόπιστο κριτήριο, καθώς προϋποθέτει την ύπαρξη μεγάλης ποσότητας σπόρων ώστε να είναι αντικειμενικά τα κριτήρια και πάντα υπάρχει η πιθανότητα να προέρχονται από ποικιλίες με μικρούς σπόρους (Hopf 1962, Hansen 1988: 47-8, Renfrew 2003). Η πειραματική έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Μαγκαφά και Κωτσάκη έδωσε επιπλέον στοιχεία για την διάκριση και αναγνώριση των διαφορετικών μορφών των καταλοίπων (καρπός, σταφίδα και στέμφυλα) της αμπέλου στο αρχαιολογικό υλικό (Mangafa and Kotsakis 1996, Μαγκαφά κ.ά 1998, Mangafa et. al. 2001). Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εικόνα για τη χρήση των φυτών κατά τη προϊστορία είναι περισσότερο σύνθετη από ότι φανταζόμαστε. Πολλές από τις πτυχές της καθημερινής χρήσης των φυτών μας παραμένουν άγνωστες, όπως και πολλά είναι τα φυτικά είδη που δεν διασώζονται ώστε να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τη διατροφή. Σε γενικές γραμμές διαφοροποιήσεις παρατηρούνται ανάμεσα στα αρχαιοβοτανικά σύνολα της Βορείου και Νοτίου Ελλάδας, αλλά και ανάμεσα σε οικισμούς της ίδιας περιοχής. Οι διαφορετικές προτιμήσεις 10

18 ανάμεσα στους οικισμούς μπορεί να αντιπροσωπεύουν είτε διατροφικές προτιμήσεις είτε επιλογές όσον αφορά την καλλιέργεια των ειδών που οφείλονταν σε τοπικές προτιμήσεις, κοινωνικές διαφοροποιήσεις, ιδεολογικές πεποιθήσεις, περιορισμένη πρόσβαση στις συγκεκριμένες πηγές ή άλλους λόγους Αγροτικές πρακτικές Η γεωργία θεωρείται ως η κύρια δραστηριότητα για την απόκτηση διατροφικών πηγών από τη Νεολιθική Εποχή και έπειτα, αφού τα φυτά παρέχουν τις απαραίτητες θερμίδες για θρέψουν μία μεγάλη ομάδα, ενώ η συλλογή άγριων φυτών και το κυνήγι δεν θα παρείχε σταθερές πηγές στη διατροφή (Halstead 1981: 314-5). Πολλές είναι οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί για την γεωργία. Οι απόψεις αυτές βασίστηκαν σε μοντέλα που προτάθηκαν για να ερμηνεύσουν τα οικιστικά πρότυπα: η διαφοροποίηση, η εξειδίκευση και η εντατικοποίηση στην εκμετάλλευση των φυτικών πηγών. Α. Διαφοροποίηση στις πρακτικές καλλιέργειας Η διαφοροποίηση της καλλιέργειας αφορά μια μεγάλη ποικιλία από καλλιέργειες και ζώα. Όσον αφορά τις καλλιέργειες, η διαφοροποίηση επιτυγχάνεται με διαφορετικούς τρόπους όπως καλλιέργεια μιας ποικιλίας φυτών με διαφορετικές απαιτήσεις ανάπτυξης, ή καλλιέργεια ενός μείγματος από διαφορετικά φυτά, ή τοποθέτηση χωραφιών σε διαφορετικά εδάφη και χρήση διαφορετικών περιόδων σποράς. Τα ζώα μπορούν να βόσκουν σε διαφορετικά μέρη και να τα εκμεταλλεύονταν ως προς όλα τα προϊόντα τους (Halstead 1994: 201-2). Μέσω της διαφοροποίησης της καλλιέργειας θα μπορούσαν να καλυφθούν οι εποχιακές απαιτήσεις εργασίας και τα ρίσκα της ολοκληρωτικής αποτυχίας. Επιπλέον διαφοροποίηση υποστηρίζεται για τη Βόρεια Ελλάδα κατά την Τελική Νεολιθική και την Πρώιμη εποχή του 11

19 Χαλκού, από τις ενδείξεις για μεγαλύτερη χρήση φρούτων και καρπών και πιο εκτεταμένη διαχείριση των ζώων, ενώ η διαδεδομένη πρόνοια για μακροπρόθεσμη αποθήκευση παραπέμπει σε μεγαλύτερα επίπεδα παραγωγής (Halstead 1994: 202). Η καλλιέργεια των δημητριακών και των οσπρίων υποστηρίζεται από τα αρχαιοβοτανικά σύνολα. Τα δημητριακά δεν εμφανίζονται σε μεγάλη ποικιλία, αντίθετα σε πολλούς οικισμούς φαίνεται να καλλιεργούνταν μια ποικιλία οσπρίων με διαφορετικές εδαφικές και περιβαλλοντικές απαιτήσεις (όπως αναφέρθηκε παραπάνω). Επομένως, οι πρώιμοι γεωργοί θα χρησιμοποιούσαν ποικίλα εδάφη και θα αύξαναν τις πιθανότητες για επιτυχία της σοδειάς ακόμα και σε δυσμενείς συνθήκες (Halstead 1990: 149). Σε πολλούς οικισμούς φαίνεται πως δύο είδη με διαφορετικές κλιματικές απαιτήσεις καλλιεργούνταν σε σμιγάδια, εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο τη σοδειά του ενός όταν οι καιρικές συνθήκες ήταν αρνητικές για το άλλο (Jones and Halstead 1995). Ένας ακόμη τρόπος διαφοροποίησης της καλλιέργειας είναι σπέρνοντας σε διαφορετικές εποχές το χρόνο, κατανέμοντας με αυτό τον τρόπο την εργασία σε όλο το χρόνο και μειώνοντας τα ρίσκα για ολοκληρωτική αποτυχία της σοδειάς (Halstead 1990). Β. Εξειδίκευση Η εξειδίκευση προσδιορίζεται ως έμφαση σε μία περιορισμένη ποικιλία πηγών, ή περιορισμένο μέρος αυτής της ποικιλίας, ή περιορισμένη χρήση μιας συγκεκριμένης πηγής (Halstead 1992: 106). Με βάση τις απόψεις του Renfrew (1972) η εξειδίκευση έγινε δυνατή μέσω της διαφοροποίησης ανάμεσα στα φυτά που καλλιεργήθηκαν, η ελιά και το σταφύλι συγκεκριμένα που καλλιεργήθηκαν σε πιο περιθωριακές περιοχές, ταίριαζαν σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες, οδηγώντας στην εξειδίκευση αυτών των περιοχών στην παραγωγή ενός συγκεκριμένου προϊόντος και στην ανάγκη ενός συστήματος αναδιανομής που ελέγχεται από μία 12

20 κεντρική οργάνωση. Ο Halstead υπογραμμίζει τη συνύπαρξη της διαφοροποίησης με την εξειδίκευση στην εποχή Χαλκού, αλλά θεωρεί απίθανη μια τοπική εξειδίκευση δεδομένου ότι τα περισσότερα φυτά έχουν ποικίλες εδαφικές και κλιματικές αντοχές (Halstead 1994: 209). Γ. Εντατικοποίηση Στην Τελική Νεολιθική και Πρώιμη εποχή του Χαλκού παρατηρείται εξάπλωση της κατοίκησης πέρα από τις περιοχές που κατοικούνται ήδη στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική, δηλαδή επεκτείνεται η κατοίκηση σε άγονες και ημιορεινές περιοχές της Ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως και στα νησιά του Κεντρικού και Νότιου Αιγαίου. Η εντατικοποίηση της παραγωγής συσχετίστηκε με την οικιστική επέκταση και τον περιθωριακό αποικισμό που παρατηρείται (Halstead 1994: 200, 2000: 117). Η εντατικοποίηση της καλλιέργειας υπονοεί την αύξηση της σοδειάς, όμως δεν δημιουργεί απαραίτητα πλεόνασμα. Οι γεωργοί συχνά καλλιεργούν αρκετά για να διασφαλίσουν μια ικανοποιητική σοδειά σε μια κακή χρονιά και έτσι να παράγουν ένα «κανονικό πλεόνασμα», δηλαδή την παραγωγή και την αποθήκευση αρκετής ποσότητας ώστε να διασφαλίσουν την επιβίωση σε περιπτώσεις αποτυχίας της σοδειάς ή άλλων κακοτυχιών (Halstead 1989: 78-79, 1992: 109). Η πιο εντατική χρήση της γης μπορεί να περιλαμβάνει συχνή καλλιέργεια, λίπασμα ή συνεχή καλλιέργεια των ίδιων χωραφιών, ενώ η εισαγωγή περισσότερης εργασίας περικλείει την εντατική χρήση της γης όπως και επένδυση σε αρδευτικά έργα ή φυτά που αναπτύσσονται αργά. Η εντατικοποίηση στην απόδοση μεγαλύτερης παραγωγής εμπεριέχει έργα μεγαλύτερης εργασίας ή λιγότερη εργασία μέσω της χρήσης μεγαλύτερης έκτασης γης (εκτατικοποίηση) ή επιλογή γόνιμων εδαφών και καλλιέργεια μιας ποικιλίας από φυτά (Halstead 1992: 109). Αν ένα σύστημα εντατικής καλλιέργειας της γης επικρατούσε, η συνολική έκταση που καλλιεργούνταν θα ήταν πολύ μικρή και ο μέσος όρος χρόνου που θα χρειαζόταν να περπατήσουν από το χωριό στα 13

21 χωράφια θα ήταν περίπου 2-10 λεπτά. Με μία τόσο μικρή περιοχή υπό καλλιέργεια, ένα αρκετά μεγάλο τμήμα των χωραφιών θα ήταν αρκετά κοντά στον οικισμό για να λιπαίνεται από ανθρώπινη κοπριά και οικιακά απορρίμματα. Η απόθεση ζωικής κοπριάς θα ήταν λιγότερο τακτική, επειδή τα ζώα κατά τη διάρκεια του χρόνου έβοσκαν μακριά από την καλλιεργημένη περιοχή. Αν τα όσπρια και τα δημητριακά καλλιεργούνταν σε παρόμοιες ποσότητες θα πρέπει να καλλιεργούνταν με αμειψισπορά. Η καλλιέργεια των οσπρίων μπορεί να αναστέλλονταν από τα ξηρά εδάφη (Halstead 1981: ). Δ. Το πλεόνασμα Τα αρχαιολογικά δεδομένα για την παραγωγή και την κινητοποίηση του πλεονάσματος είναι πιο έμμεσα από ότι για την εξειδίκευση ή την διαφοροποίηση. Η παραγωγή του πλεονάσματος θα ήταν υποκείμενη σε περιοδικά άσχημες χρονιές, που θα προκαλούσε μερική ή ολική καταστροφή της σοδειάς. Οι γεωργοί θα μείωναν το ρίσκο της ολοκληρωτικής καταστροφής με διαφοροποίηση της καλλιέργειας ενώ θα μπορούσαν να καλύπτουν ένα μέτριο έλλειμμα με τη σφαγή ζώων ή καταφεύγοντας σε συλλογή ή κυνήγι άγριων ειδών. Ένα τυπικό χωριό θα κατέφευγε σε τέτοιες πηγές σε περίπτωση αποτυχίας. Η παραγωγή σε οικιακό επίπεδο και η άμεση αποθήκευση του κανονικού πλεονάσματος θα διασφάλιζε την επιβίωση (Halstead 1992: 111, 1994: 202). Κακές χρονιές μπορεί να συνέβαιναν κατ επανάληψη και η ζωή αποθήκευσης των δημητριακών να μειωνόταν. Κατά συνέπεια, η ανταλλαγή θα ήταν απαραίτητη και το μοίρασμα μαγειρεμένου φαγητού υπονοείται από την παρουσία εξωτερικών μαγειρικών εγκαταστάσεων. Η κοινωνική σημασία της φιλοξενίας τονίζεται από την φροντίδα και την ικανότητα που δίνεται στην κατασκευή και τη διακόσμηση των κυπέλλων κατάλληλων για την κατανάλωση τροφής και ποτού (Halstead 1992: 111). 14

22 1.2.3 Η μεσογειακή τριάδα και η πολυκαλλιέργεια στο Νότιο Αιγαίο Μέχρι και σήμερα πολλοί ερευνητές προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την δημιουργία των ανακτορικών κέντρων με ποικίλες θεωρίες. Πρωταρχική θέση είχε η θεωρία του Renfrew (1972) για την Μεσογειακή τριάδα και τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραμάτισε και κατά κάποιο τρόπο οδήγησε στην παραγωγή πλεονάσματος και στη δημιουργία ενός συστήματος αναδιανομής που έθεσε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη των σύνθετων κοινωνιών της εποχής του Χαλκού, ενώ υπήρξε το έναυσμα για την αναζήτηση δεδομένων που θα επιβεβαίωναν αυτή την άποψη. Η άποψη αυτή υιοθετήθηκε από πολλούς ερευνητές και από άλλους κατακρίθηκε, επειδή θεωρήθηκε ότι βασίστηκε περισσότερο σε εθνογραφικά παράλληλα. Η υπόθεση για τη μεσογειακή τριάδα φαίνεται ότι δεν στηρίζεται στα άμεσα αρχαιολογικά δεδομένα. Εναλλακτικά μοντέλα θα πρέπει να αναζητηθούν για την ανάπτυξη των ιεραρχημένων κοινωνιών στην Κρήτη. Ο ρόλος της ελιάς και της αμπέλου θα πρέπει να αναζητηθεί στη συμμετοχή τους σε σύνθετες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις όπως είναι τα εορταστικά γεύματα και η ανταλλαγή δώρων ανάμεσα στην ελίτ. Αυτές οι κοινωνικές διαδικασίες μπορεί να συνδέονται με την ανάπτυξη της εξουσίας. Η συστηματική παραγωγή κρασιού από την Πρωτοανακτορική περίοδο και έπειτα μπορεί να στόχευε στην κάλυψη των αναγκών για μεγάλης κλίμακας εορταστικά γεύματα και κατανάλωση αλκοολούχων ποτών. Μέσα από αυτά τα γεγονότα, η ελίτ πιθανόν να στόχευε στη σταθεροποίηση και νομιμοποίηση της δύναμης, στην εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού, και στην προσέλκυση αντιπάλων ελίτ (Hamilakis 1996: 25). Η καλλιέργεια της ελιάς και της αμπέλου, σε αντίθεση με το σιτάρι, χρειάζεται περισσότερη φροντίδα και δεν αποδίδει καρπούς αμέσως, απαιτεί δηλαδή, την επένδυση κάποιου κεφαλαίου και την κατασκευή ειδικών εγκαταστάσεων για την παραγωγή του κρασιού και ελαιόλαδου. Συνεπώς προτάθηκε η άποψη ότι μόνο οι πολιτισμοί της εποχής του 15

23 Χαλκού, με την ιεραρχική κοινωνική δομή, τη συγκεντρωτική εξουσία και φυσικά το εμπόριο μπορούν να συγκεντρώσουν το απαραίτητο κεφάλαιο για την οινοποιία (Renfrew 1972). Αντίστοιχα ο Gilman υποστηρίζει ότι η ελιά και η άμπελος αντίθετα με τα άλλα είδη που υιοθετούνται στην εποχή του Χαλκού, απαιτούν εξαιρετική φροντίδα και δεν αποδίδουν καρπούς αμέσως όπως τα ετήσια είδη- η άμπελος αποδίδει μετά από τρία χρόνια και η ελιά μετά από δέκα ή δεκαπέντε χρόνια, ενώ συνεχίζουν να αποδίδουν για δεκαετίες. Μέσα από την ανάγκη των φυτών για συνεχή φροντίδα ώστε να αποδώσουν καρπούς δημιουργούνται σχέσεις ιδιοκτησίας. Επομένως ο γεωργός πρέπει να επενδύσει χρόνο και εργασία πριν έχει ανταλλάγματα από το φυτό, παραπέμποντας σε κεφαλαιοκρατική εντατικοποίηση της επιβίωσης (1981: 6). Οι απόψεις αυτές έχουν στηριχθεί στις εγκαταστάσεις και τα σκεύη που σχετίζονται με την παραγωγή, αποθήκευση και διακίνηση του οίνου και σε πινακίδες της Γραμμικής Β (Hamilakis 1996 : 5-6). Αυτές οι απόψεις υπήρξαν το έναυσμα για την αναζήτηση καταλοίπων ελιάς και αμπέλου σε θέσεις της Νεολιθικής και της εποχής του Χαλκού. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές μελέτες στη Νότια Ελλάδα δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα κατάλοιπα της ελιάς και της αμπέλου, όπως και σε αντικείμενα που πιθανόν σχετίζονταν με την επεξεργασία και χρήση τους. Η θεωρία για την κυριαρχία της μεσογειακής τριάδας στην εποχή του Χαλκού, δεν έχει συμπεριλάβει μία σημαντική κατηγορία φυτών, τα όσπρια, που πιθανόν να είχε την ίδια σημασία με τις υπόλοιπες κατηγορίες που περιλαμβάνει. Τα όσπρια αποτελούν τμήμα της προϊστορικής διατροφής και θα μπορούσαν να έχουν την ίδια θέση με τα δημητριακά. Επιπλέον, οι ιδιότητες τους στην αποκατάσταση του αζώτου των εδαφών θα ήταν καθοριστικές για τη χρήση τους, ιδιαίτερα στην περίπτωση της εντατικοποίησης της καλλιέργειας. Πλεονέκτημα θα αποτελούσε το γεγονός ότι δεν έχουν πολλές απαιτήσεις εργασίας και παρέχουν μεγάλο αριθμό πρωτεϊνών και θερμίδων (Sarpaki 1992: 70-1). 16

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 2.1 Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Η Κεντρική Μακεδονία είναι η περιοχή που ορίζει ο ποταμός Στρυμόνας από ανατολικά, το όρος Βέρμιο από δυτικά, το όρος Βόρρας από βόρεια και το Αιγαίο πέλαγος από νότια (Andreou et al. 2001: 298). Στην εποχή του Χαλκού το τοπίο δεν παρουσίαζε μεγάλες αλλαγές από το σημερινό με εξαίρεση την κοιλάδα του Αξιού ποταμού (βλ. επόμενη ενότητα). Οι έρευνες στη Βόρεια Ελλάδα τα τελευταία χρόνια γίνονται όλο και περισσότερες, αυξάνοντας τις γνώσεις μας για τις προϊστορικές κοινωνίες. Η κατοίκηση στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού φαίνεται να συγκεντρώνεται σε πεδινές περιοχές με πρόσβαση σε πηγές νερού, οι παραθαλάσσιες θέσεις αυξάνονται και δεν προτιμούνται οι πιο ορεινές περιοχές (Ανδρέου και Κωτσάκης 1987: 61, Ασλάνης 1987: 103). Η τούμπα και ο εκτεταμένος οικισμός, ενώ συνυπάρχουν στη Νεολιθική εποχή, στην Πρώιμη εποχή Χαλκού παρατηρείται ότι οι εκτεταμένοι οικισμοί δεν συνεχίζουν να κατοικούνται αλλά προτιμάται μόνο ο τύπος της τούμπας (Andreou et al. 2001: 300). Η τούμπα είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος οικισμού και μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν ο μοναδικός τύπος που εμφανίζεται στη Βόρεια Ελλάδα. Αυτό είναι εμφανές καθώς η φυσική ορατότητα της τούμπας είναι βασικό χαρακτηριστικό για την αναγνώριση της στο χώρο, σε αντίθεση με τους εκτεταμένους οικισμούς. Η μορφή που έχει η τούμπα δεν είναι ίδια εξαρχής, ξεκινάει σαν ένας εκτεταμένος οικισμός, και δημιουργείται μέσα από τις αλλεπάλληλες χρήσεις των ωμοπλίνθων για την κατασκευή των σπιτιών ακριβώς στο ίδιο σημείο (Halstead 1999: 87, Kotsakis 1999: 68). Έχει 17

25 προταθεί ότι η χρήση των ωμοπλίνθων έδινε έμφαση στην ενότητα και τη σημασία του νοικοκυριού στο παρόν, ενώ το κτίσιμο στο ίδιο σημείο τόνιζε την παλαιότητα του νοικοκυριού. Αυτή η συνέχεια και η εμμονή μπορεί να σχετιστεί με συνέχεια σε συγκεκριμένα μέρη του οικισμού, και να υπονοηθεί ίσως κάποια μορφή ιδιοκτησίας του νοικοκυριού μέσω της γενεαλογίας. Μπορούμε να αντιληφθούμε την τούμπα σαν ένα ιδιωτικοποιημένο χώρο, όπου ανεξάρτητες παραγωγικές μονάδες λειτουργούσαν και η κοινοτική ιδιοκτησία ήταν λιγότερο εμφανής (Kotsakis 1999: 73). Η διαδοχική ανοικοδόμηση των σπιτιών δίνει συμβολική σημασία στη συνέχεια του ίδιου του σπιτιού, όχι μόνο σαν φυσική κατασκευή, αλλά και σαν μέρος του νοικοκυριού. Σε αυτό το πλαίσιο, το νοικοκυριό είναι μια ανεξάρτητη μονάδα της κοινωνικής κατασκευής, που κινείται ενάντια στην κοινοτική αμοιβαιότητα και ανταγωνίζεται με τα άλλα νοικοκυριά. Η έμφαση στην ατομική συνέχεια του νοικοκυριού έχει ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό χαρακτήρα τη βαθμιαία αλλαγή μακριά από την κοινοτική αμοιβαιότητα (Kotsakis 1999: 74). Ο ανταγωνισμός που δημιουργούνταν ανάμεσα στα νοικοκυριά, έχει θεωρηθεί ένας από τους λόγους που συνέβαλαν στο σχηματισμό των τούμπων (Halstead 1999: 87-90, Kotsakis 1999). Από τη Νεολιθική εποχή έως και το τέλος της εποχής του Χαλκού, οι τούμπες παρέμεναν οι κυρίαρχοι τόποι των κοινωνικών δραστηριοτήτων τόσο στη Θεσσαλία όσο και στην Μακεδονία, παρά τις αλλαγές στις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις των οικισμών. Ήταν τόποι όπου δημιουργούνταν οι ταυτότητές των ανθρώπων, αναπτύσσονταν σχέσεις και μορφές εξουσίας, και παράλληλα μεταβάλλονταν σε μνημεία τόσο στο χώρο αλλά και στο χρόνο (Chapman 1991: 155). Ήδη την τελευταία δεκαετία έχουν προστεθεί αρκετές θέσεις στο χάρτη, όχι μόνο στην Κεντρική Μακεδονία. Οι πιο γνωστές θέσεις που έχουν ανασκαφεί μέχρι στιγμής είναι ο Καστανάς, τα Σέρβια, το Μάνδαλο, το Αρχοντικό, οι Σιταγροί, το Ντικιλί Τας και το Μάνδαλο. Νέες θέσεις εντοπιστήκαν στη δυτική Μακεδονία μέσα από διάφορα ερευνητικά προγράμματα και μεγάλα έργα. Από τις πιο γνωστές είναι η 18

26 Βασιλάρα Ράχη, το Αρμενοχώρι, το Λιμνοχώρι και οι Ανάργυροι. Επιπροσθέτως, φάσεις της Πρώιμης εποχής του Χαλκού εντοπίστηκαν στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, στη Μεσημεριανή τούμπα, στην Πεντάπολη και στον Άγιο Μάμα Χαλκιδικής (Andreou et al. 2001: ). Στην περιοχή του Βερμίου η θέση Λευκόπετρα ανασκάφτηκε πρόσφατα δίνοντας στοιχεία για την ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή (Στεφανή 2002: 532). Παράλληλα, η θέση στο λόφο Βάγια στη Σίβηρη Χαλκιδικής αποκάλυψε λείψανα κατοίκησης της εποχής (Αυγέρος κ.ά 2003: 359, Τσιγαρίδα κ.ά 2004: 385). Οι περισσότερες θέσεις έχουν ανασκαφτεί σε μικρή κλίμακα και τα δεδομένα γύρω από την οργάνωση και τη χρήση του ενδοκοινοτικού χώρου είναι περιορισμένα. Ωστόσο είναι δυνατόν να εντοπίσει κανείς μία σημαντική μεταβολή στην οργάνωση και χρήση του ενδοκοινοτικού χώρου. Οι θέσεις της Πρώιμης εποχής του Χαλκού αυξάνονται σταδιακά από τη Νεολιθική, ενώ η έκταση των οικισμών σταδιακά μειώνεται (Ανδρέου και Κωτσάκης 1987: 84). Σαφώς περαιτέρω έρευνα και δημοσίευση των υπαρχόντων δεδομένων θα δώσει περισσότερα στοιχεία για την οργάνωση του χώρου, τις ενδοκοινοτικές δραστηριότητες και την οικονομία των οικισμών αυτής της περιόδου στην Κεντρική Μακεδονία. 19

27 2.2 Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΥΠΟ ΜΕΛΕΤΗ: ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η θέση του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται κοντά στον ομώνυμο οικισμό, 34 χλμ. δυτικά της Θεσσαλονίκης, δίπλα στη βιομηχανική περιοχή της Σίνδου. Την ευρύτερη περιοχή ορίζουν από δυτικά το όρος Πάικο και ο ποταμός Αξιός και από ανατολικά το όρος Βερτίσκος και ο Γαλλικός ποταμός (βλ. εικόνα 2). Εικόνα 2. Στο χάρτη σημειώνονται περιοχές που αναφέρονται στο κείμενο. Άγιος Αθανάσιος, Θεσσαλονίκη, Σίνδος, το όρος Πάικο και το όρος Βερτίσκος. Η εικόνα της περιοχής σήμερα είναι το αποτέλεσμα των προσχώσεων από τα ποτάμια ιζήματα και τις διαδοχικές ανυψώσεις του εδάφους και δεν αντιστοιχεί σε εκείνη της εποχής του Χαλκού. Γεωμορφολογικές μελέτες στην κοιλάδα του Αξιού έδειξαν ότι η άνοδος της στάθμης της θάλασσάς το 6000 π.χ. προκάλεσε την είσοδο υδάτων στον Θερμαϊκό κόλπο αρχικά και εν συνεχεία στον κόλπο του Καστανά. Δημιουργήθηκε έτσι ένας βαθύς κόλπος με περιοχές υφάλμυρου νερού και σε κάποια τμήματα του πιθανόν να επικρατούσαν λιμναίες συνθήκες (Ghilardi et al. 2008, Schulz 1989: ). Συνεπώς ο οικισμός του 20

28 Αγίου Αθανασίου βρίσκονταν πολύ κοντά στην θάλασσα και είχε άμεση πρόσβαση σε θαλάσσιες διατροφικές πηγές από τον Θερμαϊκό κόλπο και τον κόλπο του Καστανά (βλ. Εικόνα 3). Εικόνα 3. Γεωμορφολογικός χάρτης (από Schulz 1989: 376). Παλυνολογικές έρευνες δεν υπάρχουν από τον οικισμό εφόσον πρόκειται για μία θέση με ξηρές συνθήκες διατήρησης, αλλά από λίμνες ή βαλτώδεις περιοχές από την περιοχή της Μακεδονίας. Τα διαγράμματα γύρης (βλ. Εικόνα 4) από την Δυτική Μακεδονία προέρχονται από τα Γιαννιτσά, την Έδεσσα και τις λίμνες Χειμαδίτιδα και Βεγορίτιδα (Bottema 1982: , Bottema and Woldring 1990: 247-8). 21

29 Εικόνα 4. Χάρτης της θέσης του Αγίου Αθανασίου και των θέσεων από όπου προέρχονται τα διαγράμματα γύρης που αναφέρονται στο κείμενο. 1. Άγιος Αθανάσιος, 2. Γιαννιτσά, 3. Έδεσσα, 4. Βεγορίτιδα, 5. Χειμαδίτιδα, 6. Τενάγη των Φιλίππων. Σε γενικές γραμμές παρατηρείται ότι η εξάπλωση των δασών στην αρχή του Ολοκαίνου σημειώνει κάμψη γύρω στο 4500 πριν από σήμερα, και παράλληλα αυξάνεται η παρουσία χαμηλής βλάστησης που καταλαμβάνει τις περιοχές όπου προϋπήρχαν δάση. Η παρουσία των αγρωστωδών πιθανόν να προέρχεται από τα βοσκοτόπια στα βουνά ή από τα καλλιεργημένα χωράφια στις κοιλάδες, δείχνοντας ότι το τοπίο γίνεται πιο ανοιχτό (Bottema 1982: 262). Αυτή η εικόνα είναι εμφανής σε όλα τα διαγράμματα γύρης στην ίδια χρονολογική περίοδο, αποδίδεται στην πιο εντατική ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή, έχοντας ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση του σημερινού τοπίου (Bottema 1982: , Bottema and Woldring 1990: 247-8). 22

30 Από την Ανατολική Μακεδονία, και συγκεκριμένα τα τενάγη των Φιλίππων, τα διαγράμματα γύρης που χρονολογούνται το π.χ., δείχνουν ότι η περιοχή καλυπτόταν από αδιατάρακτα δάση δρυών, χωρίς την παρουσία στοιχείων που θα μαρτυρούσαν την ανθρώπινη επέμβαση. Στα διαγράμματα που χρονολογούνται το π.χ., η δασώδης βλάστηση παραμένει, ταυτόχρονα όμως παρατηρείται αύξηση στην παρουσία γύρης Ericales, που σχετίζεται με την ανάπτυξη χαμηλής βλάστησης, και συγκεκριμένα θάμνων που αντικαθιστούν τα δάση στο Μεσογειακό κλίμα και ευνοούνται από τη βόσκηση. Αυτά τα δεδομένα θα μπορούσαν να συσχετιστούν με πιθανή αύξηση της χρήσης της γης και τον περιορισμό της δασώδους περιοχής από τους πληθυσμούς που κατοικούσαν στη Βόρεια Ελλάδα αυτή την περίοδο (Greig and Turner 1974: ). Όπως γίνεται εμφανές από τα διαγράμματα γύρης η ανθρώπινη δραστηριότητα γίνεται αισθητή στο φυσικό περιβάλλον κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, προκαλώντας μεταβολές στη βλάστηση με την χρήση της γης για καλλιέργεια ή βόσκηση και την εκμετάλλευση της ξυλείας των δέντρων για την αρχιτεκτονική των οικισμών. 23

31 2.3 Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ: ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Η χαμηλή τούμπα του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται στο χώρο του εργοστασίου της «Βαλκάν Έξπορτ», ενώ δεν καλύπτεται τμήμα της κάτω από τις προσχώσεις του Αξιού. Η θέση είχε καταστραφεί από επεμβάσεις κατά το παρελθόν, με αποτέλεσμα να έχει μείνει ανέπαφο μόνο το ¼ το συνόλου. Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε μέσα στα πλαίσια σωστικών εργασιών εξαιτίας της επέκτασης των εγκαταστάσεων του εργοστασίου (το κεντρικό κανάλι έπρεπε να μεταφερθεί και να διέλθει από το χώρο της τούμπας). Με δοκιμαστικές τομές ελέγχθηκε όλο το μήκος του καναλιού και η ανασκαφή έφτασε την έκταση 1,3 στρεμμάτων (Παππά κ.ά. 2002: 137). Στο σύνολο αποκαλυφτήκαν τμήματα από 5 έως 8 μονόχωρα ή δίχωρα τετράπλευρα οικήματα κατασκευασμένα από στοιβαχτό πηλό που ενισχύεται με πασσάλους και κλαδιά. Σε αρκετές περιπτώσεις διατηρούνται δάπεδα από πατημένο χώμα ή κιτρινωπό πηλό (Παππά κ.ά. 2002: , Μαυροειδή κ.ά. 2008: 479). Κυκλικές και ελλειψοειδείς εστίες εντοπίστηκαν σε όλο το ανασκαμμένο τμήμα, είτε σε εσωτερικούς είτε σε εξωτερικούς χώρους. Οι εστίες αποτελούνται από ρηχούς λάκκους, ενώ σε μερικές περιπτώσεις φέρουν περιχείλωμα από πηλό. Τα δάπεδα τους στρώνονται με όστρακα και πέτρες. Στο εσωτερικό των οικημάτων και πολλές φορές κοντά σε εστίες εμφανίζονται ρηχοί λάκκοι, που πιθανόν συνδέονται με δραστηριότητες που πραγματοποιούνταν σε αυτές. Αξιοσημείωτη είναι η συγκέντρωση τεσσάρων εστιών και λάκκων αντίστοιχα στο ανατολικό τμήμα του οικισμού, παραπέμποντας σε έντονη τροφοπαρασκευαστική δραστηριότητα (Μαυροειδή κ.ά. 2008: 479). Η κεραμική της θέσης μέχρι στιγμής έχει δώσει μια ποικιλία σχημάτων. Συνήθη είναι τα βαθιά ευρύστομα αγγεία, η φιάλη με εσωστρεφές χείλος, οι πρόχοι, οι αμφορείς, τα ταψιά και τα κύπελλα. Τα βαθιά ευρύστομα αγγεία πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση προϊόντων, όπως είναι οι σπόροι ή καρποί, είτε για το 24

32 μαγείρεμα ή την προετοιμασία της τροφής, καθώς σε πολλές περιπτώσεις είναι εμφανή τα ίχνη φωτιάς στην επιφάνεια τους. Συστηματική είναι και η χρήση των οστράκων στην κατασκευή των δαπέδων των εστιών. Οι πρόχοι και οι φιάλες πιθανόν χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά υγρών, ενώ τα μόνωτα κύπελλα για την κατανάλωση τους (Μαυροειδή κ.ά. 2008: ). Μεγάλη ποικιλία παρουσιάζουν τα υφαντικά εργαλεία όσον αφορά το μέγεθος και το σχήμα τους. Τα τριπτά εργαλεία αποτελούν την πλειονότητα των λίθινων, ενώ τα λειασμένα και τα απολεπισμένα απαντούν σε μικρότερες ποσότητες χωρίς όμως να απομακρύνονται από την τυπολογία της εποχής. Τα οστέινα εργαλεία είναι πολύ καλής κατασκευής. Σπάνια ευρήματα είναι δύο ζωόμορφα ειδώλια ενώ αξιοσημείωτη είναι η παρουσία μίας πήλινης μήτρας για μεταλλική αιχμή (Παππά κ.ά. 2002: 141). Ο οικισμός καταστράφηκε από πυρκαγιά, που σφράγισε τα αρχιτεκτονικά λείψανα. Αποτελεί δηλαδή ένα κλειστό σύνολο μίας συγκεκριμένης φάσης της Πρώιμης εποχής του Χαλκού, που σύμφωνα με τις ραδιοχρονολογήσεις τοποθετείται στο π.χ (Μαυροειδή προσ. επικοινωνία). Μετά την καταστροφή αποσπασματικά λείψανα δείχνουν ότι ο χώρος επανακατοικήθηκε για σύντομο διάστημα (Μαυροειδή κ.ά. 2008: 480). Αξίζει να προστεθεί ότι πολύ κοντά στη θέση του Αγίου Αθανασίου, στην περιοχή της Νέας Αγχιάλου εντοπιστήκαν τα κατάλοιπα ενός κεραμικού κλιβάνου και ενός αποθέτη κεραμικής που χρονολογείται στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού. Ο αποθέτης πιθανόν σχετίζεται με την τούμπα ή «διπλή τράπεζα» στη Νέα Αγχίαλο, όπου εντοπίστηκαν στρώματα της Νεολιθικής και Πρώιμης εποχής του Χαλκού σε δοκιμαστικές τομές που διενεργήθηκαν ανάμεσα στην τούμπα και το λόφο όπου εκτείνεται το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων (Ανδρέου 2000: 51, Δεσποίνη 1985: 12). Κατά τη διάρκεια μεταγενέστερων ανασκαφών στην διπλή τράπεζα, αποκαλύφθηκε εν τέλει τμήμα κτιρίου που χρονολογείται στα Μυκηναϊκά χρόνια (Τιβέριος 1994: 211). 25

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 3.1 Δειγματοληψία στο πεδίο Το πρώτο βήμα σε μία μελέτη αρχαιοβοτανικών καταλοίπων είναι η δειγματοληψία, καθώς παρέχει το υλικό για να πραγματοποιηθεί η έρευνα. Η δειγματοληψία δεν πραγματοποιείται με τον ίδιο τρόπο σε κάθε ανασκαφή, ενώ σε πολλές περιπτώσεις υπόκειται στην προσωπική κρίση του ανασκαφέα. Επιπροσθέτως, είναι γνωστές οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι σωστικές ανασκαφές, όπως του Αγίου Αθανασίου - με ελάχιστο εργατικό δυναμικό, μηδαμινή οικονομική στήριξη και πίεση στο χρόνο περάτωσης των εργασιών - που πολλές φορές λειτουργούν ως ανασταλτικοί παράγοντες σε σχέση με τους τρόπους δειγματοληψίας αρχαιοβοτανικών καταλοίπων. Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε σε 60 τομές συνολικά, δείγματα κρατήθηκαν μόνο από τις 31 τομές (βλ. εικόνα 5). Στο σύνολο κρατήθηκαν 89 δείγματα τα οποία προέρχονται από δάπεδα, πασσαλότρυπες, λάκκους, εστίες και σε όποιες περιπτώσεις έκριναν απαραίτητο οι ανασκαφείς, δηλαδή όπου διέκριναν με «γυμνό μάτι» συγκεντρώσεις σπόρων ή άνθρακα (βλ. πίνακα 1). Ο όγκος των δειγμάτων κυμάνθηκε από 5 λίτρα έως 50 λίτρα χώματος ανά δείγμα. Ο συνολικός όγκος χώματος που συλλέχθηκε είναι 2081 λίτρα. Με αυτά τα δεδομένα, η δειγματοληψία που ακολουθήθηκε στο πεδίο δεν πραγματοποιήθηκε με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις ανασκαφικές τομές, αλλά βασίστηκε κατά κύριο λόγο στην απόφαση του εκάστοτε ανασκαφέα. Συνεπώς, μπορεί να ειπωθεί ότι εφαρμόστηκε ένας συνδυασμός υποκειμενικής και «δια γυμνού οφθαλμού» δειγματοληψίας. 26

34 Πίνακας 1. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται τα δείγματα που πάρθηκαν συνολικά για τη συλλογή αρχαιοβοτανικών καταλοίπων. Σε κάθε δείγμα σημειώνεται ο όγκος σε λίτρα, η προέλευση και ο αριθμός των σπόρων στο περίπου με βάση τη σάρωση των δύο κοσκίνων (1 χιλ. και 300 μ.). Στο βαρύ υπόλοιπο σημειώνεται η παρουσία σπόρων, όπου εντοπίστηκαν με ένα (χ), ανεξαρτήτου αριθμού. Όπου υπήρχε πάνω από μία σακούλα στο ίδιο δείγμα δηλώνεται ξεχωριστά ο όγκος για την καθεμία από αυτές. Όπου ΠΣ εννοείται πασσαλότρυπα. Τα δείγματα που επιλέχθηκαν για μελέτη είναι με έντονο χρώμα. ΝΚ ΤΟΜΗ ΠΑΣΑ ΟΓΚΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΟΣΚΙΝΑ Β.Υ Λίγοι άνθρακες >σπόροι ΠΣ 12 5> λέπυρα ? ΠΣ 13 5> σπόροι ΠΣ14 Χωρίς άνθρακα ΠΣ 9 5> σπόροι ΠΣ 11 5> σπόροι ΠΣ 19 10> σπόροι ΠΣ 20 10> σπόροι ΠΣ 33 5> σπόροι Χώμα με ίχνη άνθρακα 50< σπόροι, ζιζάνια Χώμα με ίχνη άνθρακα 100<σπόροι, λέπυρα χ χ24 Εσωτ. Εστίας 15 Λίγοι άνθρακες ΠΣ <σπόροι, ζιζάνια Λάκκος <σπόροι, ζιζάνια χ Χώμα με ίχνη άνθρακα 100< σπόροι, ζιζάνια χ Χώμα με ίχνη άνθρακα 100< σπόροι, ζιζάνια χ χ16 ΠΣ 16 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 36 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 37 10> σπόροι ΠΣ 40 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 46 Λίγοι άνθρακες Λάκκος 12 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 76 Λίγοι άνθρακες Χώμα με ίχνη άνθρακα 5> σπόροι Περιοχή καύσης 5> σπόροι χ Λάκκος σπόροι ΠΣ 62 5> σπόροι ΠΣ 63 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 69 5> σπόροι ΠΣ 61 5> σπόροι χ24 ΠΣ 24 Λίγοι άνθρακες Εστία 7 Λίγοι άνθρακες Εστία 8 Λίγοι άνθρακες 27

35 ΝΚ ΤΟΜΗ ΠΑΣΑ ΟΓΚΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΟΣΚΙΝΑ Β.Υ Εστία 7 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 25 Λίγοι άνθρακες χ6 Εστία 1 Λίγοι άνθρακες χ4 Εστία 2 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 27 Λίγοι άνθρακες χ7+8 Εστία 10 Λίγοι άνθρακες Λάκκος 2 Λίγοι άνθρακες χ Εστία 13 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 1 Λίγοι άνθρακες χ12 ΠΣ 8 5> σπόροι Εστία 12 5> σπόροι Μαύρη καμένη περιοχή Λίγοι άνθρακες Μαύρη καμένη περιοχή 5>σπόροι Μαύρο καμένο χώμα Θραύσματα σπόρων Μαύρο καμένο χώμα Θραύσματα σπόρων Μαύρο χώμα Θραύσματα σπόρων Μαύρο χώμα Θραύσματα σπόρων Μαύρο χώμα 100<σπόροι χ Μαύρο χώμα Θραύσματα σπόρων χ7 Άνθρακες και σπόροι 100<σπόροι, ζιζάνια Σταχτώδες χώμα 100< λέπυρα Χώμα με λίγους άνθρακες Λίγοι άνθρακες Χώμα με λίγους άνθρακες 10>σπόροι Λίγοι άνθρακες ΠΣ 53 5> σπόροι ΠΣ 54 10> σπόροι Όλη η πάσα 5> σπόροι Λάκκος 11 Λίγοι άνθρακες Όλη η πάσα Λίγοι άνθρακες Περιοχή καύσης 5> σπόροι Κατασκευή 1 Χωρίς άνθρακες ΠΣ 15 Χωρίς άνθρακες χ ΠΣ 34 10> σπόροι ΠΣ 35 5> σπόροι χ Εστία 3 5> σπόροι Εστία 16 Λίγοι άνθρακες Αφαίρεση δαπέδου 23 5>σπόροι ΠΣ 22 Χωρίς άνθρακες Αφαίρεση δαπέδου 20 Λίγοι άνθρακες χ9+2χ8 όλη η πάσα 5> σπόροι Χώμα με άνθρακα Λίγοι άνθρακες Εστία 9 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 26 10> σπόροι Χώμα με άνθρακες 50> σπόροι, ζιζάνια χ24 Χώμα με σπόρους 100>σπόροι, ζιζάνια 28

36 ΝΚ ΤΟΜΗ ΠΑΣΑ ΟΓΚΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΟΣΚΙΝΑ Β.Υ Λάκκος 4 50>σπόροι, ζιζάνια, χ χ24+20 Χώμα με άνθρακες 10> σπόροι χ Χώμα με άνθρακες 5> σπόροι ΠΣ 98 50> σπόροι, λέπυρα χ ΠΣ 30 5> σπόροι Λάκκος 6 5> σπόροι Λάκκος 9 20>σπόροι, ζιζάνια χ Εστία 20 5> σπόροι ΠΣ 45 Λίγοι άνθρακες ΠΣ 70 Λίγοι άνθρακες 3.2 Επεξεργασία των δειγμάτων Η επεξεργασία των δειγμάτων χώματος έγινε με τη μέθοδο της επίπλευσης και τη χρήση μηχανής επίπλευσης (French 1971) (νεροκόσκινο) από το προσωπικό της Εφορείας αρχαιοτήτων με την επίβλεψη της Μ. Παππά και Σ.Μ. Βαλαμώτη. Για τη συλλογή του υλικού χρησιμοποιήθηκαν δύο κόσκινα, ένα με άνοιγμα βροχίδας 1 χιλιοστού και ένα με 300 μ. Εκτός από το υλικό που μένει στα κόσκινα συλλέχθηκε και το υλικό που παραμένει στη σήτα με μάτι 1 χιλιοστού - βαρύ υπόλοιπό, καθώς σημαντικός αριθμός απανθρακωμένων μερών μένει εκεί. Στον Άγιο Αθανάσιο, στο βαρύ υπόλοιπο παρέμειναν κυρίως σπόροι οσπρίων και σε κάποιες περιπτώσεις κριθαριού. 3.3 Δειγματοληψία στο εργαστήριο Η επιλογή των δειγμάτων προς μελέτη έπρεπε να βασιστεί σε κάποια κριτήρια ώστε να είναι επαρκές το υλικό για μελέτη και τα συμπεράσματα που θα εξάγονταν αξιόπιστα. Ειδικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν, έδειξαν ότι για την επιλογή των δειγμάτων προς μελέτη θα πρέπει να χρησιμοποιείται μια μαθηματική φόρμουλα που να λαμβάνει υπόψη κάποιες μεταβλητές. Με τη χρήση αυτής της φόρμουλας προσπαθούν να προσδιορίσουν το επιθυμητό μέγεθος του δείγματος που μπορεί να δώσει ακριβή συμπεράσματα και δεν 29

37 χρειάζεται να αναλυθεί περισσότερο υλικό από όσο πρέπει (van der Veen and Fieller 1982: 293). Στην παραπάνω λογική βασίστηκε ο τρόπος επιλογής των δειγμάτων. Πριν την επιλογή των δειγμάτων για μελέτη, σαρώθηκε το υλικό από τα δύο κόσκινα της επίπλευσης και το βαρύ υπόλοιπο σε όλα τα δείγματα, ώστε να υπάρχει μια ολοκληρωμένη εικόνα γύρω από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα του οικισμού. Κατά τη σάρωση του υλικού των κοσκίνων, το δείγμα απλώθηκε σε ένα δισκάκι και με τη χρήση του στερεοσκοπίου και ενός πινέλου υπολογίστηκε στο περίπου η παρουσία των φυτικών μερών στο υλικό από τα κόσκινα (Toll 1988: 38-9, Valamoti 2004: 26). Στο βαρύ υπόλοιπο, η σάρωση πραγματοποιήθηκε με γυμνό μάτι σε όλο το δείγμα με τον ίδιο τρόπο όπως στο υλικό των κοσκίνων. Μέσα από αυτή τη διαδικασία υπολογίστηκε κατά προσέγγιση ο αριθμός των φυτικών καταλοίπων που περιέχονταν σε κάθε δείγμα και δεν σπαταλήθηκε χρόνος στη διαλογή δειγμάτων φτωχών ή χωρίς αρχαιοβοτανικό υλικό. Επιλέχθηκαν 14 διαφορετικά δείγματα (πέντε από τα δείγματα αποτελούνταν από δύο τμήματα, έχοντας τελικά 19 δείγματα), τα οποία περιείχαν πάνω από 20 φυτικά μέρη, καθώς τα υπόλοιπα ήταν φτωχά ή δεν περιείχαν καθόλου σπόρους ώστε να θεωρηθούν αξιόπιστα για ασφαλή συμπεράσματα (van der Veen 1992: 25). Τα δείγματα που ξεχώρισαν προέρχονται κυρίως από λάκκους, πασσαλότρυπες, δάπεδα και εξωτερικούς χώρους που σχετίζονται με τα οικήματα, αντιπροσωπεύοντας συγκεκριμένες ανασκαφικές τομές (βλ πίνακα 2 και εικόνα 6). Εκτός από αυτά τα δείγματα, στη μελέτη συμπεριλήφθηκαν και 5 δείγματα που περιείχαν «μάζες σπόρων». 30

38 Εικόνα 5. Σχέδιο με τις ανασκαφικές τομές (δηλώνονται στην πάνω γωνία του τετραγώνου μέσα σε μαύρο τετράγωνο), όπου έχουν σημειωθεί τα δείγματα (βρίσκονται μέσα σε τετράγωνο και έχουν μια μαύρη κουκκίδα) που πάρθηκαν για τη συλλογή αρχαιοβοτανικών καταλοίπων. 31

39 Πίνακας 2. Στον πίνακα παραθέτονται τα δείγματα που περιλαμβάνονται στη μελέτη. Ο όγκος σημειώνεται σε λίτρα. ΝΚ ΤΟΜΗ ΠΑΣΑ ΟΓΚΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΠΟΡΩΝ Χώρος 1, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια καταστροφής Χώρος 1, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια 17A καταστροφής Χώρος 1, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια 17Β καταστροφής ΠΣ 78, Χώρος 1, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια καταστροφής Λάκκος 13, Χώρος 1, Στρώμα καταστροφής 100<σπόροι, ζιζάνια Χώρος 1, Στρώμα καταστροφής 100<σπόροι, ζιζάνια Χώρος 1, Στρώμα καταστροφής 100<σπόροι, ζιζάνια Δωμάτιο 2, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια καταστροφής Χώρος 3, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια 74A καταστροφής Χώρος 3, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια 74Β καταστροφής Κάτω από αγγείο, δωμάτιο 100<λέπυρα , Στρώμα καταστροφής Χώρος 3, Στρώμα 20>σπόροι, ζιζάνια 70A καταστροφής Χώρος 3, Στρώμα 50>σπόροι, ζιζάνια 70Β καταστροφής Όλος ο χώρος 3, Στρώμα 50>σπόροι, ζιζάνια 71A καταστροφής Όλος ο χώρος 3, Στρώμα 100<σπόροι, ζιζάνια 71Β καταστροφής Λάκκος 4, Χώρος 3, 50>σπόροι, ζιζάνια Στρώμα καταστροφής ΠΣ 98, χώρος 4, Στρώμα 50>σπόροι, ζιζάνια καταστροφής 60Α Λάκκος 9, χώρος 6 20>σπόροι, ζιζάνια 60Β Λάκκος 9, χώρος 6 20>σπόροι, ζιζάνια 32

40 Εικόνα 6. Κάτοψη με τα επιλεγμένα δείγματα στο χώρο. 33

41 3.4 Διαλογή Διαλογή του υλικού από τα κόσκινα πραγματοποιήθηκε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο με τη βοήθεια στερεοσκοπίου Nikon SMZ 800, ενώ χρησιμοποιήθηκαν μεγεθύνσεις χ10-χ30. Παράλληλα, διαχωρίστηκαν τα φυτικά μέρη - όπου ήταν παρόντα- από το βαρύ υπόλοιπο με γυμνό μάτι, για να συμπεριληφθούν και αυτά στη μελέτη. Από το υλικό της επίπλευσης έγινε διαλογή σε ολόκληρο το δείγμα που προερχόταν από το κόσκινο του 1 mm, καθώς η πλειονότητα των φυτικών μερών περιέχονταν σε αυτό. Το υλικό από το κόσκινο των 300 μ, κοσκινίστηκε με κόσκινο 500 μ και το περιεχόμενο του ψάχτηκε ολόκληρο, καθώς είναι σπάνια η παρουσία ολόκληρων φυτικών μερών στο υλικό που είναι μικρότερο των 500 μ. Παρόλα αυτά, επειδή η παρουσία φυτικών μερών δεν μπορεί να αποκλειστεί σε ένα δείγμα, το υλικό >300 μ. σαρώθηκε και σε όσα δείγματα υπήρχαν φυτικά μέρη, ψάχτηκαν είτε ολόκληρα είτε σε κλάσματα του ½, ¼ ή ⅛ αντίστοιχα, ανάλογα με τον αριθμό φυτικών μερών ζιζάνιων - που περιείχαν (Toll 1988: 38-9, Valamoti 2004: 26). Τα δείγματα χωρίστηκαν σε κλάσματα με τον εξής τρόπο: απλώνεται το δείγμα πάνω σε ένα χαρτί, μοιράζεται σε 4 ίσα τμήματα από τα οποία ενοποιούνται τα δύο διαμετρικά αντίθετα τμήματα ώστε να έχουμε ένα τυχαίο κλάσμα που αντιστοιχεί στο μισό του δείγματος. Με αυτό τον τρόπο έχει χωριστεί το δείγμα στο μισό και αντίστοιχα χωρίζεται σε τέταρτα και όγδοα. Το βαρύ υπόλοιπο ψάχτηκε σε κλάσμα του ¼ ή ⅛, ανάλογα με το κλάσμα που είχε κρατηθεί κατά την επίπλευση. Ο διαχωρισμός σε κλάσματα έγινε από το προσωπικό της εφορίας με τον ίδιο τρόπο. 3.5 Αναγνώριση των ειδών Ο προσδιορισμός των καλλιεργούμενων ειδών πραγματοποιήθηκε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο με τη χρήση εγχειριδίων αναγνώρισης. Η αναγνώριση των άγριων ειδών και των ζιζάνιων έγινε στο εργαστήριο Fitch της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, χρησιμοποιώντας τη 34

42 βοτανική συγκριτική συλλογή του εργαστηρίου και εγχειρίδια αναγνώρισης φυτικών μερών (Berggren 1969, Berggren 1981, Schoch et al. 1988, Martin and Barkley 2000). Τα είδη αναγνωρίστηκαν με βάση κάποια διαγνωστικά χαρακτηριστικά που απαντούν σε κάθε είδος. Η χρήση ενδιάμεσων κατηγοριών (Triticum monococcum/triticum dicoccum, Triticum dicoccum/triticum spelta) ήταν απαραίτητη καθώς πολλοί σπόροι δεν ανταποκρίνονταν σε όλα τα κριτήρια αναγνώρισης, είτε λόγω της κακής διατήρησης ή της παραμόρφωσης τους. Τα κριτήρια στα οποία βασίστηκε ο προσδιορισμός των ειδών προέρχονται από την G. Jones (αδημοσίευτο), S. Jacomet (2006), S. M. Valamoti (2004) και Α. Butler (1991). 3.6 Ποσοτικοποίηση Καταμέτρηση ειδών Για την καταμέτρηση των ειδών ήταν απαραίτητο να τεθούν κάποια κριτήρια ώστε κάθε σπόρος να προσμετρείται μόνο μία φορά. Επιλέχθηκε ένα χαρακτηριστικό στοιχείο σε κάθε είδος που να απαντά μία φορά πάνω σε κάθε σπόρο για να αποφευχθεί η περίπτωση ένας σπόρος να μετρηθεί πάνω από μία φορά. Η απόληξη του εμβρύου χρησιμοποιήθηκε για τους σπόρους των δημητριακών και τα οσπρίων. Σε περίπτωση που οι σπόροι των οσπρίων είχαν χωριστεί σε δύο κοτυληδόνες προσμετρούνταν και οι δυο μαζί ως ένας σπόρος. Οι βάσεις λεπύρων και τα δίχαλα σταχιδίου καταγράφηκαν ξεχωριστά, αλλά τα δίχαλα υπολογίστηκαν στους αναλυτικούς πίνακες ως δύο καθώς αποτελούνται από δύο λέπυρα ενωμένα σε μία βάση. Το λινάρι καταμετρήθηκε με βάση την παρουσία της οξείας απόληξης και τα γίγαρτα σταφυλιού με βάση την παρουσία χάλαζας. Στα ζιζάνια μετρηθήκαν οι ολόκληροι σπόροι, αλλά επειδή οι σπόροι τους είναι ευαίσθητοι και σε κάποιες περιπτώσεις τα θραύσματα ήταν αρκετά συνυπολογιστήκαν και αυτά στον αριθμό των ζιζανίων. Τα φρούτα σώζονταν ακέραια και υπολογίστηκαν ως ολόκληροι καρποί. 35

43 3.6.2 Ενοποίηση κατηγοριών και δειγμάτων Στον προσδιορισμό των ειδών χρησιμοποιήθηκαν και κάποιες ενδιάμεσες κατηγορίες όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, που πιθανότατα αντιπροσωπεύουν το ίδιο είδος. Σκοπός ήταν να αποφευχθούν διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα δείγματα που να οφείλονταν σε λόγους διατήρησης. Η κατηγορία δίκοκκο/σπέλτα σιτάρι για παράδειγμα ενσωματώνεται στην κατηγορία δίκοκκο εφόσον στον οικισμό δεν αναγνωρίστηκαν καθόλου σπόροι ή βάσεις λεπύρων σιταριού σπέλτα. Οι κατηγορίες που ενοποιήθηκαν στις κύριες κατηγορίες δίνονται στον πίνακα 3. Η ενοποίηση των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε με βάση τη σύσταση και την προέλευση τους. Συνεπώς, η διαδικασία πραγματοποιήθηκε σε δείγματα που είχαν ομοιογένεια στη σύσταση τους και προέρχονταν από την ίδια ανασκαφική ενότητα. Τα δείγματα που ενοποιήθηκαν, είχαν υποδιαιρεθεί σε μικρότερα τμήματα από το προσωπικό της εφορίας κατά την επίπλευση, αλλά ουσιαστικά επρόκειτο για το ίδιο δείγμα (βλ. πίνακα 4) Μεθοδολογία ανάλυσης δειγμάτων Σύσταση των δειγμάτων και γραφήματα Η σύσταση των δειγμάτων εξετάζεται σε σχέση με την κατανομή τους στο χώρο. Κάθε δείγμα τοποθετείται στο σχέδιο με βάση την περιοχή από την οποία προέρχεται. Η σύσταση του κάθε δείγματος απεικονίζεται με γραφήματα, τα οποία τοποθετούνται στη θέση προέλευσης του κάθε δείγματος. Τα γραφήματα αποδίδουν αναλυτικά τη σύσταση των δειγμάτων ως προς τα καλλιεργημένα είδη/φρούτα και τα άγρια είδη/ζιζάνια (βλ. εικόνες 7-15). Για το κάθε δείγμα υπάρχει ένα γράφημα για τα καλλιεργημένα είδη και ένα για τα άγρια είδη/ζιζάνια. Επειδή πολλά είδη άγριων ειδών/ζιζανίων αντιπροσωπεύονταν από ένα ή δύο σπόρους, δεν θα ήταν εύκολα αντιληπτή η παρουσία τους στα 36

44 γραφήματα. Με σκοπό να αποφευχθεί η δημιουργία δυσνόητων γραφημάτων, αυτά τα είδη αθροίστηκαν και αποδόθηκαν σε μία κατηγορία «Ζιζάνια». Σε κάθε διάγραμμα, η ανάλυση της σύστασης έγινε για δείγματα που περιέχουν πάνω από 20 προσδιορισμένους σπόρους, επομένως τα δείγματα που έχουν κάτω από 20 προσδιορισμένους σπόρους δεν αντιπροσωπεύονται από γράφημα Υπολογισμός της περιεκτικότητας των δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα Τα προσδιορισμένα είδη είναι απαραίτητο να εξεταστούν σε σχέση με τον όγκο του χώματος που τα περιείχε, καθώς με αυτό τον τρόπο μπορούμε να αξιολογήσουμε την ποσότητα των φυτικών καταλοίπων ανά δείγμα. Γι αυτό το λόγο υπολογίστηκε η περιεκτικότητα του χώματος ανά λίτρο για το σύνολο των φυτικών ειδών, τα καλλιεργημένα είδη, τα φρούτα και τα άγρια είδη/ζιζάνια (βλ. πίνακας 5) Υπολογισμός του λόγου σιταριού-λεπύρων Ο υπολογισμός του λόγου των λεπύρων και των σπόρων ήταν απαραίτητος για να συγκριθούν οι σπόροι και τα λέπυρα ώστε να υπάρχει μία αναλογία με βάση τον πραγματικό αριθμό στο κάθε δείγμα και τον «ιδανικό αριθμό», δηλαδή τον αριθμό των λεπύρων που θα περιμέναμε αναλογικά με την παρουσία των σπόρων (βλ. πίνακα 6). Βέβαια αυτό δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί σε όλα τα δείγματα. 37

45 Πίνακας 3. Οι κατηγορίες που ενοποιήθηκαν. Κατηγορίες Μονόκοκκο σπόροι, cf. μονόκοκκο σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα, cf. μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο λέπυρα, cf. δίκοκκο λέπυρα, δίκοκκο/νέου τύπου λέπυρα Σιτάρι αδιάγνωστο σπόροι, Μονόκοκκο/δίκοκκο σπόροι Τελική κατηγορία Μονόκοκκο σιτάρι σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σιτάρι λέπυρα Αποδόθηκαν στις κύριες κατηγορίες ανάλογα με τις αναλογίες των ασφαλών προσδιορισμών ειδών του εκάστοτε δείγματος Αδιάγνωστα λέπυρα Αποδόθηκαν στις κύριες κατηγορίες ανάλογα με τις αναλογίες των ασφαλών προσδιορισμών ειδών του εκάστοτε δείγματος Κριθάρι Ντυμμένοι σπόροι, Κριθάρι cf Ντυμένοι σπόροι, Κριθάρι Ντυμένοι ασύμμετροι σπόροι, Κριθάρι Ντυμένοι cf ασύμμετροι σπόροι, Κριθάρι Ντυμένοι συμμετρικοί σπόροι, Κριθάρι Γυμνοί ασύμμετροι σπόροι, Κριθάρι Γυμνοί συμμετρικοί σπόροι, Κριθάρι cf Γυμνοί σπόροι, Κριθάρι αδιάγνωστοι σπόροι Κριθάρι Σιτάρι/Κριθάρι Αποδόθηκαν στις κύριες κατηγορίες ανάλογα με τις αναλογίες των ασφαλών προσδιορισμών ειδών του εκάστοτε δείγματος Λαθούρι, cf. Λαθούρι Ρόβη, cf Ρόβη Ρόβη/Λαθούρι, Μεγάλα αδιάγνωστα όσπρια, μικρά αδιάγνωστα όσπρια Lolium temulentum, Lolium sp., Lolium θραύσματα Λαθούρι Ρόβη Αποδόθηκαν στις κύριες κατηγορίες ανάλογα με τις αναλογίες των ασφαλών προσδιορισμών ειδών του εκάστοτε δείγματος Lolium spp. Trifolium sp. Τύπος 1, Trifolium sp. Τύπος 2 Medicago sp. Τύπος 1, Medicago sp. Τύπος 2, Medicago sp. Τύπος 3, Medicago θραύσματα Trifolium spp. Medicago spp. 38

46 Πίνακας 4. Δείγματα που ενοποιήθηκαν. Ενοποιημένο δείγμα Αρχικά δείγματα Α, 60Β Α, 17Β Α, 74Β Α, 70Β Δείγμα Πίνακας 5. Η περιεκτικότητα των φυτικών ειδών ανά λίτρο χώματος σε κάθε δείγμα. όγκος σύνολο φυτικών μερών Φυτικά είδη/λίτρο καλλιεργημένα είδη/λίτρο φρούτα/λίτρο άγρια είδηζιζάνια/λίτρο BE ΒΕ ΒΕ ΒΕ BE BE ΒΕ ΒΕ BE BE BE71A BE71B BE ΒΕ BE Πίνακας 6. Ο λόγος ανάμεσα στα λέπυρα και τους σπόρους. Δείγμα Μονόκοκκο λέπυρα Μονόκοκκο σπόροι Λέπυρα/σπόροι Δίκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σπόροι λέπυρα/σπόροι BE ,68 BE ,93 ΒΕ ,03 ΒΕ BE BE ΒΕ BE , ,62 BE BE71A BE71B BE ΒΕ ,14 BE ,08 39

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Α. Η προέλευση του αρχαιοβοτανικού υλικού Πριν την παρουσίαση των αρχαιοβοτανικών δεδομένων θα παρουσιαστούν οι διαδικασίες που συμβάλλουν στην δημιουργία των αποθέσεων των αρχαιοβοτανικών συνόλων. Οι διαδικασίες αυτές μπορεί να οφείλονται στο φυσικό περιβάλλον αλλά και στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Α.1 Ταφονομικές διαδικασίες Η σύσταση των αρχαιοβοτανικών δειγμάτων είναι το αποτέλεσμα σύνθετων διαδικασιών. Αυτές οι διαδικασίες μπορεί πραγματοποιούνται πριν την απόθεση, κατά την απόθεση και μετά την απόθεση. Οι διαδικασίες που πραγματοποιούνται πριν την απόθεση σχετίζονται με τις ανθρώπινες δραστηριότητες σε σχέση με τα ίδια τα φυτικά κατάλοιπα, τις οποίες προσπαθούμε να ανασυνθέσουμε. Οι αποθετικές διαδικασίες περιλαμβάνουν την απόρριψη ή την εγκατάλειψη του φυτού και φυσικά την έκθεση του στις κατάλληλες συνθήκες ώστε να διατηρηθεί, π.χ φωτιά. Οι μετα-αποθετικές διαδικασίες περικλείουν παράγοντες που ενεργούν στα κατάλοιπα μετά την ταφή τους, τέτοιες διαδικασίες είναι η διάβρωση, επανακατοίκηση του χώρου, η ανασκαφή και ο τρόπος ανάκτησης (Valamoti 2004: 51). Αξίζει να αναφερθούν και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες που επιδρούν στις αποθέσεις δημιουργώντας πολλές φορές λάθος εικόνα. Σε αυτούς τους παράγοντες περιλαμβάνεται η μεταφορά των σπόρων από ποντίκια ή μυρμήγκια, οι ρίζες των φυτών και η ζημιά που μπορούν να προκαλέσουν, οι αιολικές και αλλουβιακές διαδικασίες (Miksicek 1987: ). 40

48 Πριν μιλήσουμε για τις ανθρώπινες δραστηριότητες που δημιουργούν τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα, θα πρέπει να κρίνουμε την ακεραιότητα του περιβάλλοντος προέλευσης. Οι Hubbard και Clapham χωρίζουν τα σύνολα σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τη σχέση που υπάρχει στο περιβάλλον προέλευσης και το σύνολο. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν τα σύνολα που προέρχονται από στρώματα καταστροφής και απανθρακώθηκαν στο ίδιο περιβάλλον που συλλέχθηκαν. Σε αυτή την ομάδα ανήκουν συνήθως αποθηκευμένοι καρποί. Στη δεύτερη ομάδα υπάγονται τα σύνολα που βρίσκονται σε δευτερογενή απόθεση, δηλαδή απανθρακώθηκαν σε ένα μέρος και μεταφέρθηκαν στο μέρος της απόθεσης. Η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει σύνολα που προέρχονται από πολλά διαφορετικά στάδια απανθράκωσης και είναι τα πιο πολύπλοκα (1992: ). Α.2 Ανθρώπινες Δραστηριότητες Στην ανάλυση των δειγμάτων διαπιστώθηκε ότι στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου επικρατεί μία σύνθετη εικόνα γύρω από τη χρήση των ειδών. Πέρα όμως από τη χρήση των φυτικών ειδών, θα πρέπει να γνωρίζουμε και τις δραστηριότητες μέσα από τις οποίες προέκυψε το αρχαιοβοτανικό υλικό. Σε αυτή την προσέγγιση συμβάλλουν οι εθνογραφικές και πειραματικές έρευνες. Η πλειονότητα των δειγμάτων απαρτίζεται από συγκεντρώσεις καθαρού καρπού. Η παρουσία ζιζανίων πολλές φορές βοηθά στον εντοπισμό των διαφορετικών σταδίων της επεξεργασίας των φυτών όπως έχουν διαπιστωθεί μέσα από εθνοαρχαιολογικές μελέτες. Τα κυριότερα στάδια της επεξεργασίας του φυτού μετά το θερισμό συνοπτικά είναι τα εξής (Hillman 1984: 144-5): αλώνισμα, όπου το φυτό σπάει σε επιμέρους τμήματα. λίχνισμα, εκεί απομακρύνεται το άχυρο και τα ελαφριά ζιζάνια. χονδρό κοσκίνισμα, αφαιρούνται τμήματα των αγάνων και κεφαλές ζιζανίων μεγαλύτερες από το σπόρο και σπόροι μεγαλύτεροι του καρπού. 41

49 δεύτερο λίχνισμα, απομακρύνει το ελαφρύ άχυρο και τα ελαφριά ζιζάνια. ψιλό κοσκίνισμα, αφαιρεί τα δίχαλα σταχιδίων, μικρά ζιζάνια και τους κακοσχηματισμένους σπόρους. καθάρισμα με το χέρι, φεύγουν τα ζιζάνια που έχουν το ίδιο μέγεθος με τον καρπό και τμήματα από το βαρύ άχυρο. Μία ακόμη πηγή προέλευσης των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων είναι η κοπριά που μπορεί να περιέχει άγρια φυτικά κατάλοιπα από τα χωράφια που έβοσκαν τα ζώα ή την τροφή που λάμβαναν μέσα στον οικισμό. Η ζωοτροφή μπορεί να είναι είτε φυτά που καλλιεργούνταν με προορισμό την κατανάλωση από τα ζώα ή υποπροϊόντα από τα στάδια της επεξεργασίας της σοδειάς. Όλα τα παραπάνω θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πριν επιχειρούμε να ανασυνθέσουμε τις ανθρώπινες δραστηριότητες που οδήγησαν στη δημιουργία των αρχαιοβοτανικών συνόλων. 42

50 Β. Παρουσίαση των δεδομένων Με βάση τα δείγματα που εξετάστηκαν από τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου προσδιορίστηκαν 25 είδη/γένη/οικογένειες καλλιεργημένων και άγριων ειδών, ενώ κάποια παρέμειναν αδιάγνωστα. Αναγνωρίστηκαν δύο είδη σιταριού: το δίκοκκο σιτάρι (Triticum dicoccum) και το μονόκοκκο σιτάρι (Triticum monococcum), τα οποία αντιπροσωπεύονται από σπόρους και βάσεις λεπύρων. Το κριθάρι (Hordeum vulgare) που προσδιορίστηκε ανήκε στην ποικιλία του ντυμένου κριθαριού, δυστυχώς η διάκρισή του σε δίστοιχο (Hordeum vulgare distichum) ή εξάστοιχο (Hordeum vulgare hexastichum) δεν ήταν δυνατή λόγω της παραμόρφωσης των σπόρων. Τα όσπρια που αναγνωρίστηκαν ήταν η ρόβη (Vicia ervilia), το λαθούρι (Lathyrus sativus) και η φακή (Lens culinaris). Επιπλέον βρέθηκε λινάρι (Linum usitatissum), σύκο (Ficus carica), σαμπούκος (Sambucus ebulus) και σταφύλι (Vitis vinifera). Τα άγρια είδη/ζιζάνια που προσδιορίστηκαν ανήκουν στις παρακάτω οικογένειες και είδη: Lolium spp., Trifolium spp., Medicago spp., Carex sp., Cyperaceae, Chenopodium album, Phalaris sp., Plantago lanceolata, Malva sp., Scleranthus annus, Heliotropium sp., Vallerianella dentata, Cynodon daktylon, Echinochloa crus-gulli, Vicia/Lathyrus sp., ενώ όσα δεν ήταν δυνατό να αναγνωριστούν τοποθετήθηκαν στην κατηγορία «Αδιάγνωστα ζιζάνια». Η παρουσία των παραπάνω ειδών στον οικισμό δεν προϋποθέτει αυτόματα ούτε τη χρήση τους ούτε την ερμηνεία για τη χρήση τους, αν δεν συσχετιστούν με τα αρχαιολογικά συμφραζόμενα και το χώρο προέλευσης τους. Μέσα από την ανάλυση τους εξετάζεται η προέλευση και χρήση τους και προσπαθούν να αναγνωριστούν οι πιθανές ανθρώπινες δραστηριότητες που σχετίζονται με τα φυτά, όπως και το πως εντάσσονται μέσα στο χώρο. Τα δείγματα που θα αναλυθούν παρακάτω ανήκουν σε ένα ενιαίο στρώμα καταστροφής της πρώτης φάσης του οικισμού. Η δεύτερη φάση του οικισμού σώζεται πολύ αποσπασματικά όπως αναφέρθηκε στο ανάλογο κεφάλαιο και αντιπροσωπεύεται από ένα μονάχα δείγμα. Η 43

51 ανάλυση του δείγματος θα γίνει αλλά δε θα συμπεριληφθεί στην τελική συζήτηση για τον οικισμό καθώς δεν μπορούν να διεξαχθούν αξιόπιστα συμπεράσματα από ένα μόνο δείγμα. Η ανάλυση των δειγμάτων θα γίνει με βάση το χώρο προέλευσης τους. Η αρχιτεκτονική του οικισμού είναι ακόμα υπό μελέτη και τα δεδομένα για τον κάθε χώρο ενδέχεται να μεταβληθούν. Όσα στοιχεία παραθέτονται παραχωρήθηκαν από την υποψήφια διδάκτορα του Αριστοτελείου πανεπιστημίου και μελετήτρια Ι. Μαυροειδή και την ανασκαφέα Μ. Παππά. Οι χώροι προέλευσης ανήκουν σε διαφορετικά δωμάτια των οικημάτων, επειδή δεν έχουν δοθεί ακόμα ονομασίες στα οικήματα και τα δωμάτια τους, θα χρησιμοποιηθούν κάποιες συμβατικές ονομασίες για τον κάθε χώρο ώστε να διαχωρίζονται οι χώροι προέλευσης των δειγμάτων. Οι χώροι που αναφέρονται είναι τα δωμάτια 1, 2, 3, 4, 5 και 6. Η πλειονότητα των δειγμάτων προέρχεται από τo χώρο 1, 2 και 3, ενώ ένα δείγμα ανήκει στο δωμάτιο 4. Το δείγμα από το δωμάτιο 6 ανήκει στη δεύτερη φάση του οικισμού (βλ. εικόνα 11). 44

52 Β.1 Ο χώρος 1 Ο χώρος 1 (βλ. εικόνα 7) βρίσκεται στο δυτικό τομέα του οικισμού (τομές 10 και 11, ενώ στο νότιο τμήμα συνορεύει με τις τομές 32 και 33) και δεν αποκαλύφθηκε ολόκληρος, ενώ ένα τμήμα του είχε διαβρωθεί από την καλλιέργεια του σιταριού στο πρόσφατο παρελθόν. Στο εσωτερικό του εντοπίστηκαν τμήματα δαπέδου από πατημένο χώμα, δύο σιροί και ένας λάκκος. Στο δυτικό τμήμα του δωματίου ήταν συγκεντρωμένα αγγεία, αλλά δεν πάρθηκαν δείγματα από εκεί καθώς η αρχιτεκτονική είχε διαβρωθεί (Μαυροειδή προσ. επικοινωνία). Συνολικά επτά δείγματα συλλέχθηκαν από όλο το χώρο, από αυτά τα έξι χρησιμοποιήθηκαν σε αυτή τη μελέτη και έχουν πάνω από 50 προσδιορισμένους σπόρους. Τα δείγματα 16 και 17 προέρχονται από το δάπεδο στο νότιο τμήμα του κτιρίου, δυτικά από ένα σιρό. Αυτά τα δείγματα αποτελούνται κυρίως από λαθούρι, ενώ το κριθάρι είναι παρόν σε μικρότερη ποσότητα. Η σύσταση των δειγμάτων είναι μικτή, δηλαδή πέρα από το λαθούρι και το κριθάρι, αποτελούνται από δίκοκκο σιτάρι (σπόρους και βάσεις λεπύρων) και σπόρους ζιζανίων. Το δίκοκκο σιτάρι ανήκει στα ντυμένα σιτηρά, των οποίων ο σπόρος περιβάλλεται από περίβλημα (τα λέπυρα), απαιτώντας περαιτέρω επεξεργασία για την απόκτηση του καρπού (Hillman 1984). Η αναλογία λεπύρων και σπόρων από τα δύο δείγματα (δείγμα 16 έχει 0,68 λέπυρα/σπόρους και δείγμα 17 έχει 2,93 λέπυρα/σπόρους) δείχνει ότι οι σπόροι ήταν αποθηκευμένοι με τη μορφή σταχιδίου, καθώς ο αριθμός των σπόρων είναι σχεδόν ανάλογος με τον αριθμό των λεπύρων. Το άγριο είδος (Lolium spp.) που είναι παρόν στα δύο δείγματα ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων, ελεύθερων και βαρέων ζιζανίων που μιμούνται το σπόρο και πιθανόν είναι ζιζάνιο της καλλιέργειας (Jones 1987β: 313). Η παρουσία των ζιζανίων στα δύο δείγματα είναι μικρή. Επιπλέον απουσιάζουν τα ραχίδια κριθαριού. Επομένως, αν λάβουμε υπόψη ότι το σιτάρι είχε τη μορφή σταχιδίου, το κριθάρι έχει αποσπαστεί από τα ραχίδια και η περιεκτικότητα των δειγμάτων σε άγρια είδη/ζιζάνια είναι χαμηλή (το δείγμα 16 περιέχει 1 45

53 ζιζάνιο/λίτρο και το δείγμα 17 αντίστοιχα 2 ζιζάνια/λίτρο), καταλήγουμε στο στάδιο του ψιλού κοσκινίσματος (Hillman 1984). Ουσιαστικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο νοτιοδυτικό τμήμα υπήρχε μία συγκέντρωση από λαθούρι με μικρές προσμίξεις από κριθάρι, το οποίο είτε καλλιεργούνταν σε σμιγάδια μαζί του, είτε τα δύο είδη αναμείχθηκαν κατά την επεξεργασία ή την απόθεση. Στο βόρειο τμήμα του δωματίου έχουμε τα δείγματα 18 και 21, όπου υπάρχει μία αμιγής ποσότητα ρόβης. Πολύ κοντά σε αυτά τα δείγματα βρίσκεται η πασσαλότρυπα 78 από όπου προέρχεται το δείγμα 41, όπου βρίσκουμε μία μικτή ποσότητα κριθαριού και ρόβης. Τα δείγματα 18 και 21 απαρτίζονται από σπόρους ρόβης σε δύο μορφές, ολόκληρους σπόρους και κοτυληδόνες, όπως και από σπόρους μικρών ζιζανίων. Στο δείγμα 18, οι κοτυληδόνες (2985) πλειοψηφούν έναντι των ολόκληρων σπόρων (917), ενώ στο δείγμα 21 συμβαίνει το αντίθετο (2454 ολόκληροι σπόροι και 930 κοτυληδόνες). Παρόλο που τα δύο δείγματα έχουν σχεδόν ίσο αριθμό σπόρων, ο αριθμός των μικρών ζιζανίων διαφέρει. Για την ακρίβεια, το δείγμα 21 έχει σχεδόν τον τετραπλάσιο αριθμό σπόρων ζιζανίων από το 18 (609 έναντι 157 ζιζάνια). Επιπλέον η περιεκτικότητα σε φυτικά είδη διαφέρει στα δύο δείγματα. Το 18 έχει 201,6 καλλιεργημένα είδη/λίτρο και 13,8 ζιζάνια/λίτρο, ενώ το 21 περιέχει 133,2 καλλιεργημένα είδη/λίτρο και 28 ζιζάνια/λίτρο. Η παρουσία της διαφορετικής αναλογίας και περιεκτικότητας ίδιων ειδών σε αυτά τα δείγματα, θα μπορούσε να ερμηνευθεί με την παρουσία δύο διαφορετικών συγκεντρώσεων ρόβης. Η μία συγκέντρωση θα αποτελούνταν από ολόκληρους σπόρους που δεν έχουν καθαριστεί από τους σπόρους των ζιζανίων της καλλιέργειας και η δεύτερη από τον καθαρό καρπό, δηλαδή τις κοτυληδόνες, από τις οποίες έχουν απομακρυνθεί οι σπόροι των ζιζανίων. Η συγκέντρωση με τους ολόκληρους σπόρους ρόβης και τους σπόρους των μικρών ζιζανίων ήταν αποθηκευμένη σαν ένα σύνολο. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος θερίσματος της ρόβης είναι μέσω του ξεριζώματος του φυτού, συνεπώς μαζί με τη ρόβη θα συλλέγονταν και τα διάφορα ζιζάνια που φύτρωναν μέσα στην καλλιέργεια (Δαλιάνης 1993:161-2). Οι 46

54 σπόροι των ζιζανίων που έχουν βρεθεί μαζί με τη ρόβη ανήκουν σε μικρόσπερμα όσπρια (Trifolium spp.). Η παρουσία των μικρόσπερμων οσπρίων στα αρχαιοβοτανικά σύνολα είναι αινιγματική καθώς γνωρίζουμε ελάχιστα για αυτά (Butler 1995: 105). Τα μικρά όσπρια θα μπορούσαν να καλλιεργούνταν μαζί με την ρόβη όπως υποστηρίζεται για τον οικισμό της Τροίας (Riehl 1999: 69), αν η αναλογία καλλιεργημένων ειδών δεν διέφερε τόσο πολύ από των μικρών οσπρίων στα δύο δείγματα και το γεγονός ότι στο δείγμα 18 που κυριαρχούν οι κοτυληδόνες της ρόβης, τα μικρά ζιζάνια είναι αναλογικά πολύ λιγότερα από ότι στο αντίστοιχο δείγμα 21 με τους ολόκληρους σπόρους. Επομένως με αυτή τη λογική τα μικρά όσπρια μπορούν να χαρακτηριστούν ως ζιζάνια της καλλιέργειας. Επιπλέον στο δείγμα απουσιάζουν τα ψηλά μεγάλα ζιζάνια, η απουσία των οποίων μπορεί να ερμηνευθεί με δύο τρόπους: είτε τα μεγάλα ζιζάνια απουσίαζαν από το χωράφι ή είχαν απομακρυνθεί κατά το ξεβοτάνισμα του χωραφιού (Hillman 1981 :148). Η δεύτερη συγκέντρωση ρόβης αποτελείται από διαχωρισμένες κοτυληδόνες κατά κύριο λόγο. Η επιφάνεια των δύο κοτυληδόνων σε κάποιες περιπτώσεις παρουσίαζε κάποια στιλπνότητα και ένα κοίλωμα, γεγονός που οδήγησε στην εξαγωγή ενός πειράματος ώστε να διερευνηθεί αυτό το χαρακτηριστικό. Με βάση την πειραματική έρευνα που πραγματοποιήθηκε, οι κοτυληδόνες φαίνεται να προέρχονται από κοπανισμένους και μετά βρασμένους σπόρους ρόβης (βλ. κεφάλαιο 4). Η παρουσία μικρής ποσότητας μικρών ζιζανίων στη δεύτερη συγκέντρωση, δείχνει ότι η συγκέντρωση αρχικά ήταν καθαρισμένη από ζιζάνια και κατά την καταστροφή ενώθηκε με τη συγκέντρωση που δεν είχε καθαριστεί. Επομένως, οι σπόροι πριν κοπανιστούν θα είχαν υποστεί τα στάδια επεξεργασίας του καρπού ώστε να διαχωριστεί ο καθαρός καρπός από τα ζιζάνια και το άχυρο. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος για την απομάκρυνση των μικρότερων ζιζανίων από τον καρπό είναι το κοσκίνισμα με ψιλό κόσκινο (Hillman 1981: 155-6). Οι δύο αυτές συγκεντρώσεις πιθανόν να ήταν αποθηκευμένες σε κάποιο καλάθι ή αποθηκευτικό μέσο από φθαρτό υλικό, καθώς δεν βρέθηκε κάποιο 47

55 αγγείο ή κατασκευή στον ίδιο χώρο, και με την καταστροφή του χώρου ενώθηκαν. Το δείγμα 41, αποτελεί το περιεχόμενο της πασσαλότρυπας 78 και βρίσκεται πολύ κοντά στις περιοχές από όπου συλλέχθηκαν τα δείγματα 18 και 21. Απαρτίζεται κατά κύριο λόγο από κριθάρι, ενώ υπάρχει και ένα μικρό ποσοστό ρόβης. Η απουσία ραχιδίων κριθαριού και λεπύρων σιταριού (υπάρχει και μια μικρή ποσότητα δίκοκκου σιταριού), όπως και ζιζανίων δείχνει ότι το δείγμα είχε υποστεί επεξεργασία. Η απομάκρυνση των ραχιδίων και των λεπύρων πραγματοποιείται σε διαφορετικά στάδια της επεξεργασίας, τα ραχίδια απομακρύνονται κατά το δεύτερο λίχνισμα, ενώ τα λέπυρα μετά το ψιλό κοσκίνισμα (Hillman 1984, Hillman 1985). Βέβαια θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα ραχίδια και τα λέπυρα είναι ευπαθή και δεν έχουν μεγάλη αντοχή στη φωτιά (Boardman and Jones 1990: 5-6). Επομένως, αυτή η εικόνα θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα των συνθηκών διατήρησης και όχι της επεξεργασίας των φυτών. Παρόλα αυτά, αν συνδυάσουμε την απουσία των παραπάνω και την απουσία των ζιζανίων από το δείγμα, συμπεραίνουμε ότι το υλικό είχε υποστεί ψιλό κοσκίνισμα και καθάρισμα με το χέρι πριν την απανθράκωση. Το κριθάρι θα αποτελούσε μια συγκέντρωση αποθηκευμένη σε κάποιο καλάθι ή άλλο αντικείμενο που δεν σώθηκε και πιθανά λόγω της καταστροφής κατέληξε μέσα στην πασσαλότρυπα. Η μικρή ποσότητα ρόβης αποτελείται από ολόκληρους σπόρους και κοτυληδόνες, όπως στις δύο συγκεντρώσεις ρόβης που βρίσκονται σε στενή γειτνίαση και φαίνεται να αναμίχθηκαν με τη συγκέντρωση του κριθαριού. Το κριθάρι δεν θα μπορούσε να είναι αποθηκευμένο στο ίδιο καλάθι ή άλλο οργανικό μέσο μαζί με τη ρόβη, καθώς τα δύο είδη αντιπροσωπεύουν διαφορετικά στάδια της επεξεργασίας του φυτού. Δεν θα ήταν λογικό να αποθηκευτεί ο καθαρός καρπός του κριθαριού μαζί με τη συγκέντρωση ρόβης που περιείχε ακόμα ζιζάνια καλλιέργειας. Το δείγμα 38 προέρχεται από το ανατολικό τμήμα του δωματίου, από την επίχωση του λάκκου 13, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα σε ένα σιρό. Το δείγμα αποτελείται από μια μικτή ποσότητα ρόβης, κριθαριού και δίκοκκου σιταριού (λέπυρα και σπόροι). Πέρα από αυτά τα είδη, 48

56 υπάρχουν και μεμονωμένοι σπόροι μονόκοκκου σιταριού, λαθουριού και λιναριού, όπως και λίγοι σπόροι άγριων ειδών. Τα ζιζάνια (Lolium spp. και Trifolium spp.) που απαντούν αντιστοιχούν σε διαφορετικά στάδια της επεξεργασίας και πιθανόν να σχετίζονται με διαφορετικές καλλιέργειες. Πιθανόν να πρόκειται για τη απόρριψη υποπροϊόντων της επεξεργασίας της σοδειάς, αμέσως μετά την επεξεργασία της καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις που να δείχνουν την προηγούμενη χρήση τους ως καύσιμη ύλη. Ο λάκκος περιείχε κεραμική και οστά τα οποία επιβεβαιώνουν την απορριμματική χρήση του. Το δείγμα 40 προέρχεται από τον ένα από τους δύο σιρούς και δεν περιείχε φυτικά κατάλοιπα, παρά μόνο ελάχιστους άνθρακες. Φαίνεται πως τη δεδομένη στιγμή ο σιρός ήταν άδειος ή περιείχε κάτι που δεν διατηρείται με την απανθράκωση. Στην περίπτωση που περιείχε αλεύρι, η συλλογή του θα απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή και να μην έρθει σε επαφή με το νερό (Sarpaki 2001: 28). Δυστυχώς ο σιρός αρχικά είχε θεωρηθεί ως εστία και το περιεχόμενο του υπέστη τη διαδικασία του νεροκόσκινου. Συνεπώς τυχόν κατάλοιπα «αλευριού» θα χάθηκαν κατά την επεξεργασία του δείγματος. Συνοψίζοντας για το χώρο 1, θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο βορειοδυτικό τμήμα ήταν αποθηκευμένες τρεις συγκεντρώσεις: δύο ρόβης και μία κριθαριού. Στο νότιο τμήμα ήταν αποθηκευμένη μία μικρή συγκέντρωση λαθουριού, ενώ ο λάκκος είχε απορριμματική χρήση. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν τέσσερα τριβεία και τέσσερις τριπτήρες, γεγονός που υποδηλώνει ότι πιθανόν δραστηριότητες που σχετίζονταν με την προετοιμασία της τροφής να λάμβαναν χώρα σε αυτή την πλευρά του δωματίου, όπως δείχνουν και οι κοπανισμένοι σπόροι της ρόβης. Επιπλέον, τα εργαλεία και οι καρποί πιθανόν να αποθηκεύονταν στον ίδιο χώρο. Η κλίμακα της αποθήκευσης που πραγματοποιείται στο δωμάτιο είναι μέσα στα πλαίσια του νοικοκυριού. 49

57 Μονόκοκκο σιτάρι σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σιτάρι σπόροι Δίκοκκο λέπυρα Κριθάρι Λαθούρι Ρόβη Φακή Σταφύλι Σαμπούκος Σύκο Λινάρι Εικόνα 7. Ο χώρος 1. 50

58 Trifolium spp. Medicago spp. Lolium spp. Ζιζάνια Εικόνα 8. Τα άγρια είδη στο χώρο 1. 51

59 Β.2 Το δωμάτιο 2 Ο χώρος 2 (βλ. εικόνα 8) είναι περίπου 24 τ.μ., στο εσωτερικό του σώζονταν αποσπασματικά δάπεδο από πατημένο χώμα, ενώ ένας πάσσαλος προφανώς στήριζε τη στέγη στο κέντρο του δωματίου (τομή 26). Στο δωμάτιο κυριαρχούν τα βαθιά ευρύστομα αγγεία, παραπέμποντας στην αποθήκευση προϊόντων (Μαυροειδή κ.ά. 2008: 486-7). Από το δωμάτιο συλλέχθηκαν συνολικά 10 δείγματα, εκ των οποίων τα πέντε διατηρούσαν μάζες σπόρων. Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν συνολικά επτά δείγματα, τα πέντε είναι αυτά με τις μάζες των σπόρων. Το δείγμα 56 προέρχεται σχεδόν από το μέσο του δωματίου και πρόκειται για μία αμιγή ποσότητα κριθαριού. Το κριθάρι έχει καθαριστεί από το άχυρο, τα ραχίδια και τα ζιζάνια, δηλαδή έχει υποστεί τα στάδια της επεξεργασίας που απαιτούνται ώστε να μείνει μόνο ο καθαρός καρπός. Βέβαια θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι τα ραχίδια είναι ευαίσθητα στη φωτιά και δεν διατηρούνται σε πολλές περιπτώσεις (Boardman and Jones 1990: 5-6). Παρόλα αυτά, αν λάβουμε υπόψη ότι απουσιάζουν ταυτοχρόνως τα ζιζάνια και τα ραχίδια, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για καθαρή ποσότητα καρπού. Οι σπόροι διασώζουν τα εσωτερικά λέπυρα, ενώ απουσιάζουν οι βάσεις των αγάνων. Η απομάκρυνση των βάσεων των αγάνων είναι απαραίτητη όταν ο σπόρος πρόκειται να καταναλωθεί καθώς η απόληξη του αγάνου μπορεί να διαπεράσει τη σάρκα (Hillman 1985: 20) Επομένως, είναι πιθανό το κριθάρι αφού είχε καθαριστεί από τα ζιζάνια να είχε αποθηκευτεί σε κάποιο από τα αγγεία ή σε κάποιο φθαρτό αντικείμενο μέχρι να καταναλωθεί. Το δείγμα 76 συλλέχθηκε κάτω από έναν αμφορέα και αποτελείται από βάσεις λεπύρων σιταριού. Τα λέπυρα είναι κυρίως δίκοκκου σιταριού ενώ υπάρχουν και ελάχιστα μονόκοκκου σιταριού. Η κυριαρχία των λεπύρων και η απουσία σπόρων σιταριού δεν μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της απανθράκωσης, καθώς τα λέπυρα είναι πιο ευαίσθητα στη φωτιά από ότι οι σπόροι, κατά συνέπεια έχουν μεγαλύτερη 52

60 πιθανότητα να καταστραφούν (Boardman and Jones 1990: 5-6). Η παρουσία τους στο δείγμα παραπέμπει σε μία σειρά από δραστηριότητες που οδήγησαν στην παραγωγή των συγκεκριμένων καταλοίπων. Τα λέπυρα περικλείουν το σπόρο του σιταριού και απαιτούν ειδική επεξεργασία για να αποκολληθούν από τον καρπό. Η απομάκρυνση τους είναι ουσιαστικά το τελευταίο στάδιο της επεξεργασίας των ντυμένων σιτηρών πριν την κατανάλωση του καρπού. Επομένως αν λάβουμε υπόψη ότι δεν υπάρχουν ζιζάνια και σπόροι στο δείγμα, καταλαβαίνουμε ότι το σιτάρι πιθανόν καβουρδίστηκε και κοπανίστηκε ώστε να αποκολληθούν τα λέπυρα από το σπόρο (Hillman 1984: 129). Φαίνεται πως το δίκοκκο σιτάρι αποθηκεύονταν με τη μορφή σταχιδίου και η επεξεργασία για την απομάκρυνση των λεπύρων γινόταν μέσα στα πλαίσια της ημερήσιας κατανάλωσης, όπως δείχνει και η ποσότητα. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν τριβεία και τριπτήρες που επιβεβαιώνουν την επεξεργασία του σιταριού στο οικισμό και ίσως στο ίδιο το δωμάτιο. Επιπλέον, μετά την επεξεργασία τα υποπροϊόντα απορρίφθηκαν μέσα στο δωμάτιο και δεν χρησιμοποιήθηκαν ως καύσιμη ύλη σε κάποια εστία. Τα δείγματα με τις μάζες των σπόρων (βλ. εικόνα 9 και 10, δείγματα 51, 52, 53, 54 και 58) που έχουν την χαρακτηριστική επιφάνεια θραύσης με έντονη γυαλάδα προέρχονται από μία αρκετά μεγάλη περιοχή του δωματίου, αλλά ουσιαστικά η μεγαλύτερη ποσότητα βρίσκεται σε δύο δείγματα (51 και 54), στα υπόλοιπα βρίσκουμε μικρές ποσότητες. Πρόκειται για μάζες σπόρων και μικρότερα θραύσματα με ακανόνιστη επιφάνεια θραύσης και πολύ έντονη γυαλάδα. Στο χώρο προέλευσης των δειγμάτων υπήρχαν και αρκετά σπασμένα αγγεία (μία φιάλη, ένας μικρός αμφορίσκος, μία πρόχους, ένας αμφορέας και ένα αποθηκευτικό ευρύστομο αγγείο). Είναι πολύ πιθανό οι μάζες των σπόρων να ήταν αποθηκευμένες σε ένα ή περισσότερα από τα παραπάνω αγγεία και κατά την καταστροφή να σκορπίστηκαν στο χώρο. Δυστυχώς η μορφή που έχουν και η απουσία ολόκληρων σπόρων δεν μας επιτρέπει να πούμε προς το παρόν αν προέρχονται από σιτάρι ή κριθάρι. Σίγουρα, 53

61 κάποιου είδους επεξεργασία των δημητριακών πραγματοποιούνταν στον οικισμό όπως δείχνει η πληθώρα των λίθινων εργαλείων. Στο δωμάτιο 2 θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε φυτικά κατάλοιπα που προέρχονται από διαφορετικά στάδια. Πρώτον, είναι αξιοσημείωτη η παρουσία μίας συγκέντρωσης καθαρού καρπού κριθαριού, αποθηκευμένη με σκοπό να καταναλωθεί. Δεύτερον, τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας του δίκοκκου σιταριού έχουν απορριφθεί μέσα στο δωμάτιο μετά την επεξεργασία τους. Επιπροσθέτως, οι μάζες των σπόρων μας δείχνουν ότι τα δημητριακά στον οικισμό λάμβαναν και άλλου είδους επεξεργασία πέρα από τις συνηθισμένες πρακτικές και ότι η διατροφή των κατοίκων ήταν εμπλουτισμένη με διάφορα εδέσματα όπως υποδηλώνουν ανάλογα ευρήματα από οικισμούς της ίδιας περιόδου (Βαλαμώτη 2009). Τα υπόλοιπα τρία δείγματα που δεν εξετάστηκαν δεν έδωσαν κάποια ένδειξη για φυτικά κατάλοιπα, αλλά περιείχαν κυρίως άνθρακα. Το ένα (δείγμα 78) προέρχεται από μία πασσαλότρυπα, ενώ τα άλλα δύο (δείγμα 9 και 10) από το βόρειο τμήμα του δωματίου. 54

62 Εικόνα 9. Τα καλλιεργημένα είδη στο δωμάτιο 2 και το χώρο 3 νότια αυτού. Μονόκοκκο σιτάρι σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σιτάρι σπόροι Δίκοκκο λέπυρα Κριθάρι Λαθούρι Ρόβη Φακή Σταφύλι Σαμπούκος Σύκο Λινάρι 55

63 Εικόνα 10. Τα άγρια είδη στο δωμάτιο 2 και το χώρο 3. Trifolium spp. Medicago spp. Lolium spp. Ζιζάνια 56

64 Β.3 Ο χώρος 3 ανάμεσα στα δύο δωμάτια Ο χώρος 3 (βλ. εικόνα 8) δεν γνωρίζουμε ακόμα με σιγουριά αν είναι εξωτερικός ή εσωτερικός χώρος (τομή 49) καθώς δεν σώζονταν πολλά αρχιτεκτονικά λείψανα. Από βορρά ορίζεται από το δωμάτιο 2 και από δυτικά από το δωμάτιο 4. Σώζονταν τμήματα δαπέδου και στο ανατολικό τμήμα υπήρχε ένας λάκκος. Περαιτέρω, στον ίδιο χώρο βρέθηκαν και πέντε τριβεία (Μαυροειδή προσ. επικοινωνία). Από το χώρο 3 προέρχονται τα δείγματα 74, 70, 71Α, 71Β και 77. Πέρα από αυτά τα δείγματα πάρθηκε ακόμη ένα δείγμα (81) από το κέντρο του χώρου 3 το οποίο δεν συμπεριλήφθηκε στη μελέτη καθώς ήταν φτωχό σε φυτικά κατάλοιπα. Το δείγμα 74 προέρχονται ακριβώς έξω από το δωμάτιο Δ2, από χώρο όπου βρέθηκαν δύο αποθηκευτικά αγγεία και δύο φιάλες. Αποτελείται από σπόρους και λέπυρα δίκοκκου σιταριού. Σημαντική είναι η ποσότητα των ζιζανίων, ενώ υπάρχουν και μικρές προσμίξεις από μονόκοκκο σιτάρι και κριθάρι. Τα ζιζάνια (Lolium spp.) που είναι παρόντα ανήκουν σε αυτά που μιμούνται το σπόρο και έχουν σχεδόν το ίδιο μέγεθος μαζί του. Η παρουσία σπόρων και δίχαλων σταχιδίου σε παρόμοια αναλογία (0,6 λέπυρα/σπόροι) δείχνει ότι το δίκοκκο σιτάρι ήταν με τη μορφή σταχιδίου. Σε συνδυασμό με τους σπόρους ζιζανίων (Lolium spp.), παραπέμπει στο στάδιο του ψιλού κοσκινίσματος (προϊόν), όπου απομακρύνονται τα λέπυρα, οι κακοσχηματισμένοι σπόροι και τα μικρά ζιζάνια αν υπάρχουν (Hillman 1984). Είναι πιθανό το δίκοκκο σιτάρι να ήταν αποθηκευμένο με τη μορφή σταχιδίου σε κάποιο από τα αγγεία που βρέθηκαν στο χώρο μέχρι την τελική του επεξεργασία πριν την κατανάλωση. Το δείγμα 70 είναι από τη δυτική πλευρά του χώρου, από μία περιοχή με πλιθιά. Αποτελείται από λίγη ρόβη και μερικά λέπυρα. Η περιεκτικότητα του σε φυτικά κατάλοιπα είναι πολύ χαμηλή σε σχέση με τον όγκο του δείγματος (3,2 φυτικά είδη/λίτρο). Τα ελάχιστα ζιζάνια που είναι παρόντα στο δείγμα είναι ποικίλα, δηλαδή συνυπάρχουν μεγάλα, ελεύθερα, βαριά ζιζάνια (Lolium spp, Vicia/Lathyrus sp.), μικρά βαριά 57

65 ζιζάνια (Medicago spp., Plantago lanceolata) και μικρά, ελεύθερα, βαριά ζιζάνια (Chenopodium album). Αν συνδυαστούν με την παρουσία των λεπύρων παραπέμπει σε υποπροϊόντα από ένα ή περισσότερα στάδια επεξεργασίας του φυτού που απορρίφθηκαν στο χώρο. Το δείγμα 71 (71Α και 71Β) πάρθηκε από όλο τον εξωτερικό ή εσωτερικό χώρο 3 που ορίζεται ανάμεσα στα δύο δωμάτια (2 και 4), επομένως και από την περιοχή που προέρχονται τα δείγματα 70 και 77. Περιέχει κυρίως ρόβη, με κάποιες μικρές προσμίξεις από άλλα είδη (κυρίως λαθούρι). Επίσης, ελάχιστα φρούτα (σταφύλι και σύκο) είναι παρόντα σε αυτό το δείγμα, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα δείγματα όπου δεν υπάρχουν ή απαντούν μεμονωμένοι καρποί. Τα ζιζάνια είναι τα ίδια όπως και στο δείγμα 70, δηλαδή μια ποικιλία από μεγέθη, όμως η πλειονότητα ανήκει στα μικρού μεγέθους ζιζάνια. Επιπλέον, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία λεπύρων χωρίς όμως ανάλογο αριθμό σπόρων σιταριού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σύσταση του δείγματος 71 μοιάζει με αυτή των δειγμάτων 21 και 18, με μόνη διαφορά ότι τα ζιζάνια είναι ελάχιστα. Η συνύπαρξη των ολόκληρων σπόρων και των κοτυληδόνων παραπέμπει στη συνύπαρξη δύο συγκεντρώσεων. Βέβαια, η ενοποίηση σε μία συγκέντρωση οφείλεται στον τρόπο δειγματοληψίας. Πιθανόν, οι κοτυληδόνες να είχαν καθαριστεί από τα ζιζάνια, τα οποία να είναι παρόντα λόγω της δειγματοληψίας. Το λαθούρι που εμφανίζεται στο δείγμα πιθανόν να παρεμβάλλονταν στην καλλιέργεια της ρόβης ως ζιζάνιο και διαφοροποιεί τη συγκέντρωση της ρόβης από την αντίστοιχη στο δωμάτιο 1 ή μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της δειγματοληψίας. Η ρόβη θα μπορούσε να είναι αποθηκευμένη σε κάποιο καλάθι ή αγγείο. Ενδεχομένως ο χώρος να χρησιμοποιούνταν με ανάλογο τρόπο όπως το δωμάτιο 1 και 2. Ο τρόπος λήψης των δειγμάτων από το χώρο δεν επιτρέπει να είμαστε σίγουροι αν η εικόνα οφείλεται στη δειγματοληψία ή την απόθεση των φυτικών καταλοίπων. Το δείγμα 77 προέρχεται από το λάκκο 4, όπου βρέθηκε λίγη κεραμική, ελάχιστα όστρεα και οστά. Ο λάκκος περιείχε σπόρους ρόβης και αρκετά μικρά ζιζάνια. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία λεπύρων χωρίς 58

66 όμως τους αντίστοιχους σπόρους (Jones 1990). Πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για την απόρριψη των υποπροϊόντων της επεξεργασίας της σοδειάς. Το δείγμα 81 δεν περιλαμβάνεται στη μελέτη, προέρχεται από το κέντρο σχεδόν του χώρου και περιείχε ελάχιστους σπόρους ρόβης. Πιθανόν να σχετίζεται με τις συγκεντρώσεις ρόβης του δείγματος 71. Ο χώρος 3 θα μπορούσε να χρησιμοποιείται για την επεξεργασία της σοδειάς, όπως δείχνει η παρουσία των ζιζανίων που προέρχονται από διαφορετικά στάδια επεξεργασίας του φυτού, και την μετέπειτα απόρριψή τους στον ίδιο χώρο. Επιπλέον, στο χώρο μπορεί να υπήρχε και άχυρο, το οποίο όμως είναι ευαίσθητο στη φωτιά και δεν διατηρείται ((Jones and Halstead 1995: 111). Πέρα από την επεξεργασία της σοδειάς, ο χώρος ενδέχεται να χρησιμοποιούνταν για την επεξεργασία ή την αποθήκευση της ρόβης, όπως δείχνει η παρουσία δύο διαφορετικών συγκεντρώσεων. Η παρουσία των τριβείων στο χώρο παραπέμπει σε διάφορες πρακτικές. 59

67 Β.4 Το δωμάτιο 4 Ο χώρος 4 (βλ. εικόνα 9) πιθανόν να αποτελούσε ένα ενιαίο οίκημα με τον χώρο 5 (τομές 5, 6, 27 και 28), όμως δεν ανασκάφηκε ολόκληρος (Μαυροειδή κ.ά. 2008: 486). Από το δωμάτιο 4 (τομή 49 και 50) πάρθηκαν συνολικά δύο δείγματα και τα δύο από πασσαλότρυπες. Το ένα χρησιμοποιήθηκε στη μελέτη. Η πασσαλότρυπα 98, από όπου προέρχεται το δείγμα 94, εφάπτεται με το λάκκο 26. Το δείγμα 94 αντιπροσωπεύεται από μικτές ποσότητες δίκοκκου σιταριού, κριθαριού και ρόβης. Πιθανόν να πρόκειται για υλικό που κύλισε από το λάκκο ή το δάπεδο μέσα στην πασσαλότρυπα είτε απορρίφθηκε εσκεμμένα εκεί. Δυστυχώς το περιεχόμενο του λάκκου δεν συλλέχθηκε ώστε να μπορούν να ειπωθούν περισσότερα για ενδεχόμενη σχέση τους. Το δείγμα που δεν εξετάστηκε, περιείχε λιγότερο από 5 σπόρους, επομένως δεν μπορούσε να δώσει παραπάνω στοιχεία για το χώρο. Επιπλέον όπως αναφέρθηκε παραπάνω το δωμάτιο δεν αποκαλύφθηκε ολόκληρο ώστε να έχουμε μία συνολική εικόνα. 60

68 Εικόνα 11. Το δωμάτιο 4. Μονόκοκκο σιτάρι σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σιτάρι σπόροι Δίκοκκο λέπυρα Κριθάρι Λαθούρι Ρόβη Φακή Σταφύλι Σαμπούκος Σύκο Λινάρι 61

69 Εικόνα 12. Τα άγρια στο δωμάτιο 4. Trifolium spp. Medicago spp. Lolium spp. Ζιζάνια 62

70 Β. 5 Χώρος 6 Το κτίριο 6 (βλ. εικόνα 10) είναι ένα επίμηκες κτίσμα (τομές 52, 53, 54, 55, 29, 30, 31, 32, 33 και 34), το οποίο συνεχίζει να χρησιμοποιείται και στη δεύτερη φάση του οικισμού. Γενικά τα λείψανα της δεύτερης φάσης είναι αποσπασματικά εξαιτίας της διάβρωσης της τούμπας και των επεμβάσεων που υπέστη στο παρελθόν. Από τη δεύτερη φάση, στο εσωτερικό σώζεται μία εστία και ένας λάκκος. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο χώρος δεν καταστράφηκε από φωτιά όπως η πρώτη φάση του οικισμού (Μαυροειδή προσ. επικοινωνία). Από αυτή τη φάση του κτιρίου πάρθηκε δείγμα μόνο από το λάκκο και συμπεριλήφθηκε στην ανάλυση καθώς περιείχε πάνω από 20 σπόρους (αρχικά ο λάκκος είχε θεωρηθεί ότι ανήκει στην πρώτη φάση του οικισμού). Το δείγμα 60 προέρχεται από το λάκκο 9, ο οποίος φαίνεται να σχετίζεται με μία εστία που βρίσκεται στο χώρο. Περιέχει λίγους σπόρους δίκοκκου σιταριού και ρόβης. Ελάχιστοι είναι και οι σπόροι των ζιζανίων, ενώ κάποια λέπυρα διασώζονται. Η περιεκτικότητα του δείγματος σε φυτικά κατάλοιπα είναι πολύ μικρή (2 φυτικά είδη/λίτρο). Επιπλέον, οι σπόροι διατηρούνται σε άσχημη κατάσταση, έτσι θα μπορούσε να ειπωθεί ότι πιθανόν να είχαν εκτεθεί σε φωτιά πριν την απόθεση τους στο λάκκο (Jones 1987β: 317). Σε αυτό παραπέμπει και το γεγονός ότι ο χώρος δεν καταστράφηκε από φωτιά. Με βάση τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα ο λάκκος πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για την απορριμματική χρήση του περιεχομένου της εστίας. Την απορριμματική του χρήση υποστηρίζουν και τα υπόλοιπα ευρήματα όπως η παρουσία κεραμικής με ίχνη καύσης και οστών. Η απουσία δειγμάτων και κατά συνέπεια άλλων αρχαιοβοτανικών καταλοίπων από το χώρο δεν μπορεί να μας δώσει επιπλέον στοιχεία για τη χρήση των φυτών από τη δεύτερη φάση κατοίκησης. Από τη μικρή παρουσία αρχαιοβοτανικών καταλοίπων βλέπουμε ότι και στη δεύτερη φάση του οικισμού το δίκοκκο σιτάρι και η ρόβη εξακολουθούν να είναι σε χρήση. 63

71 Μονόκοκκο σιτάρι σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σιτάρι σπόροι Δίκοκκο λέπυρα Κριθάρι Λαθούρι Ρόβη Φακή Σταφύλι Σαμπούκος Σύκο Λινάρι Εικόνα 13. Ο Χώρος 6. 64

72 Β.6 Τα κύρια χαρακτηριστικά του αρχαιοβοτανικού υλικού από τον οικισμό Σε γενικές γραμμές, στα δείγματα του Αγίου Αθανασίου κυριαρχεί η ρόβη (57%), ενώ σε δεύτερη θέση έρχεται το κριθάρι (33%) (βλ. εικόνα 11). Η ρόβη είναι παρούσα στα περισσότερα δείγματα, ενώ σε τρία απαντά σε υψηλά ποσοστά. Το κριθάρι κυριαρχεί σε μεγάλες ποσότητες σε δύο δείγματα και στα υπόλοιπα τα ποσοστά του κυμαίνονται. Το δίκοκκο σιτάρι είναι παρόν σε χαμηλά ποσοστά (4%) στα περισσότερα δείγματα, με εξαίρεση ένα δείγμα. Το μονόκοκκο σιτάρι (1%) εμφανίζεται σε πολύ χαμηλά ποσοστά και φαίνεται ότι δεν προτιμούνταν από τους κατοίκους του οικισμού. Το λαθούρι (5%) κάνει έντονη την παρουσία του σε δύο δείγματα που ανήκουν στην ίδια συγκέντρωση. Η φακή και το λινάρι βρίσκονται σε μηδαμινές ποσότητες. Τα ποσοστά των φρούτων είναι χαμηλά έως ανύπαρκτα. Η περιεκτικότητα των δειγμάτων ποικίλει από δείγμα σε δείγμα. Την πιο υψηλή περιεκτικότητα παρουσιάζουν τα δείγματα που κυριαρχούνται από τη ρόβη (δείγματα 18 και 21) και το κριθάρι (δείγμα 56), τα οποία είναι με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις αριθμού σπόρων. Τα δείγματα με το λαθούρι (δείγμα 16 και 17) και το δίκοκκο σιτάρι (δείγμα 74) έχουν μεσαία περιεκτικότητα σε φυτικά κατάλοιπα, ενώ όλα τα υπόλοιπα δείγματα έχουν αρκετά χαμηλή. Διαφοροποίηση βλέπουμε ανάμεσα στα δωμάτια 1 και 2, όπου στο ένα κυριαρχεί η ρόβη ενώ στο άλλο το κριθάρι. Το δωμάτιο 2 περιέχει σιτηρά- το κριθάρι, το δίκοκκο σιτάρι που αντιπροσωπεύεται από λέπυρα και τις μάζες σπόρων δημητριακών. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για το δίκοκκο σιτάρι. Είναι ενδιαφέρον ότι στο χώρο 1 επικρατούν τα όσπρια ενώ στο χώρο 2 τα σιτηρά, τα οποία πιθανόν να σχετίζονταν με τις προτιμήσεις των κατοίκων. Επιπλέον παρατηρήθηκε ότι σε αυτά τα δωμάτια τα αγγεία συγκεντρώνονται στο δυτικό τμήμα ενώ στο ανατολικό τμήμα συγκεντρώνονται τα τριπτά εργαλεία και οι συγκεντρώσεις από το αρχαιοβοτανικό υλικό. Τα δωμάτια που αντιπροσωπεύονται από ένα δείγμα δεν μπορούν να δώσουν και πολλά στοιχεία. Αξίζει να σημειωθεί 65

73 ότι οι λάκκοι χρησιμοποιούνται για την απόρριψη είτε μαγειρικών ατυχημάτων είτε υποπροϊόντων επεξεργασίας των ειδών, καθώς πέρα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα περιέχουν κεραμική και οστά. Η αποθήκευση πραγματοποιείται σε εσωτερικούς χώρους μέσα σε αγγεία ή καλάθια ή κάποιο άλλο φθαρτό υλικό. Οι σιροί μπορεί να χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση σπόρων, και να ήταν άδειοι την περίοδο που καταστράφηκε ο οικισμός, είτε για την αποθήκευση άλλων προϊόντων όπως είναι το αλεύρι. Στον Άγιο Αθανάσιο τα στάδια επεξεργασίας που αναγνωρίστηκαν στο αρχαιοβοτανικό σύνολο είναι το ψιλό κοσκίνισμα και όλα όσα απαιτούνται για πλήρως καθαρισμένο σπόρο. Στην περίπτωση του Αγίου Αθανασίου δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι αναγνώριση του σταδίου του ψιλού κοσκινίσματος στα δείγματα είναι το αποτέλεσμα της απανθράκωσης ή της ταφονομίας. Ήδη αναφέρθηκε σε προηγούμενα κεφάλαια η επίδραση που έχει η φωτιά στα διάφορα φυτικά είδη και πως κάποια είδη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε υψηλές θερμοκρασίες. Επιπλέον, κατάλοιπα κοπριάς δεν εντοπίστηκαν στα συγκεκριμένα δείγματα ενώ δε φαίνεται τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας να χρησιμοποιούνται ως καύσιμη ύλη. 66

74 Εικόνα 14. Κάτοψη με τα γραφήματα των καλλιεργημένων ειδών. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΜΕΝΩΝ ΕΙΔΩΝ ΚΑΙ ΦΡΟΥΤΩΝ Μονόκοκκο σιτάρι σπόροι Μονόκοκκο λέπυρα Δίκοκκο σιτάρι σπόροι Δίκοκκο λέπυρα Κριθάρι Λαθούρι Ρόβη Φακή Σταφύλι Σαμπούκος Σύκο Λινάρι 67

75 Εικόνα 15. Η κατανομή των άγριων ειδών/ζιζανίων σ το χώρο. Στις πίτες συμπεριλαμβάνονται τα δείγματα που περιείχαν πάνω από 20 σπόρους. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΑΓΡΙΩΝ ΕΙΔΩΝ/ΖΙΖΑΝΙΩΝ Trifolium spp. Medicago spp. Lolium spp. Ζιζάνια 68

76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΡΟΒΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ 5.1 Γενικά χαρακτηριστικά ρόβης Το είδος που κυριαρχεί στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου είναι η ρόβη, γεγονός που δημιουργεί ερωτηματικά σχετικά με τον τρόπο χρήσης του είδους από τους κατοίκους του οικισμού, εφόσον θεωρείται κατώτερη τροφή όσον αφορά τους ανθρώπους και καλλιεργείται κατά κύριο λόγο ως ζωοτροφή (Brumfield 1991: 20, Flint-Hamilton 1999: 378). Παρόλα αυτά, στη Νεότερη Νεολιθική και στην εποχή του Χαλκού είναι ένα είδος που απαντά συχνά στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα και σε κάποιες περιπτώσεις σε μεγάλες συγκεντρώσεις στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία (Zohary and Hopf 2000: 116). Στις περισσότερες περιπτώσεις η παρουσία του ερμηνεύεται είτε ως είδος που καλλιεργούνταν για τροφή ή/και ζωοτροφή (Van Zeist 1988: 55-6, Riehl 1999: 62) ή σαν ένα φυτό που παρεμβάλλεται μέσα στις κύριες καλλιέργειες (Jones and Halstead 1995: 111) (βλ. πίν. 7 και 8). Πίνακας 7. Θέσεις της Νεολιθικής στην περιοχή του Αιγαίου που έχει βρεθεί ρόβη (από Βαλαμώτη 2009). ΑΝ ΜΝ ΝΝ ΤΝ Άργισσα Άψαλος Αράπη Μαγούλα Μάνδαλο Ν. Νικομήδεια Οτζάκι Μαγούλα Δήμητρα Ντικιλί Τας Οτζάκι Μαγούλα Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Διμήνι Σιταγροί Σέσκλο Φράγχθι Μάκρη Φράγχθι Τούμπα Μπαλωμένου; Μακρύγιαλος Πευκάκια Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Σέρβια Φράγχθι Kum Tepe (Riehl 1999) 69

77 Οι άγριοι πρόγονοι της ρόβης έχουν εντοπιστεί στις περιοχές της Ανατολίας, του Βόρειου Ιράκ και του όρους Χερμόν. Άγριες ποικιλίες του είδους παρεμβάλλονται στις καλλιέργειες των σιτηρών και στις άκρες των καλλιεργημένων χωραφιών στη Μέση Ανατολή και την Ελλάδα (Zohary and Hopf 2000: 116). Είναι αυτοφυές φυτό σε όλη την Ελλάδα, ενώ απαντά από την Ανώτερη Παλαιολιθική και την Κατώτερη Μεσολιθική σε άγρια μορφή στο σπήλαιο Φράγχθι (Hansen 1991: ). Πίνακας 8. Θέσεις της εποχής του Χαλκού στην περιοχή του Αιγαίου όπου έχει βρεθεί ρόβη. ΠΕΧ ΜΕΧ ΥΕΧ Άργισσα (Kroll 1981, 1983) Άγιος Μάμας (Becker and Kroll 2008) Αγγελοχώρι (Στεφανή et al. 2004) Αρχοντικό (Βαλαμώτη Άργισσα (Kroll 1981, 1983) Αγία Τριάδα (Follieri 1979) 1993, 1997, 2003) Καστανάς (Kroll 1983) Ορχομενός (Vickery 1936) Άγιος Μάμας (Becker and Kroll 2008) Kum Tepe (Riehl 1999) Πευκάκια (Kroll 1981, 1983) Άσσηρος (Jones et al. 1986) Λέρνα (Hopf 1961, Δήμητρα (Renfrew 1997) 1962) Μάνδαλο (Valamoti and Καλαπόδι (Kroll 1993) Jones 2003) Μεσημεριανή Τούμπα Καστανάς (Kroll 1983) (Βαλαμώτη 2002α) Ντικιλί Τας (Valamoti Κνωσός (Jones 1984) 2004) Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου (Jones 1993) Μεσημεριανή Τούμπα (Βαλαμώτη 2002α) Σιταγροί (Renfrew 2003) Μιδέα (Shay et at. 1998) Τίρυνθα (Kroll 1982) Νίρου Χάνι (Evans ) Τροία (Riehl 1999) Τίρυνθα (Kroll 1982) Τσούγγιζα (Hansen 1988, 2000) Τούμπα Θεσσαλονίκης (Ανδρέου και Κωτσάκης 1996) 5.2 Ιστορικές πηγές Η ρόβη απαντά συχνά στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, στις περισσότερες περιπτώσεις αναφέρονται οι επιδράσεις που έχει αν καταναλωθεί όπως και άλλες χρήσεις του είδους. 70

78 Στις ελληνικές και ρωμαϊκές πηγές (όροβος) η ρόβη αναφέρεται ως δυσάρεστη ή δηλητηριώδης, κατά συνέπεια ακατάλληλη για κατανάλωση από τους ανθρώπους, ενώ είναι σύνηθες να χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή ή λίπασμα ακόμα και μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Βέβαια σε περιόδους πείνας η χρήση της για ανθρώπινη κατανάλωση δεν αποκλείεται (Brumfield 1991: 20). Αξιοσημείωτο είναι ότι κατά την περίοδο του Δεκελεικού πολέμου ( π.χ.), οι Αθηναίοι έφτασαν στο σημείο να πουλάνε τη ρόβη για ανθρώπινη τροφή, γεγονός που καταδικάζει ο Δημοσθένης καθώς το θεωρεί σημάδι κακών καιρών (Δημοσθένης 22.15). Η ρόβη περιέχει τοξίνες που είναι επιβλαβείς για την υγεία τόσο των ανθρώπων όσων και των ζώων, όπως αναφέρει και ο Πλίνιος (ΗΝ V,18.139) «Η ρόβη είναι επιβλαβής στα βόδια, αν η σπορά γίνει το Μάρτη, και αν γίνει το φθινόπωρο προκαλεί «κρύωμα» στο κεφάλι, αλλά αν η σπορά γίνει νωρίς την άνοιξη είναι αβλαβής». Επισημαίνει ότι προκαλεί εμετούς, πονοκεφάλους, χωνευτικά προβλήματα, πόνους στο στομάχι και εξασθένηση στα γόνατα (ΗΝ V, ). Παρόλα αυτά αν μουλιάσει στο νερό για αρκετές μέρες, γίνεται εύγευστη. Συνεπώς η επιπλέον επεξεργασία είναι απαραίτητη για να απομακρυνθούν οι τοξίνες. Ο Πλίνιος επίσης αναφέρει ότι χρησιμοποιούνταν στο ψωμί σαν μαγιά (ΗΝ ). Παράλληλα στο ναό του Ασκληπιού στην Κω είδε τη συνταγή του αντιδότου ενός δηλητήριου, το οποίο περιελάμβανε ρόβη (HN ). Πέρα όμως από τις αρνητικές παρενέργειες είχε και θετικές. Το γεύμα από ρόβη θεράπευε εξανθήματα και στίγματα, απέτρεπε έλκη να εξαπλωθούν ειδικά όταν εμφανίζονται στο στήθος (HN ). Αν έτρωγες ρόβη αναμεμιγμένη με μέλι ανακούφιζε πόνους κατά την ούρηση, φούσκωμα, πρόβλημα στο ήπαρ και δυσπεψία (HN ). Ο Κάτων αναφέρει ότι χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή και σπέρνεται σε χωράφια καθαρισμένα από ζιζάνια. Προειδοποιεί ότι καταστρέφει το έδαφος επειδή ξεριζώνεται (De Agri cultura 27), ενώ το αλεύρι από ρόβη μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να γλυκάνει το κρασί (De Agri cultura 71

79 109). Ο Ιπποκράτης περιορίζεται στις παρενέργειες που προκαλεί η κατανάλωση του σημειώνοντας ότι προκαλεί φούσκωμα και πόνο όταν καταναλώνεται βρασμένο ή ωμό (Περί δίαιτα οξέων 18). Ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει ότι τα βοοειδή θα πρέπει να τρέφονται με ρόβη όταν στόχος είναι να αναπτυχθούν (Περί ζώων ιστορίας ). Ο Διοσκουρίδης εξετάζει τη χρήση της ρόβης για τη θεραπεία ποικίλων δερματικών ασθενειών και προειδοποιεί για την κατανάλωση της ότι προξενεί πονοκεφάλους, ενοχλήσεις στο έντερο και αιματουρία (Scarborough 1991: 158). Ο Γαληνός αναφέρει ότι τα βοοειδή κατανάλωναν ρόβη αφού πρώτα είχε γλυκαθεί με νερό, αλλά οι άνθρωποι απέφευγαν την κατανάλωση του. Σε περιπτώσεις όμως πείνας η ανάγκη τους έκανε να την προτιμούν. Στην εποχή του, έβραζαν τους σπόρους και στη συνέχεια τους μούλιαζαν σε γλυκό νερό ώστε να απομακρυνθούν όλες οι βλαβερές ουσίες. Μετά από αυτή την προετοιμασία, καταναλώνονταν μαζί με μέλι σαν φάρμακο, έχοντας ως αποτέλεσμα να αποβάλλονται τα υγρά από το στήθος και τους πνεύμονες (Powell 2003: 66-7). 5.3 Εθνογραφικές παρατηρήσεις Οι εθνογραφικές έρευνες για την κατανάλωση και τη χρήση της ρόβης περιορίζονται στο χώρο της Μεσογείου και συγκεκριμένα στις περιοχές της Ελλάδας, Τουρκίας και Ισπανίας. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος με βάση εθνογραφικά παράλληλα του σύγχρονου παρελθόντος είναι να μουλιάσει στο νερό για ώρες, ώσπου δηλαδή να μαλακώσει ο σπόρος. Με αυτό τον τρόπο απομακρύνονται οι τοξίνες που βρίσκονται στο εξωτερικό περίβλημα του σπόρου, το οποίο συνήθως αποκολλάτε από το σπόρο. Το μούλιασμα είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος απομάκρυνσης των τοξινών ακόμα και σήμερα, στο παρελθόν αφού μούλιαζαν τους σπόρους της ρόβης μέχρι να «πρηστεί», αφαιρούσαν το νερό και τοποθετούσαν τους σπόρους πάνω 72

80 σε σανό ως τροφή για τα βόδια 1 (σημειώσεις πεδίου). Ένας ακόμη τρόπος επεξεργασίας είναι το βράσιμο του σπόρου, αλλά όχι τόσο συνηθισμένος όσο το μούλιασμα (σημειώσεις πεδίου και Enneking 1994:16). Πολλές φορές όμως οι σπόροι μπορεί να έχουν υποστεί περαιτέρω επεξεργασία πριν μουλιάσουν όπως είναι το άλεσμα, όπως συνέβαινε κατά το παρελθόν στην Ισπανία μαζί με άχυρο για τροφή των βοδιών, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και για ανθρώπινη κατανάλωση (Bellindo 1994: 238). Σε άλλες περιπτώσεις αναφέρεται ότι καταναλώνονταν σε σούπες στην περιοχή της Μεσογείου σε περιόδους πείνας, αφού πρώτα μούλιαζαν τους σπόρους για αρκετές μέρες και στη συνέχεια τους έβραζαν. Η ρόβη δεν θα πρέπει να καταναλώνεται μόνη της αλλά να συνδυάζεται με αλεύρι από φακές ή σιτάρι για να το ζύμωμα ψωμιού, καθώς έχει την ιδιότητα να επηρεάζεται από τις ιδιότητες άλλων φυτών όταν αναμιγνύεται μαζί τους. Αυτό το ψωμί μετά τρώγεται με λιπαρό κρέας, βούτυρο, λάδι ή γάλα (Enneking 1994: 13). Βέβαια σε κάποιες περιπτώσεις οι τοξίνες δεν απομακρύνονταν για την κατανάλωση της ρόβης από τους ανθρώπους όπως μαρτυρούν κάποιες αναφορές 2 από την περιοχή του Λασιθίου Κρήτης, όπου η ρόβη μαζί με κριθάρι και σιτάρι αλέθονταν σε μυλόπετρες, και το αλεύρι χρησιμοποιούνταν για ψωμί την περίοδο της κατοχής (σημειώσεις πεδίου). Σε εθνογραφικές μελέτες αναφέρουν ότι σπέρνεται το φθινόπωρο, γύρω στο Νοέμβρη, ανάλογα με τις βροχοπτώσεις (Halstead and Jones 1989: 41). Στο οροπέδιο Λασιθίου Κρήτης, όπως αναφέρουν καλλιεργητές 3 η σπορά γινόταν συνήθως τον Απρίλιο (σημειώσεις πεδίου). Σε άλλες περιπτώσεις αναφέρεται ότι η σπορά της γίνεται συνήθως το φθινόπωρο ή την άνοιξη ανάλογα με την περιοχή. Δεν συνηθίζεται η σπορά σιταριού μετά τη σπορά ρόβης σε ένα χωράφι καθώς εξαντλεί τα αποθέματα υγρασίας του εδάφους, ενώ η συγκομιδή 1 Οι πληροφορίες για τη χρήση της ρόβης προέρχονται από την κ. Μαρία Γιακουμάκη. 2 Τα στοιχεία παραχωρήθηκαν από τον κ. Γιώργο Κριτσωτάκη. 3 Στοιχεία για την καλλιέργεια του είδος στο πρόσφατο παρελθόν έδωσαν καλλιεργητές από την περιοχή του οροπεδίου Λασιθίου, οι οποίοι καλλιεργούσαν το είδος για ζωοτροφή μέχρι πρόσφατα. 73

81 της καταστρέφει το έδαφος καθώς γίνεται με εκρίζωση ολόκληρου του φυτού (Δαλιάνης 1993:161-2). Αξίζει να σημειωθεί ότι η ρόβη μέχρι το 19 ο αιώνα χρησιμοποιούνταν για την θεραπεία του καρκίνου, απομονώνοντας από το φυτό συγκεκριμένες ουσίες (Scarborough 1991: 158). 5.4 Σύγχρονες αναφορές Οι σύγχρονες αναφορές στη ρόβη προέρχονται κυρίως από εργαστηριακές έρευνες που σκοπεύουν στην αναζήτηση εναλλακτικών ειδών για την εκτροφή των ζώων. Η καλλιέργεια της γίνεται τόσο για τον καρπό όσο και το σανό, που χρησιμοποιούνται για τροφή των ζώων. Ο καρπός της κατά κύριο λόγο προορίζεται για τα ζώα εργασίας, συγκεκριμένα τα βόδια (Sadeghi et al. 2009β: 85). Η ρόβη περιέχει μία τοξική ουσία την καναβανίνη, η οποία είναι επιβλαβής αν δεν αφαιρεθεί από τον καρπό πριν την κατανάλωση του. Σύγχρονες έρευνες έχουν γίνει σε πληθυσμούς προβάτων και πουλερικών με σκοπό να διαπιστώσουν αν η εκτροφή ζώων μπορεί να επιτευχθεί καλύτερα με τη ρόβη από ότι με τις υπόλοιπες τροφές που χρησιμοποιούνται από τους κτηνοτρόφους (Farran et al. 2005: 1724, Haddad 2006: 221). Μια ανάλογη πρακτική μπορεί να επιδίωκαν και οι προϊστορικοί κτηνοτρόφοι, δηλαδή να εκτρέφουν τα ζώα τους με όσον το δυνατόν λιγότερη ποσότητα και εργασία, ενώ δεν αποκλείεται και η κατανάλωση από τους ίδιους. Επιπλέον, στο παρόν αναζητείται ο καλύτερος τρόπος επεξεργασίας του σπόρου ώστε να απομακρυνθούν οι τοξίνες- κυρίως η καναβανίνη, η οποία είναι διαλυτή μέσω του νερού - και να περιέχει ο καρπός μόνο τις χρήσιμες πρωτεΐνες, με σκοπό τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα στην εκτροφή των ζώων και την παραγωγικότητα τους. Η πλειονότητα των εφαρμοσμένων εργαστηριακών τρόπων επεξεργασίας περιλαμβάνει τέσσερις παραμέτρους: α) το μούλιασμα για 12 ώρες, β) κοπάνισμα και μούλιασμα για 24 ώρες, γ) κοπάνισμα, μούλιασμα για 47 ώρες με την αλλαγή νερού κάθε 12 ώρες και βράσιμο, δ) κοπάνισμα και μούλιασμα 74

82 για 24 ώρες σε διάλυμα ακετικού οξέος. Με τους παραπάνω τρόπους επεξεργασίας οι τοξίνες που περιέχει η ρόβη μπορούν να μειωθούν σημαντικά ώστε να είναι εδώδιμο το είδος (Sadeghi et al. 2004: 523, Sadeghi et al. 2009α: 61). Σαφώς οι παραπάνω τρόποι επεξεργασίας δε θα μπορούσαν να εφαρμόζονται στο παρελθόν για την απομάκρυνση των τοξίνων ως έχουν. Το μούλιασμα είναι μια κοινή πρακτική για τα περισσότερα όσπρια μέχρι και σήμερα. Με αυτό τον τρόπο δεν προκαλείται απώλεια των θρεπτικών συστατικών των σπόρων. Αντίθετα, το βράσιμο είναι πιο ασυνήθιστη πρακτική για την απομάκρυνση των τοξίνων σε πολλά μέρη του κόσμου όπως και στην Ελλάδα (Aykroyd and Doughty 1964: 54). Το κοπάνισμα χρησιμοποιούνταν από τους πρώιμους γεωργούς για την μεταποίηση των σιτηρών κυρίως (Hillman 1984, 1985). Επιπλέον, κάποιοι ερευνητές θεωρούν ότι η επιλογή της ρόβης για καλλιέργεια μπορεί να οφείλεται στην μειωμένη περιεκτικότητα της σε καναβανίνη σε σχέση με τα υπόλοιπα φυτά της οικογενείας Vicia (Enneking 1994:16). Η ρόβη σήμερα καλλιεργείται κυρίως στην περιοχή της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, με κύριο παραγωγό την Τουρκία. Στην Ελλάδα η παραγωγή τα τελευταία χρόνια έχει σταματήσει και το είδος είναι δυσεύρετο (Enneking 1994: 88). 5.5 Μεθοδολογία του πειράματος Πειραματικές έρευνες σε σιτηρά έδειξαν ότι η στιλπνότητα μπορεί να οφείλεται στον τρόπο επεξεργασίας των σπόρων. Στην περίπτωση των σιτηρών η επαφή του σπόρου με το νερό, είτε μέσω του βρασμού είτε του μουλιάσματος, έχει ως αποτέλεσμα οι σπόροι να αποκτούν στιλπνότητα (Valamoti 2002β). Αντίστοιχη έρευνα δεν έχει πραγματοποιηθεί στη ρόβη, αφήνοντας κενή την ερμηνεία του υλικού από τον Άγιο Αθανάσιο. Οι στόχοι του πειράματος είναι να ερμηνευθούν τα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται στο αρχαιοβοτανικό υλικό του Αγίου Αθανασίου και να αναγνωριστεί ο τρόπος επεξεργασίας που έχει υποστεί η ρόβη. Επιπροσθέτως, θα ερευνηθούν πιθανοί τρόποι επεξεργασίας και το 75

83 αποτέλεσμα που έχουν στη ρόβη. Το πείραμα θα συμβάλλει στη διερεύνηση των τρόπων προετοιμασίας των οσπρίων για κατανάλωση καλύπτοντας ένα κενό στην αρχαιοβοτανική έρευνα και ενδεχομένως να αποτελέσει τη βάση για περαιτέρω έρευνες. Με βάση τα πειράματα στα δημητριακά και τα στοιχεία από τις ιστορικές πηγές και τα εθνογραφικά παράλληλα, επιλέχθηκαν οι παράμετροι προς διερεύνηση που αφορούσαν την επίδραση που έχει το νερό στους σπόρους της ρόβης, και συγκεκριμένα το μούλιασμα και το βράσιμο. Επιπλέον, το κοπάνισμα λήφθηκε υπόψη σε συνάρτηση όμως με τις δύο παραπάνω παραμέτρους. Ο στόχος ήταν να παρατηρηθεί αν μετά την απανθράκωση, αυτές οι πρακτικές μεταβάλουν την εξωτερική επιφάνεια ή/και το ενδοσπέρμιο του σπόρου, ώστε να μπορούν να αναγνωριστούν στο αρχαιολογικό υλικό. Γι αυτό το λόγο επιλέχθηκε η απανθράκωση να πραγματοποιηθεί σε θερμοκρασία 220 ο C, στον κλίβανο Nabertherm του εργαστηρίου Fitch της Αγγλικής Αρχαιολογικής σχολής Αθηνών, όπου διατηρούνται ακόμα τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά του σπόρου. Επιπροσθέτως, η ίδια διαδικασία πραγματοποιήθηκε και σε θερμοκρασία 350 ο C, χωρίς όμως να έχει επιτυχή αποτελέσματα καθώς οι σπόροι συρρικνώθηκαν σε σχέση με το αρχικό τους μέγεθος και θρυμματίστηκαν αφού βγήκαν από τον κλίβανο. Το πείραμα: οι σπόροι της ρόβης προέρχονται από το χωριό Άγιος Χαράλαμπος Λασιθίου, όπου καλλιεργούνταν το είδος μέχρι πρόσφατα. Οι σπόροι που επιλέχθηκαν για απανθράκωση ήταν α) στεγνοί και β) υγροί. Πειραματικές απανθρακώσεις στο παρελθόν έχουν γίνει τόσο σε στεγνούς αλλά και υγρούς σπόρους οσπρίων (φακή και μπιζέλι) αλλά όχι σε ρόβη (Wilson 1984, Braadbaart 2004). Στο μπιζέλι παρατηρήθηκε ότι κατά την απανθράκωση, ο σπόρος αλλάζει μορφή και μέγεθος ανάλογα με τις θερμοκρασίες που επικρατούν στο περιβάλλον. Παρατηρήθηκε ότι παρά τις διαφορετικές θερμοκρασίες, η τέστα διατηρείται εκτός από κάποιες περιπτώσεις όπου παρουσιάζει ρωγμές, τότε οι άκρες της δημιουργούν καμπύλες (Braadbaart 2004: 31, Braadbaart et al. 2004: 825, Braadbaart and van Bergen 2005: 72) 76

84 Οι πειραματικοί σπόροι έμειναν στο νερό για 24 ώρες, παρατηρήθηκε ότι διογκώνονται και σε πολλές περιπτώσεις το περικάρπιο αποκολλάται. Το βράσιμο διήρκεσε 45 λεπτά και σε κάποιες περιπτώσεις αποκολλήθηκε το περικάρπιο. Στη συνέχεια τοποθετήθηκαν σε κόσκινα και στη συνέχεια στο ήλιο, όπου παρέμειναν ώσπου να στεγνώσουν. Οι μουλιασμένοι σπόροι έχασαν κατά το στέγνωμα μεγάλο μέρος από τη διόγκωση, αλλά δεν επανήλθαν στο αρχικό μέγεθος. Παρατηρήθηκε ότι οι σπόροι της ρόβης που δεν είχαν υποστεί κάποια επεξεργασία έσπαγαν με δυσκολία και στις περισσότερες περιπτώσεις ακανόνιστα, ενώ πιο σπάνια σε κοτυληδόνες. Οι σπόροι που είχαν μουλιάσει διαχωρίζονταν με περισσότερη εύκολα στις δύο κοτυληδόνες. Οι βρασμένοι διαχωρίζονταν πολύ πιο εύκολα στις δύο κοτυληδόνες. Η εικόνα ήταν αντίστοιχη για κάθε παράμετρο μετά την απανθράκωση. 5.6 Αποτελέσματα του πειράματος Σε αυτό το στάδιο της έρευνας ήταν δυνατόν να εντοπιστούν κάποιες μεταβολές μακροσκοπικά. Στο μέλλον η δομή του ενδοκαρπίου θα διερευνηθεί και με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (cf. Valamoti et al. 2008). Η μία περίπτωση αφορά το διαχωρισμό σε κοτυληδόνες, ενώ η δεύτερη την αναγνώριση του τρόπου επεξεργασίας που έχει υποστεί ο σπόρος. Διαπιστώθηκε ότι οι σπόροι της ρόβης διαχωρίζονται σε δύο κοτυληδόνες όταν έχουν υποστεί κάποια επεξεργασία, είτε μούλιασμα είτε βράσιμο. Ο βαθμός ευκολίας του διαχωρισμού εξαρτάται από τον τρόπο επεξεργασίας. Στην περίπτωση που έχουν υποστεί βράσιμο πραγματοποιείται πιο εύκολα σε σχέση με το μούλιασμα. Η επιφάνεια των κοτυληδόνων θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως αναγνωριστικό στοιχείο για την επεξεργασία που έχει υποστεί ο καρπός. Όταν οι απανθρακωμένοι σπόροι της ρόβης σπάσουν, η επιφάνεια θραύσης χαρακτηρίζεται από μια πορώδη, κυψελωτή επιφάνεια ανεξάρτητα από τον τρόπο επεξεργασίας που προηγήθηκε (βλ. εικόνα 17). Διαφοροποίηση παρατηρήθηκε στους μουλιασμένους και βρασμένους 77

85 σπόρους ως προς την εσωτερική επιφάνεια των κοτυληδόνων: οι μουλιασμένοι σπόροι εμφανίζουν γυαλιστερή και κουκιδωτή επιφάνεια (βλ. εικόνα 18), ενώ οι βρασμένοι θαμπή με ασθενή κουκίδωση (βλ. εικόνα 19 και 20). Στις περιπτώσεις που οι σπόροι έχουν κοπανιστεί πριν υποστούν επεξεργασία, είναι δυνατόν να αναγνωριστούν οι επεξεργασίες με βάση και πάλι την επιφάνεια των κοτυληδόνων. Οι σπόροι που δεν έχουν υποστεί κάποια επεξεργασία εμφανίζουν μία ματ γυαλάδα χωρίς όμως να είναι η επιφάνεια με μικρά ημισφαιρικά εξογκώματα (βλ. εικόνα 28). Αντίθετα, αυτοί που έχουν μουλιάσει μετά το κοπάνισμα παρουσιάζουν μία ιδιαίτερη επιφάνεια: σε κάποια σημεία είναι θαμπή, σε άλλα γυαλιστερή ή και τα δύο σε διαφορετικά σημεία, χωρίς όμως την κουκίδωση (βλ. εικόνα 25). Ενώ όσοι υπέστησαν βράσιμο μετά το κοπάνισμα έχουν αφενός συρρικνωθεί ελαφρώς και η επιφάνεια των κοτυληδόνων είναι θαμπή (βλ. εικόνα 26 και 27). Χαρακτηριστικό στοιχείο για την αναγνώριση τους είναι η δημιουργία μίας μικρής κοιλότητας πάνω στην επιφάνεια των κοτυληδόνων. Όταν οι σπόροι κοπανίστηκαν μετά το βράσιμο ή το μούλιασμα, η επιφάνεια των κοτυληδόνων παρουσίαζε διαφορές σε σχέση με τις προηγούμενες περιπτώσεις. Δηλαδή, οι σπόροι που είχαν πρώτα μουλιάσει παρουσίασαν μια ματ γυαλάδα, με πυκνή και έντονη κουκίδωση (βλ. εικόνα 25). Εν αντιθέσει, οι σπόροι που είχαν βράσει εμφανίζουν δύο επιφάνειες, μία θαμπή και μία γυαλιστερή κουκιδωτή (βλ. εικόνα 23 και 24). Στην περίπτωση των σπόρων που απανθρακώθηκαν σε υγρή κατάσταση, το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο και για τις δύο παραμέτρους. Οι σπόροι μετά την απανθράκωση διατηρούνταν ολόκληροι, αλλά σε κάποια σημεία υπήρχαν ρωγμές, ενώ στο εσωτερικό ήταν κούφιοι (βλ. εικόνα 21 και 22). Εν κατακλείδι, συμπεραίνουμε ότι ο εντοπισμός διαχωρισμένων κοτυληδόνων σε μεγάλα ποσοστά στο αρχαιοβοτανικό υλικό θα μπορούσε να οφείλεται σε επεξεργασία των σπόρων πριν την απανθράκωση. Από τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η 78

86 επιφάνεια των κοτυληδόνων ενδείκνυται για την αναγνώριση διαφορετικών τρόπων επεξεργασίας των σπόρων. Η αντιστοιχία των επιφανειών θα πρέπει να γίνεται με προσοχή καθώς μπορεί να υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που έχουν παρόμοια αποτελέσματα. Επιπροσθέτως, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ταφονομικές συνθήκες και η διαδικασία της επίπλευσης, καθώς μπορεί να επιδρούν με ανάλογο τρόπο πάνω στο υλικό. Θα χρειαστούν ωστόσο περισσότερες πειραματικές διερευνήσεις σε συνδυασμό με τη χρήση ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης, ώστε να μπορούν να αναγνωριστούν με βεβαιότητα τέτοιες πρακτικές στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα. 5.7 Σύγκριση με τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα Στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου, η ρόβη είναι το είδος που απαντά σε μεγαλύτερη ποσότητα. Σε πολλές περιπτώσεις οι σπόροι της ρόβης, βρίσκονταν διαχωρισμένοι σε δύο κοτυληδόνες. Αυτή η εικόνα είναι εμφανής σε μεγάλες ποσότητες σε τρία κυρίως δείγματα, που προέρχονται από τους χώρους 1 και 3 (βλ πίνακα 8 και γράφημα 1). Φαίνεται λοιπόν ότι η επεξεργασία της ρόβης πραγματοποιούνταν στα πλαίσια του κάθε νοικοκυριού. Το γεγονός ότι οι σπόροι της είναι πολύ σκληροί και διαχωρίζονται με δυσκολία οδήγησε στην πραγματοποίηση του παραπάνω πειράματος ώστε να διαπιστωθεί αν ο διαχωρισμός οφείλεται σε τυχαίους λόγους ή πραγματοποιήθηκε εσκεμμένα στα πλαίσια της επεξεργασίας του είδους. Πίνακας 9. Δείγματα με ολόκληρους σπόρους και κοτυληδόνες. Χώρος Χώρος 1 Χώρος 3 Αριθμός δείγματος BE18 BE21 BE71B Ρόβη ολόκληροι σπόροι Ρόβη κοτυληδόνες Σύμφωνα με τα πειραματικά δεδομένα οι σπόροι της ρόβης από τα παραπάνω δείγματα φαίνεται να έχουν υποστεί επεξεργασία πριν την απανθράκωση. Η επιφάνεια των κοτυληδόνων είναι θαμπή και μία 79

87 κοιλότητα έχει δημιουργηθεί, ενώ ο σπόρος έχει συρρικνωθεί. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ταιριάζουν με τους σπόρους που έχουν κοπανιστεί και στη συνέχεια βράσει. Η παρουσία των κοπανισμένων και βρασμένων σπόρων στα δείγματα παραπέμπει στην κατανάλωση της ρόβης από τους ανθρώπους χωρίς όμως να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο το είδος να καταναλώνονταν από τα ζώα. Βέβαια, ο συγκεκριμένος τρόπος επεξεργασίας θα απαιτούσε περισσότερο χρόνο από ότι το μούλιασμα ή το βράσιμο για να θεωρήσουμε ότι προορίζονταν για τα ζώα. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% Ρόβη κοτυληδόνες Ρόβη ολόκληροι σπόροι 20% 10% 0% BE18 BE21 BE71B ΧΩΡΟΣ 1 ΧΩΡΟΣ 3 Εικόνα 16. Γράφημα με αναλογίες ολόκληρων σπόρων και κοτυληδόνων. 80

88 Εικόνα 17. Σπόροι ρόβης που δεν έχουν υποστεί επεξεργασία πριν την απανθράκωση. Εικόνα 18. Μουλιασμένος σπόρος ρόβης. 81

89 Εικόνα 19. Βρασμένος σπόρος ρόβης. Εικόνα 20. Βρασμένοι σπόροι ρόβης. 82

90 Εικόνα 21. Σπόροι που έβρασαν και απανθρακώθηκαν σε υγρή μορφή. Εικόνα 22. Σπόροι που μούλιασαν και απανθρακώθηκαν σε υγρή μορφή. 83

91 Εικόνα 23. Βρασμένοι και κοπανισμένοι σπόροι. Εικόνα 24. Βρασμένοι και κοπανισμένοι σπόροι. 84

92 Εικόνα 25. Μουλιασμένοι και κοπανισμένοι σπόροι. Εικόνα 26. Κοπανισμένοι και βρασμένοι σπόροι. 85

93 Εικόνα 27. Κοπανισμένοι και βρασμένοι σπόροι. Εικόνα 28. Κοπανισμένοι πριν την απανθράκωση. 86

94 Εικόνα 29. Σπόροι από δείγμα 18. Εικόνα 30. Σπόροι από δείγμα

95 Πίνακας 10. Παράμετροι που λήφθηκαν υπόψη στο πείραμα. Τρόποι επεξεργασίας Χωρίς επεξεργασία Μούλιασμα (ξηροί) Μούλιασμα (υγροί) Βράσιμο (ξηροί) Βράσιμο (υγροί) Κοπάνισμα πριν την επεξεργασία Ματ γυαλάδα χωρίς όμως να έχει η επιφάνεια μικρά ημισφαιρικά εξογκώματα. Η επιφάνεια είναι ιδιαίτερη, με ματ γυαλάδα. Η κουκίδωση απουσιάζει. Η επιφάνεια είναι θαμπή, οι σπόροι έχουν συρρικνωθεί και μία κοιλότητα έχει δημιουργηθεί. Κοπάνισμα μετά την επεξεργασία Η επιφάνεια παρουσιάζει ματ γυαλάδα αλλά η κουκίδωση είναι πιο πυκνή και έντονη. Παρατηρούνται δύο επιφάνειες μία θαμπή και μία γυαλιστερή. Κοπάνισμα μετά την απανθράκωση Πορώδης επιφάνεια. Οι σπόροι συρρικνώθηκαν σε μικρό βαθμό. Η τέστα διατηρούνταν πάνω στον σπόρο κατά την απανθράκωση, αλλά κατά το κοπάνισμα αποσπάστηκε. Σπάει με δυσκολία. Οι σπόροι διογκώθηκαν (πρήστηκαν) κατά το μούλιασμα, αλλά κατά τη διάρκεια του στεγνώματος συρρικνώθηκαν. Κατά την απανθράκωση κάποιοι σπόροι άνοιξαν στις κοτυληδόνες χωρίς όμως να αποχωριστούν μεταξύ τους. Η τέστα διατηρούνταν μετά την απανθράκωση αλλά σε κάποιες περιπτώσεις κατά μετά το κοπάνισμα. Ο σπόρος σπάει πιο εύκολα σε σχέση με αυτούς που δεν έχουν υποστεί κάποια επεξεργασία. Η επιφάνεια είναι πορώδης (κουκιδωτή) και γυαλιστερή. Οι σπόροι διατηρούνταν ολόκληροι. Ήταν κούφιοι στο εσωτερικό Η τέστα σώζεται σχεδόν ολόκληρη αλλά με το κοπάνισμα αποσπάται. Ο σπόρος σπάει πολύ εύκολα. Η επιφάνεια είναι θαμπή και η κουκίδωση είναι ασθενής και φαίνεται σε μεγάλη μεγέθυνση μόνο. Οι σπόροι διατηρούνταν ολόκληροι, με ρωγμές στην εξωτερική επιφάνεια. Ήταν κούφιοι στο εσωτερικό. 88

96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Α. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Α.1 Τροφή ή ζωοτροφή; Η διάκριση ανάμεσα στην τροφή και την ζωοτροφή δεν είναι εύκολη υπόθεση στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα, καθώς το όριο ανάμεσα σε αυτές τις κατηγορίες είναι ευέλικτο. Με βάση εθνογραφικές έρευνες, διαπιστώθηκε ότι τα είδη που θεωρούνται ζωοτροφή, σε περίπτωση αποτυχίας της σοδειάς ή σε περιόδους πείνας, μπορούν να καταναλωθούν από τους ανθρώπους (Halstead 1990: ). Επιπλέον, οι άνθρωποι μπορεί να διαχειρίζονται και να αποθηκεύουν την τροφή με τον ίδιο τρόπο και στο ίδιο μέρος (Jones 1998: 97). Επομένως, η διαφορετική σύσταση, η διαφορετική επεξεργασία και αποθήκευση που έχει υποστεί το κάθε είδος δεν μπορεί να θεωρηθεί επαρκές κριτήριο για την αναγωγή του σε τροφή ή ζωοτροφή. Όλα τα είδη που αναγνωρίζονται στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως τροφή ή ζωοτροφή. Η ρόβη και το λαθούρι είναι από τα είδη που θεωρούνται κατεξοχήν ότι προορίζονται για ζωοτροφή (Halstead and Jones 1989: 41). Και τα δύο είναι τοξικά και επιβλαβή για τους ανθρώπους αλλά και τα ζώα. Για τις αρνητικές επιπτώσεις της ρόβης έχει γίνει συζήτηση στο κεφάλαιο 4. Το λαθούρι προκαλεί την ασθένεια λαθυρισμό και έχει σαν αποτέλεσμα την απώλεια του ελέγχου των μυών, την παράλυση των κάτω άκρων και σε κάποιες περιπτώσεις το θάνατο. Η ασθένεια ήταν γνωστή από την εποχή του Ιπποκράτη και υπάρχουν πιο πρόσφατα παραδείγματα από την Ινδία κυρίως. Η χρήση του προοριζόταν για ζωοτροφή (Aykroyd and Doughty 1964: 62-63). Παρά τις αρνητικές επιδράσεις το λαθούρι είναι ένα από τα είδη που χρησιμοποιείται από τη Νεολιθική εποχή μέχρι και σήμερα (Peña-Chocarro and Zapata Peña 1999). Εφόσον έχουν απομακρυνθεί οι τοξίνες και τα δύο είδη μπορούν να καταναλωθούν χωρίς παρενέργειες. 89

97 Η παρουσία τους στα αρχαιοβοτανικά σύνολα της Νεολιθικής και της εποχής Χαλκού, έχει απασχολήσει τους ερευνητές καθώς δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί η χρήση τους. Το πιο λογικό είναι να μην αποκλείσουμε ούτε την περίπτωση της τροφής ούτε της ζωοτροφής, καθώς θα εξαρτιόνταν από τις προτιμήσεις του εκάστοτε νοικοκυριού και την αποτυχία ή επιτυχία της σοδειάς κάθε χρονιά. Συνοψίζοντας, στον Άγιο Αθανάσιο δεν θα περιορίσουμε τη χρήση της ρόβης και του λαθουριού στην κατανάλωση τους μόνο από τους ανθρώπους ή/και τα ζώα καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις που να παραπέμπουν σε κάποια από τις δύο ομάδες. Α.2 Καύσιμη ύλη Κάποια φυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμη ύλη για το μαγείρεμα ή άλλες δραστηριότητες. Πέρα από το ξύλο που είναι η πιο γνωστή πηγή καυσίμων, η κοπριά είναι μία πιθανή πηγή. Στον Άγιο Αθανάσιο δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη χρήση της ως καύσιμη ύλη. Τα υποπροϊόντα της επεξεργασία της σοδειάς πολλές φορές χρησιμοποιούνται για καύσιμη ύλη. Η διατήρησή τους στο αρχαιοβοτανικό σύνολο εξαρτάται από τις συνθήκες που επικρατούν. Από τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα του Αγίου Αθανασίου δε φαίνεται τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας να χρησιμοποιούνται ως καύσιμη ύλη, αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί. Α.3 Η μεταποίηση των σιτηρών Το ντυμένο κριθάρι και το δίκοκκο σιτάρι, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω απαιτούν την απομάκρυνση των αγάνων και εσωτερικών λεπύρων και των εξωτερικών λεπύρων αντίστοιχα πριν την κατανάλωση. Αυτή η διαδικασία δεν συντελείται σε μεγάλη κλίμακα όπως το θέρισμα, αλλά ανήκει στις καθημερινές δραστηριότητες της προετοιμασίας της τροφής (Hillman 1985). 90

98 Μία από τις διαδικασίες που συντελείται πριν την απομάκρυνση των λεπύρων είναι το καψάλισμα του σπόρου, με αυτό τον τρόπο τα εξωτερικά λέπυρα του σπόρου σκάνε και αφαιρούνται με το κοπάνισμα. Με αυτό τον τρόπο διευκολύνεται η πέψη κατά την κατανάλωση και ο σπόρος γίνεται πιο ευχάριστος στη γεύση. Παράλληλα αποφεύγεται το φύτρωμα του σπόρου. Όταν ο σπόρος έχει καψαλιστεί, κατά το άλεσμα η τριβή στις μυλόπετρες είναι πιο εύκολη, ενώ η απώλεια αλευριού είναι μικρότερη (Γιαλούρη 1994: 55-6, Hillman 1985: 12). Το κριθάρι για να καταναλωθεί θα πρέπει να απομακρυνθούν οι βάσεις των αγάνων καθώς είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες για το στομάχι, αντίστοιχα τα εσωτερικά λέπυρα δεν χρειάζεται να αφαιρεθούν αν το κριθάρι καταναλώνεται καψαλισμένο ή έχει κοπανιστεί σε ωμή μορφή (Hillman 1985: 20). Η αποφλοίωση δεν θα ήταν απαραίτητή αν τα σιτηρά προορίζονταν για τα ζώα καθώς έχουν την ιδιότητα να πραγματοποιούν το διαχωρισμό στο στομάχι τους και να αποβάλλουν το περίβλημα διαχωρισμένο από το σπόρο (Anderson and Ertug-Yaras 1998: 102, Charles 1998: 112). Επομένως η μεταποίηση των σιτηρών στον οικισμό στόχευε στην κατανάλωση τους από τους κατοίκους. Η επεξεργασία των σιτηρών και συγκεκριμένα η απομάκρυνση των λεπύρων φαίνεται ότι πραγματοποιούνταν στο εσωτερικό των σπιτιών τουλάχιστον αυτό δηλώνει η παρουσία των λεπύρων στο δωμάτιο 2. Α.4 Επεξεργασμένες τροφές Η αναγνώριση επεξεργασμένων τροφών στο αρχαιολογικό υλικό δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς υπάρχουν πολλοί παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πριν γίνεται ερμηνεία. Μάζες σπόρων βρέθηκαν στο χώρο 2 και αποτελούνται από σπασμένους σπόρους δημητριακών με ακανόνιστη επιφάνεια και έντονη στιλπνότητα. Σε πειραματικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν φάνηκε ότι η επιφάνεια θραύσης του σπόρου έχει διαφορετική εικόνα αν σπάσει πριν την απανθράκωση και αν σπάσει μετά. Επιπλέον, η ανάλυση της μικροδομής των κόκκων του αμύλου με 91

99 τη χρήση ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης βοηθά στην ταύτιση της επεξεργασίας που έχει υποστεί η τροφή καθώς η μορφολογία του αμύλου αλλάζει ανάλογα με την επεξεργασία (Valamoti 2002β, Valamoti et al. 2008). Με αυτή τη μεθόδου μπορούν να ταυτιστούν κατάλοιπα τροφών όπως είναι το πλιγούρι ή ο τραχανάς. Για την ταύτιση τους απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση με τη χρήση άλλων μεθόδων. Ανάλογα ευρήματα της ίδιας περιόδου εντοπίστηκαν στους οικισμούς του Αρχοντικού Γιαννιτσών και της Μεσημεριανής Τούμπας Θεσσαλονίκης (Valamoti 2002β, Βαλαμώτη 2003). Α. 5 Αποθήκευση Η αποθήκευση αγροτικών ειδών είναι μια συνηθισμένη πρακτική των νοικοκυριών. Η αποθήκευση που λαμβάνει χώρα στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου δεν είναι μεγάλης κλίμακας. Οι ποσότητες που βρίσκουμε αποθηκευμένες είναι μικρές και σχετίζονται με την κατανάλωση του κάθε νοικοκυριού. Επιπλέον, φαίνεται να βρίσκονται στο χώρο της πρωτογενούς απόθεσης τους και κατά συνέπεια εκεί όπου τις τοποθέτησαν οι άνθρωποι που σκόπευαν να τις καταναλώσουν. Η αποθήκευση κινούνταν στα πλαίσια του «κανονικού πλεονάσματος», δηλαδή αποσκοπούσε να εξασφαλίσει την ικανοποίηση των αναγκών του εκάστοτε νοικοκυριού αλλά και να προλάβει απρόβλεπτες αντιξοότητες, όπως η αποτυχία της σοδειάς (Halstead 1992: 111). Είναι αξιοσημείωτο ότι η αποθήκευση των φυτικών ειδών στον οικισμό πραγματοποιείται στο εσωτερικό των σπιτιών (ο χώρος 3 δεν γνωρίζουμε αν είναι εξωτερικός ή εσωτερικός) και ίσως τονίζει τη διαδικασία εξατομίκευσης του νοικοκυριού που έχει συνδεθεί με τις τούμπες και τις διαδικασίες διαμόρφωσής τους μέσα από την κατοίκηση στο ίδιο σημείο. Το νοικοκυριό είναι μια ανεξάρτητη μονάδα της κοινωνικής κατασκευής, που κινείται ενάντια στην κοινοτική αμοιβαιότητα και ανταγωνίζεται με τα άλλα νοικοκυριά (Kotsakis 1999: 74). Μέσα σε αυτό το πνεύμα φαίνεται να συντελούνται όλες οι 92

100 τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες μέσα στο χώρο του σπιτιού επιδιώκοντας την οικονομική αυτονομία του κάθε οίκου. Αυτό γίνεται αντιληπτό από την παρουσία εστιών και σιρών στο εσωτερικό των οικημάτων, αλλά και των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων είτε σκόπιμα αποθηκευμένων είτε απορριμμάτων της επεξεργασίας των ειδών. Όπως αναφέρει ο Halstead η παρουσία των τροφοπαρασκευαστικών κατασκευών σε εσωτερικούς χώρους θα περιόριζε την κοινωνική πίεση για το καταμερισμό της μαγειρεμένης τροφής (1995: 18), χωρίς όμως να αποκλείουμε την ανταλλαγή της τροφής. Δυστυχώς τα δεδομένα από τη δεύτερη φάση κατοίκησης του οικισμού είναι αποσπασματικά και δεν μπορεί να γίνει σύγκριση ανάμεσα στις δύο φάσεις κατοίκησης σε αυτό το πλαίσιο. Δεν μπορούμε φυσικά να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να υπήρχε κάποιος χώρος για αποθήκευση μεγαλύτερης κλίμακας που να μην καταστράφηκε ή να βρίσκεται στα τμήματα της τούμπας που είχαν καταστραφεί ή δεν ανασκάφτηκαν. 93

101 Β. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΆΓΙΟ ΑΘΑΝΑΣΙΟ Β. 1 Η κυριαρχία του κριθαριού Το κριθάρι είναι ένα από τα βασικά είδη της Νεολιθικής και της εποχής του Χαλκού. Στη Νεολιθική παρατηρείται ότι στις θέσεις που έχουν βρεθεί πλούσιες αποθηκευμένες συγκεντρώσεις το κριθάρι έχει έντονη παρουσία ενώ στις θέσεις που κυριαρχούνται από απορρίμματα υποπροϊόντων επεξεργασίας η παρουσία του είναι περιορισμένη. Στην εποχή του Χαλκού φαίνεται να αποκτά μια ξεχωριστή θέση ακόμα και σε σχέση με το σιτάρι και να κάνει έντονα αισθητή την παρουσία στα αρχαιοβοτανικά σύνολα (Kroll 2003: 294, Βαλαμώτη 2009: 53). Στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου επικρατεί το κριθάρι όσον αφορά τα δημητριακά (βλ. γράφημα 2), επιβεβαιώνοντας τις απόψεις για την δυναμική παρουσία του είδους αυτή την εποχή Οι σπόροι που αναγνωρίστηκαν ανήκουν στην ποικιλία του ντυμένου κριθαριού, χωρίς να είναι δυνατή η διάκριση των ειδών. Παράλληλα, δεν βρέθηκαν ραχίδια στα δείγματα ώστε να επιτευχθεί η αναγνώριση με αυτό τον τρόπο. Επομένως, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο της χρήσης είτε του εξάστοιχου είτε του δίστοιχου κριθαριού. Θα πρέπει να αναφερθεί και η παρουσία μεμονωμένων σπόρων γυμνού κριθαριού, χωρίς απαραίτητα να σημαίνει τη χρήση της ποικιλίας από τους κατοίκους του οικισμού σε αντίθεση με τους οικισμούς της κεντρικής Ευρώπης (Kroll 2003: 294). Η προτίμηση στο κριθάρι μπορεί να οφείλεται στην αντοχή του στην ξηρασία και γενικά στις αντίξοες συνθήκες. Ωριμάζει γρηγορότερα από το σιτάρι, ώστε να αποφεύγονται οι μεγάλες ζέστες του καλοκαιριού κατά το αλώνισμα. Επιπλέον θεωρείται περισσότερο αποδοτικό σε σχέση με το σιτάρι (Sarpaki 1992: 69). Σαφώς το κριθάρι φαίνεται να υπερέχει απέναντι στο σιτάρι όσον αφορά τα οικολογικά χαρακτηριστικά. Πιθανόν οι οικολογικές του προτιμήσεις να ανταποκρίνονταν καλύτερα στις 94

102 κλιματικές και εδαφικές συνθήκες της περιοχής, ώστε να οδήγησαν στην επιλογή του είδους στην εποχή του Χαλκού. Το κριθάρι απαντά σε αμιγείς συγκεντρώσεις κυρίως με τη μορφή του καθαρού καρπού. Η απουσία ζιζανίων από τα δείγματα με τη κριθάρι δεν μας επιτρέπει να γνωρίζουμε πότε σπέρνονταν. Η συνύπαρξη του στο ίδιο δείγμα με το λαθούρι στο χώρο 1, θα μπορούσε να σχετίζεται με την καλλιέργεια των δύο ειδών σε σμιγάδια. Οι άλλες δύο συγκεντρώσεις κριθαριού από τα δωμάτια 1 και 2, δεν δίνουν πολλά στοιχεία γύρω από την καλλιέργεια του είδους. 100% 80% 60% 40% Κριθάρι Σιτάρι 20% 0% BE16 BE17 ΒΕ38 ΒΕ41 BE18 BE21 ΒΕ56 BE76 BE74 BE70 BE71A BE71B BE77 BE94 ΧΩΡΟΣ 1 ΧΩΡΟΣ 2 ΧΩΡΟΣ 3 ΧΩΡΟΣ 4 Εικόνα 31. Η αναλογία σιταριού-κριθαριού στον οικισμό. Εικόνα 32. Κριθάρι από το δείγμα

103 Β.2 Η παρουσία των ντυμένων σιτηρών και η απουσία των γυμνών σιτηρών Τα ντυμένα σιτηρά φαίνεται να είναι περισσότερο διαδεδομένα τόσο στη Νεολιθική όσο και στην Εποχή του Χαλκού. Τα γυμνά σιτηρά δεν απουσιάζουν στη Νεολιθική, αλλά απαντούν σποραδικά σε κάποιες θέσεις. Στην Πρώιμη και Μέση εποχή του Χαλκού, τα γυμνά σιτηρά εμφανίζονται σε θέσεις της Βορείου Ελλάδα με εξαίρεση τη Σκοτεινή Θαρρουνίων στην Εύβοια (βλ. πίνακα 10). Δεν είναι πολύ συχνό είδος και ποσοτικά αντιπροσωπεύεται από πολύ μικρές ποσότητες σε κάθε θέση. Αυτή η μειωμένη παρουσία του είδους πιθανόν να αντανακλά την επιλογή των γεωργών στην καλλιέργεια του είδους σε περιορισμένη κλίμακα λόγω της εύκολης προσβολής των σπόρων από μύκητες και της ευπάθειας στις περιβαλλοντικές συνθήκες (Χριστίδης 1963: 55). Αντίθετα στην Ύστερη εποχή του Χαλκού φαίνεται να προτιμάται περισσότερο σαν είδος τόσο στη Βόρεια αλλά και στη Νότια Ελλάδα, ενώ παρατηρείται και αύξηση στις αριθμητικές αναλογίες. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε κάποια διατροφική προτίμηση ή στη χρήση διαφορετικών ποικιλιών που άντεχαν καλύτερα στις τοπικές συνθήκες (Valamoti 2004: 114). Στον Άγιο Αθανάσιο προτιμούνται τα ντυμένα σιτηρά και τα γυμνά σιτηρά απουσιάζουν. Η προτίμηση στα ντυμένα σιτηρά μπορεί να εξηγηθεί από την αντοχή τους στις προσβολές των εντόμων και των μυκήτων και την προσαρμογή τους σε όλες στις συνθήκες (Χριστίδης 1963: 52-54). Σαφώς θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και άλλοι παράγοντες που έπαιξαν ρόλο στην επιλογή των συγκεκριμένων ειδών, οι οποίοι μπορεί να σχετίζονται με κοινωνικούς ή διατροφικούς λόγους. Β.3 Η παρουσία του δίκοκκου σιταριού Σε παλαιότερες δημοσιεύσεις το δίκοκκο σιτάρι θεωρούνταν ότι ήταν πρώτο στην προτίμηση των γεωργών της Νεολιθικής και εποχής του Χαλκού ή είχε την ίδια προτίμηση με το μονόκοκκο σιτάρι (Hansen 96

104 1988: 41). Τα τελευταία χρόνια, με την δημοσίευση αρκετών θέσεων στη Βόρεια Ελλάδα υιοθετήθηκε η άποψη από πολλούς ερευνητές ότι το μονόκοκκο σιτάρι φαίνεται να προτιμάται σε σχέση με το δίκοκκο. Αυτή η άποψη ενισχύθηκε από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα των νεολιθικών θέσεων αλλά και από σημαντικούς οικισμούς της Ύστερης εποχής του Χαλκού (Valamoti 2004: 114). Βέβαια αυτή η εικόνα δεν μπορεί να γενικευθεί καθώς θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλοι παράγοντες. Πολλές από τις θέσεις δίνουν απλώς ένα κατάλογο με τα είδη που αναγνωρίστηκαν, ενώ σε άλλες υπάρχουν αναλυτικά οι ποσότητες των ειδών. Παράλληλα ο τρόπος δειγματοληψίας μπορεί να διαφέρει από θέση σε θέση. Συνεπώς η σύγκριση ανάμεσα στους οικισμούς θα πρέπει να γίνεται με προσοχή. Γενικά, η εικόνα που δίνουν οι δημοσιευμένες θέσεις για την εποχή του Χαλκού είναι ότι τόσο το μονόκοκκο όσο και το δίκοκκο σιτάρι προτιμούνται, αλλά διαφοροποιήσεις υπάρχουν από οικισμό σε οικισμό, γεγονός που μπορεί να αντιπροσωπεύει τις προτιμήσεις του κάθε οικισμού ή τη δειγματοληψία. Στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου, προτιμάται το δίκοκκο σιτάρι όπως φαίνεται από την παρουσία των σπόρων και των λεπύρων. Το μονόκοκκο σιτάρι είναι παρόν σε πολύ μικρές ποσότητες και σε όλες τις περιπτώσεις συνυπάρχει με το δίκοκκο σιτάρι. Ακόμα και όταν τα δύο είδη αντιπροσωπεύονται από λέπυρα, το μονόκοκκο σιτάρι μειοψηφεί. Φαίνεται ότι το μονόκοκκο σιτάρι παρεμβάλλονταν στις καλλιέργειες του δίκοκκου σιταριού (Jones and Halstead 1995: 104). Η προτίμηση του δίκοκκου σιταριού έναντι του μονόκοκκου δεν πρέπει να σχετίζεται με τις περιβαλλοντικές και εδαφικές απαιτήσεις του κάθε σιταριού καθώς και τα δύο είδη έχουν τις ίδιες απαιτήσεις. Μοναδική διαφορά τους είναι ότι το δίκοκκο ευδοκιμεί σε ξηρή πεδιάδα με ζεστό καλοκαίρι (Χριστίδης 1963: 52-4). Ίσως ένας από τους λόγους που προτιμούνταν το δίκοκκο σιτάρι είναι διότι ταίριαζε και απέδιδε καλύτερα στα εδάφη που καλλιεργούσαν οι κάτοικοι του οικισμού. Πέρα όμως από τους οικολογικούς παράγοντες που μπορεί να οφείλονται στην επιλογή του δίκοκκου σιταριού έναντι του μονόκοκκου 97

105 στον Άγιο Αθανάσιο, θα πρέπει να αναζητήσουμε και βαθύτερους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την επιλογή. Έχει προταθεί ότι το δίκοκκο σιτάρι ίσως αποτελούσε μέρος μίας πολιτισμικής διαφοροποίησης που χαρακτήριζε συγκεκριμένους οικισμούς είτε ήταν «εξωτικό είδος» που αντάλλασαν για την εξασφάλιση κοινωνικού γοήτρου ή με σκοπό να καταναλώσουν σε συγκεκριμένες περιστάσεις ή ορισμένα μέλη της κοινότητας (Βαλαμώτη 2009: 52). Όλες αυτές οι υποθέσεις είναι δύσκολο να εντοπιστούν στα αρχαιοβοτανικά δεδομένα του Αγίου Αθανασίου καθώς ανασκάφτηκε τμήμα του συνολικού οικισμού. Β.4 Η απουσία του σιταριού νέου τύπου και του σιταριού σπέλτα Το σιτάρι νέου τύπου και το σιτάρι σπέλτα ανήκουν στα ντυμένα σιτηρά, αλλά δεν έχουν την ίδια διάδοση όπως το μονόκοκκο και το δίκοκκο σιτάρι. Το σιτάρι νέου τύπου αναγνωρίστηκε πρόσφατα στα αρχαιοβοτανικά σύνολα της Μακεδονίας, κυρίως σε νεολιθικές θέσεις αλλά και στην Άσσηρο την Ύστερη εποχή του Χαλκού και δεν γνωρίζουμε αν είναι παρόν στα αρχαιοβοτανικά σύνολα των ήδη δημοσιευμένων θέσεων του Ελλαδικού χώρου. Αντιπροσωπεύεται μόνο από δίχαλα σταχιδίων, τα οποία έχουν αρκετές ομοιότητες με τα δίχαλα του μονόκοκκου και το δίκοκκου σιταριού, ενώ δεν αναγνωριστεί μέχρι στιγμής ο σπόρος (Jones et al. 2000α). Αντίθετα, το σιτάρι σπέλτα αντιπροσωπεύεται κυρίως σε θέσεις της εποχής του Χαλκού άλλα όχι σε μεγάλες ποσότητες. Τα παραπάνω είδη δεν εκπροσωπούνται στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου. 98

106 Εικόνα 33. Δίκοκκο σιτάρι από το δείγμα 94. Εικόνα 34. Μονόκοκκο σιτάρι από το δείγμα

107 Εικόνα 35. Δίχαλα και λέπυρα από το δείγμα 74Β. Εικόνα 36. Δίχαλα και λέπυρα από το δείγμα

108 Β.5 Η σημασία των οσπρίων Πολλοί ερευνητές επισημαίνουν την εξέχουσα θέση που αποκτούν τα όσπρια στην εποχή του Χαλκού και προσπαθούν να τα συνδέσουν με διάφορα φαινόμενα. Ένας λόγος που προτάθηκε είναι η εξασθένηση των εδαφών από την καλλιέργεια των δημητριακών και κατά συνέπεια η ανάγκη να αποκαταστήσουν τα θρεπτικά συστατικά των εδαφών (Blouet 1986: 138). Ένα πλεονέκτημα υπέρ της επιλογής των οσπρίων αποτελεί το γεγονός ότι δεν έχουν πολλές απαιτήσεις εργασίας στην καλλιέργεια και παρέχουν μεγάλο αριθμό πρωτεϊνών και θερμίδων (Sarpaki 1992: 70-1). Θα πρέπει όμως να έχουμε στο μυαλό ότι η «απουσία» τους από το αρχαιοβοτανικό υλικό από κάποιες θέσεις πιθανόν να οφείλεται στον τρόπο δειγματοληψίας και επεξεργασίας των δειγμάτων (βλ. κεφάλαιο 3) και να δημιουργεί λανθασμένη εικόνα γύρω από την αντιπροσώπευση τους. Στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου, τα όσπρια βρίσκονται στην πρώτη θέση της προτίμησης των κατοίκων (βλ. γράφημα 2). Η ρόβη υπερισχύει ανάμεσα στο λαθούρι, που απαντά σε μικρές ποσότητες, και τη φακή που εκπροσωπείται από μεμονωμένους σπόρους. 100% 80% 60% 40% Όσπρια Δημητριακά 20% 0% BE16 BE17 ΒΕ38 ΒΕ41 BE18 BE21 ΒΕ56 BE76 BE74 BE70 BE71A BE71B BE77 BE94 ΧΩΡΟΣ 1 ΧΩΡΟΣ 2 ΧΩΡΟΣ 3 ΧΩΡΟΣ 4 Εικόνα 37. Η αναλογία οσπρίων-δημητριακών. 101

109 Η ρόβη (7756 σπόροι συνολικά) φαίνεται πως έχει κάποια ιδιαίτερη θέση στον οικισμό. Ανάλογη θέση φαίνεται να έχει και στο γειτονικό οικισμό του Καστανά όπου η καλλιέργεια της παραμένει αμετάβλητη από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού έως την Ύστερη (Kroll 1983), όπως και στον Άγιο Μάμα όπου τονίζεται η σημασία της στην καθημερινή ζωή των κατοίκων (Kroll 2003: 300). Στην Τροία η καλλιέργεια του είδους έχει συνδεθεί με τη χρήση του ως ζωοτροφή (Riehl 1999: 57). Δεν γνωρίζουμε αν η καλλιέργεια της πραγματοποιούνταν με σκοπό την κατανάλωση της από τους ανθρώπους ή τα ζώα ή και τους δύο. Κανένα ενδεχόμενο δεν μπορεί να αποκλειστεί. Η ρόβη και το λαθούρι είναι τοξικά για τους ανθρώπους και απαιτούν επιπλέον επεξεργασία για να απομακρυνθούν οι τοξίνες. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος είναι μέσω του μουλιάσματος ή βρασίματος των σπόρων στο νερό ((Aykroyd and Doughty 1964: 62-63, Hansen 2000). Όσον αφορά τη ρόβη, η απομάκρυνση των τοξίνων φαίνεται να πραγματοποιείται στον οικισμό με ένα ασυνήθιστο τρόπο. Όπως αναφέρθηκε στο κεφάλαιο 4, πραγματοποιήθηκε μία σειρά πειραματικών απανθρακώσεων για να διαπιστωθεί αν διαφορετικοί τρόποι επεξεργασίας μπορούν να αναγνωριστούν στα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα. Οι σπόροι πρώτα κοπανίζονται και στη συνέχεια βράζονται, μία πρακτική που παραπέμπει στην κατανάλωση από τους ίδιους τους κατοίκους και όχι απαραίτητα από τα ζώα. Σαφώς η κατανάλωση από τα ζώα δεν μπορεί να αποκλειστεί αλλά σε αυτή την περίπτωση ίσως προτιμούνταν ένας πιο εύκολος τρόπος απομάκρυνσης των τοξίνων όπως το μούλιασμα. Επιπροσθέτως, σε αυτό το ερώτημα θα μπορούσε να συμβάλει η μελέτη των οστεοαρχαιολογικών καταλοίπων. Το λαθούρι είναι το δεύτερο σε αναλογία όσπριο στον οικισμό χωρίς όμως να έχει την ίδια σημασία με τη ρόβη. Συγκαταλέγεται ανάμεσα στα καλλιεργούμενα είδη, αλλά φύονταν στις καλλιέργειες της ρόβης σαν ζιζάνιο. Θα μπορούσε να καλλιεργείται σε σμιγάδια με το κριθάρι. 102

110 100% 80% 60% 40% Λαθούρι Ρόβη 20% 0% BE16 BE17 ΒΕ38 ΒΕ41 BE18 BE21 ΒΕ56 BE76 BE74 BE70 BE71A BE71B BE77 BE94 ΧΩΡΟΣ 1 ΧΩΡΟΣ 2 ΧΩΡΟΣ 3 ΧΩΡΟΣ 4 Εικόνα 38. Η αναλογία ρόβης- λαθουριού. Η παρουσία της φακής είναι περιορισμένη και αντιπροσωπεύεται από λίγους σπόρους. Συνεπώς δείχνει ότι το είδος παρεμβάλλονταν στις κύριες καλλιέργειες και δεν αποτελούσε ένα από τα καλλιεργούμενα είδη στον οικισμό. Η απουσία της φακής από τον Άγιο Αθανάσιο έρχεται σε αντίθεση με τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα της Νεολιθικής και Εποχής του Χαλκού όπου συγκαταλέγεται στην πρώτη θέση ανάμεσα στα όσπρια (Βαλαμώτη 2009: 71). Όπως φαίνεται στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου δεν χρησιμοποιούνταν μια ποικιλία οσπρίων όπως σε άλλους οικισμούς. Όσπρια που υιοθετούνται στην εποχή του Χαλκού όπως τα δύο είδη λαθουριού και το κουκί απουσιάζουν από τον οικισμό, αλλά το ίδιο ισχύει για το ρεβίθι και το μπιζέλι. Η απουσία τους μπορεί να οφείλεται σε λόγους διατήρησης ή δειγματοληψίας, αλλά και στις διαφορετικές προτιμήσεις των κατοίκων. 103

111 Εικόνα 39. Ρόβη από το δείγμα 18. Β.6 Τα ελαιοδοτικά φυτά Εικόνα 40. Λαθούρι από το δείγμα 16. Ήδη από τη Νεολιθική πιστοποιείται η καλλιέργεια του λιναριού στη Βόρεια Ελλάδα (Valamoti 2004: 115). Η παρουσία του στον οικισμό είναι σχεδόν μηδαμινή και περιορίζεται σε μερικούς σπόρους. Οι χώροι από όπου προέρχεται είναι απορριμματικοί, συνεπώς δεν μπορούν να ειπωθούν πολλά για τη χρήση του στον οικισμό. Επιπλέον, η μη διατήρηση του είδους στον οικισμό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι 104

112 οι σπόροι του είναι εύφλεκτοι εξαιτίας της περιεκτικότητας σε έλαιο και δεν σώζονται σε πολλές περιπτώσεις (Wilson 1984). Άλλα ελαιοδοτικά φυτά, όπως η μήκων η υπνοφόρος, η ελιά, το σινάπι, η Lallemantia και το χαμαιλίνο, που συναντάμε στην εποχή του Χαλκού δεν έχουν βρεθεί στον οικισμό. Η απουσία τους μπορεί να οφείλεται σε λόγους διατήρησης αλλά και στη γενικότερη απουσία τους από τον οικισμό. Β.7 Τα φρούτα και οι άγριοι καρποί Τα φρούτα δεν αντιπροσωπεύονται σε μεγάλες ποσότητες ούτε παρατηρείται ποικιλία. Τρία είδη είναι παρόντα, το σταφύλι, ο σαμπούκος και το σύκο. Η παρουσία τους δεν οφείλεται στην σκόπιμη αποθήκευση τους, αλλά στην απόρριψη των κουκουτσιών που έτυχε να έρθουν σε επαφή με τη φωτιά. Η περιορισμένη αντιπροσώπευση των φρούτων σχετίζεται με την διατήρηση τους και όχι απαραίτητα με την απουσία τους. Αυτή την περίοδο υποστηρίζεται ότι δίνεται μία έμφαση στη συλλογή των φρούτων και των καρπών. Τα φρούτα θα μπορούσαν να καταναλώνονται είτε φρέσκα είτε αποξηραμένα. Η σημασία της αμπέλου αναφέρθηκε και παραπάνω, δυστυχώς τα κατάλοιπα της αμπέλου στον οικισμό δεν μπορούν να συνεισφέρουν στη γενικότερη συζήτηση γύρω από την άμπελο. Ο περιορισμένος αριθμός των γιγάρτων δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την διάκριση ανάμεσα στην άγρια και την καλλιεργημένη άμπελο, ενώ εντοπίστηκαν κατάλοιπα που να δηλώνουν ότι πραγματοποιούνταν σύνθλιψη για την εξαγωγή χυμού. 105

113 Εικόνα 41. Σύκο από το δείγμα 94. Εικόνα 42. Σαμπούκος από το δείγμα

114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΘΑΝΑΣΙΟ 7.1 Η καλλιέργεια των φυτών Ο καρπός είναι αυτό που καταναλώνεται από τους ανθρώπους, όμως για να φτάσει ένας καρπός στο στάδιο της κατανάλωσης απαιτείται μία σειρά από διαφορετικά στάδια επεξεργασίας. Σε κάθε ένα από αυτά τα στάδια της επεξεργασίας, υπάρχουν διάφορα προϊόντα και υπόπροϊόντα που μπορούν να αναγνωριστούν με βάση την παρουσία σπόρων, άχυρου και ζιζανίων. Για τη μελέτη των αγροτικών πρακτικών, τα ζιζάνια μπορούν να δώσουν πολύτιμες πληροφορίες, καθώς σε πολλές περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονται στα αρχαιολογικά δείγματα μαζί με τα καλλιεργήσιμα είδη. Πιο αναλυτικά, τα ζιζάνια απομακρύνονται από τη σοδειά σε διαφορετικά στάδια, δηλαδή κάποια μπορεί να απομακρυνθούν μέσα στο χωράφι κατά το ξεβοτάνισμα, οπότε δεν αντιπροσωπεύονται μέσα στα δείγματα. Κάποια απομακρύνονται με το λίχνισμα, ενώ άλλα με το χέρι. Είναι εμφανές ότι με βάση την αντιπροσώπευση των προϊόντων και των υποπροϊόντων, μπορούμε να ταυτίσουμε το στάδιο της επεξεργασίας που έχουμε σε ένα δείγμα. Μειονέκτημα θεωρείται το γεγονός ότι οι σπόροι των ζιζάνιων αποτελούν ένα τμήμα του συνόλου της χλωρίδας που φύονταν μαζί με την καλλιέργεια, ενώ πάντα υπάρχει η πιθανότητα κάποια φυτά να ανήκουν στη βλάστηση της γύρω περιοχής (Jones 1992: 134-5). Για να είναι αξιόπιστη η αναγνώριση, θα πρέπει να δούμε πως τα ζιζάνια της καλλιέργειας επηρεάζονται από την ένταση της καλλιέργειας στο παρόν (Charles et al. 2002: 133). Τα τελευταία χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές εθνογραφικές έρευνες στην προσπάθεια να βρεθούν μέθοδοι ώστε να είναι δυνατόν να αναγνωρίζονται οι μορφές καλλιέργειας στο αρχαιοβοτανικό υλικό. Μέσα από αυτές τις μελέτες επιχειρείται η αναγνώριση των «λειτουργικών χαρακτηριστικών» των άγριων ειδών/ζιζανίων που διακρίνουν τις διαφορετικές αγροτικές 107

115 πρακτικές. Αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην αναγνώριση παρόμοιων πρακτικών στο παρελθόν μέσα από την ανάλυση των συνόλων των άγριων ειδών (Jones et al. 1999, Bogaard et al. 2001, Charles et al. 2002, Jones et al. 2005). Οι εθνογραφικές έρευνες χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με τη μέθοδο FIBS (Functional Interpretation of Botanical Surveys), μία ανάλυση που ερευνά το ρόλο των οικολογικών διαδικασιών των ειδών σε ένα ευρύτερο περιβάλλον, με σκοπό να βοηθήσουν στην απάντηση ποικίλων ερωτημάτων γύρω από τις αγροτικές πρακτικές, όπως είναι η εντατική και η εκτατική καλλιέργεια, η εναλλαγή της καλλιέργειας, την παραγωγικότητα των εδαφών κ.ά (Charles et al. 1997, Bogaard et al. 1998, Jones et al. 1999, Bogaard et al. 2001, Charles et al. 2002). Βέβαια η μέθοδος είναι ακόμα σε πειραματικό στάδιο και έχει να δώσει ακόμα πολλά. Στο υλικό του Αγίου Αθανασίου ήταν δυνατόν να ερμηνευθούν ως ζιζάνια καλλιέργειας συγκεκριμένες κατηγορίες άγριων φυτών και μέσα από αυτές να αντληθούν πληροφορίες για την αγροτική οικονομία. 7.2 Η περίοδος σποράς Η περίοδος που αναπτύσσεται ένα φυτό, η αρχή και η διάρκεια της ανθοφορίας του μπορούν να δώσουν στοιχεία για την περίοδο σποράς. Τα είδη που σπέρνονται την άνοιξη κυριαρχούνται από ζιζάνια που φυτρώνουν την άνοιξη με μεγάλη περίοδο ανθοφορίας, π.χ. το αγριοτρίφυλλο (Trifolium spp.) ή καθυστερημένη έναρξη της ανθοφορίας π.χ. ηλιοτρόπιο (Heliotropium sp.). Αντίθετα, τα είδη που σπέρνονται το φθινόπωρο χαρακτηρίζονται από ζιζάνια που βλασταίνουν το φθινόπωρο με πρώιμη και σύντομης διάρκειας ανθοφορία, π.χ. η ήρα (Lolium temulentum). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κάποιες πρακτικές όπως είναι το σκάλισμα ή το ξεβοτάνισμα ευνοούν τα ανοιξιάτικα ζιζάνια (Bogaard et al. 2001). Η πλειονότητα των συγκεντρώσεων από τον Άγιο Αθανάσιο αποτελείται από καθαρό καρπό, επομένως όσα συζητηθούν παρακάτω βασίζονται σε συγκεκριμένες οικογένειες/είδη. 108

116 Η ήρα (Lolium temulentum) είναι ένα χειμερινό ετήσιο φυτό που βλασταίνει το χειμώνα και έχει μικρή περίοδο ανθοφορίας. Κατά συνέπεια, είναι ένας δείκτης φθινοπωρινής/χειμερινής σποράς (Τσαπικούνης 1994: 26-7). Στον οικισμό συνδέεται με το δίκοκκο σιτάρι και το λαθούρι, υπονοώντας την φθινοπωρινή/χειμερινή σπορά του είδους. Το αγριοτρίφυλλο (Trifolium spp.) είναι μονοετές φυτό που βλασταίνει την άνοιξη και η περίοδος ανθοφορίας του ξεκινάει το Μάιο μέχρι το Σεπτέμβρη, ανάλογα με το είδος (Hanf 1983: 355-6). Χαρακτηρίζει την ανοιξιάτικη σπορά (Λόλας 1999). Στα δείγματα συνοδεύει τη ρόβη από το χώρο 1, η οποία με βάση τις εθνογραφικές έρευνες σπέρνεται την άνοιξη (Δαλιάνης 1993). Η μηδική (Medicago spp.) είναι μονοετές ή πολυετές φυτό που ανθίζει από Μάιο μέχρι και αργά το φθινόπωρο. Έχει επομένως μεγάλη περίοδο ανθοφορίας και μπορεί να συσχετιστεί και με την ανοιξιάτικη και τη φθινοπωρινή σπορά (Hanf 1983, Λόλας 1999). Στα δείγματα συνυπάρχει με τη ρόβη στο χώρο 3. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η ρόβη που προέρχεται από το χώρο 1 ανήκε στην ανοιξιάτικη σπορά, ενώ η ρόβη από το χώρο 3 μπορεί να ανήκει σε ανοιξιάτικη και φθινοπωρινή σπορά. Τα παρακάτω είδη απαντούν σε μικρότερες ποσότητες και δεν μπορούμε με σιγουριά να τα αποδώσουμε σε ζιζάνια καλλιέργειας, αλλά θα γίνει μία σύντομη αναφορά. Όλα εκτός από τη φάλαρη συνυπάρχουν με τη ρόβη. Η αγριάδα (Cynodon dactylon) είναι ένα πολυετές φυτό που συναντάται στις ανοιξιάτικες καλλιέργειες (Τσαπικούνης 1994: 37). Αξίζει να σημειωθεί ότι η αγριάδα δεν καταστρέφεται εύκολα σε θερινές καλλιέργειες, ένας τρόπος καταπολέμησής της είναι η εναλλαγή στις καλλιέργειες (Χριστίδης 1963: 165). Η μουχρίτσα (Echinochloa crus gulli) είναι ένα ετήσιο φυτό που φυτρώνει από τα μέσα Απριλίου έως και τις αρχές του καλοκαιριού. Ανθίζει από Ιούνιο μέχρι Σεπτέμβρη. Είναι ζιζάνιο των ανοιξιάτικων καλλιεργειών (Τσαπικούνης 1994: 31-2). 109

117 Η λουβουδιά (Chenopodium album) είναι ένα ετήσιο φυτό, που φυτρώνει την άνοιξη και έχει μικρή περίοδο ανθοφορίας (Hanf 1983: 202, Τσαπικούνης 1994: 88). Η φάλαρη (Phalaris sp.) είναι ετήσιο ζιζάνιο που φυτρώνει το φθινόπωρο μέχρι νωρίς την άνοιξη και ολοκληρώνει το βιολογικό του κύκλο νωρίς το καλοκαίρι. Ανταγωνίζεται για το φως, τα θρεπτικά συστατικά και το νερό (Τσαπικούνης 1994: 25). Η Vallerianella dentata είναι μονοετές φυτό, αναπτύσσεται την άνοιξη και έχει μικρή περίοδο ανθίσματος (Hanf 1983: 469). Το ηλιοτρόπιο (Heliotropium sp.) είναι ετήσιο φυτό και ανθίζει από τον Ιούλιο έως το Σεπτέμβριο (Hanf 1983: 175). Το δίκοκκο σιτάρι (δείγμα 74) συνυπάρχει μόνο με την ήρα, η οποία παραπέμπει σε φθινοπωρινή/χειμερινή σπορά. Αυτό συμπίπτει και με το γεγονός ότι η σπορά των δημητριακών την άνοιξη δίνει μικρότερη απόδοση στην καλλιέργεια, με εξαίρεση το κριθάρι (Χριστίδης 1963: 197, Hillman 1981: 147). Η ρόβη στη μία συγκέντρωση συνυπάρχει με το αγριοτρίφυλλο (δείγμα 21) και στη δεύτερη με τη μηδική (δείγμα 71Β), φαίνεται λοιπόν ότι καλλιεργούνταν την άνοιξη στη μία συγκέντρωση, ενώ στη δεύτερη είτε την άνοιξη είτε το φθινόπωρο. Η παρουσία κυρίως ανοιξιάτικων ζιζανίων στα δείγματα της ρόβης θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα του ξεβοτανίσματος ή του σκαλίσματος των χωραφιών, πρακτική η οποία ευνοεί τα ανοιξιάτικα ζιζάνια (Bogaard et al. 2001). Αν δεχτούμε ότι ξεβοτάνιζαν τα χωράφια της ρόβης μπορούμε να εξηγήσουμε και την απουσία των ψηλών ζιζανίων από τα δείγματα με τη ρόβη (Hillman 1981: 148). Το κριθάρι (δείγμα 56 και δείγμα 41) βρίσκεται με τη μορφή του καθαρισμένου σπόρου και δεν μπορούμε να πούμε ποια περίοδο καλλιεργούνταν, σαν είδος έχει και χειμωνιάτικες και ανοιξιάτικες ποικιλίες (Χριστίδης 1963: 152-3), αλλά συνήθως καλλιεργείται την άνοιξη μαζί με τα όσπρια (Hillman 1981: 146). Το λαθούρι φαίνεται και αυτό να ανήκει στη φθινοπωρινή/χειμερινή σπορά, όπως δείχνει η παρουσία της ήρας. 110

118 Εικόνα 43. Μηδική (Medicago spp.) από το δείγμα 70Β. Εικόνα 44. Αγριοτρίφυλλο (Trifolium spp.) από το δείγμα