Τσικολάτας Α. (2011) Εξωτερικά κίνητρα μάθησης Ελλήνων μαθητών και μαθητών πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων. Πάτρα

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Π.Τ.Δ.Ε. ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Εξωτερικά κίνητρα μάθησης Ελλήνων μαθητών και μαθητών πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων Επιμορφούμενος: ΤΣΙΚΟΛΑΤΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Επιβλέπων: ΚΕΔΕΚ

2 Πάτρα, Δεκέμβριος 2010 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 2 2. Θεωρία Αποσαφήνιση των όρων Κίνητρα μάθησης Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Θεωρία των κινήτρων Θεωρία των εξωτερικών κινήτρων Θεωρία των εσωτερικών κινήτρων Βουλητικές Στρατηγικές Πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες και εξωτερικά κίνητρα μάθησης Υπόθεση 5 3. Μεθοδολογία της έρευνας Το δείγμα της έρευνας Ερευνητικά εργαλεία Τρόπος επεξεργασίας δεδομένων 6 4. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας 6 5. Συμπεράσματα της έρευνας 8 Βιβλιογραφία 9 1. Εισαγωγή Η σύγχρονη έρευνα 1 σε θέµατα εκπαίδευσης και ψυχολογίας µάθησης φαίνεται να στρέφεται προς την εξέταση της συµβολής βασικών συνιστωσών του 1 Σάλμοντ, Ε. (2007), Η διαπολιτισμική εκπαίδευση ως πλαίσιο αποδοχής και ενσωμάτωσης στο σύγχρονο σχολείο. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2007) (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Μετανάστευση

3 συναισθηµατικού τοµέα. Μια από τις συνιστώσες του τοµέα αυτού είναι η έννοια των κινήτρων. Τα κίνητρα φαίνεται να επηρεάζουν την επίδοση του ατόµου σε διάφορα θέµατα. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξετάσει ποια είναι τα εξωτερικά κίνητρα μάθησης ελλήνων μαθητών και μη. Αρχικά θα επιχειρείται µια εννοιολογική ανάλυση των βασικών εννοιών και εν συνεχεία συνοψίζονται βασικά πορίσµατα της έρευνας και στη συνέχεια παρουσιάζεται εµπειρική έρευνα που διεξήχθη στο 13 ο Δημοτικό σχολείο Πιερίας τον Νοέμβριο του Θεωρία 2.1. Αποσαφήνιση των όρων Κίνητρα μάθησης Τα κίνητρα θεωρούνται από τους ερευνητές ως σηµαντική παράµετρος στη µαθησιακή διαδικασία, γιατί επηρεάζουν την οργάνωση γνωστικών και µεταγνωστικών δεξιοτήτων των µαθητών και κατ επέκταση την επίδοση τους. Τα κίνητρα ορίζονται ως οι δυνάµεις ή αιτίες που ενθαρρύνουν ή παρωθούν το άτοµο να ασχοληθεί ή να επιδιώξει την επιτυχία κάποιου στόχου. Στο επίπεδο της σχολικής τάξης ο όρος αναφέρεται στη διάθεση, την επιµονή και την προσπάθεια που καταβάλλουν οι µαθητές κατά την ενασχόλησή τους µε ένα έργο, προκειµένου να φτάσουν σε επιθυµητό αποτέλεσµα. Τα κίνητρα είναι δυνατόν να προέρχονται από το ίδιο το άτοµο ή να έχουν πηγή στο περιβάλλον του υποκειµένου, να είναι δηλαδή εσωτερικά ή εξωτερικά κίνητρα. Παραδείγµατα εσωτερικών κινήτρων είναι τα ένστικτα και οι σκοποί, ενώ παραδείγµατα εξωτερικών κινήτρων είναι η επιδίωξη αµοιβής και ή αποφυγή κάποιου κινδύνου Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Με τον όρο Διαπολιτισμική Εκπαίδευση 2 εννοούμε το σύνολο των παιδαγωγικών αρχών, με τις οποίες ρυθμίζονται μέτρα και διαδικασίες που απευθύνονται σε όλα τα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου, όπου αναπόφευκτα υπάρχουν διαφοροποιήσεις στη νοοτροπία, στις αντιλήψεις, στον τρόπο ζωής. Ως Διαπολιτισμική Εκπαίδευση μπορεί να χαρακτηριστεί εκείνο το είδος εκπαίδευσης που απορρέει από την πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, θεωρεί ότι οι πολιτισμικές και γλωσσικές διαφορές δεν αποτελούν αποδιοργανωτικό παράγοντα, αλλά αντίθετα εκτιμώνται ως εμπλουτισμός και πρέπει να συμπεριλαμβάνονται στα περιεχόμενα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, προσανατολίζεται και αποσκοπεί στην ισότητα ευκαιριών για όλους και είναι ενάντια σε κάθε είδους διακρίσεις 2.2. Θεωρία των κινήτρων Οι σύγχρονοι ερευνητές ξεπερνούν τα στενά πλαίσια της µελέτης των επιπτώσεων που δυνατόν να έχουν τα διάφορα είδη εσωτερικών και εξωτερικών και Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα 6-8 Ιουλίου 2007, σ.σ Γεωργογιάννης, Π. (1997), Εκπαίδευση και Διαπολιτισμική Επικοινωνία. Αθήνα: Gutenberg.

4 κινήτρων. Υποστηρίζουν ότι οι αιτίες που παρωθούν ένα άτοµο να ασχοληθεί µε ένα έργο δεν είναι µόνο οι εσωτερικοί ή εξωτερικοί σκοποί στους οποίους δυνατόν να προσανατολίζεται το άτοµο αλλά και οι πεποιθήσεις του σχετικά µε τις ικανότητές του και την αξία του έργου το οποίο πρόκειται να εκτελέσει Θεωρία των εξωτερικών κινήτρων Τα κίνητρα, σύµφωνα µε τη σύγχρονη έρευνα, λειτουργούν ως αίτια για επίτευξη κάποιου στόχου. Για παράδειγµα, ένας µαθητής ο οποίος πιστεύει ότι είναι ικανός στην εκτέλεση συγκεκριµένου έργου, πιο εύκολα παρωθείται να εκτελέσει το έργο παρά ένας µαθητής που πιστεύει ότι έχει µειωµένες ικανότητες στο έργο αυτό. Έχει βρεθεί ότι τα κίνητρα σχετίζονται µε την επίδοση των µαθητών σε ποικιλία θεµάτων και ειδικότερα επηρεάζουν σηµαντικά τις µαθηµατικές επίδοσεις. Τα εξωτερικά 3 κίνητρα, περιλαµβάνουν εξωτερικά αίτια που υπαγορεύουν µια συµπεριφορά, που ωθούν ένα άτοµο να ασχοληθεί µε ένα έργο, όπως η προσδοκία συγκεκριµένου οφέλους κατά την ευόδωση του έργου ή η αποφυγή κάποιου τιµήµατος που θα έχει να καταβάλει σε περίπτωση αποτυχίας στο συγκεκριµένο έργο. Συγκεκριµένα, το άτοµο είναι δυνατόν να εκτελεί ένα έργο µε σκοπό την απόκτηση καλών βαθµών, την προσφορά ικανοποίησης σε τρίτους (δάσκαλοι, γονείς) ή ακόµη και για να ξεπεράσει σε επίδοση άλλα άτοµα στην εκτέλεση του έργου. Ο Pintrich βρήκε ότι η επίδοση µαθητών µέσης εκπαίδευσης σε ποικιλία θεµάτων σχετίζεται θετικά, αν και όχι σε µεγάλο βαθµό, µε τον εσωτερικό προσανατολισµό σε σκοπούς ενώ σχετίζεται αρνητικά µε τον εξωτερικό προσανατολισµό σε σκοπούς Θεωρία των εσωτερικών κινήτρων Τα εσωτερικά 4 κίνητρα, περιλαµβάνουν τους προσωπικούς (µη ωφελιµιστικούς) λόγους για τους οποίους ένα άτοµο επιλέγει να ασχοληθεί µε ένα έργο, π.χ. η νοητικής πρόκληση και γνωστική περιέργεια που δηµιουργεί το συγκεκριµένο έργο, η αύξηση της γνώσης και ικανότητάς του ατόµου καθώς και η ολοκληρωτική µάθηση. Πιο συγκεκριµένα, εσωτερικά κίνητρα υπάρχουν «...στην περίπτωση κατά την οποία οι µαθητές καταβάλλουν προσπάθεια για την επίλυση ενός προβλήµατος, διαθέτουν χρόνο και επιµένουν στην εύρεση της λύσης γιατί πιστεύουν στην αξία αυτού που κάνουν. Τους ικανοποιεί η αισθητική απόλαυση, η χαρά της επιτυχίας, η κατάκτηση της πνευµατικής κορυφής, ανεξάρτητα από την οποιαδήποτε αµοιβή» Βουλητικές Στρατηγικές Υπάρχουν µαθητές που δυσκολεύονται να εµπλακούν µε επιτυχία σε µαθησιακές δραστηριότητες ακόµα και εάν οι στόχοι που έχουν θέσει έχουν µεγάλη σηµασία γι αυτούς. Σε αυτή την περίπτωση, το πρόβληµα είναι δυνατό να µην έγκειται στα κίνητρα αλλά σε έλλειψη βούλησης. Βουλητικές στρατηγικές ορίζονται ως οι στρατηγικές ρύθµισης των στόχων των µαθητών και αποτελούν ουσιαστικά τη 3 Φράγκου Χ. (2000), Ψυχοπαιδαγωγική. Θέματα παιδαγωγικής ψυχολογίας, παιδείας, διδακτικής και μάθησης, Αθήνα: Guteberg- Παιδαγωγική σειρά, σελ Fontana, D. (1996), Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς. Μετάφραση Λώμη Μαρίνα. Αθήνα:Σαββάλας σελ

5 διάθεση του µαθητή να εµπλακεί σε δραστηριότητες ή να εκδηλώσει συµπεριφορές υπό ορισµένες συνθήκες Πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες και εξωτερικά κίνητρα μάθησης Η κοινωνικοποίηση του παιδιού επιτυγχάνεται μέσα από την γλωσσική και πολιτισμική κληρονομιά, που οι οικογένειες κληροδοτούν στα παιδιά τους μεταδίδοντας αξίες, νόρμες, τρόπους σκέψης και αντιλήψεις. Η αυθαίρετη από την πλευρά της κυρίαρχης πλειοψηφίας επιβολή των δικών της γλωσσικών και πολιτισμικών σταθερών, ασκεί στους με έλληνες μαθητές, κατ αναλογία, μια πράξη συμβολικής βίας, που προκαλεί γλωσσική και πολιτισμική αποστασιοποίηση οδηγώντας σε κοινωνικό αποκλεισμό. Άμεσες συνέπειες είναι η εμφάνιση σοβαρών κοινωνικών προβλημάτων και η προβληματική ανάπτυξη της προσωπικής και εθνικής ταυτότητας. Η εθνική ταυτότητα των παιδιών αυτών συνδιαμορφώνεται συνεπώς στη σκιά των προκαταλήψεων κάτι που επιβαρύνεται ως μηχανισμός άμυνας από φτωχές επικοινωνιακές σχέσεις και αντικοινωνική συμπεριφορά. Τα παιδιά κάτω από αυτό το πλέγμα οδηγούνται συνήθως σε διπολικές συμπεριφορές που ανάλογα ενισχύουν ή απορρίπτουν την εθνική τους ταυτότητα γιατί, κατά την εκτίμησή τους, είναι αυτή που γεννά και ερμηνεύει ταυτόχρονα την παραπάνω συμπεριφορά. Το ψυχολογικό κλίμα 5 της τάξης για τους μη έλληνες μαθητές φορτίζεται επιπλέον αρνητικά, διότι η εκπαίδευσή τους λαμβάνει χώρα σε ένα εμπειρικό, διανοητικό και συναισθηματικό περιβάλλον αποστασιοποιημένο από την μητρική γλώσσα και τις πολιτισμικές αξίες που η οικογένεια των παιδιών αυτών κατά κανόνα υιοθετεί. Το σχολείο τέλος με τον ρόλο του ως επιλεκτικού μηχανισμού, πιστοποιεί και επικυρώνει αντίστοιχες κοινωνικές συμπεριφορές επειδή εφοδιάζει τους μαθητές αυτούς με υποδεέστερες κοινωνικές και επαγγελματικές δεξιότητες, γεγονός που τους οδηγεί στην κατώτερη και χαμηλόμισθη εργατική δύναμη της αγοράς εργασίας. Συνεπώς το σχολείο μέσα από τέτοιες διαδικασίες δικαιώνει για μια ακόμα φορά την αποστολή του που είναι η διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου και η λειτουργία της προσωπογένεσης. Οι σχέσεις γονιών σχολείου περιπλέκονται ακόμα περισσότερο γιατί στα παραπάνω προστίθενται και οι γενικότερες αντιλήψεις των γονιών, που συχνά δεν συμβαδίζουν με αυτές του σχολείου, και έχουν να κάνουν με ζητήματα περιεχομένου Αναλυτικού Προγράμματος, μεθόδων διδασκαλίας, πρότυπα διαπαιδαγώγησης, κ.λ.π Υπόθεση Η πρώτη μας υπόθεση είναι ότι όλα τα παιδιά παρακινούνται από εξωτερικά κίνητρα μάθησης. Δεύτερη υπόθεση είναι ότι οι σχέσεις των παιδιών μεταξύ τους δεν επηρεάζονται από την καταγωγή του άλλου. 5 Κωσταρίδου- Ευκλείδη, Α. (1999), Ψυχολογία Κινήτρων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

6 3. Μεθοδολογία της έρευνας 3.1. Το δείγμα της έρευνας Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν μαθητές της Πρωτοβάθμια Εκπαίδευσης, που φοιτούν στην Στ τάξη του 13 ου Δημοτικού Σχολείου Πιερίας. Η δειγματοληψία έγινε τυχαία. Πιο συγκεκριμένα, όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1, το δείγμα αποτέλεσαν εξήντα (60) μαθητές, εκ των οποίων οι τριάντα (30) ήταν Έλληνες και οι τριάντα (30) αλλοδαποί. Στην έρευνα μετείχαν μαθητές και των δύο φύλων. Συγκεκριμένα,διακρίνονται εικοσιπέντε (25) αγόρια και τριανταπέντε (35) κορίτσια Ερευνητικά εργαλεία Το είδος της έρευνας ήταν ποσοτικό και χρησιμοποιήσαμε την τεχνική του ερωτηματολογίου, το οποίο περιλαμβάνει ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής με τις εξής διαβαθμίσεις τις κλίμακας Likert: «πάρα»,, «αρκετά», «λίγο», «ελάχιστα», «καθόλου». Το δείγμα ζητήθηκε να απαντήσει στα εξής ερωτήματα: 1. Όταν ρωτά ο δάσκαλος απαντάς για να σε επαινέσει; 2. Θέλεις να παίρνεις καλούς βαθμούς για να σε συμπαθεί περισσότερο ο δάσκαλος; 3. Διαβάζεις για να μη σε μαλώσουν οι γονείς σου; 4. Θέλεις να γίνεις καλύτερος μαθητής για να εντυπωσιάσεις τους συμμαθητές σου; 5. Θέλεις να γίνεις καλύτερος μαθητής για να σου κάνουν τα χατίρια; 6. Διαβάζεις για να πάρεις καλούς βαθμούς; 3.3. Τρόπος επεξεργασίας δεδομένων Για την επεξεργασία και στατιστική ανάλυση των πληροφοριών που συγκεντρώθηκαν, χρησιμοποιήθηκε η ποσοτική ανάλυση των δεδομένων. Εφαρμόστηκε το στατιστικό πακέτο SPSS έκδοση 17 και συγκεκριμένα έγινε χρήση μεθόδων περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής. Τα στοιχεία/δεδομένα κωδικοποιήθηκαν και καταχωρήθηκαν σ ένα αρχείο δεδομένων (data file) για να είναι εφικτή η στατιστική τους επεξεργασία με τη χρήση του SPSS. Μετά τον έλεγχο, για την ακρίβεια των δεδομένων και τον προκαταρκτικό έλεγχο των προϋποθέσεων αρχίζει η ανάλυση των δεδομένων. Ακολούθησε η συγκέντρωση των αποτελεσμάτων σε μορφή κειμένου και πινάκων των σημαντικών πορισμάτων της έρευνας. 4. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας Το δείγμα της έρευνάς μας αποτέλεσαν Έλληνες και αλλοδαποί μαθητές, αγόρια και κορίτσια, ηλικίας δώδεκα ετών (Στ τάξη), όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1: μαθητών Έλληνας 30 Αλλοδαπός 30 Σύνολο 60 Ο πληθυσμός των μαθητών είναι ο ίδιος και στις δύο ομάδες για να έχουμε δίκαια αποτελέσματα.

7 Πίνακας 2: Έπαινος δασκάλου Έπαινος δασκάλου Πάρα Έλληνας Αλλοδαπός Σύνολο Πίνακας 3: Συμπάθεια δασκάλου Συμπάθεια δασκάλου Πάρα Έλληνας Αλλοδαπός Σύνολο Πίνακας 4: Τιμωρία από γονείς Τιμωρία από γονείς Πάρα Έλληνας Αλλοδαπός Σύνολο Πίνακας 5: Συμπάθεια συμμαθητών Συμπάθεια Πάρα συμμαθητών Έλληνας Αλλοδαπός Σύνολο Πίνακας 6: Χατίρια από γονείς Χατίρια από γονείς Πάρα Έλληνας Αλλοδαπός Σύνολο Πίνακας 7: Καλοί βαθμοί Καλοί βαθμοί Πάρα Έλληνας Αλλοδαπός Σύνολο Ο σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση των εξωτερικών κινήτρων μάθησης των γηγενών και των αλλοδαπών μαθητών. Εξετάζοντας τους πίνακες των δεδομένων ο έπαινος του δασκάλου και η συμπάθειά του αποτελούν υψηλό κίνητρο μάθησης για τους αλλοδαπούς μαθητές. Έλληνες και αλλοδαποί μαθητές επιζητούν

8 την εκτίμηση, τη συμπάθεια και τον έπαινο του δασκάλου που θεωρούνται ως ισχυρά εξωτερικά κίνητρα μάθησης. Η απόκτηση καλών βαθμών θεωρείται εξωτερικό κίνητρο μικρότερης ισχύος. Όσον αφορά την τιμωρία ή την αμοιβή από τους γονείς τους σε μεγαλύτερο ποσοστό για τους αλλοδαπούς μαθητές και σε επίσης αρκετά μεγάλο ποσοστό για τους γηγενείς μαθητές θεωρούνται ισχυρά εξωτερικά κίνητρα μάθησης καθώς η συνεργασία γονέα εκπαιδευτικού τονώνει την ενθάρρυνση τόσο των αλλοδαπών όσο και των γηγενών μαθητών, δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και ασφάλειας και αναπτύσσει την αυτοπεποίθηση τους για να προχωρήσουν στη μάθηση. Αντίθετα η αποτυχία, η απόρριψη, η αποθάρρυνση και η ανασφάλεια μειώνουν την αυτοπεποίθησή τους και το ενδιαφέρον τους για μάθηση. Τέλος η συμπάθεια των συμμαθητών/ριών τους αποτελεί ισχυρό εξωτερικό κίνητρο μάθησης τόσο για τους γηγενείς όσο και για τους αλλοδαπούς μαθητές. Φαίνεται επιτακτική η ανάγκη ιδιαίτερα για τους αλλοδαπούς μαθητές να τύχουν αναγνώρισης από τους συμμαθητές/ριες τους. Αλλά και οι γηγενείς μαθητές στην ερώτηση «Συμπάθεια συμμαθητών» απάντησαν με ποσοστό 80% «πάρα» και αποδεικνύεται ότι νοιάζονται για τη συμπάθεια των συμμαθητών/ριών τους. Αυτό δείχνει ότι οι μαθητές/ριες έχουν μεγάλη ανάγκη να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες και διαπροσωπικές σχέσεις και τούτο μπορεί να επιτευχθεί με την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση που ακόμα και η εξ αποστάσεως μάθηση με τις ψηφιακές κοινότητες μάθησης αποτελεί μια πρόσφορη και ελπιδοφόρα προσέγγιση για την ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών/ριών. Όπως έδειξε η έρευνα με την υλοποίηση σχεδίων εργασίας στις ψηφιακές κοινότητες μάθησης οι μαθητές/ριες, αποδέχονται τη διαφορετικότητα και απαλλάσσονται από προκαταλήψεις, κάτι που θεωρείται απαραίτητο στη σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία. Το σχολείο οφείλει να συμβάλει στην ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών/ριών, να προσφέρει ποιοτική παιδεία και να βοηθήσει τους μαθητές/ριες να αποκτήσουν δεξιότητες ώστε να λειτουργήσουν αποτελεσµατικά στη σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία ως υπεύθυνοι, ενεργοί και δηµιουργικοί πολίτες Συμπεράσματα της έρευνας Έπειτα από την συγκέντρωση, ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων, μπορούμε να εξάγουμε ποικίλα συμπεράσματα από την έρευνά μας. Ένα πρώτο συμπέρασμα αποτελεί το γεγονός πως ο έπαινος από τον δάσκαλο αποτελεί ισχυρό εξωτερικό κίνητρο για τους αλλοδαπούς μαθητές. Αυτό ενδεχομένως να σημαίνει πως το ο δάσκαλος αποτελεί το πρόσωπο που θα βοηθήσει στην αποδοχή και ολοκλήρωση των μαθητών στην κοινωνία και την καταξίωσή τους. Στη συνέχεια, η τιμωρία από τους γονείς δε δείχνει να φοβίζει τους μαθητές σε μεγάλο βαθμό. Στο σημείο αυτό ίσως διαφαίνεται πως με το πέρασμα του χρόνου, οι γονείς δε χρησιμοποιούν την τιμωρία ως μέσο ποινής. Κατόπιν, η συμπάθεια από το κοινωνικό περίγυρο των μαθητών, δηλαδή τους συμμαθητές, φαίνεται να ασκεί σημαντική επίπτωση στο μαθησιακό αποτέλεσμα. Τέλος, περισσότερο βαθμοθήρες φαίνεται να είναι οι αλλοδαποί μαθητές. 6 Κασσωτάκης, Μ., (2004), Εκπαιδευτικές καινοτομίες για το σχολείο του μέλλοντος. Επιμ. Αγγελίδης, Π. & Μαυροειδής, Γ. Τυπωθήτω: Γ.Δαρδανός. Αθήνα

9 Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Αλεξόπουλος, Δ., (1998), Ψυχομετρία, Σχεδιασμός Τεστ και ανάλυση ερωτήσεων, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Γεωργογιάννης, Π. (1997), Θεωρίες της Κοινωνικής Ψυχολογίας, Τόμος ΙΙΙ, Αθήνα: Gutenberg. Γεωργογιάννης, Π. (2008), Διαπολιτισμική Κοινωνική Ψυχολογία και έρευνα, Πάτρα: Typocenter Κωσταρίδου- Ευκλείδη, Α. (1999), Ψυχολογία Κινήτρων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ματσαγγούρας, Η. (2000), Η σχολική τάξη, Β βελτιωμένη έκδοση, Αθήνα. Νικολάου, Γ. (2000), Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο: Από την ομοιογένεια στην πολυπολιτισμικότητα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παντελής, Σ. (2001), Μεθοδολογία έρευνας στις επιστήμες της αγωγής, Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Τμήμα εκτυπώσεων τυπογραφείου. Σάλμοντ, Ε. (2007), Η διαπολιτισμική εκπαίδευση ως πλαίσιο αποδοχής και ενσωμάτωσης στο σύγχρονο σχολείο. Στο: Γεωργογιάννης, Π. (2007) (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Μετανάστευση και Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πάτρα 6-8 Ιουλίου 2007, σ.σ Ιστοσελίδες Ελληνική Πύλη Παιδείας (προσπελάστηκε στις 10/12/2010) Γεωργογιάννης, Π. Πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και άσκηση γλωσσικής πολιτικής, s_recordset1=19, (προσπελάστηκε στις 11/11/2010). Χρήστος Γκόβαρης, Διαπολιτισμική Ικανότητα κριτικές επισημάνσεις,. Στο: (προσπελάστηκε στις 05/11/2010) Διεθνές Παιδαγωγικό Ηλεκτρονικό Forum, (προσπελάστηκε στις 30/11/2010)