ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ζ πεξίπησζε ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά

Transcript

1 ΔΘΝΗΚΟ ΜΔΣΟΒΗΟ ΠΟΛΤΣΔΥΝΔΗΟ Γ Π Μ - ΑΡΥΗΣΔΚΣΟΝΗΚΖ & ΥΔΓΗΑΜΟ ΣΟΤ ΥΧΡΟΤ ΚΑΣΔΤΘΤΝΖ : ΠΟΛΔΟΓΟΜΗΑ ΚΑΗ ΥΧΡΟΣΑΞΗΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΘΔΜΑ ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ζ πεξίπησζε ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά ΑΘΖΝΑ, ΓΔΚΔΜΒΡΗΟ 2011 ΔΠΗΒΛΔΠΟΤΑ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ : ΚΛΑΜΠΑΣΔΑ ΔΗΡΖΝΖ ΠΟΤΓΑΣΡΗΑ : ΜΑΡΘΑ ΟΗΚΟΝΟΜΟΠΟΤΛΟΤ Αξρηηέθησλ Μεραληθφο ΔΜΠ - marthaoikon@yahoo.gr

2 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 2

3 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ζ πεξίπησζε ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά 3

4 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΔΡΗΛΖΦΖ ΔΗΑΓΧΓΖ Η. Πξνζέγγηζε Θέκαηνο - Τπφζεζε Δξγαζίαο ΗΗ. Μεζνδνινγία ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 : Θεσξεηηθφ ππφβαζξν θαη παξαδείγκαηα 1.1 Σν δάηεκα ηεο απνβηνκερϊληζεο 1.2 Ο ξόινο ησλ βηνκεραληθώλ ρώξσλ ζηε δηακόξθσζε ηνπ αζηηθνύ ηνπένπ. ΥσξνηαμηθΫο - πνιενδνκηθϋο επηπηώζεηο 1.3 Βηνκεραληθό Σνπέν - Βηνκεραληθά ΚιεξνλνκηΪ - Βηνκεραληθά Αξραηνινγέα Βηνκεραληθή Κιεξνλνκηά Βηνκεραληθή Αξραηνινγία Βηνκεραληθφ Σνπίν 1.4 Πξνζεγγέζεηο αλαπιϊζεσλ βηνκεραληθώλ ρώξσλ Ζ έλλνηα ησλ αλαπιάζεσλ Αλαγθαηφηεηα αλαπιάζεσλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ Δπηινγή λέαο ρξήζεο ελάξηα - Μνξθέο αλάπιαζεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ 1.5 Πνιηηηζηηθά Πνιηηηθά ζηελ αλϊπιαζε βηνκεραληθώλ πεξηνρώλ - ηόρνη, ΠξαθηηθΫο, Παξαδεέγκαηα Ζ έλλνηα ηεο Πνιηηηζηηθήο Πνιηηηθήο Μνληέια πνιηηηζηηθήο αλάπηπμεο Δπίθεληξα αλζνπζψλ δξαζηεξηνηήησλ Ο ζεζκφο ηεο Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο ηεο Δπξψπεο Κξίζηκα δεηήκαηα ζηελ επαλάρξεζε βηνκεραληθψλ ρψξσλ 4

5 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 : Μειέηε Πεξίπησζεο. Γήκνο Πεηξαηά 2.1 Ηζηνξηθά θαη βηνκεραληθά εμϋιημε ηεο Πόιεο ηνπ ΠεηξαηΪ ΜεηαιιαγΫο ηνπ αζηηθνύ ηνπένπ 2.2 ΓεληθΪ ΥαξαθηεξηζηηθΪ ηεο πόιεο ηνπ ΠεηξαηΪ 2.3 Καηαγξαθάο ησλ βηνκεραληθώλ ρώξσλ ηεο επξύηεξεο πεξηνράο ηνπ ΠεηξαηΪ θαη θαηϊηαμε ζε ηππνινγέεο 2.4 Υσξηθόο πξνζδηνξηζκόο πεξηνράο κειϋηεο Ζεηηψλεηα Αθηή Αθηή Βαζηιεηάδε Ληκελνβηνκεραληθή Εψλε Γξαπεηζψλαο Κεξαηζηλίνπ Αλελεξγέο Γξακκέο ΟΔ Δλφηεηα Δξγνζηαζίσλ Λεχθαο (Ρεηζίλα, Γειαβέξε, ΟΔ, ΚΤΓΔΠ) Οδφο Πεηξαηψο 2.5 Παξνπζέαζε δηαηππσκϋλσλ πξνηϊζεσλ ηϊζεσλ εμϋιημεο Κηλάκαηα Γεληθφ Πνιενδνκηθφ ρέδην Γήκνπ Πεηξαηά Νέν Ρπζκηζηηθφ ρέδην Αζήλαο Αηηηθήο Αλαπηπμηαθφ Πξφγξακκα Πεηξαηά Γήκνο Πεηξαηά Κηλήζεη Πνιηηψλ 2.6 Κξηηηθά ΠξνζΫγγηζε ησλ δηαηππσκϋλσλ πξνηϊζεσλ Ληκελνβηνκεραληθή Εψλε Δλφηεηα Βηνκεραληθψλ Υψξσλ Λεχθαο ηδεξνδξνκηθέο Γξακκέο ΟΔ 2.6.4Οδφο Πεηξαηψο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 : Κξηηηθή Πξνζέγγηζε πκπεξάζκαηα Καηεπζχλζεηο ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 5

6 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 6

7 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ παξνχζα εξγαζία απνζθνπεί ζηελ θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο ρξεζηκνπνίεζεο Πνιηηηζηηθψλ Πνιηηηθψλ σο εξγαιείν ησλ ζηξαηεγηθψλ αλαδσνγφλεζεο θαη αλάπιαζεο πξψελ βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ. ηελ θαηεχζπλζε απηή εμεηάδνληαη αθελφο κελ νη πξαθηηθέο αλαπιάζεσλ ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ, αθεηέξνπ δε νη ηξφπνη εθαξκνγήο ηεο Πνιηηηζηηθήο Πνιηηηθήο ζηελ αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ θαη θπξίσο ζηελ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ, αιιά θαη νη ρσξηθέο θαη θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηεο. Χο κειέηε πεξίπησζεο επηιέγεηαη ε πφιε ηνπ Πεηξαηά, κηα πξψελ βηνκεραληθή πφιε, ε νπνία ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, δηαλχεη κηα θάζε ζπλερνχο απνβηνκεράληζεο θαη δηαξζξσηηθψλ κεηαιιαγψλ ζηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο, κε αληίζηνηρεο επηπηψζεηο θαη ζηε δνκή ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. ε φιε ηελ έθηαζε ηνπ Γήκνπ απαληψληαη αλελεξγνί βηνκεραληθνί, απνζεθεπηηθνί θαη ιηκεληθνί ρψξνη, γηα κηα ζεηξά απφ ηνπο νπνίνπο έρνπλ δηαηππσζεί πξνηάζεηο αλάπιαζεο, πνπ θηλνχληαη ζε θαηεπζχλζεηο άζθεζεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο, ρσξίο φκσο λα εληάζζνληαη ζε έλαλ εληαίν ζρεδηαζκφ γηα νιφθιεξν ην Γήκν. Οη ρψξνη απηνί πξνζδηνξίδνληαη ζε ηέζζεξηο ρσξηθέο ελφηεηεο (ιηκελνβηνκεραληθή δψλε, ελφηεηα βηνκεραληθψλ ρψξσλ ζηε Λεχθα, νδφο Πεηξαηψο, αλελεξγέο ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο), κέζα απφ ηε κειέηε ησλ νπνίσλ επηδηψθεηαη λα δηεμαρζνχλ θξίζηκα ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ην αξρηθφ δεηνχκελν πνπ είλαη ε εθαξκνγή ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ζηελ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ. 7

8 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 8

9 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΔΗΑΓΧΓΖ Η. Πξνζέγγηζε Θέκαηνο - Τπφζεζε Δξγαζίαο Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη κεηά, πξαγκαηνπνηνχληαη πνιχ ζεκαληηθνί κεηαζρεκαηηζκνί ζηελ νηθνλνκία θαη ην ρψξν, ζε παγθφζκην επίπεδν, πνπ αθνξνχλ ηφζν ζηα θαηλφκελα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο θαη ηηο επαθφινπζεο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ δνκψλ ησλ αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ, φζν θαη ζηε ζεκαληηθή αχμεζε ηεο επηβάξπλζεο ηνπ πεξηβάιινληνο απφ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο ζηα πιαίζηα ηνπ πξνυπάξρνληνο κνληέινπ αλάπηπμεο. Οη κεηαιιαγέο απηέο παξνπζηάδνληαη εληνλφηεξεο ζηηο παξαδνζηαθά βηνκεραληθέο πφιεηο ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Ακεξηθήο, νη νπνίεο, ιφγσ ησλ ξηδηθψλ αιιαγψλ ζηηο παξαγσγηθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο, ζε παγθφζκην επίπεδν, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ απνβηνκεράληζε, ηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζκηθή παγθνζκηνπνίεζε, αιιά θαη ηα αθξαία πξνβιήκαηα ζην πεξηβάιινλ θαη ηελ θνηλσλία, έξρνληαη αληηκέησπεο κε έληνλεο κεηαιιαγέο θαη αλαηξνπέο ζηελ νξγάλσζε, ηε δνκή θαη ηελ αλάπηπμή ηνπο, ελψ παξάιιεια, πξνβάιινπλ θαη θξίζηκα θνηλσληθά δεηήκαηα κε αληίζηνηρεο ρσξηθέο επηπηψζεηο. ηα πιαίζηα απηά, πνιιέο πφιεηο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα αλαπηχμνπλ λέεο ζηξαηεγηθέο γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηα νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά πξνβιήκαηα ηεο αλαδηάξζξσζεο, αιιά θαη λα αλαθηήζνπλ ηηο απνδηαξζξσκέλεο πεξηνρέο ησλ θέληξσλ ηνπο ζηξέθνληαη πξνο ηελ αλϊπηπμε πνιηηηζηηθώλ πνιηηηθώλ. Αληηθεέκελν ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε ρξεζηκνπνίεζε ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο σο κέζν αλαδσνγφλεζεο πεξηνρψλ απφ φπνπ έρεη απνρσξήζεη /αλαδηαξζξσζεί ε βηνκεραλία θαη άιιεο παιαηφηεξεο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Ζ εμέηαζε ηνπ ζέκαηνο επηιέγεηαη λα γίλεη κέζα απφ ην παξάδεηγκα ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά, πνπ απνηειεί κηα πξψελ βηνκεραληθή πφιε, ε νπνία απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ 70, 80 θαη κεηά, βξίζθεηαη ζε κηα δηαξθή δηαδηθαζία απνβηνκεράληζεο, αιιαγήο ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, εμέιημεο ηεο ηερλνινγίαο θαη ησλ πξνζαλαηνιηζκψλ ηεο αγνξάο, γεγνλφηα πνπ έρνπλ άκεζεο επηπηψζεηο ζηε κνξθή θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. ε φιε ηελ έθηαζε ηνπ Γήκνπ απαληψληαη αλελεξγνί βηνκεραληθνί, απνζεθεπηηθνί θαη ιηκεληθνί ρψξνη, κεγάιεο έθηαζεο, νη νπνίνη παξακέλνπλ άδεηνη απφ ρξήζεηο δεκηνπξγψληαο ζηνλ ρψξν θελά θαη αζπλέρεηεο, ελψ ηαπηφρξνλα πνιινί εμ απηψλ δηαζέηνπλ ζεκαληηθήο πνιηηηζκηθήο αμίαο θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο πνπ παξακέλνπλ αλεθκεηάιιεπηεο. Γηα κηα ζεηξά απφ ηνπο ρψξνπο απηνχο έρνπλ δηαηππσζεί, θαηά θαηξνχο, αξθεηέο πξνηάζεηο αλάπιαζεο, άιιεο κεγαιχηεξεο θαη άιιεο κηθξφηεξεο εκβέιεηαο, κε θνηλσληθά, νηθνλνκηθά ή πνιηηηζηηθά θίλεηξα, ρσξίο φκσο λα εληάζζνληαη ζε έλα πξφγξακκα αλάπηπμεο ηνπ Γήκνπ ζην ζχλνιφ ηνπ. Πνιιέο απφ ηηο αλαπιάζεηο θηλνχληαη ζε θαηεπζχλζεηο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο, θαη πάιη φκσο απνζπαζκαηηθά θαη ρσξίο λα ζπκπεξηιακβάλνληαη ζε κηα ηέηνηνπ είδνπο ππεξθείκελε ζηξαηεγηθή πνπ λα απνζθνπεί ζηελ ζπλνιηθή αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά. 9

10 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Εεηνύκελν είλαη ε δηεξεχλεζε ησλ κεηαιιαγψλ πνπ ζπκβαίλνπλ ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηελ πφιε ηνπ Πεηξαηά θαη θπξίσο ζηε βηνκεραληθή θαη ιηκεληθή ηνπ δψλε θαη ζην πψο απηέο κπνξνχλ λα αληηκεησπηζηνχλ κέζα απφ ηελ εθαξκνγή κηαο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ψζηε λα ζπκβάινπλ ζηελ αλαδσνγφλεζε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο. Δπηιέγεηαη λα πξνζεγγηζηεί ην ζέκα, κέζα απφ ηελ εμέηαζε κηαο νκάδαο βηνκεραληθψλ ρψξσλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηνπ Πεηξαηά θαη ησλ πξνηάζεσλ αλάπιαζεο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γηα απηέο. ΗΗ. Μεζνδνινγία Ζ εξγαζία ρσξίδεηαη ζε ηξία θεθάιαηα σο εμήο : ην Πξώην ΚεθΪιαην εηζάγεηαη ην «πιαηζίν αλαθνξάο» ζην νπνίν θηλείηαη ε εξγαζία θαη ην νπνίν ζρεηίδεηαη αθελφο κε ηηο πξαθηηθέο αλαπιάζεσλ ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ θαη αθεηέξνπ κε ηνπο ηξφπνπο εθαξκνγήο ηεο Πνιηηηζηηθήο Πνιηηηθήο ζηελ αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ θαη θπξίσο ζηελ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ. Αλαιπηηθφηεξα, γίλεηαη κηα εηζαγσγή ζην θαηλφκελν ηεο απνβηνκεράληζεο, πνπ αθνξά ζηελ νπζία ηνλ παξάγνληα εθθίλεζεο ησλ παξαπάλσ δεηεκάησλ, θαη ζηηο επηπηψζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ ζηελ πφιε θαη θπξίσο ζηνλ αζηηθφ ηζηφ. ηε ζπλέρεηα γίλεηαη αλαθνξά ζην ζέκα ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο (πσο πξνέθπςε, ηη πεξηιακβάλεη, πσο αληηκεησπίδεηαη) θαη ζην πσο γίλεηαη αληηιεπηφ ην βηνκεραληθφ ηνπίν. Αθνινπζεί κηα πξνζέγγηζε ηεο έλλνηαο ησλ αλαπιάζεσλ, ζρεηηθά κε ηελ αλαγθαηφηεηα θαη ην ξφιν ηνπο ζηελ αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο, κε ηελ επηινγή ησλ λέσλ ρξήζεσλ θαη κε ην ζελάξην αλάπιαζεο πνπ αθνινπζείηαη ζε θάζε πεξίπησζε. ην ηειεπηαίν κέξνο ηνπ πξψηνπ θεθαιαίνπ παξνπζηάδεηαη ν ξφινο ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο αλαδηάξζξσζεο ησλ πφιεσλ, νη ηξφπνη αλάπηπμήο ηεο θαη νη ρσξηθέο θαη θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηεο. Σν Γεύηεξν ΚεθΪιαην αθνξά ζηελ εμέηαζε ηεο κειέηεο πεξίπησζεο. Γίλεηαη παξνπζίαζε ησλ βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά, κέζα απφ κηα πξνζπάζεηα πξνζέγγηζεο ησλ κεηαιιαγψλ πνπ ζπκβαίλνπλ ζηελ πφιε ηα ηειεπηαία ρξφληα, εζηηάδνληαο θπξίσο ζηελ αλαδηάξζξσζε ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, ζηηο επηπηψζεηο ηνπο ηφζν ζηνλ αζηηθφ ηζηφ φζν θαη ζηε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε, ζηηο επηδξάζεηο ζηελ εηθφλα ηεο πφιεο θαη ζηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζήο ηνπο. ηε ζπλέρεηα ε εξγαζία εζηηάδεηαη ζηε κειέηε πεξίπησζεο πνπ αθνξά ζηνπο βηνκεραληθνχο ρψξνπο ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά γηα ηνπο νπνίνπο παξαηεξείηαη πθηζηάκελε ή δηαθαηλφκελε άζθεζε πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ζηελ θαηεχζπλζε αλάπιαζήο ηνπο. Ξεθηλψληαο απφ κηα θαηαγξαθή ηεο ζπλνιηθήο βηνκεραληθήο δψλεο ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά, επηιέγνληαη ηέζζεξηο ελφηεηεο ρψξσλ πνπ απνηεινχλ ην ρσξηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο κειέηεο πεξίπησζεο θαη είλαη νη εμήο : ε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε (Ζεηηψλεηα Αθηή, Αθηή Βαζηιεηάδε, πεξηνρή Ληπαζκάησλ), ε ελφηεηα ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ ζηε Λεχθα (Δξγνζηάζηα ΟΔ, Ρεηζίλα, Γειαβέξε), ην ηκήκα ηεο νδνχ Πεηξαηψο πνπ βξίζθεηαη ζηα φξηα ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά θαη νη αλελεξγέο ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο ηνπ ΟΔ ζην ηκήκα ηνπο απφ ηελ πεξηνρή ηεο Λεχθαο κέρξη ην ιηκάλη. Γηα ηνπο επηιεγκέλνπο ρψξνπο γίλεηαη παξνπζίαζε ησλ βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο θαη ησλ πξνηάζεσλ αλάπιαζεο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γηα απηνχο ηφζν απφ επίζεκεο κειέηεο, φζν θαη απφ ηελ πιεπξά ηνπ Γήκνπ θαη ησλ πνιηηψλ ηνπ Πεηξαηά. ηε ζπλέρεηα επηρεηξείηαη κηα θξηηηθή πξνζέγγηζε ησλ παξαπάλσ πξνηάζεσλ ψζηε λα κπνξέζνπλ λα δηεμαρζνχλ θξίζηκα ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά 10

11 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική κε ην αξρηθφ δεηνχκελν πνπ είλαη ε εθαξκνγή ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ζηελ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ. ην Σξέην ΚεθΪιαην ζηφρνο είλαη ε πξνζπάζεηα δηεμαγσγήο ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθψλ κε ηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζεο ησλ αλαπιάζεσλ ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ θαη ηεο άζθεζεο πνιηηηζηηθήο πνιηηθήο ζε απηνχο, ηφζν ζην Γήκν Πεηξαηά, φζν θαη γεληθφηεξα. Γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα απάληεζεο δηαθφξσλ εξσηεκάησλ πνπ πξνθχπηνπλ θαη αθνξνχλ ζην πσο νη δηάθνξεο πξνηάζεηο ζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο, αλ απνηεινχλ ηκήκα κηαο εληαίαο ζηξαηεγηθήο ή αλ παξνπζηάδνληαη αλεμάξηεηα θαη ζην αλ κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζηα πιαίζηα κηαο εληαίαο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο κε ζηφρν ηελ αλαδσνγφλεζε ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά. Με αθνξκή ηνλ Πεηξαηά επηρεηξείηαη λα πξνθχςνπλ ζπκπεξάζκαηα πνπ ζα κπνξνχλ λα γεληθεπζνχλ θαη ζε άιιεο αληίζηνηρεο πεξηπηψζεηο. Οη πεγέο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ επεμεξγαζία ηνπ ζέκαηνο, αθνξνχλ : ζηε βηβιηνγξαθία πνπ παξαηίζεηαη ζην ηέινο θαη αλαγξάθεηαη αλαιπηηθά ζε φιν ην ζψκα ηεο εξγαζίαο κε ηε κνξθή ππνζεκεηψζεσλ. ηε βηβιηνγξαθία πεξηιακβάλνληαη βηβιία, άξζξα, εηζεγήζεηο, κειέηεο, εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα, ζπνπδαζηηθέο εξγαζίεο θαη λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο ζε πεγέο ηνπ δηαδηθηχνπ ζηελ επηηφπηα έξεπλα ζην ρψξν ηεο πεξηνρήο κειέηεο ζηελ πξνζσπηθή εκπεηξία επί ησλ ζεκάησλ ζε πνηθίιεο πιεξνθνξίεο, φπσο ζπδεηήζεηο επηηφπνπ κε θαηνίθνπο θαη εθπξνζψπνπο ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά, άξζξα ζε εθεκεξίδεο, θιπ. 11

12 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 12

13 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 Θεσξεηηθφ ππφβαζξν θαη παξαδείγκαηα 1.1 Σν δάηεκα ηεο απνβηνκερϊληζεο Ζ έθξεμε ηεο Βηνκεραληθήο Δπαλάζηαζεο, ζηε Γπηηθή Δπξψπε θαη ηηο Ζ.Π.Α. ζηα ηέιε 18 νπ - αξρέο 19 νπ αηψλα, νδήγεζε ζε ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία, αιιά θαη ζην θνηλσληθννηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ ζθεληθφ, πξνθαιψληαο έληνλεο αιιαγέο ζην ηνπίν ησλ πφιεσλ. Σελ πεξίνδν απηή ε επηινγή ηεο πεξηνρήο εγθαηάζηαζεο κηαο βηνκεραληθήο κνλάδαο, επεξεάδεηαη απφ θξηηήξηα πνπ αθνξνχλ ζηελ χπαξμε επαξθνχο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ζηε δπλαηφηεηα εχθνιεο πξνκήζεηαο πξψησλ πιψλ. ηε ζπλέρεηα, ε αλαδηάξζξσζε ηνπ θεθαιαίνπ ζε φιεο ηηο θιίκαθεο ηνπ ρψξνπ απφ ηελ παγθφζκηα κέρξη ηελ ηνπηθή δεκηνπξγεί κηα αιιεινπρία θαζεζηψησλ ζπζζψξεπζεο. Σν κεζνπφιεκν θαη κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1960, ην θαζεζηψο πνπ επηθξαηεί ζηηο θαπηηαιηζηηθέο νηθνλνκίεο είλαη ν ιεγφκελνο Φνξληηζκφο, ν νπνίνο βαζίδεηαη ζηε καδηθή παξαγσγή ζρεηηθά νκνηνγελψλ εκπνξεπκάησλ γηα φηαλ ρξεηαζηεί (just-in-case), ζηελ αιπζίδα παξαγσγήο θαη ζηελ απνζήθεπζε ησλ έηνηκσλ πξντφλησλ έσο φηνπ πσιεζνχλ. Υαξαθηεξίδεηαη απφ κεγάιεο κνλάδεο έληαζεο θεθαιαίνπ πνπ αλαδεηνχλ εζσηεξηθέο νηθνλνκίεο θιίκαθαο κέζσ ηεο ηππνπνίεζεο ησλ πξντφλησλ θαη ηεο επαλαιακβαλφκελεο ξνπηίλαο ζηε δηαδηθαζία παξαγσγήο. Ζ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο επηηπγράλεηαη κε ηε γελίθεπζε ηνπ ηευινξηθνχ δηαρσξηζκνχ ηεο δηαρεηξηζηηθήο απφ ηε ρεηξσλαθηηθή εξγαζία, νδεγψληαο θαη ζηνλ αληίζηνηρν δηαρσξηζκφ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζε εηδηθεπκέλν θαη αλεηδίθεπην. Έηζη, ε δηαδηθαζία παξαγσγήο απνδηαξζξψλεηαη ζε δχν επίπεδα : α) ζχιιεςε, ζρεδηαζκφο ηεο παξαγσγήο θαη κεραληθή θαηαζθεπή θαη β) εθηέιεζε, ζπλαξκνιφγεζε, κεηαζρεκαηηζκφο ησλ πξντφλησλ ζηελ ηειηθή ηνπο κνξθή. Σν γεγνλφο απηφ νδήγεζε ζηελ απφ-εηδίθεπζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηνπ δεπηέξνπ επηπέδνπ, πνπ εθηεινχζε επαλαιακβαλφκελεο δξαζηεξηφηεηεο ζηελ αιπζίδα παξαγσγήο, ρσξίο λα ιακβάλεη απνθάζεηο 1. Σν «θνξληηθφ» ή «βνξεηνθεληξηθφ» πξφηππν αλάπηπμεο, φπσο αιιηψο νλνκάδεηαη, παξά ηηο επηκέξνπο δηαθνξνπνηήζεηο, ραξαθηεξίδεηαη, επίζεο, απφ ηνπο εμήο παξάγνληεο 2 : Ζ παξαγσγή βαζίδεηαη ζηε βηνκεραλία θαη ηηο ππεξεζίεο 1 Λενληίδνπ Λ., «Σν κεηακνληέξλν θίλεκα ζηε γεσγξαθία. Ο ρψξνο σο θαιεηδνζθφπην κεηαθνξληηζηηθψλ ηνπίσλ, θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη δηππνθεηκεληθψλ θφζκσλ», Αζήλα Βατνπ Νη., Μαληνπβάινπ Μ., Μαπξίδνπ Μ., Έλζεην 1 Σν δήηεκα ηεο απνβηνκεράληζεο, Θέκαηα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ, εκεηψζεηο, Αζήλα

14 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Κπξηαξρνχλ νη κεγάιεο κνλάδεο, κε κεγάιν αξηζκφ εξγαδνκέλσλ, πνπ είλαη κηζζσηνί θαη θπξίσο άλδξεο Οη αληηζέζεηο θεθαιαίνπ/εξγαζίαο ξπζκίδνληαη θπξίσο κέζσ ησλ αληηπξνζσπεπηηθψλ νξγάλσλ ησλ ελδηαθεξφκελσλ κεξψλ (θνηλσληθνί εηαίξνη) θαη κέζσ ζπιινγηθψλ ζπκβάζεσλ. Οη κηζζνί ζπκβαδίδνπλ κε ηελ παξαγσγηθφηεηα, ελψ ην θξάηνο παξεκβαίλεη γηα λα εμαζθαιίζεη ηνλ αληαγσληζκφ θαη ηελ, σο έλα βαζκφ, αλαδηαλνκή ηνπ θνηλσληθνχ πινχηνπ (θξάηνο πξφλνηαο) Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 θαη κεηά, ν θνξληηζκφο δηέξρεηαη ζε ζηάδην παξαηεηακέλεο θξίζεο, αλαδηάξζξσζεο θαη γεσγξαθηθήο αλαδηάηαμεο. Ζ θξίζε εθδειψλεηαη σο ζηαζηκνπιεζσξηζκφο (πςεινί ξπζκνί πιεζσξηζκνχ ρσξίο αλάινγε αλάπηπμε), θαηλφκελν πνπ ζεσξήζεθε φηη νθείιεηαη : α) ζηνπο πςεινχο κηζζνχο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο βηνκεραληθά αλεπηπγκέλεο ρψξεο, πνπ κέρξη ηφηε ζηήξηδαλ ηε ζπλερψο απμαλφκελε παξαγσγή κέζσ ηεο ζπλερψο δηεπξπλφκελεο θαηαλάισζεο θαη β) ζηηο πςειέο δαπάλεο γηα θνηλσληθή αζθάιηζε θαη πεξίζαιςε, ζχκθπηεο κε ην Κξάηνο Πξφλνηαο 3. Σα παξαπάλσ ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ θνξεζκφ ηεο αγνξάο ηελ πεξίνδν ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο θαη ηηο πηέζεηο ηνπ εξγαηηθνχ ζπλδηθαιηζκνχ πνπ αθνινχζεζαλ ηελ απφ-εηδίθεπζε, δεκηνχξγεζαλ ηάζεηο απνθέληξσζεο ηνπ θεθαιαίνπ θαη επηβξάδπλαλ ηελ παξαγσγηθφηεηα ζηηο ρψξεο ηνπ θέληξνπ. Αξρίδεη, ινηπφλ ε κεηάβαζε πξνο ην θαζεζηψηνο ηεο επέιηθηεο ζπζζψξεπζεο πνπ πηνζεηεί έλα ζχζηεκα παξαγσγήο ηφηε πνπ ρξεηάδεηαη (just-in-time), κε δπλαηφηεηα λα πξνζαξκφδνληαη νη δηαδηθαζίεο παξαγσγήο θαη ν ηχπνο ησλ πξντφλησλ ζηε δήηεζε θαη λα κεηαβάιινληαη νη πνζφηεηεο πνπ παξάγνληαη ρσξίο λα ππάξρνπλ επηπηψζεηο ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ 4. Απνηέιεζκα ηεο αλαδηάξζξσζεο ηεο νηθνλνκηθήο θαη παξαγσγηθήο βάζεο είλαη νη ξηδηθέο κεηαβνιέο ζην γεσγξαθηθφ ρψξν. Καηαιχεηαη ζηαδηαθά ε κέρξη ηφηε ρσξηθή νξγάλσζε ηεο βηνκεραλίαο, δειαδή ε νινθιεξσκέλε παξαγσγή ζε έλα εξγνζηάζην, ζε απηφλνκε επηρείξεζε πνπ ρσξνζεηείηαη ζε κηα πεξηθέξεηα - ε ζπγθεληξσκέλε παξαγσγή ηεο επνρήο ηνπ θνξληηζκνχ. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 θαη κεηά παξαηεξνχληαη πεξηπηψζεηο δηπιήο αλαδηάξζξσζεο, δειαδή ε έδξα ηεο επηρείξεζεο δηαρσξίδεηαη απφ ηα εξγνζηάζηα, αιιά φια ηα ζηάδηα ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο νινθιεξψλνληαη ζηελ ίδηα ηνπνζεζία. Καζψο φκσο νη αλεπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο βαίλνπλ απφ ηε καδηθή παξαγσγή πξνο θαζεζηψηα επέιηθηεο ζπζζψξεπζεο θαη παξάιιεια κε ηηο ξαγδαίεο αιιαγέο ζηελ ηερλνινγία, ε παξαγσγηθή δηαδηθαζία κεηαζρεκαηίδεηαη νδεγψληαο ζε κηα λέα ρσξηθή δηαίξεζε ηεο εξγαζίαο. Γεκηνπξγείηαη λέα ηεξαξρία αλάκεζα ζηα ζηάδηα ηεο παξαγσγήο : αλάκεζα ζην επίπεδν ηεο ζχιιεςεο (δηαλνεηηθή εξγαζία) θαη ηεο εθηέιεζεο (ρεηξσλαθηηθή εξγαζία), δεκηνπξγείηαη έλα ηξίην επίπεδν εηδηθεπκέλεο ρεηξνηερληθήο παξαγσγήο πνπ απαηηεί ηελ αλάινγε εηδηθεπκέλε εξγαζία, ελψ νη δηαδηθαζίεο πνπ δελ απαηηνχλ εηδηθεπκέλε εξγαζία 3 Βατνπ Νη., Μαληνπβάινπ Μ., Μαπξίδνπ Μ., Έλζεην 1 Σν δήηεκα ηεο απνβηνκεράληζεο, Θέκαηα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ, εκεηψζεηο, Αζήλα Λενληίδνπ Λ., «Σν κεηακνληέξλν θίλεκα ζηε γεσγξαθία. Ο ρψξνο σο θαιεηδνζθφπην κεηαθνξληηζηηθψλ ηνπίσλ, θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη δηππνθεηκεληθψλ θφζκσλ», Αζήλα

15 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική αξρίδνπλ λα απνθεληξψλνληαη αξρηθά πξνο εζσηεξηθέο πεξηθέξεηεο θαη έπεηηα πξνο άιιεο ππαλάπηπθηεο ρψξεο, πνπ κπαίλνπλ ζε δηαδηθαζία εθβηνκεράληζεο 5. Οη επηρεηξήζεηο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα μεπεξάζνπλ ηελ θξίζε θαη λα βειηηψζνπλ ηελ αληαγσληζηηθφηεηα ησλ πξντφλησλ ηνπο, θαηαθεχγνπλ αξρηθά ζηε δηαζπνξά ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ πξνο πεξηνρέο θαη ρψξεο, θπξίσο ηνπ ηξίηνπ θφζκνπ, φπνπ ππάξρνπλ απνζέκαηα πξψησλ πιψλ θαη θζελά εξγαηηθά ρέξηα, ελψ δελ πθίζηαληαη πεξηβαιινληηθνί έιεγρνη πνπ ζπλεπάγνληαη πξφζζεηεο δαπάλεο. Παξάιιεια, εκθαλίδεηαη ε ηάζε εηζαγσγήο ηερλνινγηθψλ θαηλνηνκηψλ θαη επέιηθησλ κνξθψλ παξαγσγήο, ε δεκηνπξγία ππεξγνιαβηθψλ δηθηχσλ, ε απνθαζεηνπνίεζε ηεο παξαγσγηθήο κνλάδαο. Οη επηρεηξήζεηο ηείλνπλ λα παξάγνπλ εθεί πνπ ην θφζηνο εξγαζίαο είλαη ρακειφηεξν θαη λα πσινχλ εθεί πνπ ηα εηζνδήκαηα είλαη πςειφηεξα. Σα παξαπάλσ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλάπηπμε ησλ ηειεπηθνηλσληψλ ζπληεινχλ ζηελ παγθνζκηνπνίεζε ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ, ζηελ αχμεζε ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ, ζηε ζπλερή ξνή εκπνξεπκάησλ θαη θεθαιαίνπ κεηαμχ δηαθφξσλ θξαηψλ θαη πεξηνρψλ ηνπ θφζκνπ. Κάζε ηνπηθή θνηλσλία πθίζηαηαη ηηο επηπηψζεηο ησλ παξαπάλσ δηαδηθαζηψλ θαη επεξεάδεηαη απφ δξαζηεξηφηεηεο, κεηαβνιέο θαη πνιηηηθέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζε εζληθφ ή δηεζλέο επίπεδν, ελψ ππάξρνπλ θαη επηπηψζεηο ζηε δηαδηθαζία αλάπηπμεο ησλ πφιεσλ 6. Ζ απνβηνκεράληζε, ινηπφλ, είλαη ην θαηλφκελν πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο κε εληεηλφκελν ξπζκφ παξαγσγηθέο εμειίμεηο ζηηο αλεπηπγκέλεο βηνκεραληθέο ρψξεο θαη απνηειεί ηελ απηή φςε ηεο θξίζεο ηνπ «θνξληηζκνχ» σο θπξίαξρνπ πξνηχπνπ ζπζζψξεπζεο. Ζ δηαδηθαζία ηεο απνβηνκεράληζεο ζπληειείηαη ζηνλ αζηηθφ ρψξν, θαζψο νη βηνκεραληθέο κνλάδεο κεηαβαίλνληαο απφ ην θνξληηθφ ζην κεηαθνξληηθφ κνληέιν, ηείλνπλ λα απνκαθξχλνληαη απφ ην θέληξν ηεο πφιεο θαη λα κεηαθέξνληαη εθηφο ησλ νξίσλ ηεο, ζε άιιεο πεξηνρέο θαη ρψξεο. Οη πεξηνρέο πνπ ζην παξειζφλ θπξηαξρνχζαλ βηνκεραληθέο δξαζηεξηφηεηεο παξαθκάδνπλ θαη εγθαηαιείπνληαη πξνθαιψληαο ππνβάζκηζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηνπ θνηλσληθνχ ηζηνχ, ελψ νη δείθηεο αλεξγίαο θαη εγθιεκαηηθφηεηαο απμάλνληαη θαη ε ζχζηαζε ηνπ πιεζπζκνχ αιιάδεη (κεηνλφηεηεο θαη άηνκα θαηψηεξσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ ρακεινχ εηζνδήκαηνο θαη κνξθσηηθνχ επηπέδνπ). Μηα άιιε φςε ηεο απνβηνκεράληζεο είλαη ε δηαθνξνπνίεζε ησλ κνξθψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο. ην επίπεδν ηεο βηνκεραληθήο απαζρφιεζεο, νη εξγαδφκελνη βξίζθνληαη αληηκέησπνη κε ηελ παγθφζκηα αγνξά εξγαζίαο : Αλαδηάξζξσζε ηεο εξγαζίαο ζηηο αλαπηπγκέλεο ρψξεο, κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ πνπ απαζρνιείηαη ζηε βηνκεραλία θαη δεκηνπξγία ζέζεσλ εξγαζίαο ζε άιινπο ηνκείο. Ζ απνβηνκεράληζε κε ηελ θαηαθφξπθε κείσζε ηεο βηνκεραληθήο απαζρφιεζεο θαη ηηο καδηθέο απνιχζεηο δελ ζπλεπάγεηαη θαη κείσζε ηεο παξαγσγηθήο βάζεο. Αληίζεηα ν παξαγφκελνο πινχηνο απμάλεηαη. Σν πξφβιεκα είλαη ε γεσγξαθηθή θαη θνηλσληθή θαηαλνκή ησλ θαηλνκέλσλ πνπ ζπλδένληαη κε ηελ παγθνζκηνπνίεζε θαη ηελ απνβηνκεράληζε. Γηακνξθψλεηαη, ζηαδηαθά, αθελφο κελ κηα φιν θαη πην νιηγάξηζκε νκάδα εξγαδνκέλσλ, απφ ηελ νπνία απαηηνχληαη πςεινί βαζκνί εηδίθεπζεο θαη δηαλνεηηθέο δεμηφηεηεο, κε αλαβαζκηζκέλνπο φξνπο εξγαζίαο, ζε 5 Λενληίδνπ Λ., «Σν κεηακνληέξλν θίλεκα ζηε γεσγξαθία. Ο ρψξνο σο θαιεηδνζθφπην κεηαθνξληηζηηθψλ ηνπίσλ, θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη δηππνθεηκεληθψλ θφζκσλ», Αζήλα Βατνπ Νη., Μαληνπβάινπ Μ., Μαπξίδνπ Μ., Έλζεην 1 Σν δήηεκα ηεο απνβηνκεράληζεο, Θέκαηα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ, εκεηψζεηο, Αζήλα

16 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά αληηδηαζηνιή κε έλαλ απμαλφκελν αξηζκφ «πεξηθεξεηαθψλ» εξγαδνκέλσλ ησλ νπνίσλ νη ζπλζήθεο εξγαζίαο, (αζθάιεηα, ακνηβή, εξγαζηαθά δηθαηψκαηα) ζπλερψο ππνβαζκίδνληαη, ελψ παξάιιεια, παξαηεξείηαη ππνρψξεζε ησλ ζεζκψλ ηνπ Κξάηνπο Πξφλνηαο θαη ηεο έλλνηαο ηνπ βαζηθνχ κηζζνχ σο κεραληζκνχ θαηαλνκήο ηνπ παξαγφκελνπ πινχηνπ 7. Σν γεγνλφο φηη ε βηνκεραληθή αλάπηπμε θαηά ην «θνξληηθφ» πξφηππν ήηαλ γεσγξαθηθά ζπγθεληξσκέλε, ζπλεπάγεηαη ηε δεκηνπξγία πνιχ νμπκέλσλ θαηαζηάζεσλ ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο. Οη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο παιηέο βηνκεραληθέο πεξηνρέο νδεγνχληαη ζε εξήκσζε (Βνξεηναλαηνιηθή Αγγιία, Νφηηα Οπαιία, Βφξεηα Γαιιία, Ρνπξ, Βαζθηθέο πεξηθέξεηεο, ηξίγσλν Ηηαιηθνχ Βνξξά Μηιάλν, Σνξίλν, Γέλνβα), θαζψο αληηκεησπίδνπλ δχν αιιειέλδεηεο δηαδηθαζίεο, απφ-αζηηθνπνίεζε θαη απνβηνκεράληζε, δει. απνθέληξσζε πιεζπζκνχ θαη παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ απφ κεηξνπνιηηηθέο ζε επαξρηαθέο πεξηνρέο 8. Γελ επέξρεηαη απιά απνθέληξσζε ησλ βηνκεραληψλ, αιιά θαη κεηεγθαηάζηαζή ηνπο ζε άιιεο πεξηθέξεηεο ή ρψξεο, θαη κάιηζηα ζε άιιεο επείξνπο. Οιφθιεξεο πφιεηο, άκεζα ζπλδεδεκέλεο κε ηε βηνκεραληθή παξαγσγή ράλνπλ ην ξφιν ηνπο θαη αιιάδνπλ πξνζαλαηνιηζκφ. Ζ θξίζε ηνπ θνξληηζηηθνχ θαζεζηψηνο ζπζζψξεπζεο θαη ε ηερλνινγηθή αιιαγή επέηξεςε ζε πνιιέο κνλάδεο λα κεηαθέξνπλ ηκήκαηα ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο ζε λέεο βηνκεραληθέο ρψξεο κε απνηέιεζκα νη πφιεηο ησλ νπνίσλ νη νηθνλνκίεο είραλ ζηεξηρηεί ζε θιάδνπο βαξηάο βηνκεραλίαο ή ζε βηνκεραλίεο θαη ππεξεζίεο πνπ ζπλδένληαλ κε θζίλνληεο θιάδνπο, λα ππνζηνχλ ζνβαξφ πιήγκα. Δπηπιένλ, ε κεηάβαζε απφ ηνλ βηνκεραληθφ θαπηηαιηζκφ ζην ζεκεξηλφ παγθφζκην ρξεκαηνπηζησηηθφ ζχζηεκα, είρε ζαθείο επηπηψζεηο ζηελ αλάπηπμε ησλ πφιεσλ. Ζ θξίζε ησλ παξαγσγηθψλ θαη θνηλσληθννηθνλνκηθψλ δνκψλ νδήγεζε ζηελ απνβηνκεράληζε ηηο παξαδνζηαθά βηνκεραληθέο πφιεηο κε παξάιιειε, φκσο, ελίζρπζε ηεο ηξηηνγελνπνίεζεο ηεο νηθνλνκίαο, φπσο ραξαθηεξίδεηαη ην θαηλφκελν αχμεζεο ηεο ζπκκεηνρήο επί ηνπ ΑΔΠ ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ ηξηηνγελνχο ηνκέα εηο βάξνο ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ πξσηνγελνχο θαη δεπηεξνγελνχο. ηα πιαίζηα απηά δεκηνπξγνχληαη λέεο απαζρνιήζεηο θαη αλαπηχζζεηαη ν ηεηαξηνγελήο ηνκέαο πνπ πεξηιακβάλεη ηε δηνίθεζε επηρεηξήζεσλ, δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ παξαγσγή θαη θπθινθνξία ησλ πιεξνθνξηψλ θαη πξνζσπηθέο ππεξεζίεο πνπ απαηηνχλ κεγάιε εμεηδίθεπζε, εθπαίδεπζε θαη έξεπλα. Οη επηρεηξήζεηο θαη νη θνξείο απηνχ ηνπ ηνκέα είλαη ειεχζεξνη σο πξνο ηνλ ηφπν εγθαηάζηαζεο, δελ επεξεάδνληαη απφ ηνπο παξαδνζηαθνχο παξάγνληεο ρσξνζέηεζεο (πξψηεο χιεο, αγνξά) θαη απαηηνχλ εμεηδηθεπκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ. Ζ αλαδηάξζξσζε ζπλεπάγεηαη αλαδηάηαμε ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο ζε πεξηθέξεηεο πνπ ζπγθεληξψλνπλ ηνλ ηεηαξηνγελή ηνκέα θαη ηε λέα ηερλνινγία, ζε άιιεο πνπ παξακέλνπλ εμαγσγείο πξψησλ πιψλ θαη ζε άιιεο ελδηάκεζεο πνπ εκθαλίδνληαη αλαπηπζζφκελεο, παξάγνπλ, ζπλαξκνινγνχλ θαη εμάγνπλ πξντφληα, έρνπλ αμηφινγε αγνξά, άθζνλν θαη επέιηθην εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη δέρνληαη ηκήκαηα ηεο παξαγσγήο απφ ηηο ρψξεο ηνπ θέληξνπ, εηζάγνπλ λέα ηερλνινγία θαη ηα 7 Βατνπ Νη., Μαληνπβάινπ Μ., Μαπξίδνπ Μ., Έλζεην 1 Σν δήηεκα ηεο απνβηνκεράληζεο, Θέκαηα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ, εκεηψζεηο, Αζήλα Λενληίδνπ Λ., «Σν κεηακνληέξλν θίλεκα ζηε γεσγξαθία. Ο ρψξνο σο θαιεηδνζθφπην κεηαθνξληηζηηθψλ ηνπίσλ, θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη δηππνθεηκεληθψλ θφζκσλ», Αζήλα

17 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ελζσκαηψλνπλ ζηε δηθή ηνπο νηθνλνκία (λενβηνκεραλνπνηνχκελεο ρψξεο -ΝΗCs-, Κνξέα, ηγθαπνχξε, Υνλγθ Κνλγθ) 9. Αλαθνξηθά κε ηνλ ειιεληθφ ρψξν, ε δηαδηθαζία ηεο απνβηνκεράληζεο παξαθνινπζεί ρξνληθά ηηο εμειίμεηο ζηελ ππφινηπε Δπξψπε. Άξρηζε λα παξνπζηάδεη πην έληνλα ηα ζεκάδηα ηεο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960, θνξπθψζεθε ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ζπλερίδεηαη κε δηαθνξεηηθνχο ξπζκνχο κέρξη θαη ζήκεξα. Ζ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ησλ δηαθνξνπνηήζεσλ, πνπ ζπκβαίλνπλ ζηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο, ζε ζπλάξηεζε κε ηηο παγθφζκηεο αλαθαηαηάμεηο. Ζ Διιάδα πάληα απέθιηλε απφ ην βνξεηνθεληξηθφ πξφηππν αλάπηπμεο, θαζψο δελ αλέπηπμε βαξηά ή κεγάιε βηνκεραλία, κε ηελ έλλνηα ησλ βηνκεραληθψλ κνλάδσλ κε ζπκπαγή απαζρφιεζε. Ζ αλάπηπμε ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ βαζίζηεθε ζηηο κηθξέο κνλάδεο κε κεγάιν πνζνζηφ νηθνγελεηαθψλ επηρεηξήζεσλ, ζην κηθξφ βαζκφ εμεηδίθεπζεο θαη ζηελ πνιιαπιή απαζρφιεζε. Γνκηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ παξαγσγηθψλ ζρέζεσλ απνηέιεζε ε κηθξή έγγεηα ηδηνθηεζία. Απηφο ν ηχπνο αλάπηπμεο ήηαλ αζηαζήο, ζεκαδεχηεθε απφ πνιιέο θξίζεηο, αιιά απνδείρζεθε αλζεθηηθφο. Σα κηθξά κεγέζε, ε δηάρπζε ησλ ζρέζεσλ, ε ειαζηηθφηεηα ησλ δηαδηθαζηψλ πνπ ζε κηθξφ πνζνζηφ ηνπο, ειέγρνληαη απφ ηελ θξαηηθή γξαθεηνθξαηία, ζπληήξεζαλ ζε ζπγθξηηηθά πςειφ βαζκφ ηφζν ηελ αλάπηπμε, φζν θαη ηελ θνηλσληθή ζπλνρή. 10 Έηζη, ε Διιάδα αληηκεηψπηζε κε δηαθνξεηηθφ θαη πην ήπην ηξφπν ηηο επηπηψζεηο ηεο θξίζεο. Χζηφζν, ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο αλαπηχρζεθαλ ζεκαληηθέο βηνκεραλίεο θαιχπηνληαο έλα επξχ θάζκα βηνκεραληθψλ θιάδσλ, νη νπνίνη απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970, 1980 θαη κεηά άξρηζαλ λα θζίλνπλ κε απνηέιεζκα ηελ παχζε ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ βηνκεραληθψλ κνλάδσλ θαη ηελ εγθαηάιεηςε ησλ εγθαηαζηάζεσλ, κε πνηθίιεο ρσξηθέο θαη πνιενδνκηθέο επηπηψζεηο. Έλα απφ ηα δεηνχκελα, ινηπφλ πνπ πξνθχπηνπλ θαη ην νπνίν ζα απαζρνιήζεη ηελ παξνχζα εξγαζία είλαη ε δηαρείξηζε ησλ ρσξηθψλ απνηειεζκάησλ ηεο απνβηνκεράληζεο. 9 Λενληίδνπ Λ., «Σν κεηακνληέξλν θίλεκα ζηε γεσγξαθία. Ο ρψξνο σο θαιεηδνζθφπην κεηαθνξληηζηηθψλ ηνπίσλ, θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη δηππνθεηκεληθψλ θφζκσλ», Αζήλα Βατνπ Νη., Μαληνπβάινπ Μ., Μαπξίδνπ Μ., Έλζεην 1 Σν δήηεκα ηεο απνβηνκεράληζεο, Θέκαηα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ, εκεηψζεηο, Αζήλα

18 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 1.2 Ο ξόινο ησλ βηνκεραληθώλ ρώξσλ ζηε δηακόξθσζε ηνπ αζηηθνύ ηνπένπ. ΥσξνηαμηθΫο - πνιενδνκηθϋο επηπηώζεηο Ζ απνβηνκεράληζε, φπσο πξναλαθέξζεθε, ήηαλ απνηέιεζκα ησλ έληνλσλ αλαθαηαηάμεσλ ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο ζε παγθφζκην επίπεδν, αιιά θαη άιισλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ θαη ηερλνινγηθψλ παξαγφλησλ. Δπηπιένλ ησλ παξαπάλσ, ε απνκάθξπλζε ηεο βηνκεραλίαο είρε άκεζε ζπλάθεηα θαη κε ηηο εμειίμεηο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Ζ αληηζεηηθή ζπλχπαξμε ηεο βηνκεραλίαο κε ηελ πφιε, ιφγσ δεκηνπξγίαο πεξηβαιινληηθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη άιισλ πξνβιεκάησλ, εμειίρζεθε ζε ζνβαξφ δήηεκα. Ζ βηνκεραλία αζθπθηηνχζε κέζα ζηα γεσγξαθηθά φξηα ηεο πφιεο θαη νη νηθηζηηθέο ρξήζεηο επηβαξχλνληαλ ηδηαίηεξα απφ ηε ξχπαλζε θαη ην ζφξπβν ησλ εξγνζηαζίσλ. ηελ αλάγθε γηα κεηεγθαηάζηαζε ησλ βηνκεραληθψλ δξαζηεξηνηήησλ εθηφο ησλ αζηηθψλ θέληξσλ, ζπλεπηθνχξεζε θαη ε επηβάξπλζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ ζπληζησζψλ. Αλαθνξηθά κε ηηο πνιενδνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο απνβηνκεράληζεο, επηζεκαίλεηαη φηη ε δηαθνπή ηεο ιεηηνπξγίαο πνιιψλ βηνκεραληθψλ κνλάδσλ θιεξνδφηεζε ζηνλ πνιενδνκηθφ ηζηφ ησλ πεξηζζνηέξσλ αζηηθψλ θέληξσλ, θαζψο θαη ζηηο ιηκεληθέο δψλεο, αξθεηά εγθαηαιειεηκκέλα βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα, πξνθαιψληαο έληνλεο ρσξηθϋο επηπηώζεηο. Οη αλελεξγνί βηνκεραληθνί ρψξνη εγθαηαιείπνληαη θαη παξακέλνπλ άδεηνη απφ ρξήζεηο δεκηνπξγψληαο ζηνλ ρψξν ηα ιεγφκελα αζηηθά θελά. Μεηαηξέπνληαη ζε αλελεξγέο θαη άκνξθεο δψλεο ηεο πφιεο σο απνηέιεζκα κηαο δηαδηθαζίαο κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ζπληζηνχλ λεθξέο ζηηγκέο ηεο δπλακηθήο ηεο πφιεο 11. Οη παξαπάλσ ρψξνη ιφγσ ηεο παιηάο ηνπο ιεηηνπξγίαο είραλ κεγάιε έθηαζε κε απνηέιεζκα, ζήκεξα, λα δεκηνπξγνχλ λεθξέο δψλεο θαη αζπλέρεηεο ζην ρψξν, λα πξνθαινχλ ηε δηαθνπή ηεο ελφηεηα ηεο πεξηνρήο, ελψ παξάιιεια ιφγσ ησλ παιηψλ νρινπζψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπο αληηκεησπίδνπλ έληνλε ππνβάζκηζε θαη έρνπλ ππνζηεί ζεκαληηθέο πεξηβαιινληηθέο επηβαξχλζεηο. Οη πνηνηηθέο, πεξηβαιινληηθέο θαη πνιενδνκηθέο ζπλζήθεο ζηηο πεξηνρέο ησλ ππφ απνκάθξπλζε εξγνζηαζίσλ, δελ βειηηψλνληαη κε ηε δηαθνπή ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο. Ζ επεξρφκελε λέθξσζε ησλ ρξήζεσλ θαη ε κε ρξήζε ησλ ρψξσλ, νδεγεί ζε απαμίσζε θαη ππνβάζκηζε ησλ θειπθψλ, πηψζε ηεο αμίαο ησλ ίδησλ ησλ αθηλήησλ, επηθέξεη δηαξζξσηηθέο κεηεμειίμεηο ζηηο αληίζηνηρεο πεξηνρέο θαη θαζηζηά επηηαθηηθή ηελ αλάγθε επαλάρξεζήο ηνπο. Σα αζηηθά απηά θελά ζπρλά αλαθέξνληαη θαη σο γθξίδεο δψλεο θαη κπνξνχλ λα πεξηγξαθνχλ ελ κέξεη θαη κε ηελ έλλνηα ηνπ brownfield. Ο φξνο brownfield, πξσηνεηζήρζε ηε δεθαεηία ηνπ 90 θαη ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα πεξηγξάςεη γε, ηεο νπνίαο ε πξφηεξε ρξήζε έρεη εγθαηαιεηθζεί, ιφγσ ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ δηεξγαζηψλ θαη έρεη επηπηψζεηο ζηε δεκφζηα πγεία θαη ηνλ πεξηβάιινληα ρψξν. Ζ εξκελεία ηνπ φξνπ παξνπζηάδεη δηαθνξνπνηήζεηο αλάινγα κε ηε ρψξα ζηελ νπνία αλαθέξεηαη θαη ηελ ηζρχνπζα λνκνζεζία. χκθσλα κε ηελ Τπεξεζία Πξνζηαζίαο Πεξηβάιινληνο ησλ Ζ.Π.Α. (Environmental Protection Agency E.P.A), σο brownfields ραξαθηεξίδνληαη ρψξνη φπνπ ζην παξειζφλ είρε αλαπηπρζεί βηνκεραληθή θαη εκπνξηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ε επέθηαζε, αλάπηπμε ή επαλαρξεζηκνπνίεζε ηνπο κπνξεί λα πεξηπιέθεηαη απφ ηελ πηζαλή παξνπζία επηθίλδπλσλ νπζηψλ θαη ξππαληψλ. Ο φξνο brownfield θαηά ην γεξκαληθφ, αγγιηθφ θαη ελ γέλεη επξσπατθφ δίθαην, αλαθέξεηαη ζε νπνηνδήπνηε θνκκάηη γεο, ε πξφηεξε ρξήζε ηεο 11 Aldo Rossi, Ζ Αξρηηεθηνληθή ηεο Πφιεο, Θεζζαινλίθε

19 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική νπνίαο έρεη εγθαηαιεηθζεί. ηηο παξειζνχζεο ρξήζεηο ζπγθαηαιέγνληαη ιαηνκεία, ρψξνη απφζεζεο θαη ηαθήο απνξξηκκάησλ, βηνκεραληθνί ρψξνη φπνπ δελ ππήξρε αξρηθά πξφβιεςε γηα αλάπιαζε θαη επαλαρξεζηκνπνίεζε, παξνπιηζκέλνη ζηδεξνδξνκηθνί ζηαζκνί θαη πξψελ ζηξαηησηηθέο θαη λνζνθνκεηαθέο κνλάδεο. 12 Σα brownfields βξίζθνληαη σο επί ην πιείζηνλ ζε αζηηθέο, ππνβαζκηζκέλεο θαη ζπρλά κε-πξνλνκηνχρεο, απφ πιεπξάο πξνζβαζηκφηεηαο θαη πνηφηεηαο ππνδνκψλ, πεξηνρέο. Ζ ζνβαξφηεηα ησλ παξεκβάζεσλ πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ αζθαιή θαη επηηπρή επαλέληαμή ησλ ρψξσλ απηψλ ζηνλ αζηηθφ ηζηφ, εμαξηάηαη απφ ηε λέα ρξήζε γηα ηελ νπνία πξννξίδνληαη. Ζ εγθαηάιεηςε θαη κε-αμηνπνίεζή ησλ brownfields απνηειεί ζπαηάιε θπζηθψλ πφξσλ, αθελφο γηαηί πξφθεηηαη γηα εθηάζεηο ρακειήο πεξηβαιινληηθήο αμίαο, φζν παξακέλνπλ αλελεξγέο, αθεηέξνπ γηαηί ζπλεπάγεηαη επέθηαζε ηεο αλάπηπμεο εηο βάξνο κε-αλεπηπγκέλσλ εθηάζεσλ. Αζηηθά θελά ζηηο ζχγρξνλεο πφιεηο κπνξνχλ λα πξνθχςνπλ απφ δηάθνξνπο ιφγνπο. Οη κεηαιιαγέο ζηελ έθηαζε θαη ηε δνκή ησλ πφιεσλ, θαζψο θαη νη απμνκεηψζεηο πιεζπζκνχ ηνπ νδεγνχλ ζε ζπλερή αλαδηαλνκή ησλ ιεηηνπξγηψλ πνπ κε ηε ζεηξά ηεο δεκηνπξγεί θελνχο ρψξνπο, πνπ πξνζθέξνληαη γηα ρσξνζεηήζεηο λέσλ ρξήζεσλ. ε πεξηνρέο ζηηο νπνίεο αιιάδνπλ απφηνκα νη ζπλζήθεο, ιφγσ πνηθίισλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ, πνιηηηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ δηαθνξνπνηήζεσλ, θαζψο θαη δηαθνξνπνηήζεσλ ζηε δνκή ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, επέξρεηαη ζπρλά δηαθνπή ηεο ιεηηνπξγίαο (καξαζκφο) κηαο εληαηηθήο ρξήζεο κε απνηέιεζκα ηελ εξήκσζε ηνπ ρψξνπ. Αεξνδξφκηα, ζηδεξνδξνκηθνί ζηαζκνί, ζηξαηφπεδα ή γήπεδα ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο εγθισβίζηεθαλ ζηελ αζηηθή επέθηαζε θαη έραζαλ ηε ιεηηνπξγηθφηεηα θαη ηε ζεκαζία ηνπο. ηαλ δελ αληαπνθξίλνληαη πιένλ ζηνλ αξρηθφ ξφιν ηνπο θαη ε ρσξνζέηεζή ηνπο ζηνλ αζηηθφ ρψξν δελ εμππεξεηεί ηηο ιεηηνπξγηθέο ηνπο αλάγθεο, εγθαηαιείπνληαη. ηελ πεξίπησζε ησλ βηνκεραληψλ, ε παχζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο νθείιεηαη ζε πην ζχλζεηα αίηηα, σζηφζν εληάζζνληαη θαη απηέο ζηηο παξαπάλσ πεξηπηψζεηο. ιεο νη παξαπάλσ ρξήζεηο θαηαιακβάλνπλ εθηεηακέλν ρψξν θαη κε ηελ απνκάθξπλζή ηνπο πξνθαινχλ έληνλεο πηέζεηο θαη κεηαιιαγέο ζηνλ αζηηθφ ηζηφ. Οη αλελεξγέο εθηάζεηο πνπ πξνθχπηνπλ ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο εγθαηαιείπνληαη ηειείσο ζπληζηψληαο λεθξνχο ρψξνπο θαη ζε άιιεο ρξεζηκνπνηνχληαη κε πεξηζσξηαθφ ηξφπν ή ππνρξεζηκνπνηνχληαη (ρακειήο έληαζεο επηειείο ρξήζεηο). Ζ χπαξμε ησλ αζηηθψλ θελψλ έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζην ρψξν πνπ ζπλίζηαληαη ζηηο ππνβαζκηζκέλεο ζπλζήθεο ηνπ πεξηβάιινληνο (νρινχζεο ρξήζεηο, πεγέο ξχπαλζεο θαη εζηίεο κνιχλζεσλ, ζπγθέληξσζε απνξξηκκάησλ), ζηελ αχμεζε ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ θαη αληζνηήησλ ηεο γχξσ πεξηνρήο, ζηε δηαθνπή ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ, ζηε κείσζε ησλ αμηψλ γεο θαη ζην κεησκέλν επελδπηηθφ ελδηαθέξνλ. Χζηφζν, κπνξεί λα εηπσζεί φηη παξνπζηάδνπλ θαη θάπνηα ζεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, θαζψο απνηεινχλ έλα δπλακηθφ απφζεκα γεο, ζπλήζσο ζε θεληξηθέο ζέζεηο ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ, είλαη ζπλήζσο ρψξνη κεγάιεο έθηαζεο θαη ζπρλά δηαζέηνπλ ζεκαληηθφ θηηξηαθφ απφζεκα ηζηνξηθήο θαη βηνκεραληθήο αμίαο, ζηνηρεία πνπ αλ αμηνπνηεζνχλ ζσζηά κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηελ εμέιημε ηνπ επξχηεξνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο δίλνληαο επθαηξίεο γηα νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη πεξηβαιινληηθή αλαβάζκηζε. Οη ρψξνη απηνί κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ δηέμνδν γηα 12 Μετκάξνγινπ Γ., Αλάπιαζε θαη αλάδεημε επηβαξπκέλσλ απφ πξφηεξε ρξήζε ρψξσλ (brownfields) ζε αζηηθέο πεξηνρέο, ΔΜΠ, ΓΠΜ Πνιενδνκία - Υσξνηαμία, 2008/09 19

20 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά παξεκβάζεηο ζηελ πφιε κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζε δεηεκάησλ, φπσο ε ππθλή δφκεζε, ε έιιεηςε ειεχζεξσλ ρψξσλ θαη ρψξσλ πξαζίλνπ, ε έιιεηςε θνηλσληθψλ ππνδνκψλ. Οη αλελεξγνί βηνκεραληθνί ρψξνη, ζήκεξα, αλαδεηνχλ ην ζχγρξνλν ξφιν ηνπο. Δίλαη επηηαθηηθή πιένλ ε αλάγθε αλάπιαζήο ηνπο θαη ε επαλέληαμή ηνπο ζηε δσή θαη ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο ζχγρξνλεο πφιεο. Αληηκεησπίδνληαο ηνπο πξψελ βηνκεραληθνχο ρψξνπο σο ρσξηθά απνηειέζκαηα κηαο δηαξζξσηηθήο θξίζεο, ζπλεπαθφινπζε ζα ήηαλ ε αλάγθε χπαξμεο ζαθνχο θαη νινθιεξσκέλεο πνιηηηθήο παξέκβαζεο θαη ζρεδηαζκνχ γηα ηε δηαρείξηζή ηνπο, πνπ λα πεξηιακβάλεη ηφζν θαηλνηφκν ζρεδηαζκφ θαη πξνγξακκαηηζκφ, φζν θαη πξαθηηθέο αλαδηνξγάλσζεο ηνπ ρψξνπ θαη ειέγρνπ ησλ πνιενδνκηθψλ εμειίμεσλ. Ο ρσξνηαμηθφο θαη πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο νθείιεη λα πεξηιακβάλεη ζηηο θαηεπζχλζεηο ηνπ θαη ην δήηεκα ηεο βηψζηκεο επαλέληαμεο ησλ αλελεξγψλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ ζηε ζχγρξνλε πφιε θαη λα ζπκβάιεη ζηελ θαηεχζπλζε θαζνξηζκνχ ελφο πιαηζίνπ δηαρείξηζεο απηνχ ηνπ δπλακηθνχ πνπ καξηπξά ηε βηνκεραληθή ηζηνξία ηνπ ηφπνπ θαη ηε ζπκβνιή ησλ βηνκεραληψλ ζηελ πνιενδνκηθή ηνπ αλάπηπμε. ε αληίζεηε πεξίπησζε, ε απνζπαζκαηηθή δηαρείξηζε ησλ ρψξσλ απηψλ, έρεη σο απνηέιεζκα ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ηνπο ζε ππνδνρείο ζχγρξνλσλ επηθεξδψλ ηδησηηθψλ επηρεηξεκαηηθψλ πξσηνβνπιηψλ, αγλνψληαο ηελ ηζηνξία θαη πηνζεηψληαο απνθιεηζηηθά θξηηήξηα νηθνλνκίαο θαη ηαρχηεηαο. Ζ ζέζε πεξί βηψζηκεο επαλέληαμήο ηνπο, κε φξνπο αεηθνξηθήο πξνζέγγηζεο, πξνβάιιεη επηηαθηηθά, κε ζεκαληηθφ ην ξφιν ελφο ζρεδηαζκνχ θαη κηαο πνιηηηθήο πνπ ζα αληηκεησπίδεη ην απφζεκα βηνκεραληθήο γεο θαη θηηξίσλ σο πνιύηηκν πόξν πνπ ρξάδεη πξνζηαζέαο 13. Ζ αλάγθε αλαπιάζεσλ θαη αμηνπνίεζεο ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ θαη θηηξίσλ ζπλνδεχεηαη απφ πξνβιεκαηηζκνχο ζρεηηθά κε ηελ έληαμε λέσλ ρξήζεσλ θαη ην πφζν ζπκβαηέο είλαη κε ην χθνο, ηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηελ θαηαζθεπαζηηθή ινγηθή ησλ βηνκεραληθψλ θηεξίσλ. ηα πιαίζηα απηά πξνθχπηνπλ εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηνπ «κλεκείνπ» θαη κε ην εάλ ζε απηή κπνξεί λα πεξηιεθζεί έλα επηειέο πεηξφρηηζην θηίξην κε επηθάιπςε κε κεηαιιηθή ζηέγε απφ ιακαξίλα ή ην πνηα είλαη ε αμία ηνπ ειεθηξνκεραλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ ή ηνπ αξρείνπ ηεο επηρείξεζεο. Κξίλεηαη, ινηπφλ ζθφπηκν λα γίλεη κηα ζχληνκε αλαθνξά ζηηο έλλνηεο ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο, ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο θαη ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπίνπ. 13 Κιακπαηζέα Δηξ., Βηνκεραληθή θιεξνλνκηά: «Πιενλάδνληεο ρψξνη» θαη ππνιεηπφκελε πνιηηηθή, Δηζήγεζε ζηελ 5ε Παλειιήληα Δπηζηεκνληθή πλάληεζε ηνπ TICCIH, Βφινο, Ννεκβξίνπ

21 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική 1.3 Βηνκεραληθό Σνπέν Βηνκεραληθά ΚιεξνλνκηΪ Βηνκεραληθά Αξραηνινγέα Βηνκεραληθή Κιεξνλνκηά Βηνκεραληθή Αξραηνινγία 14 Οη πξψηεο πεξίνδνη ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο νξίδνληαη απφ ηηο αξραηνινγηθέο καξηπξίεο γηα ηηο ζεκειηψδεηο αιιαγέο ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο νη άλζξσπνη θαηαζθεχαδαλ αληηθείκελα (π.ρ. Δπνρή ηνπ Υαιθνχ). Απφ ηνλ Μεζαίσλα, νη θαηλνηνκίεο ηεο Δπξψπεο ζηε ρξήζε ηεο ελέξγεηαο, ζην εκπφξην θαη ηηο ζπλαιιαγέο νδήγεζαλ ζε κηα αιιαγή, πξνο ην ηέινο ηνπ 18 νπ αηψλα, ηφζν ξηδηθή θαη κε ηφζν γξήγνξεο θαη ξεμηθέιεπζεο εμειίμεηο ζηηο θνηλσληθέο, ηερληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο, ψζηε λα απνθιεζεί επαλάζηαζε. Ζ Βηνκεραληθά ΔπαλΪζηαζε, ινηπφλ, ήηαλ έλα ηζηνξηθφ θαηλφκελν πνπ επεξέαζε έλα ηεξάζηην ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ θαη ζπλερίδεηαη κέρξη ζήκεξα. Ζ βηνκεραληθή αξραηνινγία πξνζαλαηνιίδεηαη θπξίσο ζηελ επνρή θαη ηα ηεθκήξηα ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο θαη γίλεηαη έλαο απφ ηνπο επηζηεκνληθνχο θιάδνπο πνπ ηελ εξεπλά. Ζ ηζηνξηθή πεξίνδνο πνπ ζπγθεληξψλεη ην θχξην ελδηαθέξνλ ηεο εθηείλεηαη απφ ηελ αξρή ηεο Βηνκεραληθήο Δπαλάζηαζεο (κέζα 18 νπ αηψλα) έσο ζήκεξα. 15 Ζ βηνκεραληθά αξραηνινγέα, σο έλλνηα θαη πξαθηηθή γελλήζεθε ζηελ Αγγιία, ηε δεθαεηία ηνπ 1950, ηελ επνρή πνπ νη ηερλνινγηθέο αιιαγέο ζηε βηνκεραλία θαη ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία πξνθαινχζαλ έληνλεο αλαθαηαηάμεηο ζηηο παξαδνζηαθά βηνκεραληθέο πφιεηο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ. Σν θαηλφκελν ηεο απνβηνκεράληζεο, πνπ έπιεμε ηε κεηαπνιεκηθή Αγγιία, είρε σο απνηέιεζκα ηελ επνρή εθείλε λα θιείζνπλ πεξίπνπ θισζηνυθαληνπξγηθά εξγνζηάζηα ζηελ πεξηνρή ηνπ Μάληζεζηεξ θαη 500 αλζξαθσξπρεία ζηελ πεξηνρή ηεο θσηίαο. Σν θαηλφκελν επεθηάζεθε ζχληνκα ζηελ ππφινηπε Δπξψπε θαη ηελ Ακεξηθή. Δπνκέλσο, ε βηνκεραληθή αξραηνινγία ζπλδέζεθε εμ αξρήο κε ζπλζήθεο εγθαηάιεηςεο νιφθιεξσλ πεξηνρψλ, ηελ θαηάξξεπζε ηεο νηθνλνκίαο ηνπο θαη έληνλεο θνηλσληθνπνιηηηθέο αλαθαηαηάμεηο, γεγνλφηα πνπ πξνζέδσζαλ δχν βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ζην λέν εξεπλεηηθφ πεδίν : α) ζπλδέζεθε εμαξρήο κε θνηλσληθά αηηήκαηα ζρεηηθά κε ηε δηάζσζε ηεο κλήκεο, ησλ ηνπηθψλ ηαπηνηήησλ θαη ησλ πφξσλ δσήο θαη απαζρφιεζεο θαη β) απηέο νη ζπλζήθεο θαη ε θχζε ησλ αηηεκάησλ πξνθάιεζαλ αλαζεκαζηνιφγεζε νξηζκέλσλ ελλνηψλ θαη ζρεκάησλ πνπ δαλείζηεθε ε βηνκεραληθή αξραηνινγία ηφζν απφ ην ρψξν ηεο πξνζηαζίαο ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο φζν θαη απφ ηηο γεηηνληθέο επηζηεκνληθέο πεηζαξρίεο. Ο φξνο «βηνκεραληθή αξραηνινγία» εκθαλίζηεθε ζηα αγγιηθά αθαδεκατθά ηδξχκαηα πεξίπνπ ην 1955 σο ν θιάδνο εθείλνο πνπ κειεηά ην βηνκεραληθφ πνιηηηζκφ, ζεσξψληαο ην βηνκεραληθφ ή ηερληθφ κλεκείν έλαλ έγθπξν θνξέα ηζηνξηθψλ πιεξνθνξηψλ. Ο φξνο απέθηεζε επίζεκε κνξθή, ηνλ Μάην ηνπ 1973, κε ηε δηνξγάλσζε ηνπ πξψηνπ ζπλεδξίνπ ζην Ironbridge ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο. Ζ θαζηέξσζε ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο σο έγθπξνπ επηζηεκνληθνχ θιάδνπ νδήγεζε ζηελ αλάγθε δεκηνπξγίαο κνπζείσλ θαη πάξθσλ γηα ηελ αλάδεημε ησλ ηεθκεξίσλ θαη κεζφδσλ ηεο. H βηνκεραληθή αξραηνινγία εκθαλίδεηαη λα έρεη δηπιό ραξαθηάξα, θαζψο απνηειεί ζπγρξφλσο πεδίν δηεπηζηεκνληθψλ αλαδεηήζεσλ θαη πεδίν πνιηηηζκηθψλ πξαθηηθψλ. ρεηίδεηαη ηφζν κε ην ρψξν ησλ κνπζείσλ θαη ηελ πξνζηαζία/δηαρείξηζε ηεο πνιηηηζηηθήο 14 Αγξηαληψλε Υξ., Βηνκεραληθή Αξραηνινγία θαη Κιεξνλνκηά : Δπηθνηλσλίεο θαη Δληάζεηο 15 Υάξηα ηνπ Nizhny Tagil γηα ηε βηνκεραληθή θιεξνλνκηά,

22 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά θιεξνλνκηάο θαη ησλ ηερληθψλ κλεκείσλ, φζν θαη κε ην ρψξν ηεο αξραηνινγίαο θαη ηεο ηζηνξηνγξαθίαο θαη εηδηθφηεξα ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ηζηνξίαο, ηεο ηζηνξίαο ησλ ηερληθψλ, ηεο βηνκεραλίαο θαη ηεο ηερλνινγίαο, αληιψληαο ζηνηρεία θαη ηερλνγλσζία απφ ηηο παξαπάλσ γλσζηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο πεξηνρέο, ελψ παξάιιεια αζθεί έληνλε επηξξνή ζηελ εμέιημή ηνπο. Δίλαη έλαο δηεπηζηεκνληθφο θιάδνο κειέηεο φισλ ησλ καξηπξηψλ, πιηθψλ θαη άυισλ, ησλ ηεθκεξίσλ, ηεο ζηξσκαηνγξαθίαο θαη ησλ θαηαζθεπψλ, ησλ νηθηζκψλ θαη ησλ θπζηθψλ θαη αζηηθψλ ηνπίσλ πνπ δεκηνπξγήζεθαλ γηα ή απφ ηε βηνκεραληθή δηεξγαζία 16. Ηδξπηηθή πξάμε ζην ρψξν ησλ ηερληθώλ κνπζεέσλ ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί ην Conservatoire National des Arts et Metiers ζην Παξίζη, πνπ ηδξχζεθε ην 1794, σο δεκφζηνο ηφπνο ππνρξεσηηθήο θαηάζεζεο θαη θχιαμεο ησλ λέσλ κεραλψλ πνπ θαηαζθεπάδνληαλ ζηε Γαιιία, ζηνρεχνληαο ζηελ «ηειεηνπνίεζε» ηεο εζληθήο βηνκεραλίαο κέζσ ηεο δεκνζηνπνίεζεο ησλ εθεπξέζεσλ θαη ιεηηνπξγψληαο σο εξγαιείν αλαπηπμηαθήο πνιηηηθήο. Πεξίπνπ έλαλ αηψλα αξγφηεξα, ν ζεζκφο ησλ κνπζείσλ «επηζηεκψλ θαη ηερλνινγίαο», άξρηζε λα δηαδίδεηαη ζε Δπξψπε θαη Ακεξηθή, έρνληαο εθπαηδεπηηθφ πεξηερφκελν θαη εμπκλψληαο ηελ πξφνδν θαη ηα έξγα ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο επηζηήκεο. ην ηέινο ηνπ 19 νπ αηψλα, ν ρψξνο ηεο πξνζηαζίαο ηεο πνιηηηζηηθάο θιεξνλνκηϊο, δηεχξπλε ην θάζκα ησλ αληηθεηκέλσλ ηνπ γηα λα ζπκπεξηιάβεη αζηηθά πεξηβάιινληα λεφηεξσλ επνρψλ, ζπκπεξηιακβάλνληαο ζηελ έλλνηα ηνπ κλεκείνπ 17 ζηνηρεία ηεο ηερλνινγίαο θαη ησλ ηερληθψλ κνπζείσλ. Σφηε, έγηλαλ νη πξψηεο θαηαγξαθέο βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ππφ εγθαηάιεηςε θαη δηαζψζεθαλ ηα πξψηα κλεκεία ηνπ είδνπο. ην ρψξν ηεο πξνζηαζίαο ηεο θιεξνλνκηάο, ε ίδηα ε ζπγθξφηεζε ηνπ πεδίνπ ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο αληηπξνζψπεπε κηα πξψηε κεηαθίλεζε, ζην βαζκφ πνπ ππεξέβαηλε ηηο παιαηφηεξεο αληηιήςεηο νη νπνίεο ζπλέδεαλ ηε κλεκεηαθφηεηα θαη ηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά κε αηζζεηηθέο αμίεο ή κε ηα θαηάινηπα αξραίσλ επνρψλ. Ζ ελζσκάησζε ζηελ έλλνηα ηνπ κλεκείνπ, θαηαζθεπψλ θαη ηερλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζε ηέηνηνπ ηχπνπ αμίεο ήηαλ ε πξψηε θαηάθηεζε ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο, ε νπνία ηζρπξίζηεθε φηη ζηελ Αγγιία «ηα κλεκεία ησλ πξψησλ θάζεσλ ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο είλαη ηφζν κνλαδηθά φζν εθείλα ηεο θιαζηθήο αξραηφηεηαο ζηελ Διιάδα ή εθείλα ηεο Αλαγέλλεζεο ζηηο πφιεηο ηεο βφξεηαο Ηηαιίαο». Παξάιιεια, απφ ηνπο επηζηεκνληθνχο θιάδνπο, εθείλνο ηεο αξραηνινγέαο ζεσξήζεθε ν πεξηζζφηεξν ζπλαθήο κε ην λέν θιάδν, κε ηελ έλλνηα φηη είλαη ν θαηεμνρήλ επηζηεκνληθφο ρψξνο πνπ κειεηά πιηθά θαηάινηπα πεξαζκέλσλ επνρψλ. Με ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ ν ρψξνο ηεο αξραηνινγίαο θαη ηεο ηζηνξηνγξαθίαο εμειίρζεθε θαη νδεγήζεθε ζε κηα έθπησζε ηεο έλλνηαο ηεο κλεκεηαθφηεηαο, θίλεζε ηελ νπνία παξαθνινχζεζε θαη ε βηνκεραληθή αξραηνινγία, ε νπνία ζηαδηαθά απνδεζκεχηεθε απφ ηελ έλλνηα ηνπ κλεκείνπ θαη ηνπ ηερληθνχ επηηεχγκαηνο θαη απφ κηα απζηεξά «ηερληθή ηζηνξία ησλ ηερληθψλ», γηα λα αλαδεηήζεη ην θαζεκεξηλφ. Ζ βηνκεραληθή αξραηνινγία κειεηά πιένλ βηνκεραληθά κλεκεία ή ζχλνια παξαγσγηθψλ εγθαηαζηάζεσλ, ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη ηερληθέο αιιά θαη νη ζρέζεηο ηεο παξαγσγήο εγγξάθνληαη ζην πεξηβάιινλ, αλαδεηά δηαζπλδέζεηο ζην ρψξν, 16 Υάξηα ηνπ Nizhny Tagil γηα ηε βηνκεραληθή θιεξνλνκηά, Μλεκεέν ζεσξείηαη ε εθάζηνηε θαηαζθεπή, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ιφγσ ηνπ ηζηνξηθνχ, επηζηεκνληθνχ, αξραηνινγηθνχ, θαιιηηερληθνχ, θνηλσληθνχ ή ηερληθνχ ηεο ελδηαθέξνληνο ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ φισλ ησλ ζηνηρείσλ πνπ κπνξεί λα απνηεινχλ ηκήκα ηεο. 22

23 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική εμαξηήζεηο απφ θνληηλέο ή καθξηλέο πεξηνρέο, θαηαγξάθεη θαη κειεηά ηα εξγνζηάζηα κε ηηο γξακκέο παξαγσγήο αιιά θαη ηα ζπζηήκαηα κεηαθνξάο, ηηο εξγαηηθέο θαηνηθίεο, ηηο κεηαθηλήζεηο αλζξψπσλ θαη πιηθψλ, ηα ίρλε ησλ βησκάησλ ηνπ θφζκνπ ηεο εξγαζίαο. Δξκελεχεη ηνπία, αλαπηχζζεη ηερληθέο γηα ηελ αλαγλψξηζε ησλ δηαδνρηθψλ αλζξψπηλσλ επεκβάζεσλ ζην θπζηθφ ηνπίν θαη ελζσκαηψλεη ηελ νπηηθή ηεο αλζξσπνινγίαο ζηε κειέηε ηνπ «πιηθνχ πνιηηηζκνχ». Με απηφλ ηνλ ηξφπν, ζπκπιεξψλεη ηελ παξαδνζηαθή νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία, πνπ ζεσξήζεθε φηη δελ αζρνινχληαλ κε έλα κεγάιν κέξνο ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο, θαζψο θαη ηηο λεφηεξεο ηάζεηο ηεο ηζηνξίαο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηεο ηζηνξίαο ηεο ηερλνινγίαο. πλνςίδνληαο, επηζεκαίλεηαη φηη ε βηνκεραληθά αξραηνινγέα ζπγθξνηείηαη ζε κηα ζηηγκή θνηλσληθήο θξίζεο, ζε δηάινγν κε θνηλσληθά αηηήκαηα θαη ζπληειεί ζε κεηαιιάμεηο ελλνηψλ ηφζν ζην πεδίν ηεο πξνζηαζίαο ηεο θιεξνλνκηάο φζν θαη ζην ρψξν ησλ επηζηεκψλ. Ζ έλλνηα αθξηβψο ηεο «θιεξνλνκηάο» εθθξάδεη ηε δηεχξπλζε ηνπ πεδίνπ ησλ πξνο πξνζηαζία θαη κειέηε θαηαινίπσλ ηνπ παξειζφληνο. Ζ ζπλάθεηα κε ην ρψξν ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ θαη ν εμ απηήο δηπιφο ραξαθηήξαο ηεο ππήξμαλ απφ ηελ αξρή πεγή εληάζεσλ γηα ηε βηνκεραληθή αξραηνινγία. Ζ επηκνλή κε ηελ νπνία νη Άγγινη δηαηήξεζαλ ηνλ φξν «αξραηνινγία» γηα ην λέν εξεπλεηηθφ πεδίν, κνινλφηη ζπρλά ακθηζβεηήζεθε ε θαηαιιειφηεηα ηνπ, εμέθξαδε ηελ επηδίσμε λα αλαγλσξηζηεί ν επηζηεκνληθφο ραξαθηήξαο ζε έλα δηάβεκα πνπ ζηελ Αγγιία ζπγθέληξσζε εμαξρήο πιήζνο εξαζηηερλψλ. Ο νξηζκφο ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο απφ ηνλ Agnus Buchanan 18, ζηα 1972, αλαγλσξίδεη ηελ ακθηζπκηθή απηή ζρέζε ηνπ επηζηεκνληθνχ ρψξνπ κε ην ρψξν ηεο πνιηηηζηηθήο πξάμεο. ηελ θαηεχζπλζε ησλ παξαπάλσ, ηνλ Ηνχιην ηνπ 2003, ε δηεζλήο επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ζπλέηαμε κηα δηαθήξπμε, ε νπνία αμηνπνηεί ζπκππθλψλνληαο ζε έλα θείκελν αξρψλ, ηε ζχγρξνλε εκπεηξία ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ηνκέα. Ζ δηαθήξπμε νλνκάζηεθε «Υάξηα ηνπ Nizhny Tagil γηα ηε Βηνκεραληθή Κιεξνλνκηά» 19, θαζψο ε δηεζλήο ζπλάληεζε πξαγκαηνπνηήζεθε ζηελ νκψλπκε βηνκεραληθή πφιε ηεο Ρσζίαο, ζηελ πεξηνρή ησλ Οπξαιίσλ. ην θείκελν ηεο «Υάξηαο» αλαθέξνληαη νη νξηζκνί, ε ζεκαηνινγία, νη ζηφρνη θαη ηα πιαίζηα ησλ δξάζεσλ γηα ηελ έξεπλα, ηε δηαηήξεζε θαη ηε ρξήζε ησλ κλεκείσλ ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο. χκθσλα κε ηε Υάξηα, κε ηνλ φξν «βηνκεραληθή θιεξνλνκηά» λνείηαη ην ζχλνιν ησλ πεγψλ θαη πιηθψλ θαηαινίπσλ ηνπ βηνκεραληθνχ παξειζφληνο, πνπ ζπλεηζθέξνπλ ζηε γλψζε ηεο ηζηνξίαο ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ κηαο ρψξαο ή ελφο πιεζπζκνχ, έρνπλ ηζηνξηθή, ηερλνινγηθή, θνηλσληθή, αξρηηεθηνληθή ή επηζηεκνληθή αμία θαη 18 Ζ βηνκεραληθή αξραηνινγία «είλαη έλαο εξεπλεηηθφο ηνµέαο πνπ αζρνιείηαη µε ηε δηεξεχλεζε, ηελ θαηαλφεζε, ηελ θαηαγξαθή θαη, ζε µεξηθέο πεξηπηψζεηο, ηελ δηαηήξεζε ησλ βηνµεραληθψλ µλεµείσλ. Ζ ζεµαζία ησλ µλεµείσλ πξέπεη λα ηεζεί ζην πιαίζην ηεο ηζηνξίαο ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο ηερλνινγίαο [ ]. Ο θιάδνο βαζίδεηαη ζηνλ εληνπηζµφ θαη ηελ δηαηήξεζε παξαµειεµέλσλ πιηθψλ θαηαινίπσλ θαη µπνξεί, µε ηελ θξηηηθή θαη ηελ εξµελεία απηψλ ησλ ηεθµεξίσλ, ζην πιαίζην ηεο νηθνλνµηθήο, θνηλσληθήο θαη ηερληθήο εμέιημεο, λα δηεπξχλεη ηηο γλψζεηο µαο γηα ηελ νηθνλνµηθή εμέιημε θαη ηηο ηερλνινγηθέο θαη θνηλσληθέο φςεηο» [Buchanan Angus, (1972), Industrial Archaeology in Britain, Harmondsworth 1972] 19 Απηή ε ράξηα δεκηνπξγήζεθε απφ ηε Γηεζλή Δπηηξνπή γηα ηε Γηαηήξεζε ηεο Βηνκεραληθήο Κιεξνλνκηάο - TICCIH (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage), πνπ είλαη ε παγθφζκηα νξγάλσζε πνπ αληηπξνζσπεχεη ηε βηνκεραληθή θιεξνλνκηά θαη ζπλεξγάδεηαη κε ην ICOMOS (Γηεζλέο πκβνχιην Μλεκείσλ) θαη ηελ UNESCO γηα ηελ πξνζηαζία ησλ θαηαινίπσλ ηεο βηνκεραλίαο ζε φιν ηνλ πιαλήηε. Ηδξχζεθε ηνλ Μάην ηνπ 1973, ζηελ ηζηνξηθή πεξηνρή ησλ νξπρείσλ Ironbridge ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο. 23

24 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά πεξηιακβάλνπλ θηίξηα, κεραλήκαηα, εξγνζηάζηα θάζε είδνπο (κεηαιινπξγίεο, θισζηνυθαληνπξγίεο, βπξζνδεςεία), εξγαζηήξηα, κχινπο, κεηαιιεία, νξπρεία, ρψξνπο κεηαπνίεζεο θαη δηχιηζεο, ρψξνπο θχιαμεο θαη απνζήθεπζεο, ηφπνπο παξαγσγήο θαη κεηαθνξάο ελέξγεηαο, κεηαθνξηθέο ππνδνκέο (ζηδεξνδξνκηθά δίθηπα, ζηδεξνδξνκηθνί ζηαζκνί, γέθπξεο), λαππεγεία, θάξνπο, ιηκεληθέο εγθαηαζηάζεηο, θαζψο θαη ρψξνπο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ γηα θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο ζρεηηθέο κε ηε βηνκεραλία, φπσο θαηνηθίεο εξγαηψλ θαη εξγνδνηψλ. ηα βηνκεραληθά θαηάινηπα-κλεκεία πεξηιακβάλνληαη θαη ηερληθά κλεκεία αξραηφηεξσλ πξνβηνκεραληθψλ πεξηφδσλ, φπσο κεζαησληθά λαππεγεία, εξγαζηήξηα, πδξφκπινη θαη αλεκφκπινη, ειιεληθά θαη ξσκατθά πδξαγσγεία, γέθπξεο, λαχζηαζκνη, ιηκάληα. Ζ βηνκεραληθή θιεξνλνκηά ζεσξείηαη ππνζχλνιν ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη σο εθ ηνχηνπ θαηαγξάθεη θαη απεηθνλίδεη ηελ πνξεία ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο θαη δηακνξθψλεη ηελ ηαπηφηεηα θάζε έζλνπο, ρψξαο, ηφπνπ κε απνηέιεζκα λα ζπληζηά αλαπφζπαζην κέξνο ηεο ζχγρξνλεο δσήο. Ο φξνο «βηνκεραληθή θιεξνλνκηά» πέξα απφ ηηο ηνπνζεζίεο, ηηο θαηαζθεπέο, ηα θηίξηα θαη θάζε είδνπο εγθαηαζηάζεηο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ γηα βηνκεραληθέο δξαζηεξηφηεηεο, πεξηιακβάλεη α) ην βηνκεραληθφ εμνπιηζκφ απφ ηα παιηά εξγαιεία σο ηηο πξψηεο κεραλέο, αιιά θαη ηηο δηαδηθαζίεο θαη ηα κέζα κεηαθνξάο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ, β) έληππα θαη αξρεηαθφ πιηθφ (αξρεία, ζπκβφιαηα, ζρέδηα, εθεκεξίδεο, δηαθεκηζηηθφ πιηθφ, ινγηζηηθά βηβιία, ρεηξφγξαθα θείκελα, απνκλεκνλεχκαηα, θσηνγξαθηθφ πιηθφ), γ) επηζηεκνληθή ηεθκεξίσζε θαη πξνθνξηθέο καξηπξίεο, δ) ηεθκήξηα παξαγφκελσλ πξντφλησλ θαη άιια ηεθκήξηα, φπσο ζηνιέο εξγαηψλ, πξνζσπηθά αληηθείκελα, δηαθνζκεηηθά, έπηπια. Δπηπιένλ ησλ παξαπάλσ θαη ζχκθσλα κε λεφηεξεο πξνζεγγίζεηο, ε έλλνηα ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο δηεπξχλεηαη πεξηιακβάλνληαο ηηο ηνπηθέο ηερλνγλσζίεο (savoir-faire locaux, local know how), νη νπνίεο επηδεηθλχνπλ αμηνζεκείσηε αλζεθηηθφηεηα ζην ρξφλν παξά ηα ραξαθηεξηζηηθά θάκςεο ή θξίζεο πνπ κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ, αιιά θαη εθείλα ηα αγαζά πνπ παξάγνληαη απφ απηέο θαη πνπ κπνξνχλ λα απμήζνπλ ηελ επεκεξία ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ. Ζ δηάζσζε ησλ παξαδνζηαθψλ ηερλνγλσζηψλ (θεξακηθή, καξκαξνγιππηηθή, αξγπξνρξπζνρντα) κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη πξνυπνζέζεηο θαη δξάζεηο αλάπηπμεο εθπαηδεπηηθνχ θαη πνιηηηζηηθνχ ηνπξηζκνχ ζην πιαίζην κηαο βηψζηκεο ηνπηθήο αλάπηπμεο θαη παξάιιεια λα ζπκβάιιεη ζηε δηαθχιαμε θαη αλάδεημε ζηνηρείσλ ηεο άυιεο ηνπηθήο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο, ζηελ πξνζηαζία ηεο απζεληηθφηεηαο θαη ηεο ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηαο ησλ ηφπσλ. 20 Ζ ζεψξεζε ελφο ηερληθνχ κλεκείνπ ή ελφο βηνκεραληθνχ αληηθεηκέλνπ σο απνηέιεζκα θαη ζπληζηακέλε ησλ πνιηηηζκηθψλ επηδξάζεσλ θαη σο θνξέα πιεξνθνξηψλ είλαη ζεκαληηθή θαη αλαγθαία, αθνχ ελζσκαηψλεη ην ζχλνιν ησλ επηδξάζεσλ ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο. Παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηηο πνιηηηθέο, ηελ νηθνλνκία, ζε ηνπηθφ θαη εζληθφ επίπεδν, ηηο ηερληθέο ζπλζήθεο θαη εμειίμεηο, ηηο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο, ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο, ηηο γεσινγηθέο ζπλζήθεο θαη ηηο πξψηεο χιεο, ην δίθαην θαη ηα λνκηθά ζέκαηα, ηηο ζπλζήθεο πγηεηλήο. Παξέρεη ζεκαληηθέο γλψζεηο θαη πιεξνθνξίεο γηα ηηο κεηαβνιέο πνπ αθνξνχλ ζηηο εγθαηαζηάζεηο θαη ην βηνκεραληθφ ηνπίν. Ζ βηνκεραληθή θιεξνλνκηά είλαη ηα 20 Απγεξηλνχ Κνιψληα., Κιακπαηζέα Δηξ., Σνπηθέο ηερλνγλσζίεο θαη ζπλαθείο δξαζηεξηφηεηεο σο κεραληζκνί δηακφξθσζεο ζχγρξνλσλ αζηηθψλ ηνπίσλ, Αζήλα

25 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ηεθκήξηα δξαζηεξηνηήησλ πνπ είραλ θαη ζπλερίδνπλ λα έρνπλ ζνβαξέο ηζηνξηθέο ζπλέπεηεο, γη απηφ θαη ζεσξείηαη φηη έρεη νηθνπκεληθή αμία. Ζ βηνκεραληθή θιεξνλνκηά έρεη, επίζεο, θνηλσληθή αμία σο ηκήκα ησλ θαηαινίπσλ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, ελψ παξάιιεια έρεη ηερλνινγηθή θαη επηζηεκνληθή αμία ζηελ ηζηνξία ηεο κεηαπνίεζεο, ηεο κεραληθήο, ησλ θαηαζθεπψλ, αιιά θαη αηζζεηηθή αμία ζρεηηθή κε ηελ πνηφηεηα ηεο αξρηηεθηνληθήο θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ, πνπ επεξεάδνληαη άκεζα απφ ην είδνο ησλ δηαζέζηκσλ δνκηθψλ πιηθψλ, ηηο νηθνινγηθέο επαηζζεζίεο, ηηο θιηκαηνινγηθέο θαη πεξηβαιινληνινγηθέο ζπλζήθεο, ην επίπεδν αλάπηπμεο ηεο θαηαζθεπαζηηθήο ηερλνινγίαο, ηα είδε ηεο ρξεζηκνπνηνχκελεο ελέξγεηαο. Απηέο νη αμίεο είλαη εγγελείο ζηνλ ίδην ην ρψξν, ζηα ζπζηαηηθά ηνπ, ζηα κεραλήκαηα, ζην βηνκεραληθφ ηνπίν, ζηα γξαπηά ηεθκήξηα θαη επίζεο ζηα άπια ίρλε ηεο βηνκεραλίαο πνπ πεξηέρνληαη ζηηο αλζξψπηλεο αλακλήζεηο θαη ηα ήζε 21. ηελ πνξεία ηεο βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο ηηο ηειεπηαίεο πέληε δεθαεηίεο, ην ζθέινο ηεο δηάζσζεο δηεπξχλζεθε ζεκαληηθά, απηνλνκήζεθε, σο έλα βαζκφ, απφ ην ρψξν ηεο πξνζηαζίαο ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη απέθηεζε δηθνχο ηνπ ζεζκνχο. ηα πιαίζηα ηεο δηάζσζεο έρεη πξνζηεζεί ε πξνβιεκαηηθή ηεο επαλάρξεζεο (reuse), ζην βαζκφ πνπ ηα εγθαηαιεηκκέλα βηνκεραληθά ζχλνια ζπγθξνηνχλ εθηεηακέλεο δψλεο αζηηθψλ πεξηνρψλ πνπ δεηνχλ αλαβάζκηζε θαη αλαδσνγφλεζε. Χζηφζν, νη φξνη θαη νη ζπλζήθεο ηεο επαλάρξεζεο είλαη επίδηθν δήηεκα, θαζψο νη δηαζεζηκφηεηεο ησλ ηνπηθψλ αξρψλ, ησλ ηδησηψλ θαη ηεο ηνπξηζηηθήο βηνκεραλίαο δελ είλαη πάληα ζπκβαηέο κε ηηο πξνδηαγξαθέο ησλ επηζηεκνληθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο δηάζσζεο θαη εξκελείαο ηεο θιεξνλνκηάο. Ζ θαηαγξαθά θαη ηεθκεξέσζε ησλ θαηαινίπσλ ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο είλαη ην πξψην βήκα γηα ηελ δηαηήξεζε απηψλ. Ζ δηαηήξεζε ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο εμαξηάηαη απφ ηε δηαηήξεζε ηεο ιεηηνπξγηθήο αθεξαηφηεηαο θαη γη απηφ νη παξεκβάζεηο ζε έλα βηνκεραληθφ ρψξν πξέπεη λα ζηνρεχνπλ ζηελ φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξε ηήξεζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ. Ζ αμία θαη ε απζεληηθφηεηα ελφο βηνκεραληθνχ ρψξνπ κπνξεί λα κεησζεί ζεκαληηθά αλ ηα κεραλήκαηα θαη ν εμνπιηζκφο ηνπ απνκαθξπλζνχλ ή θαηαζηξαθνχλ. Πξέπεη πάληνηε λα δίλεηαη πξνηεξαηφηεηα ζηελ επί ηφπνπ (in situ) δηαηήξεζε. ε δηεζλέο επίπεδν νη νξγαληζκνί πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζε ζέκαηα πξνζηαζίαο θαη δηαηήξεζεο ηεο Βηνκεραληθήο Κιεξνλνκηάο είλαη ε UNESCO, ν ICOMOS θαη ην TICCIH. Σν δηεζλέο ζεζκηθφ πιαίζην γηα ηελ αξραηνινγηθή θαη πνιηηηζκηθή θιεξνλνκηά ζηνηρεηνζεηείηαη ηφζν απφ ηα άξζξα 7, 8 θαη 15 ηεο Υάξηαο ηεο Βελεηίαο, φπσο απηά νξηζηηθνπνηήζεθαλ ζηα δηεζλή ζπλέδξηα ηνπ ICOMOS ζηε Λσδάλε (1990) θαη ζηε φθηα (1996), φζν θαη απφ ηε Υάξηα ηεο απζεληηθφηεηαο, φπσο απηή αλαπηχρζεθε ζηα ζπλέδξηα ηεο Νάπνιεο, ηνπ Μπέξγθελ (Ννξβεγία) θαη ηεο Νάξα (Ηαπσλία), ηελ Γηαθήξπμε ηνπ Άκζηεξληακ (1975) θαη ηελ χκβαζε ηεο Γξαλάδαο (1992). χκθσλα κε ην παξαπάλσ πιαίζην πξνζηαζίαο, ν αξραηνινγηθφο ρψξνο δελ απνηειεί κεκνλσκέλν κλεκείν αιιά πιηθφ θαη λνεκαηηθφ θνξέα ελφο επξχηεξνπ ρσξηθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ πεξηβάιινληνο, ψζηε λα κελ απνηειεί απιά έλα απνκεηλάξη ηνπ παξειζφληνο πνπ εμαηξείηαη απφ ηε ζεκεξηλή πφιε αιιά αληίζεηα έλα ηδηαίηεξν ηκήκα ηεο, πνπ ελζσκαηψλεηαη ελεξγά ζηελ θαζεκεξηλή ηεο δσή παίδνληαο δηαθνξεηηθφ ξφιν αλάινγα κε ηελ ηξέρνπζα ρξήζε ηνπ Υάξηα ηνπ Nizhny Tagil γηα ηε βηνκεραληθή θιεξνλνκηά, Μπειαβίιαο Ν., Bηνκεραληθή Αξραηνινγία, Ζ Γηεζλήο θαη Διιεληθή Δκπεηξία Υαιθίδα

26 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ηελ Διιάδα, ε επαηζζεζία γηα ηελ ηχρε ησλ θαηαινίπσλ ηεο βηνκεραληθήο δξαζηεξηφηεηαο έρεη εκθαληζηεί ηνπιάρηζηνλ απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη εθδειψλεηαη κε εθδφζεηο πεξηνδηθψλ (Σερληθά Υξνληθά, Σερλνινγία απφ ην ηφηε Κνηλσθειέο Ίδξπκα ηεο ΔΣΒΑ, Αξραηνινγία), κε ηελ ελζσκάησζε, απφ ην Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ ησλ βηνκεραληθψλ κλεκείσλ ζηα αληηθείκελα ησλ Δθνξεηψλ Νεσηέξσλ Μλεκείσλ, κε νξγάλσζε ζπλεδξίσλ βηνκεραληθήο αξραηνινγίαο, κε ηε ζχζηαζε ηνπ Διιεληθνχ Σκήκαηνο ηνπ TICCIH 23, κε θαηαγξαθέο ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο ηεο Διιάδαο (ζην πιαίζην εξεπλεηηθψλ πξνγξακκάησλ ή κε αηνκηθέο πξσηνβνπιίεο) πνπ αθνξνχλ ζε θηίξηα, πεξηνρέο ή ζπγθξνηήκαηα, αιιά θαη ζηνλ εμνπιηζκφ ηνπο θαη κε ηηο πξψηεο πξνζπάζεηεο αλάπιαζεο θαη επαλάρξεζεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ (Σερλνινγηθφ θαη Πνιηηηζηηθφ Πάξθν Λαπξίνπ, Σερλφπνιε ζην Γθάδη, Δξγνζηάζην Σζαιαπάηα ζην Βφιν). Παξ' φια απηά, ε αλάγθε ηεο θξνληίδαο ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο δελ θαίλεηαη λα δηέπεη ηε ζπλείδεζε ησλ αξκφδησλ θξαηηθψλ θνξέσλ αιιά θαη ησλ ηδησηψλ πνπ κεηέρνπλ ζηε ιήςε απνθάζεσλ. Αληίζεηα, νξηζκέλεο πξφζθαηεο εκπεηξίεο, φπσο ε θαηεδάθηζε ησλ εγθαηαζηάζεσλ ηεο εηαηξείαο Υεκηθψλ Πξντφλησλ θαη Ληπαζκάησλ ζηε Γξαπεηζψλα θαη ηνπ Επζνπνηείνπ Κισλαξίδε ζηα Παηήζηα δείρλνπλ φηη ππάξρεη κάιινλ κηα νπηζζνρψξεζε ζε ζρέζε κε πξνεγνχκελεο ζέζεηο. Τπάξρεη, επίζεο, ε δπζθνιία αλ φρη ε άξλεζε λα εθδεισζεί θάπνηα θξνληίδα, έζησ θαη κφλν ζην επίπεδν ηεο θαηαγξαθήο, πξηλ απφ ηελ θαηεδάθηζε ζεκαληηθψλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ. Δλδηαθέξνλ παξάδεηγκα, δηαηήξεζεο ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο απνηεινχλ ηα κνπζεία ηνπ Πνιηηηζηηθνχ Ηδξχκαηνο Οκίινπ Πεηξαηψο (Π.Η.Ο.Π.), πνπ ζπληζηνχλ έλα δίθηπν ζεκαηηθψλ κνπζείσλ πνπ κειεηά, δηαζψδεη θαη πξνβάιιεη ηελ ειιεληθή θιεξνλνκηά θαη ηελ πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα ηεο ρψξαο, κέζα απφ ηελ πξνβνιή ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θάζε ηφπνπ. Σα κνπζεία απηά είλαη : Μνπζείν Πεξηβάιινληνο ηπκθαιίαο, Μνπζείν Μαξκαξνηερλίαο Σήλνπ, Τπαίζξην Μνπζείν Τδξνθίλεζεο ζηε Γεκεηζάλα, Μνπζείν Βηνκεραληθήο Διαηνπξγίαο Λέζβνπ, Μνπζείν Πιηλζνθεξακνπνηίαο Σζαιαπάηα ζην Βφιν, Μνπζείν Διηάο θαη Διιεληθνχ Λαδηνχ ζηε πάξηε, Μνπζείν Μεηάμεο ζην νπθιί. Τπφ θαηαζθεπή βξίζθνληαη θαη δχν λέα Μνπζεία, εληαγκέλα ζην πξφγξακκα ΔΠΑ (Δπηρεηξεζηαθφ Πξφγξακκα «Αληαγσληζηηθφηεηα θαη Δπηρεηξεκαηηθφηεηα») : Μνπζείν Αξγπξνηερλίαο Ησαλλίλσλ θαη Μνπζείν Μαζηίραο Υίνπ. Δηθφλεο απφ ην Τπαίζξην Μνπζείν Τδξνθίλεζεο ηνπ Πνιηηηζηηθνχ Ηδξχκαηνο Οκίινπ Πεηξαηψο ζηε Γεκεηζάλα, Πεγή : Πξνζσπηθφ αξρείν 23 ην Διιεληθφ Σκήκα ηνπ TICCIH ηδξχζεθε ηνλ Μάξηην ηνπ 1992 κε ζθνπφ ηνλ ζπληνληζκφ δηάζπαξησλ πξνζπαζεηψλ δηάζσζεο βηνκεραληθψλ ηνπίσλ αλά ηελ Διιάδα θαη ηελ εηζαγσγή ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο σο θνηλνχ αγαζνχ πνπ ρξήδεη πξνζηαζίαο. 26

27 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Βηνκεραληθφ Σνπίν «έλα ηνπίν δελ είλαη, φπσο ην αληηιακβάλνληαη κεξηθνί θάπνην ζχλνιν γεο, θπηψλ θαη πδάησλ. Δίλαη ε πξνβνιή ηεο ςπρήο ελφο ιανχ επάλσ ζηελ χιε» [Οδπζζέαο Διχηεο] Ζ έλλνηα ηνπ Σνπίνπ ρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηνπ Σνπίνπ επηζεκαίλεηαη φηη δελ ππάξρεη έλαο κνλνζήκαληνο νξηζκφο, αιιά πνηθίιεο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ζπγθιίλνπλ ζηελ άπνςε φηη κε ηνλ φξν «Σνπίν» πεξηγξάθεηαη ε πνιηηηζηηθή ζεψξεζε ηνπ ηφπνπ. Ζ έλλνηα ηνπ ηνπίνπ δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ αηζζεηηθή εξκελεία νχηε ζηελ θνηλσληθή αληίιεςε, αιιά παξάγεηαη κέζα απφ έλα επξχηαην πιέγκα πνιηηηζηηθψλ ζπζρεηηζκψλ θαη θζάλεη λα θαηαιάβεη θεληξηθή πνιηηηζηηθή ζέζε. Σνπίν, ινηπφλ, είλαη έλαο ηφπνο πνπ έρεη ππνζηεί πνιηηηζκηθή εξκελεία, είηε αθνξά ζηελ απιή πξφζιεςε θαη λνεηηθή αληίιεςε, είηε ζε εθθξαζηηθέο πξαθηηθέο παξάζηαζήο ηνπ, είηε ζε πξαθηηθέο δηακφξθσζήο ηνπ 24. Γεληθφηεξα, έρνπλ εθθξαζηεί δηάθνξεο απφςεηο γηα ην ηνπίν, φπσο φηη ην ηνπίν είλαη ην απαξαίηεην ππφβαζξν ηνπ ηφπνπ πνπ ραξαθηεξίδεη θάζε δπλαηή θνηλσλία θαη ηηο ζρέζεηο κε ηνπο ηφπνπο δσήο [αλζξσπνινγηθή ζεψξεζε], φηη ην ηνπίν είλαη ε έλλνηα ηνπ πεξηβάιινληνο, φπσο ηξνπνπνηείηαη απφ ηνλ άλζξσπν [Lukermann, 1964], φηη ην ηνπίν δηακνξθψλεηαη σο ην απνηχπσκα ηεο πνιηηηζκηθήο δξάζεο ηνπ αλζξψπνπ επάλσ ζην θπζηθφ ηνπ πεξηβάιινλ (κέζα απφ ηα πιηθά αλζξσπνγελή ζηνηρεία ηνπ ηνπίνπ: αγξνθηήκαηα, εμσθιήζηα, γεθχξηα, θξάρηεο, θιπ) [ρνιή ηνπ Σνπίνπ/ Berkeley]. Σν Σνπίν είλαη ηαπηφρξνλα γεσγξαθηθφ κέζν θαη απνηέιεζκα αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο θαη λνεηηθήο επεμεξγαζίαο. Φέξεη αλακλήζεηο, είλαη ρψξνο αλαθνξάο θαη κεηαζρεκαηίδεηαη γηα λα πξνζαξκνζηεί ζηηο αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ. Πνιηηηζκηθά ηνπία δεκηνπξγνχληαη κε ηελ δηαρξνληθή εγγξαθή ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο θαη εκπεηξίαο ζην ρψξν. Σα ηνπία είλαη δηαρξνληθέο απνζήθεο ζπιινγηθψλ λνεκάησλ θαη ζπκβνιηζκψλ, νξνζεηνχληαη κέζσ ησλ αηζζήζεσλ (νπηηθψλ, αθνπζηηθψλ, νζκεηηθψλ, γεπζηηθψλ, ζπλαηζζεκαηηθψλ, ηδενινγηθψλ εληππψζεσλ) θαη γίλνληαη αληηιεπηά κέζσ εγθεθαιηθψλ γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ. Σν ηνπίν απνηππψλεη κηα δηάηαμε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ δηαθνξεηηθέο πξννπηηθέο θαη ππνζηαζηνπνηείηαη κέζσ ηνπ παξαηεξεηή ηνπ. 25 Έηζη, σο ηνπίν ζα κπνξνχζε λα νξηζηεί ε λνεηηθή δηαδηθαζία πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ αληηιεπηηθή αλάγλσζε θαη εξκελεία ηνπ ζχγρξνλνπ πεξηβάιινληνο θαηνίθεζεο θαη ε νπνία έρεη σο απνηέιεζκα ηε δηακφξθσζε εηθφλσλ κέζσ ηεο βησκαηηθήο πξνζέγγηζήο ηνπ 26. Ζ δηεξεχλεζε ηνπ ηνπίνπ είλαη ζεκαληηθή, γηα ηελ εμέηαζε ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ πνιηηηζκνχ, είηε απηφο γίλεηαη απνδεθηφο σο ζηνηρείν ησλ αλψηεξσλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ, πνπ πεξηγξάθνληαη κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ πνιηηηζηηθνέ είηε γίλεηαη απνδεθηφο σο έθθξαζε ηνπ ζπλφινπ ησλ πνιηηηζκηθώλ επηξξνψλ. 27 Σν ηνπίν γίλεηαη αληηιεπηφ σο 24 Μσξαΐηεο Κ., ρήκαηα Σφπσλ : Ζ πγθξφηεζε ηνπ Σνπίνπ σο Αληηθείκελν Αηζζεηηθήο Σάμεο, πκκεηνρή ζηνλ ηηκεηηθφ ηφκν Πνξεία, πξνο ηηκήλ ηνπ θαζεγεηή ηνπ Δ.Μ. Πνιπηερλείνπ Γ.Α. Εήβα, Αζήλα, Σεξθελιή Θ., Σνπίν : Μηα αλεθπιήξσηε ζρέζε, Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ, Σκήκα Γεσγξαθίαο. 26 Καδέξνο Ν., Σν ηνπίν ζε «απφζηαζε», Παλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, Σκήκα αξρηηεθηφλσλ, Ο φξνο πνιηηηζηηθφο ρξεζηκνπνηείηαη σο αληίζηνηρνο ηνπ ιαηηληθνχ «civilisation, civilization, Zivilisation», ελψ ν φξνο πνιηηηζκηθφο, σο αληίζηνηρνο ηνπ «culture, Kultur». ην ιεμηθφ ηνπ Γ. Μπακπηληψηε, «ην πνιηηηζηηθφο ρξεζηκνπνηείηαη πεξηζζφηεξν γηα ηνλ πνιηηηζκφ σο ζχλνιν δξαζηεξηνηήησλ, θαζψο θαη γηα ηε 27

28 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά πνιηηηζηηθή επεμεξγαζία ηνπ ηφπνπ, σο έθθξαζε ηεο νπνηαζδήπνηε πνιηηηζκηθήο ηδηαηηεξφηεηαο, αιιά θαη σο θνηλφ πνιηηηζκηθφ αγαζφ, ην νπνίν πξέπεη λα απεπζχλεηαη ζην ζχλνιν ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ζ δηεξεχλεζε ηνπ ηνπίνπ, επνκέλσο, κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί σο πξνλνκηαθή πεξηνρή παξαηήξεζεο ησλ δξάζεσλ ηνπ πνιηηηζκνχ, κέζα απφ πνιηηηζηηθά θαη πνιηηηζκηθά παξαδείγκαηα, ηθαλά λα θσηίζνπλ ηε θπζηνγλσκία ησλ θνηλσληψλ θαη ηνλ ηξφπν πνπ αλαπηχζζνληαη, εμεηάδνληαο ηε ζρέζε ηνπ πνιηηηζκνχ κε ηνλ ηφπν, αιιά θαη κε ηε θχζε. Ζ έλλνηα ηνπ Αζηηθνχ Σνπίνπ Ο φξνο «Σνπίν» δελ πεξηιακβάλεη κφλν εμσαζηηθά ηνπία, αιιά επίζεο κε ην πξφζεκα «αζηηθφ», κπνξεί λα αλαθέξεηαη θαη ζην ηνπίν ηεο πφιεο. Σν ζχλνιν ηεο πφιεο, σο ζπλνιηθή πξφζιεςε θαη πνιηηηζηηθή θαη πνιηηηζκηθή επεμεξγαζία ζπληζηά ηνπίν. Σνπίν ζην νπνίν πεξηιακβάλνληαη ηα θηηξηαθά ζπγθξνηήκαηα, ηα ζπζηήκαηα θπθινθνξηαθήο ππνδνκήο, νη ππαίζξηνη αζηηθνί ρψξνη, νη πεξηνρέο αζηηθήο θχηεπζεο, ηα ζηνηρεία ηνπ αδφκεηνπ αλάγιπθνπ πνπ δηαηεξνχληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ. Σν αζηηθφ ηνπίν κπνξεί λα εξκελεπηεί σο πξντφλ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηζκηθψλ θαη θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ, πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηνλ ρσξνρξφλν ησλ «αζηηθψλ ζηηγκψλ» 28. Ζ κνξθνινγηθή θαη ιεηηνπξγηθή ζπγθξφηεζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ αλαδεηθλχεηαη κέζα απφ κηα δηαιεθηηθή αληηζέζεσλ θαη κεηαζρεκαηηζκψλ πνπ ζπληηζηνχλ ην αζηηθφ ηνπίν. Οη πεξηπηψζεηο ησλ κεγϊισλ αζηηθώλ θελώλ, κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ζηηγκέο ησλ κεηαζρεκαηηζκψλπνπ δηαθνξνπνηνχλ ην ηνπίν. Σν ηνπίν ηεο πφιεο είλαη ην αξρείν ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο, νη καξηπξίεο ησλ αμηψλ, ηα ζηνηρεία πνπ παξακέλνπλ θαη είλαη θνξησκέλα κε κλήκεο. πληειεζηέο ηνπ ηνπίνπ ηεο πφιεο είλαη ε κνξθή ηνπ ρψξνπ, νη ιεηηνπξγίεο, ηα κλεκεία, αιιά θαη ην θνηλσληθφ πεξηερφκελν. Σα ζηνηρεία απηά ηαπηίδνληαη κε ηελ παξνπζία ηνπο ζηελ πφιε θαη δηακνξθψλνπλ ην ηνπίν ηεο. Ζ πφιε είλαη θάηη πνπ παξακέλεη κέζα απφ ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο ηεο θαη νη ιεηηνπξγίεο, πνπ επηηειεί ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, δελ είλαη παξά ζηηγκέο κέζα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο δνκήο ηεο. Σα ζηνηρεία πνπ επηβηψλνπλ αλαγλσξίδνληαη κέζα απφ ηα κλεκεία, κέζα απφ ηα θπζηθά ζεκάδηα ηνπ παξειζφληνο ζην ηνπίν, κέζα απφ ηελ επηβίσζε ησλ ραξάμεσλ θαη ησλ ζρεδίσλ ηεο πφιεο. Σν παξφλ θάζε πεξηνρήο αζηηθήο θαη κε, ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ην παξειζφλ ηεο θαζψο απηφ έρεη ζπληειέζεη ζηελ πθηζηάκελε θαηάζηαζε. Θεηηθφ ή αξλεηηθφ ην παξειζφλ ηεο εθάζηνηε πεξηνρήο είλαη άκεζα ζπλδεδεκέλν κε ην θνηλσληθφ ζχλνιν θαη ζπλεπψο ε δηαηήξεζε ηνπ ζπκβάιεη κε θάζε ηξφπν ζηελ δηαηήξεζε θαη ηζρπξνπνίεζε ηεο ηνπηθήο ηαπηφηεηαο. 29 δήισζε ηνπ ηερληθνχ πνιηηηζκνχ», δειαδή σο αληίζηνηρν ηνπ civilisation, «ελψ ην πνιηηηζκηθφο ηείλεη λα δειψζεη πεξηζζφηεξν ηελ αθεξεκέλε πιεπξά ηνπ πνιηηηζκνχ, θαζψο θαη ηνλ πνιηηηζκφ σο πλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα. Ζ αθεξεκέλε έλλνηα ηεο culture πεξηγξάθεηαη σο ην «ζχλνιν ησλ εθθάλζεσλ θαη δξαζηεξηνηήησλ, πνπ απνζθνπνχλ ζην λα ηθαλνπνηήζνπλ πλεπκαηηθέο θαιιηηερληθέο αλαδεηήζεηο, λα αλαπηχμνπλ αλάινγα ελδηαθέξνληα, λα πξνζθέξνπλ πνιηηηζκφ σο πξάμε», απφ ηελ δξψζα δειαδή αλαπηπμηαθή απαίηεζε ηνπ Πνιηηηζκνχ - civilisation. 28 Μσξαΐηεο Κ., Ηζηνξία θαη Θεσξία ηνπ Σνπίνπ : Ζ ρεκαηνπνίεζε θαηά ηελ ηνπηαθή εξκελεία 29 Aldo Rossi, Ζ Αξρηηεθηνληθή ηεο Πφιεο, Θεζζαινλίθε

29 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Σα κλεκεία ζπληζηνχλ έλα αξρηθφ γεγνλφο ζηε δνκή ηεο πφιεο θαη κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ γίλνληαη ραξαθηεξηζηηθά, κεηαβάιινληαο ή αθφκε ράλνληαο ηελ αξρηθή ηνπο ιεηηνπξγία. ην ηέινο απνηεινχλ θνκκάηη ηεο πφιεο θαη ηελ απαζρνινχλ πεξηζζφηεξν απφ πνιενδνκηθή παξά απφ αξρηηεθηνληθή ζθνπηά. Κάπνηα απφ απηά εθθξάδνπλ ηε ζέζπηζε θαηλνχξησλ ζεζκψλ, είλαη ζεκάδηα θαηλνχξησλ επνρψλ ή είλαη ζπλδεδεκέλα κε επαλαζηαηηθέο πεξηφδνπο θαη απνθαζηζηηθέο ζηηγκέο ζηελ ηζηνξία ηεο πφιεο. 30 ια φζα πξναλαθέξζεθαλ ηζρχνπλ κε ηνλ ίδην ηξφπν θαη γηα ηα βηνκεραληθά κλεκεία, ηα αλαγλσξίδνληαη σο ζεκαληηθφ θνκκάηη ηεο πφιεο ηφζν απφ πνιενδνκηθή άπνςε, φζν θαη απφ θνηλσληθή, πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή. Ζ έλλνηα ηνπ Βηνκεραληθνχ Σνπίνπ ηελ θαηεχζπλζε φζσλ αλαθέξζεθαλ γηα ην αζηηθφ ηνπίν, ζα κπνξνχζε λα αλαδεηεζεί θαη ε έλλνηα ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπίνπ ζεκαηνδνηψληαο ηνλ ηφπν φπνπ θπξηαξρνχζε ε βηνκεραλία, πεξηιακβάλνληαο θαη ηα βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα. ηελ πεξίπησζε ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπίνπ, ν ηφπνο εθιακβάλεηαη σο πξντφλ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηζκηθψλ θαη θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ, ζπζρεηηζκέλνο κε ηηο παξαγσγηθέο δηαδηθαζίεο ηνπ παξειζφληνο θαη επηθνξηηζκέλνο κε βηνκεραληθέο κλήκεο. Δκπεξηέρεη ηελ έλλνηα ηεο πξνζηαζέα ηεο πνιηηηζηηθάο θιεξνλνκηϊο, πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ πνιηηηζκηθή αμία ηνπ ηφπνπ θαη απνηειεί κε απηφλ ηνλ ηξφπν αληηθεέκελν ηζηνξηθάο κλάκεο. Πεξηιακβάλεη ζηνηρεία αλαγλψζηκα θαη αληηιεπηά θαη ηφπνπο ζπλδεφκελνπο θαη νηθείνπο κε αλαπηπμηαθέο δηαδηθαζίεο ηνπ παξειζφληνο, αιιά θαη κε ζπλζήθεο θαζεκεξηλήο δηαβίσζεο θαη θαηνίθεζεο. Σν βηνκεραληθά ηνπία ζπληζηνχλ ζεκαληηθνχο ηφπνπο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ κλήκε θαη ηελ απαζρφιεζε ησλ αλζξψπσλ, κε ηελ εμέιημε ησλ πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθννηθνλνκηθψλ δνκψλ, κε ηηο παξαγσγηθέο δηαδηθαζίεο. ηηο πεξηπηψζεηο απηέο ην ηνπίν δελ απνηειεί απνθιεηζηηθά αηζζεηηθφ θεθάιαην, νχηε κέξνο ησλ θπζηθψλ νηθνζπζηεκάησλ, αιιά ην ρψξν δηαβίσζεο θαη απαζρφιεζεο ησλ αλζξψπσλ, κε απνηέιεζκα ν ηφπνο λα αμηνινγείηαη θπξίσο σο πξνο ηε ζεκαζία ηνπ γηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ δνπλ γχξσ απφ απηφλ. ηελ αληηιεπηηθή νξγάλσζε ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπίνπ παίδνπλ κεγάιν ξφιν ε απφζηαζε, ν ρξφλνο, ε κλήκε, νη δηαδξνκέο, ηα πξφηππα ρξήζεο πνπ απνηεινχλ αλαπφζπαζηα ζηνηρεία ηνπ ηνπίνπ 31. Σα ζηνηρεία ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ελ πξνθεηκέλσ ηα βηνκεραληθά θαηάινηπα, ζπρλά αληηκεησπίδνληαη σο απνκεηλάξηα απφ ην δηαρξνληθφ παιίκςεζην ηεο πφιεο, σο ππνιείκκαηα ηνπ ρηηζκέλνπ πεξηβάιινληνο κηαο άιιεο επνρήο πνπ πεξηέπεζαλ ζε αρξεζία θαη ίζσο πνιιέο θνξέο απνηεινχλ εκπφδην γηα ηελ αλάπηπμή ηεο. Δληνχηνηο είλαη απηά πνπ κεηαηξέπνπλ ηνλ αζηηθφ ρψξν, απφ νπδέηεξν ρψξν ζε πνιηηηζκηθά θνξηηζκέλν ηφπν. ε δηαθφξνπο αλελεξγνχο βηνκεραληθνχο ρψξνπο ζήκεξα, δηαηεξνχληαη ζηνηρεία ησλ εγθαηαζηάζεσλ φπσο θακηλάδεο θαη εξείπηα, πνπ ιεηηνπξγνχλ σο ηνπφζεκα θαη ραξαθηεξίδνπλ ην ζπγθεθξηκέλν ρψξν αιιά θαη ηελ θνηλσλία ηεο πεξηνρήο. Οη γλψξηκεο απηέο κνξθέο απνηεινχλ νηθείεο εηθφλεο ηνπ ηφπνπ θαη επηηπγράλνπλ ηε δηαηήξεζε κηαο 30 Aldo Rossi, Ζ Αξρηηεθηνληθή ηεο Πφιεο, Θεζζαινλίθε Κνζκάθε Π. Πξνζηαζία, απνηίκεζε θαη ζεψξεζε ηνπ θπζηθνχ ηνπίνπ σο ηκήκαηνο ηνπ πεξηβάιινληνο 29

30 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ζπλέρεηαο κέζα ζηνλ αζηηθφ ρψξν. Απνηεινχλ ζηαζεξά θαη αλαγλσξίζηκα ζηνηρεία ηνπ θαη ζπληζηνχλ έλα ζχζηεκα αλαθνξάο θαη πξνζαλαηνιηζκνχ ζηνλ αζηηθφ ρψξν, πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ ηαπηφηεηά ηνπ. Σέινο, αλαπφζπαζηα ηκήκαηα ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπίνπ απνηεινχλ θαη ηα ζηνηρεία ηνπ βηνκεραληθνχ εμνπιηζκνχ, φπσο κεραλήκαηα, εξγαιεία, θνπγάξα, δεμακελέο, αιιά θαη νη ζσξνί κεηάιισλ, αθφκα θαη ε ζθνπξηά. Σα ζεηνξπρεία ηεο Μήινπ. Υαξαθηεξηζηηθφ βηνκεραληθφ ηνπίν. Πεγή : Πξνζσπηθφ αξρείν 30

31 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική 1.4 Πξνζεγγέζεηο αλαπιϊζεσλ βηνκεραληθώλ ρώξσλ Ζ έλλνηα ησλ αλαπιάζεσλ Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 κέρξη ηηο κέξεο καο πξαγκαηνπνηνχληαη πνιχ ζεκαληηθνί κεηαζρεκαηηζκνί ζηελ νηθνλνκία θαη ην ρψξν, πνπ αθνξνχλ ηφζν ζηα θαηλφκελα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο θαη ηηο επαθφινπζεο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ δνκψλ ησλ αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ, φζν θαη ζηε ζεκαληηθή αχμεζε ηεο επηβάξπλζεο ηνπ πεξηβάιινληνο απφ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο ζηα πιαίζηα ηνπ πξνυπάξρνληνο κνληέινπ αλάπηπμεο θαη ηαπηφρξνλα ζηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο ζεκαζίαο ηεο επηβάξπλζεο απηήο. ηα πιαίζηα απηά θαη κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζε ησλ παγθφζκησλ πξνβιεκάησλ, ζηελ Έθζεζε ηεο Παγθφζκηαο Δπηηξνπήο γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αλάπηπμε (γλσζηή σο Έθζεζε Brundtland, 1992), δηαηππψζεθε ε έλλνηα ηεο βηώζηκεο αλϊπηπμεο σο κηα επηηπρεκέλε ζχδεπμε νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ ελλνηψλ κε νηθνινγηθέο πεξηβαιινληηθέο έλλνηεο. ηελ Έθζεζε ε βηψζηκε αλάπηπμε (ή αεηθφξνο αλάπηπμε κε βάζε ηηο Διιεληθέο απνδφζεηο ηνπ αγγιηθνχ φξνπ sustainable) νξίδεηαη σο «ε αλάπηπμε ε νπνία θαιχπηεη ηηο αλάγθεο ηνπ παξφληνο ρσξίο λα δηαθπβεχεηαη ε ηθαλφηεηα ησλ κειινληηθψλ γελεψλ λα θαιχςνπλ ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο» 32 θαη απνζθνπεί ζε έλα ηξηπιφ ζηφρν πνπ αλαθέξεηαη ζηελ επίηεπμε πνηφηεηαο ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο, ζηελ αλζξψπηλε επεκεξία θαη ζηε βησζηκφηεηα ηεο νηθνλνκίαο. Μηα πηπρή ησλ παξαπάλσ ζηφρσλ αθνξά ζηελ πξνζηαζία ησλ κε-αλαλεψζηκσλ πεγψλ θαη ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπο κε αλαλεψζηκεο, φπνπ απηφ είλαη εθηθηφ. Σν έδαθνο θαη ν ρψξνο απνηεινχλ πφξνπο κε-αλαλεψζηκνπο θαη αλειαζηηθνχο θαζηζηψληαο αλαγθαία ηελ απνηειεζκαηηθφηεξε αμηνπνίεζή ηνπο. Ζ αικαηψδεο αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ξαγδαία αζηηθνπνίεζε θαη ηηο ηάζεηο πξναζηηνπνίεζεο πξνθάιεζαλ θνξεζκφ ηνπ ρψξνπ ησλ αζηηθψλ πεξηνρψλ. Ζ αλαθχθισζε, κε ζηφρν ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε ρψξνπ θαη θηηξίσλ απνηειεί πιένλ θξίζηκν δήηεκα ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ παξακέηξσλ ηεο βηψζηκεο αζηηθήο αλάπηπμεο θαη απνβιέπεη ζηελ επαλάρξεζε θαη επαλέληαμε ησλ ρψξσλ απηψλ ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο πφιεο, ζηε βειηίσζε ησλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί γχξσ απφ απηνχο θαη ζηελ επαλαθνξά ηεο αλάπηπμεο ζην θέληξν πφιεο έλαληη ηεο επέθηαζεο ησλ νξίσλ ηεο πξνο πεξηαζηηθέο πεξηνρέο. Ζ παξαγσγηθφηεξε εθκεηάιιεπζε εδάθνπο θαη ρψξνπ θαη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο απηή κπνξεί λα επηηεπρζεί σο ζηξαηεγηθή νινθιεξσκέλνπ αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ νπνία πεξηιακβάλεηαη θαη ε αλάπιαζε ησλ αζηηθψλ θελψλ, θξίλεηαη απνιχησο απαξαίηεηε ζηηο πφιεηο φπνπ ην θπζηθφ πεξηβάιινλ δελ επηδέρεηαη πεξαηηέξσ ζπξξίθλσζε θαη ππνβάζκηζε, ελψ ην δνκεκέλν απαηηεί βειηησηηθέο παξεκβάζεηο. ρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηνπ φξνπ «Αλάπιαζε» επηζεκαίλεηαη φηη αθνξά «ζηελ επέκβαζε ζε κηα πεξηνρή, ε νπνία πεξηιακβάλεη ζχλνιν θαηεπζχλζεσλ, κέηξσλ, παξεκβάζεσλ θαη δηαδηθαζηψλ πνιενδνκηθνχ, θνηλσληθνχ, νηθνλνκηθνχ, νηθηζηηθνχ θαη εηδηθνχ αξρηηεθηνληθνχ ραξαθηήξα κε ζθνπφ ηε βειηίσζε ησλ φξσλ δηαβίσζεο ησλ θαηνίθσλ, ηε βειηίσζε ηνπ δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο, θαζψο θαη ηελ πξνζηαζία θαη αλάδεημε ησλ πνιηηηζηηθψλ, 32 Αγγειίδεο Μ., Υσξνηαμηθφο ρεδηαζκφο θαη Βηψζηκε Αλάπηπμε, Αζήλα

32 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ηζηνξηθψλ, κνξθνινγηθψλ θαη αηζζεηηθψλ ζηνηρείσλ θαη ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο πεξηνρήο» 33. Ο φξνο αλάπιαζε αλαθέξεηαη θαηά θαλφλα ζε παξεκβάζεηο ζε ππνβαζκηζκέλεο πεξηνρέο κε έληνλα πξνβιήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη είηε κε θζνξέο θαη έληνλε ππνβάζκηζε ηνπ ρψξνπ, είηε κε ιεηηνπξγηθή ππνβάζκηζε. Οη παξεκβάζεηο δελ αθνξνχλ απνθιεηζηηθά ηνλ δνκεκέλν ρψξν, αιιά ζε ζπλδπαζκφ κε απηφλ, ζρεηίδνληαη κε ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ ηφπνπ θαη ηνπο αλζξψπνπο ηνπ. 34 Μηα αθφκε ζρεηηθή κε ην ζέκα έλλνηα είλαη απηή ηεο αζηηθήο αλαδσνγφλεζεο (urban regeneration, revitalization), ε νπνία ζαλ ηδέα πεξηιακβάλεη, ηφζν ην δηθαίσκα ηεο πφιεο ζηελ νηθνλνκία, ζηε ρξήζε ηεο γεο θαη ησλ θηηξίσλ, ζηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηελ θνηλσληθή δσή, φζν θαη ηελ ειπίδα γηα αλαγέλλεζε, νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη θνηλσληθή επεκεξία θαη αθνξά ζηελ αλάπιαζε ζεκείσλ ηεο πφιεο, ζηε ζπληήξεζε εγθαηαιειεηκκέλσλ θηηξίσλ θαη ρψξσλ, ζηελ παξαγσγή λέσλ ζρεδηαζηηθψλ θηλήζεσλ. Ζ αζηηθή αλαδσνγφλεζε έγηλε γλσζηή ηελ δεθαεηία ηνπ 1980, κε ηελ πξνψζεζε δεκφζησλ πνιηηηθψλ, γηα ηελ ιεηηνπξγία ηεο γεο θαη ηεο αγνξάο ηεο ηδηνθηεζίαο, κε αλαπηπμηαθέο δηαδηθαζίεο. Ζ αλαδσνγφλεζε αλαθέξεηαη ζηελ ελίζρπζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ, ζηελ ελεξγνπνίεζε ησλ παιηψλ θαη ζηε δεκηνπξγία λέσλ. ηα πιαίζηα απηά εληάζζεηαη θαη ε δηαδηθαζία ηεο επαλάρξεζεο (rehabilitation), φπσο ραξαθηεξίδεηαη ην ζχλνιν εξγαζηψλ, κε ζηφρν ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ελφο ρψξνπ ή θηηξίνπ, ψζηε λα γίλεη θαηάιιειν γηα θαηνηθία ή άιιεο ρξήζεηο, εμαζθαιίδνληαο δηάξθεηα θαη θπξίσο δηαηεξψληαο ηα θπξηφηεξα αξρηηεθηνληθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ. 35 Θέκαηα αλαπιάζεσλ δηαρεηξίδνληαη ηα Πξνγξάκκαηα Urban, θχξην δεηνχκελν ησλ νπνίσλ είλαη νη παξεκβάζεηο ελίζρπζεο ζε αζηηθά θέληξα, φπνπ θπξηαξρνχλ ε απνβηνκεράληζε, ε νηθνλνκηθή χθεζε, ε αλεξγία, ε ππνβάζκηζε ηεο πνηφηεηαο δσήο θαη ηνπ πεξηβάιινληνο. Θεσξνχληαη νινθιεξσκέλα πξνγξάκκαηα, θαζψο δξνπλ θαη ζηνπο ηξεηο βαζηθνχο ηνκείο : νηθνλνκία, πεξηβάιινλ, θάηνηθνη. Ζ Κνηλνηηθή Πξσηνβνπιία Urban, ε νπνία ρξεκαηνδνηείηαη απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, έρεη ζαλ ζηφρν πνιπεπίπεδεο παξεκβάζεηο ζηνπο ηνκείο ηερληθψλ ππνδνκψλ, απαζρφιεζεο, θαηάξηηζεο, θνηλσληθνχ εμνπιηζκνχ, θνηλσληθήο πξνζηαζίαο, ελίζρπζε ηεο ηνπηθήο νηθνλνκηθήο βάζεο (δεκηνπξγία λέσλ θαη ζηήξημε πθηζηάκελσλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ), ησλ αζηηθψλ κεηαθνξψλ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο. Αλαθνξηθά κε ηηο αλαπιάζεηο ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ, επηζεκαίλεηαη φηη ζα πξέπεη λα κειεηνχληαη ζέκαηα ζρεηηθά κε ην παξειζφλ, ην παξφλ θαη ην κέιινλ ησλ ηζηνξηθψλ βηνκεραληθψλ δσλψλ, θαζψο θαη κε ηα θνηλσληθά, νηθνλνκηθά θαη πνιενδνκηθά δεδνκέλα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αλάθηεζε ησλ δσλψλ απηψλ. εκαληηθφο παξάγνληαο πνπ επεξεάδεη άκεζα ηηο πξνηάζεηο αλάπιαζεο θαη επαλάρξεζεο, είλαη ην ζεζκηθό πιαέζην πνπ δηέπεη ηελ θάζε πεξηνρή, θαζψο θαη ην φπνην ζεζκηθφ πιαίζην αλαθέξεηαη ζηελ πξνζηαζία ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο. Δμέρνπζαο ζεκαζίαο είλαη νη θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο 33 ζχκθσλα κε ην άξζξν 8 ηνπ Ν.1337/83. Ο λένο νηθηζηηθφο λφκνο 2508/97 κε ηίηιν «Βηψζηκε Οηθηζηηθή Αλάπηπμε ησλ Πφιεσλ θαη ησλ Οηθηζκψλ ηεο ρψξαο θαη άιιεο δηαηάμεηο», έξρεηαη σο ζπλέρεηα θαη ζπκπιήξσζε ηνπ Ν.1337/83 κε ηε θηινδνμία λα απνηειέζεη έλα λέν επέιηθην θαη απνηειεζκαηηθφ εξγαιείν γηα ηελ επέθηαζε, αλάπιαζε θαη γεληθφηεξα αλαβάζκηζε θαη πξνζηαζία ησλ πφιεσλ θαη νηθηζκψλ ηεο ρψξαο (Αξαβαληηλφο 1997) 34 ηεθάλνπ Η., Υαηδνπνχινπ Αι., Νηθνιατδνπ., «Αζηηθή Αλάπιαζε», ΣΔΔ, Αζήλα ηεθάλνπ Η., Υαηδνπνχινπ Αι., Νηθνιατδνπ., «Αζηηθή Αλάπιαζε», ΣΔΔ, Αζήλα

33 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική δπλάκεηο πνπ επεξεάδνπλ ηελ πεξηνρή παξέκβαζεο θαη ε επαηζζεηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ ζηα αληίζηνηρα ζέκαηα. Χζηφζν, ζε θάζε πεξίπησζε, ε απφθαζε ηεο αλάπιαζεο πξνυπνζέηεη νινθιεξσκέλν ζρεδηαζκφ πνπ ζα απαληά ζε θάπνηα θξίζηκα εξσηήκαηα, φπσο γηα πνηνπο ιφγνπο είλαη επηβεβιεκέλε ε ζπγθεθξηκέλε αλάπιαζε, ηη ζηφρνπο εμππεξεηεί, πνηεο ρξήζεηο πξνβιέπεηαη λα ππνδερζεί ε πεξηνρή θαη γηα πνηνπο ιφγνπο, απαληήζεηο πνπ ζα νδεγήζνπλ ζηε δηακφξθσζε ελφο ζελαξίνπ αλάπιαζεο, ην νπνίν ζα εθαξκνζηεί ζην ρψξν κε ηηο αληίζηνηρεο επηπηψζεηο. ηε ζπλέρεηα γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα απάληεζεο ησλ εξσηεκάησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αλαγθαηφηεηα ησλ αλαπιάζεσλ, ηελ επηινγή ηεο λέαο ρξήζεο θαη ηνπ ζελαξίνπ αλάπιαζεο Αλαγθαηφηεηα αλαπιάζεσλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ Ζ αλάπιαζε θαη επαλέληαμε ησλ εγθαηαιειεηκκέλσλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ / αζηηθψλ θελψλ ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο πφιεο, ε αιιαγή ρξήζεο, ε αλαθχθισζε ηεο αζηηθήο γεο ζε επίπεδν θηηξίσλ αιιά θαη ειεχζεξνπ ρψξνπ, απνηειεί πιένλ κηα επηηαθηηθή αλάγθε θαη ζα απνθέξεη νθέιε ζε πνιιά επίπεδα. Σα κεγάια αζηηθά θέληξα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθά πξνβιήκαηα, φπσο ππθλή δφκεζε, έιιεηςε ειεχζεξσλ ρψξσλ θαη ρψξσλ πξαζίλνπ, αηκνζθαηξηθή ξχπαλζε, θπθινθνξηαθή ζπκθφξεζε, έιιεηςε θνηλσληθψλ ππνδνκψλ, ηα νπνία κπνξνχλ λα βξνπλ δηέμνδν ζηε γε πνπ παξακέλεη εγθαηαιειεηκκέλε ή αλελεξγή. Παξάιιεια, ν θνξεζκφο ηεο αζηηθήο γεο, ε επηζπκία αλαβάζκηζεο θαη επαλέληαμεο ησλ απνθιεηζκέλσλ θνηλσληψλ, φπνπ εληνπίδνληαη ηα αζηηθά θελά, ε απφδνζε πεξηβαιινληηθήο δηθαηνζχλεο, ε εμαζθάιηζε ηεο δεκφζηαο πγείαο, αιιά θαη ε πξνζηαζία ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο απνηεινχλ ηζρπξά θνηλσληθά θξηηήξηα επηινγήο κηαο βηνκεραληθήο πεξηνρήο πξνο αλάπιαζε θαη ζπλδένληαη κε ηα νθέιε πνπ απνξξένπλ απφ έλα ηέηνην έξγν. Παξαθάησ, παξνπζηάδνληαη θάπνηνη απφ ηνπο ιφγνπο πνπ θαζηζηνχλ ηηο αλαπιάζεηο ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ απαξαίηεηεο. α) Αλάγθε δηαηήξεζεο θαη δηαρείξηζεο ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο : ηελ Διιάδα ππάξρνπλ αμηφινγα βηνκεραληθά θειχθε κε πινχζηα ηζηνξηθή θαη αξρηηεθηνληθή αμία. Τπάξρεη πιήζνο βηνκεραληθψλ ρψξσλ δηαθνξεηηθψλ γελεψλ, κε απνηππσκέλεο πάλσ ηνπο ηηο θάζεηο πνπ ραξαθηήξηζαλ έλαλ αηψλα βηνκεραληθψλ θαηαζθεπψλ. Σα πεξηζζφηεξα εξγνζηάζηα ηνπ 19 νπ θαη 20 νπ αηψλα, ζήκεξα, ζηέθνπλ αλελεξγά θαη εγθαηαιειεηκκέλα. Σα βηνκεραληθά θηίξηα ήηαλ δσληαλνί νξγαληζκνί πνπ άιιαδαλ δηαξθψο. ζα ππάξρνπλ ζήκεξα έρνπλ πξνθχςεη απφ αιιεπάιιειεο πξνζζήθεο, αιιαγέο θαη επεθηάζεηο θαη θέξνπλ ηα ίρλε φισλ ησλ επνρψλ ηεο ειιεληθήο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο θαη επνκέλσο πξέπεη λα πξνζηαηεπζνχλ θαη λα αμηνπνηεζνχλ γηα πνιηηηζηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζθνπνχο. Ζ δηαηήξεζε ησλ θειπθψλ ζεκαίλεη παξάιιεια θαη δηαηήξεζε ηεο ηζηνξίαο ηνπ ηφπνπ θαη ηεο βηνκεραληθήο ηζηνξίαο ηεο ρψξαο. Σα βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα πξνζθέξνπλ πιεζψξα πιεξνθνξηψλ γηα ηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα ησλ ηειεπηαίσλ εθαηφλ πελήληα ρξφλσλ, απνηππψλνπλ ηελ θαηάζηαζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, ην παξειζφλ ησλ πφιεσλ πνπ θηινμελνχζαλ ηα εξγνζηάζηα, ηελ ηζηνξία ησλ αλζξψπσλ πνπ εξγάζηεθαλ ζε απηά. Σα βηνκεραληθά θηίξηα ιεηηνπξγνχλ σο πνιηηηζκηθνέ κϊξηπξεο ηεο θαηαζθεπαζηηθήο ηνπο δηαδηθαζίαο αιιά θαη ηνπ ηξφπνπ δσήο εθείλσλ πνπ ηα ρξεζηκνπνίεζαλ, κε εκθαλή ζηνηρεία ηφζν ζηα κεραλήκαηα θαη ηα γξαπηά αξρεία φζν θαη ζηα θηηξηαθά θειχθε. 33

34 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Πξσηεχνπζαο ζεκαζίαο είλαη ε θαηαλφεζε ηεο αμίαο θαη ηνπ ηζηνξηθνχ πινχηνπ ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο, ε νπνία είλαη θαη πιηθά (βηνκεραληθά θειχθε, βηνκεραληθφο εμνπιηζκφο) θαη Ϊπιε (απνηειεί ηεθκήξην ηεο βηνκεραληθήο ηζηνξίαο, ησλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ, θιπ). εκαληηθή, επίζεο, θξίλεηαη θαη ε δηαηήξεζε ηνπ εμνπιηζκνχ, ησλ εξγαιείσλ, ησλ κεραλψλ, ησλ θνπγάξσλ, ησλ θακηλάδσλ πνπ ζπλνδεχνπλ ηηο βηνκεραλίεο, θαζψο απνηεινχλ ζηνηρεία πνπ απνθαιχπηνπλ ηελ ηερλνινγηθή πιεπξά ηεο αλάπηπμεο ηεο βηνκεραλίαο. β) Αλαθχθισζε αζηηθνχ ρψξνπ : Ζ αμηνπνίεζε ησλ εγθαηαιεηκκέλσλ βηνκεραληθψλ θαη άιισλ ρψξσλ (brownfields) κπνξεί λα εηδσζεί ππφ ην πξίζκα ηεο βηψζηκεο αλάπηπμεο, θαζψο απνηειεί κέζν αλαδσνγφλεζεο ησλ αζηηθψλ θαη πξνάζπηζεο ησλ αγξνηηθψλ πεξηνρψλ, απνξξνθψληαο ηηο αλαπηπμηαθέο πηέζεηο γηα νηθηζηηθή επέθηαζε ζε αγξνηηθέο θαη αλεθκεηάιιεπηεο πεξηνρέο. Παξάιιεια, ζπληειεί ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ πεξηνρψλ κέζσ ηεο πξνζέιθπζεο πξνζνδνθφξσλ ρξήζεσλ, ελψ επηδηψθεηαη ε αλαδσνγφλεζε ηνπο θαη ζπκβάιιεη ζηελ εμνηθνλφκεζε πφξσλ θαη ελέξγεηαο απφ ηελ αμηνπνίεζε ηνπ θηηξηαθνχ απνζέκαηνο θαη ηνπ ήδε δηακνξθσκέλνπ ρψξνπ. Δμαζθαιίδεη πξνζηαζία θαη βειηίσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο, ρσξηθή θαη ηζηνξηθή ζπλέρεηα ζηε ζεψξεζε ηνπ ππφ κειέηε ρψξνπ. ηα πιαίζηα απηά, νη ζηξαηεγηθέο επαλάρξεζεο απνηεινχλ αλαγθαηφηεηα, θαζψο, αθνξνχλ αθελφο ζηελ αξρηηεθηνληθή θαη πεξηβαιινληηθή απνθαηάζηαζε ηνπ ρψξνπ θαη αθεηέξνπ ζηελ ηθαλνπνίεζε θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ ζηφρσλ. γ) Αλάγθε γηα αλνηρηνχο ειεχζεξνπο ρψξνπο θαη ρψξνπο πξαζίλνπ : Οη ειιεληθέο πφιεηο, κε ηνλ ηδηαίηεξα ππθλνδνκεκέλν αζηηθφ ηζηφ αζθπθηηνχλ θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ απνπζία κεγάισλ θαη νξγαλσκέλσλ δεκφζησλ ρψξσλ πξαζίλνπ. Σα «θελά» απηά, ιφγσ ηεο ζέζεο θαη ηεο έθηαζήο ηνπο, είλαη ηδαληθά γηα ηέηνηνπ είδνπο ρξήζεηο. Θα κπνξνχζαλ λα αλαδεηρζνχλ ζε δσηηθήο ζεκαζίαο ρψξνπο γηα ην αζηηθφ ηνπίν, ζε ζηνηρείν δηεμφδνπ απφ ηελ αζθπθηηθή ηνπ δνκή. Αλη απηνχ ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο δηεθδηθνχληαη απφ κεγάιεο εηαηξίεο κε ζθνπφ ηελ νηθνλνκηθή θαη εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε (θαηαζθεπή ηεξάζηησλ εκπνξηθψλ θέληξσλ, ζπγθξνηεκάησλ θαηνηθηψλ θιπ.). δ) Αλάγθε γηα ινηπέο απαξαίηεηεο (ειιείπνπζεο) ρξήζεηο, φπσο είλαη νη θνηλσθειείο ιεηηνπξγίεο, ν πνιηηηζκφο, ν αζιεηηζκφο, ε αλαςπρή, ην εκπφξην, θιπ. Ζ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ ρψξσλ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί σο εξγαιείν εμπγίαλζεο ηεο πφιεο, κε γλψκνλα ηηο ειιείςεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Σα αζηηθά θελά πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε δηαδηθαζία απνβηνµεράληζεο απνηεινχλ πξνλνκηαθά θνκκάηηα γεο : ζπλήζσο έρνπλ κεγάιε έθηαζε θαη βξίζθνληαη ζηελ θαξδηά ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ ή ζε αζηηθέο παξάθηηεο πεξηνρέο (ζην παξαιηαθφ κέησπν θαη ζε ιηκεληθέο δψλεο). πρλά γίλνληαη αληηθείκελν δηακάρεο ζρεηηθά µε ηελ αμία θαη ηε ζέζε ηνπο ζηηο ζχγρξνλεο πφιεηο. Οη ρψξνη ησλ παιηψλ βηνκεραληψλ κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ σο ππνδνρείο λέσλ ρξήζεσλ πνπ ζα ζπκβάιινπλ ζηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ ηνπ αζηηθφπ ρψξνπ, ζηελ αλαβάζκηζε ηεο πεξηνρήο θαη ζηε βειηίσζε ηεο αλαινγίαο ηνπ θνηλσληθνχ πξνο ηνλ ηδησηηθφ ρψξν ζηελ πεξηνρή κειέηεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηνλ Πεηξαηά αλαδεηνχληαη ρψξνη γηα ηε κεηαθνξά ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Πεηξαηά θαη ηνπ Γηθαζηηθνχ Μεγάξνπ, ρψξνη γηα ηελ νξγάλσζε ελφο Πάξθνπ Μεηξνπνιηηηθνχ επηπέδνπ, ρψξνη γηα ηε θηινμελία ηνπ ζεξηλνχ Φεζηηβαι Πεηξαηά. Παξάιιεια, ππάξρεη πιήζνο αλαθκεηάιιεπησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ, πνπ θαιχπηνπλ κεγάιεο εθηάζεηο θαη ζα κπνξνχζαλ λα αμηνπνηεζνχλ γηα ηελ θάιπςε απηήο ηεο δήηεζεο. 34

35 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ε) Δπαλαπξνζδηνξηζκφο ρσξηθψλ ζρέζεσλ : ηνλ ππθλνδνκεκέλν αζηηθφ ηζηφ βαζηθφο ζηφρνο είλαη ν επαλαπξνζδηνξηζκφο ηεο ζρέζεο κεηαμχ ησλ πεξηνρψλ πνπ βξίζθνληαη εθαηέξσζελ ηνπ ρψξνπ ηεο βηνκεραλίαο (αζηηθφ θελφ ηηο απνθφπηεη) θαη ηεο ζρέζεο δνκεκέλνπ θαη αδφκεηνπ ρψξνπ (π.ρ Δξγνζηάζην θαη Μεραλνζηάζην ηνπ ΟΔ ζηελ πεξηνρή Λεχθα ηνπ Πεηξαηά). ε ιηκεληθέο δψλεο ζεκαληηθή είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ηεο πφιεο κε ηε ζάιαζζα, φηαλ κεζνιαβεί ε βηνκεραλία (π.ρ. Δξγνζηάζην Υεκηθψλ θαη Ληπαζκάησλ ζηε Γξαπεηζψλα). ε πεξηπηψζεηο αλελεξγψλ ζηδεξνδξνκηθψλ γξακκψλ πξνθχπηεη ην ζέκα ηεο απνθαηάζηαζεο ηεο αζπλέρεηαο ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ. Ζ αλάπιαζε κπνξεί λα νξγαλψζεη ην πξφβιεκα ησλ εηζφδσλ, ηνπο ηξφπνπο θίλεζεο, ηηο ζπλδέζεηο ηεο πεξηνρήο κε ηελ ππφινηπε πφιε. Έλα δεχηεξν ζέκα πνπ αθνξά ζηηο ρσξηθέο ζρέζεηο είλαη ην γεγνλφο φηη ζε φιεο ζρεδφλ ηηο ειιεληθέο πφιεηο ν νηθνδνκηθφο φγθνο είλαη ηδηαίηεξα απμεκέλνο. Παξάιιεια, ππάξρνπλ πνιινί εγθαηαιειεηκκέλνη ρψξνη, κε αμηφινγε θηηξηαθή ππνδνκή, νη νπνίνη κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ γηα ηε δεκηνπξγία ειεχζεξσλ ρψξσλ θαη ρψξσλ πξαζίλνπ θαη πνιηηηζκνχ. Τςειέο ππθλφηεηεο θηηξηαθνχ φγθνπ επηβάιινπλ ηε κείσζε ησλ επεθηάζεσλ θαη ηελ ηφλσζε ησλ αλαπιάζεσλ. Ζ αμηνπνίεζε ησλ ππαξρφλησλ θειπθψλ, ινηπφλ, επηβάιιεηαη νχησο ψζηε λα κελ επηβαξπλζεί ην πεξηβάιινλ κε πεξαηηέξσ δνκεκέλε επηθάλεηα. Οη κεγάινη ρψξνη ησλ βηνκεραληθψλ θηηξίσλ κε ηα κεγάια αλνίγκαηα πξνζθέξνπλ επειημία ζηνλ ηξφπν ρξήζεο ηνπο, γη απηφ θαη ε επαλάρξεζε ηνπο απνηειεί ηδαληθή ιχζε γηα ηελ θάιπςε αλαγθψλ πνπ δεηνχλ εθηεηακέλεο επηθάλεηεο. ζη) Ρχπαλζε πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα : Ζ αλάπιαζε ησλ παιηψλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ κπνξεί λα ζπκβάιιεη επαξθψο ζηε βειηίσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο πνηφηεηαο δσήο. Οη πξψελ βηνκεραληθέο πεξηνρέο είλαη ηδηαίηεξα επηβαξπκέλεο πεξηβαιινληηθά (νρινχζεο ρξήζεηο, ξχπαλζε) θαη ρξεηάδνληαη εμπγίαλζε θάηη πνπ ζα γίλεη εθηθηφ κέζα απφ ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ επαλάρξεζή ηνπο. δ) Κνηλσληθή ηζφηεηα : Ζ αλάπιαζε ησλ αζηηθψλ θελψλ κπνξεί λα απνηειέζεη έλα βήκα πξνο ηελ απφδνζε θνηλσληθήο ηζφηεηαο, σο παξάγνληαο δεκηνπξγίαο πινχηνπ ζε ηνπηθφ επίπεδν, θηλεηνπνηψληαο ηα κέιε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο ζηε δπλακηθή ηεο πεξηνρήο, εληζρχνληαο ηηο ππάξρνπζεο ηνπηθέο επηρεηξήζεηο θαη ελζαξξχλνληαο ηελ αλάπηπμε λέσλ, δεκηνπξγψληαο λέεο ζέζεηο εξγαζίαο. Απνηειεί επθαηξία επαλαζρεδηαζκνχ ηεο πεξηνρήο κε επίθεληξν ηηο ηνπηθέο αλάγθεο φπσο θαηνηθία, δεκφζηνη ππαίζξηνη ρψξνη, επαξθήο ζπλδεζηκφηεηα θαη πξνζβαζηκφηεηα, πξνθεηκέλνπ λα απνηξαπεί ν εθηνπηζκφο θαη λα ππάξμεη επθαηξία αλαδηακφξθσζεο ηνπ θνηλσληθνχ ηζηνχ ησλ πεξηνρψλ, κε ηελ αλάδεημε ηεο πνιηηηζηηθήο ηνπο ηαπηφηεηαο θαη ηε δηαηήξεζε ηεο ζπιινγηθήο θαη ηζηνξηθήο ηνπο κλήκεο. 36 ε) Οηθνλνκηθή αλάπηπμε : Ζ βηνκεραληθή θιεξνλνκηά κπνξεί λα παίμεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ νηθνλνκηθή αλαδσνγφλεζε πεξηνρψλ πνπ θζίλνπλ ή καξαδψλνπλ. Με ηελ αλάπιαζε ησλ εγθαηαιεηκκέλσλ θαη ππνβαζκηζκέλσλ ρψξσλ εληζρχεηαη ε αληαγσληζηηθφηεηα θαη ε νηθνλνκηθή δπλακηθή ηεο ελ ιφγσ πεξηνρήο θαη δεκηνπξγνχληαη λέεο επθαηξίεο εξγαζίαο. 36 Μετκάξνγινπ Γ., Αλάπιαζε θαη αλάδεημε επηβαξπκέλσλ απφ πξφηεξε ρξήζε ρψξσλ (brownfields) ζε αζηηθέο πεξηνρέο, ΔΜΠ, ΓΠΜ Πνιενδνκία - Υσξνηαμία, 2008/09 35

36 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Βειηηψλνληαο ηηο παξερφκελεο ππεξεζίεο θαη ππνδνκέο επλνείηαη ε επξχηεξε ρξήζε ηνπο, αλαδσνγνλείηαη θαη ελδπλακψλεηαη ν αζηηθφο ηζηφο. ζ) Σνπξηζηηθή αλάπηπμε : Ζ αλάπιαζε ησλ βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ ηνπηθή αλάπηπμε κέζα απφ ηελ αλάπηπμε πνιηηηζηηθνχ ηνπξηζκνχ, ζηα πιαίζηα αλάδεημεο ηνπ πνιηηηζηηθνχ πινχηνπ κηαο πεξηνρήο θαη ηεο πξνβνιήο ηεο εηθφλαο ηεο. πκπεξαζκαηηθά, ε αλάπιαζε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ ελζσκαηψλεη αθελφο ηε δπλαηφηεηα γηα ηε δηαηήξεζε θαη επαλάρξεζε αμηφινγσλ βηνκεραληθψλ θηηξίσλ, αθεηέξνπ δίλεη ηε δπλαηφηεηα ηεο αμηνπνίεζεο ησλ κεγάισλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ, είηε γηα θνηλφρξεζηνπο ρψξνπο (θνηλσληθφ φθεινο) είηε γηα επηρεηξεκαηηθέο πξσηνβνπιίεο κε ηε ρσξνζέηεζε εγθαηαζηάζεσλ κεγάιεο θιίκαθαο (ηδησηηθφ φθεινο) 37. ε θάζε πεξίπησζε, πάλησο πξέπεη ε ππνινγίδεηαη ε εθηθηφηεηα ηεο αλάπιαζε, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηελ εθηίκεζε ηεο επηβάξπλζεο ηνπ ρψξνπ, ηε δπλαηφηεηα επαλάρξεζήο ηνπ, ην είδνπο ησλ κειινληηθψλ ρξήζεσλ πνπ δχλαηαη λα θηινμελήζεη ν ρψξνο ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο αλάγθεο ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, αιιά θαη ηηο ηπρφλ αλάγθεο ππεξηνπηθήο εκβέιεηαο, θαη θπζηθά πξέπεη λα δίλεηαη έκθαζε ζην ηζηνξηθφ ηεο πξφηεξεο ρξήζεο θαη ζηε ζρέζε ηεο κε ηε κειινληηθή. Σέινο, επηζεκαίλεηαη φηη ζηηο αλαπιάζεηο βηνκεραληθψλ ρψξσλ, φπσο θαη ζε θάζε είδνπο αλαπιάζεηο, κπνξνχλ λα πξνθχςνπλ ζεκαληηθά εκπόδηα, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ην γεγνλφο φηη δελ ππάξρεη μεθάζαξε εηθφλα ηεο ζπλνιηθήο επηθάλεηαο, ηεο ζέζεο, αιιά θαη ηεο θαηάζηαζεο ζηελ νπνία βξίζθνληαη. Ο απνηειεζκαηηθφηεξνο ρεηξηζκφο απηνχ ηνπ ζέκαηνο επηηπγράλεηαη κε ηελ πιήξε ζπιινγή θαη θαηαγξαθή ζηνηρείσλ ζηελ ηνπηθή απηνδηνίθεζε, κε ζηφρν ηειηθά ηε ζπγθέληξσζή ηνπο ζε κηα εζληθά βϊζε δεδνκϋλσλ. Κάζε ζνβαξή πξνζπάζεηα γηα ηε δηάζσζε ηεο αξρηηεθηνληθήο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο πεξλά κέζα απφ ηε ιεπηνκεξά θαηαγξαθά θαη ηε γλώζε ηεο ππϊξρνπζαο θαηϊζηαζεο. Απηφ ζεκαίλεη γλψζε ησλ ηζηνξηθψλ ζηνηρείσλ ίδξπζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηνπ εξγνζηαζίνπ, ησλ ρξνληθψλ πεξηφδσλ θαη ηνπ ηξφπνπ θαηαζθεπήο ησλ εγθαηαζηάζεσλ θαη ηνπ ειεθηξνκεραλνινγηθνχ ηνπ εμνπιηζκνχ, θαζψο θαη ησλ επηδξάζεσλ ζηελ θνηλσληθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δσή ηεο πφιεο θαη ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο θαηά ηελ πεξίνδν ηεο αλάπηπμήο ηνπ. Άιιεο δπζθνιίεο πνπ ζπλαληψληαη ζην δήηεκα ηεο αλάπιαζεο ζρεηίδνληαη κε ην ηδηνθηεζηαθό θαζεζηώο. Τπάξρνπλ πεξηπηψζεηο πνπ ην θαζεζηψο ηδηνθηεζίαο δελ είλαη μεθάζαξν ή είλαη ηδηαίηεξα ζχλζεην. Γελ είλαη ζπάλην, επίζεο, ην θαηλφκελν ηδηψηεο πνπ έρνπλ ζηελ ηδηνθηεζία ηνπο ηέηνηεο εθηάζεηο, λα κελ απνθαζίδνπλ λα δηεξεπλήζνπλ ηηο δπλαηφηεηεο αμηνπνίεζήο ηνπο, γηα ιφγνπο αδξάλεηαο, νηθνλνκηθήο αδπλακίαο, απνθπγή αλάιεςεο πξσηνβνπιηψλ ζπληήξεζεο αλάπηπμεο, κε απνηέιεζκα λα ηηο θξαηνχλ αλαμηνπνίεηεο θαη απνθιεηζκέλεο. Τπάξρνπλ φκσο θαη πεξηπηψζεηο πνπ ε κε αμηνπνίεζε ησλ ελ ιφγσ ρψξσλ είλαη απνηέιεζκα ζθφπηκεο δεκφζηαο πνιηηηθήο, γηα πνηθίινπο ιφγνπο. Σέινο, ζεκαληηθφ ξφιν παίδνπλ θαη νη θνηλσληθνί παξάγνληεο ηεο πεξηνρήο (ρακειφ βηνηηθφ επίπεδν, εγθιεκαηηθφηεηα, θιπ) απνζαξξχλνληαο ηελ πξνζέιθπζε κειινληηθψλ ρξεζηψλ. 37 Κιακπαηζέα Δηξ., Βηνκεραληθή θιεξνλνκηά: «Πιενλάδνληεο ρψξνη» θαη ππνιεηπφκελε πνιηηηθή, Δηζήγεζε ζηελ 5ε Παλειιήληα Δπηζηεκνληθή πλάληεζε ηνπ TICCIH, Βφινο

37 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Δπηινγή λέαο ρξήζεο Οη πξψελ βηνκεραληθνί ρψξνη, ιφγσ ηνπ κεγέζνπο θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπο πξνζθέξνληαη γηα ηελ ππνδνρή κηαο επξείαο γθάκαο λέσλ ρξήζεσλ. Ζ κειινληηθή ρξήζε ηνπο θαζνξίδεηαη απφ θνηλσληθνχο, νηθνλνκηθνχο, πνιηηηθνχο, πεξηβαιινληηθνχο, πνιηηηζηηθνχο παξάγνληεο, νη νπνίνη επεξεάδνπλ ηε δηαδηθαζία αλάπιαζεο. Ο ραξαθηήξαο ηεο κειινληηθήο ρξήζεο εμαξηάηαη απφ ην εάλ νη εκπιεθφκελνη θνξείο πξνέξρνληαη ή ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ηνλ ηδησηηθφ ή ην δεκφζην ηνκέα. ηελ πεξίπησζε πνπ ν θχξηνο εηαίξνο είλαη ηδηψηεο, βαζηθφ θίλεηξν είλαη ε πξννπηηθή άκεζνπ θέξδνπο θάηη πνπ επηηπγράλεηαη επελδχνληαο ζε ρξήζεηο πνπ πξνβιέπνπλ ππθλή δφκεζε. ηελ πεξίπησζε ζχκπξαμεο ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα ππάξρεη ην πεξηζψξην γηα έξγα θνηλήο σθέιεηαο θαη ρξήζεηο φπσο πάξθα, ρψξνπο αλαςπρήο θαη πνιηηηζηηθήο επηκφξθσζεο. εκαληηθή δηάζηαζε ζην δηάινγν γηα ηελ αλάπιαζή ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ απνηειεί ε επηινγή ηεο βϋιηηζηεο ρξάζεο, θαζψο ν ζηφρνο ηεο αλάπιαζεο είλαη ε επαλέληαμή ηνπο ζηνλ αζηηθφ ηζηφ κέζσ κηαο παξαγσγηθήο ρξήζεο. Καηά ηελ επηινγή ηνπ είδνπο ρξήζεο πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππ φςηλ νη αλάγθεο ζε ηνπηθφ επίπεδν, ην πφζν αζθαιήο είλαη ν ρψξνο, ε, απφ νηθνλνκηθή άπνςε, βησζηκφηεηα ηνπ έξγνπ, ν ζεβαζκφο πξνο ην κλεκείν, αιιά θαη ε φζν ην δπλαηφ επηφηεξε εθκεηάιιεπζε ηνπ ρψξνπ. Οη παξεκβάζεηο πξέπεη λα είλαη αλαζηξέςηκεο θαη λα έρνπλ ειάρηζηεο επηπηψζεηο. Οπνηεζδήπνηε αλαπφθεπθηεο αιιαγέο πξέπεη λα ηεθκεξηψλνληαη θαη ηα ζεκαληηθά ζηνηρεία πνπ απνκαθξχλνληαη πξέπεη λα θαηαγξάθνληαη θαη λα απνζεθεχνληαη κε αζθάιεηα. Ζ δηαηήξεζε ησλ ηεθκεξίσλ, ησλ αξρείσλ ησλ επηρεηξήζεσλ, ησλ θαηαζθεπαζηηθψλ ζρεδίσλ θαζψο θαη δεηγκάησλ ησλ βηνκεραληθψλ πξντφλησλ πξέπεη λα ελζαξξχλνληαη. πληζηάηαη, επίζεο, λα ππάξρεη κηα πεξηνρή φπνπ ζα εξκελεχεηαη ε πξνεγνχκελε ρξήζε θαη ζα δηαηεξεί έλαλ θνηλφρξεζην ραξαθηήξα, ρσξίο λα έρεη θαη' απνθιεηζηηθφηεηα ρξήζε γηα ην θνηλφ. Οη ρξήζεηο πνπ ζα επηιεγνχλ ζα πξέπεη λα είλαη ζπκβαηϋο κε ηνλ εθάζηνηε ρψξν, κε ηελ αξρηθή ρξήζε, κε ην χθνο, ηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηελ θαηαζθεπαζηηθή ινγηθή ησλ βηνκεραληθψλ θηεξίσλ. Οη λέεο ρξήζεηο πξέπεη λα δηαηεξνχλ ηα αξρηθά πξφηππα θπθινθνξίαο θαη δξαζηεξηφηεηαο, λα εληάζζνληαη δεκηνπξγηθά ζην θηίξην, λα ελδπλακψλνπλ ηελ ηζηνξηθή ηνπ κλήκε, λα ζέβνληαη ηελ πνιηηηζηηθή ηνπ ζεκαζία θαη λα ζπλδηαιέγνληαη κε ηηο ιεηηνπξγίεο θαη ην ραξαθηήξα ηνπ γχξσ αζηηθνχ ηζηνχ. Πξέπεη λα επηιέγνληαη θηιηθέο ρξήζεηο, νη νπνίεο λα ζπκβάιινπλ ζηε δηάζσζε ησλ αλαγλσξίζηκσλ ζηνηρείσλ ηεο ηζηνξηθήο ηαπηφηεηαο ησλ ζπγθξνηεκάησλ. Αλάινγα κε ηελ πεξίπησζε, ηέηνηεο ρξήζεηο κπνξεί λα είλαη πνηθίιεο πνιηηηζηηθέο ιεηηνπξγίεο, εθπαηδεπηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, ρψξνη πνιιαπιψλ ρξήζεσλ, εγθαηαζηάζεηο ςπραγσγίαο θαη αζιεηηζκνχ, ή αθφκα θαη θαηνηθία θαη εκπνξηθέο ρξήζεηο. Σα ηειεπηαία ρξφληα ηδηαίηεξε έκθαζε δίλεηαη θαη ζηελ εγθαηάζηαζε ρξήζεσλ πεξηβάιινληνο πςειήο ηερλνινγίαο ή δξαζηεξηνηήησλ ηνπ ηξηηνγελνχο ηνκέα. Σέινο, ζηνπο ρψξνπο απηνχο κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ρξήζεηο πάξθνπ θαη γεληθά ρψξνη πξαζίλνπ. Κάπνηεο ρξήζεηο αθνξνχλ ζε επελδχζεηο κε πεξηζζφηεξν άκεζεο θαη νξαηέο απνιαβέο ζε αληίζεζε κε ηε ιχζε ηεο δεκηνπξγίαο ελφο πάξθνπ γηα παξάδεηγκα, φπνπ ηα νθέιε είλαη καθξνπξφζεζκα. Παξ φια απηά έρεη απνδεηρζεί φηη φπνπ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί έληαμε ρψξσλ πξαζίλνπ ζηνλ αζηηθφ ηζηφ πνπ ιεηηνπξγνχλ θαη σο θίιηξα πξνζηαζίαο απφ ηε ξχπαλζε, πέξαλ ηεο 37

38 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά αλαβάζκηζεο ηεο πνηφηεηαο δσήο ησλ θαηνίθσλ, ζεκεηψλεηαη θαη δηπιαζηαζκφο ηεο αμίαο ηεο γεο. ηηο πεξηπηψζεηο βηνκεραληθψλ ρψξσλ κε πινχζην θηηξηαθφ απφζεκα ή θαη εμνπιηζκφ, δείγκαηα αμηφινγεο αξρηηεθηνληθήο, ηζηνξηθήο, αηζζεηηθήο θαη παξαγσγηθήο γξαθήο, ίζσο ε επηζπκεηή πξφηαζε ζα ήηαλ ε δηαηήξεζε, απνθαηάζηαζε θαη επαλάρξεζή ηνπο θηινμελψληαο ζπλήζσο ρξήζεηο πνιηηηζκνχ, εθπαίδεπζεο, αλαςπρήο. Αληίζεηα, ζηηο πεξηπηψζεηο κεγάισλ ηδηνθηεζηψλ κε ιηγνζηά απνκεηλάξηα απφ ηε βηνκεραληθή ρξήζε ηνπ παξειζφληνο, ρσξίο ηδηαίηεξν αξρηηεθηνληθφ ή ηζηνξηθφ ελδηαθέξνλ, πνπ βξίζθνληαη ζε ζέζεηο-θιεηδηά ηεο πφιεο, ε βηψζηκε επαλάρξεζή ηνπο νθείιεη λα ηαπηίδεηαη κε ηελ απφδνζή ηνπο σο ειεχζεξσλ ρψξσλ θαη ρψξσλ πξαζίλνπ, ψζηε λα απνηειέζνπλ θφκβνπο ζε έλα δίθηπν πξάζηλσλ δηαδξνκψλ ηεο πφιεο. εκαληηθή παξάκεηξνο ηεο αλάπιαζεο είλαη ε επίδξαζε πνπ ζα έρεη ην έξγν ζην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Ζ επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο εμαξηάηαη απφ ηελ επξχηεηα ηεο απνδνρήο ηνπ θαη απφ ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ζα εμππεξεηεί ηηο ππάξρνπζεο αλάγθεο (ζε θαηνηθία, ππαίζξηνπο ρψξνπο, ρψξνπο πξαζίλνπ). Ηδηαίηεξε ζεκαζία έρεη, κέζσ ηεο επαλάρξεζεο λα δεκηνπξγείηαη ε δπλαηφηεηα ζπλδέζεσλ αλάκεζα ζηα θηίξηα θαη ηνλ πεξηβάιινληα ρψξν, ψζηε λα αληηκεησπίδεηαη ην πξφβιεκα ηεο επαλέληαμεο ησλ βηνκεραληθψλ ζπγθξνηεκάησλ ζηελ πφιε. Χζηφζν, νη γεληθέο αξρέο ζρεδηαζκνχ ζα πξέπεη λα δηαηεξνχλ ηα αξρηθά ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία πνπ θαζηζηνχλ ην ρψξν αλαγλσξίζηκν σο κλεκείν βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο ή φζα απφ απηά έρνπλ δηαζσζεί κεηά απφ παξεκβάζεηο αιιαγήο ρξήζεο πνπ ηα θηίζκαηα έρνπλ δερηεί ζηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπο ελάξηα - Μνξθέο αλάπιαζεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ Ωο πξνο ηνλ ηξφπν αμηνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ θαη ησλ θειπθψλ. Οη παιηνί βηνκεραληθνί ρψξνη απνηεινχλ ελ δπλάκεη πεδία αμηνπνίεζεο. Ζ επαλάρξεζε ησλ εγθαηαιεηκκέλσλ εξγνζηαζίσλ θαη ε αλάθηεζε ησλ αζηηθψλ θελψλ, ηα νπνία πξνέθπςαλ απφ ηε δηαδηθαζία ηεο απνβηνκεράληζεο, απνηειεί θαίξην δήηεκα γηα ηε δηαρείξηζε ησλ πφιεσλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Οη παξαπάλσ δηαπηζηψζεηο, ζέηνπλ ην δήηεκα ηεο αλαγθαηφηεηαο θαη θπξίσο ηνπ ηξφπνπ δηαρείξηζεο ησλ ρψξσλ πνπ κέρξη ζρεηηθά πξφζθαηα ή θαη αξθεηέο δεθαεηίεο παιαηφηεξα θηινμελνχζαλ βηνκεραληθέο δξαζηεξηφηεηεο, ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν ζεκαληηθέο γηα ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο ή/θαη ηελ εζληθή βηνκεραληθή παξαγσγή. ηελ Δπξψπε παξαηεξνχληαη αληηθξνπφκελεο ηάζεηο πνπ πξνσζνχλ είηε ηελ θαηαζηξνθή είηε ηε δηαηήξεζε θαη επαλάρξεζε ησλ κλεκείσλ. ηελ Διιάδα ππάξρνπλ δείγκαηα αλάπιαζεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ πνπ ιεηηνπξγνχλ σο κνπζεία βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο ή πνπ έρνπλ ππνδερζεί λέεο ρξήζεηο, αιιά θαη πεξηπηψζεηο θαηεδάθηζεο ή θπξίσο εγθαηάιεηςεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ. Πνιιά ζπγθξνηήκαηα, αθφκε θαη θεξπγκέλα σο δηαηεξεηέα «βηνκεραληθά κλεκεία», εγθαηαιείπνληαη κέρξη λα απαμησζνχλ θαη λα θαηαξξεχζνπλ. Σν γεγνλφο απηφ είλαη απνηέιεζκα ηεο έιιεηςεο ζεζκηθνχ πιαηζίνπ πξνζηαζίαο ησλ πξψελ βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ πνπ απνηεινχλ ηε «βηνκεραληθή θιεξνλνκηά», αιιά θαη ηεο έιιεηςεο παηδείαο απέλαληη ζηελ αμία ησλ ρψξσλ απηψλ. 38

39 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Με βάζε ηηο πξαθηηθέο πνπ εθαξκφδνληαη ζε θάζε πεξίπησζε, κπνξνχλ λα πξνθχςνπλ αληίζηνηρα πηζαλά ζελάξηα αληηκεηψπηζεο αλαπιάζεσλ ησλ ρψξσλ βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο, ηα νπνία πεξηγξάθνληαη παξαθάησ : 1. Σν ζελάξην ηεο θαηεδάθηζεο θαη ηεο ξηδηθήο αλάπιαζεο : Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα πνπ κπνξεί λα εληαρζεί ζε απηφ ην ζελάξην είλαη ε πεξίπησζε ηεο πφιεο Oberhausen ζηελ πεξηθέξεηα Ruhr ηεο Γεξκαλίαο. Πξφθεηηαη γηα κηα έθηαζε επηθάλεηαο 1,5η.ρικ. πνπ θηινμελνχζε κεγάιεο βηνκεραληθέο κνλάδεο (νξπρεία θαη βηνκεραλίεο κεηαιιεπκάησλ), ε νπνία ηζνπεδψζεθε θαη ζηε ζέζε ηεο θαηαζθεπάζηεθε έλα ηεξάζηην εκπνξηθφ θαη επηρεηξεκαηηθφ θέληξν ην νπνίν πεξηιακβάλεη θαη ζπγθξνηήκαηα θαηνηθηψλ, μελνδνρεία, ρψξνπο πνιιαπιψλ ρξήζεσλ, εγθαηαζηάζεηο ςπραγσγίαο θαη αζιεηηζκνχ. Έλα δηαθνξεηηθφ παξάδεηγκα πνπ εληάζζεηαη, επίζεο, ζην ελ ιφγσ ζελάξην είλαη ε Γεξκαληθή πφιε Neunkirchen ζηε Saarland, ζηελ νπνία επί ζεηξά δεθαεηηψλ ιεηηνπξγνχζαλ πςηθάκηλνη ραιπβνπξγείσλ πνπ δηέθνςαλ ηελ ιεηηνπξγία ηνπο ζηηο αξρέο ηνπ ηελ πεξίπησζε απηή θαηεδαθίζηεθε ζρεδφλ ην ζχλνιν ησλ βηνκεραληθψλ θειπθψλ θαη ζηε ζέζε ηνπο δεκηνπξγήζεθε έλα ηεξάζηην πάξθν. Διάρηζηεο εγθαηαζηάζεηο δηαηεξήζεθαλ, θπξίσο γηα ηζηνξηθνχο ιφγνπο, φπσο ν πξψελ πδαηφππξγνο, θαη δέρζεθαλ λέεο ρξήζεηο, εκπνξίνπ θαη αλαςπρήο (αίζνπζεο πνιιαπιψλ ρξήζεσλ, θηλεκαηνγξάθνπ). 38 ηελ Διιάδα, ζρεδφλ φια ηα θηίξηα ηεο Δηαηξείαο Υεκηθψλ θαη Ληπαζκάησλ Γξαπεηζψλαο θαηεδαθίζηεθαλ πξνθεηκέλνπ λα ειεπζεξσζέη ν ρψξνο θαη λα ηεζεί πξνο αμηνπνίεζε. Σν ίδην ζπλέβε θαη κε ην πιηλζνθεξακνπνηείν Γειαβέξε ζηε Λεχθα, ζην νπνίν φκσο δηαζψζεθε ε θάκηλνο Hofmman, ε νπνία θεξχρζεθε δηαηεξεηέα απφ ην ΤΠΠΟ. ε αληίζεζε, φκσο, κε ηα Δπξσπατθά παξαδείγκαηα, νη ρψξνη ηνπο παξακέλνπλ αλαμηνπνίεηνη, πξνζκέλνπλ ιχζεηο θαη θηλδπλεχνπλ απφ ηελ εγθαηάιεηςε. 2. Σν ζελάξην ηεο κεξηθήο δηαηήξεζεο : Σν ζελάξην απηφ ζπλαληάηαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Parc de la Villette : Γηαζψζεθαλ ειάρηζηα θηίξηα απφ ην ρψξν ησλ παιαηψλ ζθαγείσλ ηνπ Παξηζηνχ θαη δεκηνπξγήζεθε έλα ηεξάζηην ηερλνινγηθφ πάξθν. 3. Σν ζελάξην ηεο δηάζσζεο ηνπ βηνκεραληθνχ θηηξίνπ θαη ηεο ξηδηθήο επαλάρξεζεο ηνπ ρψξνπ. Σν θέιπθνο δηαηεξείηαη, ν εμνπιηζκφο ζπλήζσο απνκαθξχλεηαη θαη ην θηίξην θηινμελεί λέεο ρξήζεηο. ε θάπνηα παξαδείγκαηα δηαηεξνχληαη ηα ζηνηρεία ηνπ βηνκεραληθνχ ραξαθηήξα ηνπ ρψξνπ ( ρψξνο ηνπ Γθαδηνχ ζηελ Αζήλα), ελψ ζε άιια δηαηεξείηαη απιά ην θέιπθνο θαη ην εζσηεξηθφ θαη ε ρξήζε αιιάδεη ξηδηθά (πηινπνηείν ηνπ Πνπιφπνπινπ Πηι-Πνπι, ζηα Πεηξάισλα, φπνπ ζηεγάδεηαη ζήκεξα ην Πνιηηηζηθφ Κέληξν Μειίλα Μεξθνχξε ). ην ζελάξην απηφ εληάζζεηαη θαη ην παξάδεηγκα ηνπ «Gasometer Simmering» ζηελ πεξηθέξεηα ηεο Βηέλλεο. Πξφθεηηαη γηα έλα ζχλνιν ηεζζάξσλ γηγαληηαίσλ απνζεθψλ γθαδηνχ πνπ παιηά εληάζζνληαλ ζε έλα ζπγθξφηεκα παξαγσγήο θσηαεξίνπ ησλ αξρψλ ηνπ αηψλα θαη παξέκεηλαλ ζε ρξήζε σο ην Σν πξφγξακκα επαλάρξεζεο ηνπο πξνβιέπεη ηε δηαηήξεζε θαη αλάδεημε ηεο εμσηεξηθήο ηνπο κνξθήο θαη ηελ έληαμε ζην εζσηεξηθφ ηνπο 700 πεξίπνπ θαηνηθηψλ, θαηαζηεκάησλ, γξαθείσλ, κίαο αίζνπζαο πνιιαπιψλ εθδειψζεσλ θαζψο θαη ππφγεησλ ρψξσλ ζηάζκεπζεο. 38 Αξαβαληηλφο Αζ., «Πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο : Γηα κηα βηψζηκε αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ», Αζήλα

40 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 4. Σν ζελάξην ηεο πιήξνπο δηάζσζεο θαη δηαηήξεζεο ηνπ βηνκεραληθνχ ρψξνπ θαη ηελ κεηαηξνπή ηνπ ζε δσληαλφ κλεκείν : ηελ πεξίπησζε απηή εληάζζεηαη ην παξάδεηγκα ηεο Γεξκαληθήο βηνκεραληθήο πφιεο Φέιθιηλγθελ ζηε Saarland, φπνπ κέρξη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 ιεηηνπξγνχζε έλα απφ ηα κεγαιχηεξα ραιπβνπξγεία ηεο Δπξψπεο κε έμη πςηθακίλνπο. Μεηά ηελ παχζε ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ εξγνζηαζίσλ, νιφθιεξν ην ζπγθξφηεκα θεξχρζεθε δηαηεξεηέν κλεκείν θαη απέθηεζε κνπζεηαθφ ραξαθηήξα. 5. Σν ζελάξην ηεο κε επαλάρξεζεο ηνπ βηνκεραληθνχ ρψξνπ θαη ηεο δηαηήξεζήο ηνπ σο εξείπηα. Ζ πεξίπησζε αθνξά ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ρψξνπ σο ρψξνπ «ξνκαληηθψλ» εξεηπίσλ. Χο παξάδεηγκα, ζα κπνξνχζαλ λα αλαθεξζνχλ ηα παιηά πθαληήξηα ηθηαξίδε ζηελ νδφ Πεηξαηψο πνπ θηινμελνχλ ζήκεξα ηελ Αλσηάηε ρνιή Καιψλ Σερλψλ. ηελ πεξίπησζε απηή δηαηεξνχληαη ηκήκαηα ησλ παιηψλ θηηξίσλ, ηα νπνία ιεηηνπξγνχλ ζαλ ζθεληθφ ζην ρψξν. 6. Ξερσξηζηφ ζελάξην ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί ε πιήξεο θαηεδάθηζε ηνπ βηνκεραληθνχ ρψξνπ, αιιά ε δηαηήξεζε ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπ εμνπιηζκνχ, θαη ε κεηαθνξά ηνπ ζε άιιν ρψξν. 7. Σν επηζπκεηφ ίζσο ζελάξην ζα ήηαλ απηφ πνπ αληηκεησπίδεη ηα ηζηνξηθά βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα σο εληαία ζχλνια θηηξηαθψλ θειπθψλ θαη βηνκεραληθνχ εμνπιηζκνχ θαη πξνηείλεη ηε δηαηήξεζε ησλ θηηξίσλ, ηελ παξακνλή ηνπ εμνπιηζκνχ κέζα ζε απηά θαη ηελ έληαμε ζχγρξνλσλ ρξήζεσλ κε πνιηηηζηηθφ θαη εθπαηδεπηηθφ ραξαθηήξα 39. Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε θηλείηαη ε αλάπιαζε ηνπ ρψξνπ ηεο Γαιιηθήο εηαηξείαο Μεηαιιείσλ ηνπ Λαπξίνπ θαη ηνπ Δξγνζηαζίνπ Σζαιαπάηα ζην Βφιν, πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαη γηα δξάζεηο ζπλεδξηαθνχ θη εθζεζηαθνχ ηνπξηζκνχ, εθηφο ησλ κφληκσλ ρξήζεσλ πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο πνπ θηινμελεί. Σκήκα θηηξίνπ ησλ παιηψλ πθαληεξίσλ ηθηαξίδε πνπ ζηέθεη ζαλ ζθεληθφ ζηνλ πξναχιην ρψξν ηεο ΑΚΣ Πεγή : Πξνζσπηθφ αξρείν Ζ πφιε Φέιθιηλγθελ έρεη κεηαηξαπεί νιφθιεξε ζε βηνκεραληθφ κλεκείν Πεγή : «Πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο γηα κηα βηψζηκε αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ» 39 Πνιχδνο Γ., Ηζηνξηθφο Βηνκεραληθφο Δμνπιηζκφο ζηελ Διιάδα, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο ΔΜΠ, Δθδφζεηο ΟΓΤΔΑ, Αζήλα

41 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Ο ρψξνο ησλ Μεηαιιείσλ Λαπξίνπ, κε πξνζπάζεηεο ηνπ ΔΜΠ, ηνπ Γήκνπ Λαπξίνπ θαη άιισλ θνξέσλ αγνξάζηεθε απν ην ΤΠΠΟ, πέξαζε ζην ΔΜΠ κε ζθνπφ ηελ δεκηνπξγία ηνπ Σερλνινγηθνχ Πάξθνπ, ελψ ν ρψξνο ζην ζχλνιν ηνπ, θεξχρηεθε δηαηεξεηέν κλεκείν (in situ). Ο ρψξνο έρεη έθηαζε 250ζηξ. θαη πεξηιακβάλεη 41 θηίζκαηα. Ζ πξφηαζε γηα ην ρψξν ησλ Μεηαιιείσλ Λαπξίνπ, επαηζζεηνπνηεκέλε σο πξνο ην ηζηνξηθφ θνξηίν πνπ θέξνπλ νη εγθαηαζηάζεηο θαη ε πεξηνρή, επέηεηλε ηε ζεκαζία ηεο δηάζσζεο ηεο ηερλνινγηθήο θπζηνγλσκίαο ηνπ ζπγθξνηήκαηνο κέζσ κίαο θαηλνηφκνπ πξσηνβνπιίαο κε ζηφρν ηελ απνθαηάζηαζε αλαγέλλεζε ηνπ παιαηνχ βηνκεραληθνχ ζπγθξνηήκαηνο θαη ηελ επαλάρξεζή ηνπ σο Σερλνινγηθνχ θαη Πνιηηηζηηθνχ Πάξθνπ. ε επίπεδν ζπκβνιηζκψλ, ην πάξθν αλαβηψλεη ηελ ηζηνξηθή ηαπηφηεηα θαη ηε ζπιινγηθή κλήκε σο ηφπνπ παξαγσγήο απφ ηνπο αξραίνπο ρξφλνπο. Σν πάξθν απνζθνπεί ζηελ ηερλνινγηθή αλαβάζκηζε ηεο αζελατθήο βηνκεραλίαο κέζσ ηεο κεηαθνξάο ηερλνινγίαο, ηεο ίδξπζεο ζρεηηθψλ εηαηξηψλ, ζηε δεκηνπξγία λένπ επηρεηξεκαηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ππνδνκψλ, θαζψο θαη ζηελ αλάπηπμεο λέσλ εθαξκνγψλ θαη θαηλνηνκηψλ παξαγσγήο ή πξντφλησλ 40. Ωο πξνο ην ξφιν θαη ηε ζέζε ηνπο ζηελ πφιε ηηο αλαπιάζεηο, ηα βηνκεραληθά κλεκεία κπνξνχλ λα αληηκεησπηζηνχλ σο ηνπφζεκα ηεο πφιεο. Δίλαη, επίζεο, εθηθηή ε δεκηνπξγία δηθηχνπ βηνκεραληθψλ ρψξσλ, φπνπ ηα κλεκεία ζα απνηεινχλ ηνπο θφκβνπο κηαο ζεκαηηθήο δηαδξνκήο ζηελ πφιε θαη ζα αλαδεηθλχνπλ ηε ζρέζε ηνπο κε ηελ εμέιημε ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ. Μπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ φρη κφλν σο κνπζεία, αιιά σο «δσληαλά κλεκεία». Αλαπιάζεηο πξαγκαηνπνηνχληαη ζε θηίξηα (Tate Modern), ζε θηηξηαθά ζχλνια (Γθάδη, Λαχξην), θαηά κήθνο ελφο νιφθιεξνπ νδηθνχ άμνλα (ε νδφο Πεηξαηψο ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη έλα δσληαλφ Βηνκεραληθφ Μνπζείν), θαηά κήθνο γξακκψλ ζηδεξνδξφκνπ (high line ζηε Νέα Τφξθε), ζε εθηεηακέλεο πεξηνρέο (ιηκεληθή δψλε Hafencity ζην Ακβνχξγν), ζε ζαιάζζην κέησπν (Barceloneta), ζηηο φρζεο πνηακψλ (Bilbao- Guggenheim Museum) ή θαη ζε νιφθιεξεο πφιεηο. Tate Modern : Ο παιηφο αηκνειεθηξηθφο ζηαζκφο ηνπ Λνλδίλνπ πάλσ ζηνλ Σάκεζε κεηαηξάπεθε ζε κνπζείν ζχγρξνλεο ηέρλεο απφ ηνπο αξρηηέθηνλεο Herzog & De Meuron. ήκεξα απνηειεί ηνπφζεκν ηεο πφιεο. Πεγή : Art Spaces The architecture of four Tates. 40 ΔΜΠ (1996), «Σερλνινγηθφ Πνιηηηζηηθφ Πάξθν Λαπξίνπ», Δπηζηεκνληθή πνιηηηζηηθή δηεκεξίδα ΔΜΠ (Λαχξην 28-29/6/1996) πξαθηηθά ππφ δεκνζίεπζε, Αζήλα. 41

42 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ηελ ηειεπηαία πεξίπησζε, ζα κπνξνχζε θαηά κία έλλνηα λα εληαρζεί ε πεξίπησζε ηνπ πνιενδνκηθνύ ζπγθξνηάκαηνο Βόινπ - Ν. Ησλέαο, πνπ δηελήξγεζε κηα αμηφινγε θαη πξσηνπφξα πξνζπάζεηα. Oη ελ ιφγσ Γήκνη, ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80, αληηιακβαλφκελνη φηη νη βηνκεραληθέο κνλάδεο πνπ έθιεηλαλ ε κία κεηά ηελ άιιε, δελ ήηαλ πιένλ εθηθηφ λα επαλαιεηηνπξγήζνπλ ιφγσ ησλ επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ ζπγθπξηψλ, είηε γηαηί ηα πεξηζζφηεξα εξγνζηάζηα, ππεξρξεσκέλα, είραλ πεξάζεη ζηελ ηδηνθηεζία πηζησηξηψλ ηξαπεδψλ, είηε είραλ πσιεζεί ζε λένπο ηδηνθηήηεο, νη νπνίνη θάζε άιιν παξά ελδηαθέξνληαλ γηα ηε βηνκεραληθή παξαγσγή, πξνρψξεζαλ ζε πιήξε θαη αλαιπηηθή θαηαγξαθή θαη ηεθκεξίσζε φισλ ησλ βηνκεραληθψλ ζπγθξνηεκάησλ ηεο πεξηνρήο. Απφ ηελ θαηαγξαθή πξνέθπςε φηη πξν ηνπ 1980, ππήξραλ δηαζπαξκέλα ζηνλ ηζηφ ηεο πφιεο 52 κεγάια βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα, ηα πεξηζζφηεξα ζην θεληξηθφ ηεο ηκήκα, πεξηιακβάλνληαο κηα έθηαζε η.κ. αλνηρηψλ ρψξσλ, πνιενδνκηθψλ θελψλ ή πνιενδνκηθψλ δηαζεζίκσλ, θαη η.κ. θηηζκέλσλ ρψξσλ. Απφ απηά ηα ζπγθξνηήκαηα, 12 έρνπλ γθξεκηζηεί, ζε 17 απφ ηα 40 ελαπνκείλαληα έρνπλ εληαρζεί λέεο ρξήζεηο θαη ζπκκεηέρνπλ πιένλ ελεξγά ζηε δσή ηεο πφιεο, 5 είλαη ζε δηαδηθαζία κειέηεο θαη θαηαζθεπήο θαη 2 πξφθεηηαη λα αμηνπνηεζνχλ ζην κέιινλ θαζψο έρεη δηαζθαιηζζεί ην ηδηνθηεζηαθφ ηνπο θαζεζηψο 41. Έλαο απφ ηνπο ράξηεο ηεο κειέηεο θαηαγξαθήο θαη ηεθκεξίσζεο ησλ βηνκεραληθψλ ζπγθξνηεκάησλ ηνπ Βφινπ Πεγή : Αδακάθεο Κ. (2010), «Ζ αμηνπνίεζε ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο ηνπ Βφινπ. Έλα πεηπρεκέλν πείξακα επαλάρξεζεο». Αμίδεη λα ηνληζηεί φηη ε πφιε ηνπ Βφινπ ζε αληίζεζε κε άιιεο ηεο ειιεληθήο επηθξάηεηαο, αληηιακβαλφκελε θαη αηζζαλφκελε ίζσο ηα ιάζε ηνπ παξειζφληνο θαη ηελ επθαηξία πνπ πξνζθέξνπλ νη ρψξνη απηνί ζηελ αλάδεημε θαη αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο, ςεθίδεη ππέξ ηεο δηαηήξεζεο, ηεο επαλέληαμεο ζηνλ αζηηθφ ηζηφ θαη ηεο αμηνπνίεζεο κε λέεο ρξήζεηο ησλ ηζηνξηθψλ εξγνζηαζίσλ. Δπηπιένλ, ελψ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ε αληίιεςε ησλ θνξέσλ (δεκνζίσλ θαη ηδησηηθψλ) ήηαλ ε αμηνπνίεζε ησλ κεγάισλ εθηάζεσλ πνπ θαηαιακβάλνπλ ηα εξγνζηάζηα ζηνλ ηζηφ ηεο πφιεο, ζαξψλνληαο θηίξηα θαη εγθαηαζηάζεηο, επεκβαίλεη θαη αιιάδεη ηα δεδνκέλα ην λεντδξπζέλ Παλεπηζηάκην Θεζζαιέαο (1984). Σν 41 Αδακάθεο Κ. (2010), Ζ αμηνπνίεζε ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο ηνπ Βφινπ. Έλα πεηπρεκέλν πείξακα επαλάρξεζεο. 42

43 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική αξρηθφ ρσξνηαμηθφ ζρέδην, πξνβιέπεη ηελ δηάρπζε ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ζρνιψλ ζηνλ ηζηφ ηεο πφιεο, έρνληαο ζηφρν : αθ' ελφο ηελ έληαμε ηεο παλεπηζηεκηαθήο θνηλφηεηαο θαη αθ' εηέξνπ ηε βειηίσζε ηεο πφιεο απφ ηε ιεηηνπξγία θαη ηηο δξάζεηο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ. Ζ πξφηαζε πεξηειάκβαλε ηελ αγνξά θαη αμηνπνίεζε κεγάισλ βηνκεραληθψλ ζπγθξνηεκάησλ ηεο πεξηνρήο, ηα νπνία ιφγσ ησλ κεγάισλ γεπεδηθψλ εθηάζεσλ θαη ηνπ κεγάινπ εκβαδνχ θηεξίσλ, θαζίζηαληαη ηδηαίηεξα ειθπζηηθά θαη πξνζαξκφζηκα γηα πνηθίιεο ρξήζεηο θαη ηα νπνία απνηέιεζαλ ην λέν παλεπηζηεκηαθφ πιέγκα. ηα πιαίζηα απηά ην Μεραλνπξγεέν Παπαξάγα θιήζεθε λα ζηεγάζεη ην ηκήκα Αξρηηεθηφλσλ, Πνιηηηθψλ θαη Μεραλνιφγσλ Μεραληθψλ, νη Καπλαπνζάθεο ΠαπαζηξΪηνπ ηελ Πξπηαλεία θαη ηα Παηδαγσγηθά ηκήκαηα, ελψ νη Καπλαπνζάθεο ΜαηζΪγγνπ ζηε Ν. Ησλία ηε Γεσπνληθή ρνιή 42. Παξάιιεια κε ην Παλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, ν Γήκνο Βφινπ αγνξάδεη θαη απνθαζηζηά ην ζπγθξόηεκα ησλ απνζεθώλ θαπλνύ Υ. πάξεξ, ην νπνίν ηα ηειεπηαία 15 ρξφληα ζηεγάδεη ην Γεκνηηθφ Κέληξν Ηζηνξίαο (ΓΖ.Κ.Η.). Δπηπιένλ, νη Γήκνη Βφινπ θαη Ν. Ησλίαο, αμηνπνίεζαλ επηηπρψο ηελ πνιηηηθή ηνπο εκπεηξία αληηιακβαλφκελνη ηε ζεκαζία ηνπ εγρεηξήκαηνο γηα ην πνιενδνκηθφ ζπγθξφηεκα. Ζ έληαμε ζην Κνηλνηηθφ Πξφγξακκα URBAN γηα ηελ αλαδσνγφλεζε ππνβαζκηζκέλσλ πεξηνρψλ θαη ζην Γίθηπν Πφιεσλ ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ, ήηαλ θαζνξηζηηθή γηα ηελ εχξεζε ησλ απαηηνχκελσλ θνλδπιίσλ. εκαληηθά εξγνζηάζηα απνθαηαζηάζεθαλ ηελ πεξίνδν εθείλε κε ζεκαληηθφηεξα ην Πιηλζνθεξακνπνηεέν ΣζαιαπΪηα πνπ ζηέγαζε ην Ηζηνξηθφ βηνκεραληθφ κνπζείν θεξακνπνηίαο, ρψξν πνιηηηζηηθψλ εθδειψζεσλ, ζπλεδξίσλ θαη αλαςπρήο, ε Βακβαθνπξγέα Αδακόπνπινπ πνπ κεηαηξάπεθε ζε Αζιεηηθφ θέληξν ησλ Γπηηθψλ πλνηθηψλ, ε Ζιεθηξηθά Δηαηξεέα πνπ θηινμελεί ην Κέληξν κνπζηθνχ ζεάηξνπ θαη ηε Γεκνηηθή ζρνιή ρνξνχ, ην Απεληνκσηάξην πνπ ζηεγάδεη ην Κέληξν ελεξγεηαθψλ εθαξκνγψλ, ν Οξγαληζκόο Καπλνύ ζην ΚαξαγΪηο πνπ ιεηηνπξγεί σο αζιεηηθφ θέληξν θαη θαιιηηερληθφ εξγαζηήξη, νη Απνζάθεο Καπλνύ ηεο Γαιιηθάο Δηαηξεέαο πνπ ζηεγάδνπλ ην Γεκνηηθφ Ηλζηηηνχην επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο, ην Μεηαμνπξγεέν Δηκεηδόγινπ πνπ ιεηηνπξγεί σο πνιηηηζηηθφ θέληξν 43. Σέινο, θξίζηκν είλαη λα ζεκεησζεί ην γεγνλφο φηη ζηηο δξάζεηο επαλάρξεζεο θαη αμηνπνίεζεο ππήξρε ζπλέρεηα εθ κέξνπο ησλ ηνπηθψλ αξρψλ, ελψ πξνσζείηαη απφ ην ΣΔΔ πξφηαζε γηα ηελ ελνπνίεζε ππφ κνξθή δηθηχνπ, φισλ ησλ βηνκεραληθψλ θηεξίσλ ηεο πφιεο πνπ ιεηηνπξγνχλ κε λέεο ρξήζεηο. Ο ρψξνο ηνπ Πιηλζνθεξακνπνηείνπ Σζαιαπάηα πνπ ζήκεξα θηινμελεί ην Ηζηνξηθφ Βηνκεραληθφ Μνπζείν Κεξακνπνηίαο 42 Αδακάθεο Κ. (2010), Ζ αμηνπνίεζε ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο ηνπ Βφινπ. Έλα πεηπρεκέλν πείξακα επαλάρξεζεο. 43 πσο παξαπάλσ 43

44 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 1.5 Πνιηηηζηηθά Πνιηηηθά ζηελ αλϊπιαζε βηνκεραληθώλ πεξηνρώλ - ηόρνη, ΠξαθηηθΫο, Παξαδεέγκαηα Ζ έλλνηα ηεο Πνιηηηζηηθήο Πνιηηηθήο Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, νη πφιεηο θαη ηα αζηηθά ηνπία βξίζθνληαη ζε κηα δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκψλ πξνθεηκέλνπ λα απαληήζνπλ ζηελ πξφθιεζε ησλ ζπλζεθψλ ηεο νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηζκηθήο παγθνζκηνπνίεζεο, λα αληηκεησπίζνπλ ηνλ κεηαμχ ηνπο εληεηλφκελν αληαγσληζκφ θαη λα αληεπεμέιζνπλ ζηηο απαηηήζεηο ηεο επνρήο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ, ζηηο λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο θαη ηα κνληέια αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο, ζηελ αλάπηπμε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ. ρεηηθά κε ηα παξαπάλσ, απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970, 1980 θαη κεηά, φιν θαη πεξηζζφηεξεο πφιεηο ηεο Δπξψπεο, αιιά θαη ηεο Ακεξηθήο ζηξέθνληαη ζηελ εθαξκνγή πνιηηηζηηθψλ πνιηηηθψλ σο εξγαιείν ησλ ζηξαηεγηθψλ γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη θπζηθή ηνπο αλαδσνγφλεζε. ηελ θαηεχζπλζε απηή, ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε εκθάληζε λέσλ ηχπσλ αζηηθήο αλάπιαζεο πνπ ζηεξίδνληαη ζηελ αλάπηπμε πνιηηηζηηθψλ, ςπραγσγηθψλ θαη θαηαλαισηηθψλ ρψξσλ θαη δξαζηεξηνηήησλ. Ζ εμέιημε ησλ αζηηθψλ ηνπίσλ ππφ ην πξίζκα ηεο επίδξαζεο δηεζλψλ θαηλνκέλσλ φπσο ε παγθνζκηνπνίεζε θαη ε αλάπηπμε λέσλ ηερλνινγηψλ, αιιά θαη ηεο επίδξαζεο ηεο αλάπηπμεο λέσλ ρψξσλ πνιηηηζκνχ θαη θαηαλάισζεο ελέρεη νξηζκέλνπο θηλδχλνπο πνπ αθνξνχλ ζηελ αιινίσζε ηεο θπζηνγλσκίαο ησλ πφιεσλ, ζηελ εμαθάληζε νπνηαζδήπνηε ηδηνκνξθίαο θαη ηδηαηηεξφηεηαο θαη ζηελ αιιαγή ηεο γεσγξαθίαο ηεο πφιεο ζπρλά ελζαξξχλνληαο ηε δπλακηθή κεηάιιαμε ππνβαζκηζκέλσλ πεξηνρψλ 44. Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ε αλάδεημε ηεο αξρηηεθηνληθήο θαη πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο απνηειεί θεληξηθφ ζέκα ησλ αζηηθψλ αλαπιάζεσλ θαη ζεκαληηθή αληαγσληζηηθή αηρκή ζην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ηνπίσλ ησλ πφιεσλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηε βειηίσζε ηεο εηθφλαο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ζηε δηαηήξεζε θαη αλάδεημε ηεο ηδηαηηεξφηεηαο θάζε ηφπνπ. Κεληξηθφ δηαθχβεπκα γίλεηαη ε πξνζηαζία ησλ κλεκείσλ, ε αμηνπνίεζε ησλ ηζηνξηθψλ δηαδξνκψλ θαη ε ελζσκάησζε ηνπο ζηνλ αζηηθφ ηζηφ, ελψ ζε φιεο ζρεδφλ ηηο πφιεηο πνπ αληηκεηψπηζαλ ηελ απνβηνκεράληζε πξνσζείηαη ε «αλαθχθισζε» ηνπ θηηξηαθνχ απνζέκαηνο αιιάδνληαο ρξήζε ζηηο απνζήθεο, ηα εξγνζηάζηα, ηα λαππεγεία γηα λα ζηεγάζνπλ θαηνηθίεο θπξίσο πςειψλ εηζνδεκάησλ θαη δξαζηεξηφηεηεο ηεο λέαο νηθνλνκίαο - ππεξεζίεο, αλαςπρή, πνιηηηζκφ. Σαπηφρξνλα, νη πφιεηο ρξεζηκνπνηνχλ κε νινέλα απμαλφκελνπο ξπζκνχο θαη ηνλ θαηλνηνκηθφ ζρεδηαζκφ, σο κέζν ελίζρπζεο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο, κε απνηέιεζκα πξσηνπνξηαθέο κνξθέο ζηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηνλ αζηηθφ ζρεδηαζκφ λα ζπκβάιινπλ δηεζλψο ζηε δεκηνπξγία λέσλ αζηηθψλ ηνπίσλ. ηε βάζε ησλ παξαπάλσ, ε αξρηηεθηνληθή θιεξνλνκηά θαη ν θαηλνηφκνο ζρεδηαζκφο ηνπ ρψξνπ έρνπλ αλαιάβεη ην ξφιν ηνπ κνρινχ ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηδηαίηεξα ηεο αλάπηπμεο ηνπ αζηηθνχ ηνπξηζκνχ θαη ηεο ελίζρπζεο ηνπ κεηξνπνιηηηθνχ ραξαθηήξα ησλ πφιεσλ 45. ηα πιαίζηα απηά, ε θαηλνηνκία ζηνλ ζρεδηαζκφ ηνπ ρψξνπ ρξεζηκνπνηείηαη ρσξίο λα είλαη απαξαίηεην γηα ηελ πφιε λα δηαζέηεη ζεκαληηθφ πινχην θαη πςειφ επίπεδν δηαβίσζεο ησλ θαηνίθσλ ηεο, γεγνλφο πνπ εμεγεί θαη ην ιφγν γηα ηνλ νπνίν ηα θαηλφκελα απηά αξρίδνπλ λα εκθαλίδνληαη ζε πνιιέο ρψξεο ηνπ πεξηθεξεηαθνχ 44 ηεθάλνπ Ησζήθ, Μεηαζρεκαηηζκνί ηνπ ηνπίνπ ηεο ειιεληθήο πφιεο, Αζήλα Γνζπνδίλε Α., Μπεξηάηνο Ζι., Δηζαγσγή : Μεηαζρεκαηηζκνί ησλ αζηηθψλ ηνπίσλ ζηηο ζπλζήθεο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ πφιεσλ θαη ησλ κεηακνληέξλσλ θνηλσληψλ, Αζήλα

45 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική θαπηηαιηζκνχ, ελψ παξαδνζηαθά παξνπζηάδνληαλ κφλν ζηα ηζρπξά θέληξα ηνπ εθάζηνηε νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Οη πξαθηηθέο απηέο εκθαλίδνληαη ηδηαίηεξα έληνλα ζε πφιεηο ησλ νπνίσλ ε αλάπηπμε θαη ε νηθνλνκία ζηεξηδφηαλ ζε θιάδνπο ηεο βηνκεραλίαο, νη νπνίνη κε ηελ νηθνλνκηθή αλαδηάξζξσζε ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ, έπαςαλ λα ππάξρνπλ κε ηνλ παξαδνζηαθφ ηξφπν, πξνθαιψληαο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ζηηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ηνπο δνκέο. Οη ηνπηθέο πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο ζε ζπλδπαζκφ κε επξχηεξα παγθφζκηα θαηλφκελα, έρνπλ κεηαβάιεη ηελ νηθνλνκηθή, πνιηηηθή θαη δεκνγξαθηθή βάζε ησλ πφιεσλ, ελψ παξάιιεια, ε ππεξπξνζθνξά θζελνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζε ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Αζίαο θαη ηεο Κεληξηθήο Ακεξηθήο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ηερλνινγηθέο θαηλνηνκίεο ζηηο επηθνηλσλίεο, ηηο κεηαθνξέο θαη ηελ παξαγσγή έρνπλ νδεγήζεη ζηελ απνβηνκεράληζε ησλ παξαδνζηαθά βηνκεραληθψλ πφιεσλ θαη ζηελ ηαπηφρξνλε αλάπηπμε ηνπ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ θαη ησλ εηαηξηψλ λέαο ηερλνινγίαο. Οη πξψελ, ινηπφλ, βηνκεραληθέο πφιεηο, ησλ νπνίσλ νη νηθνλνκίεο, αιιά θαη ην θπζηθφ θαη δνκεκέλν πεξηβάιινλ βξίζθνληαη ζε θξίζε, ρξεζηκνπνηνχλ ηηο πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο σο εξγαιεία γηα ηελ αλάθακςε ηεο νηθνλνκίαο ηνπο, ηελ αλάπιαζε νιφθιεξσλ πεξηνρψλ θαη ηελ πξνζέιθπζε επηζθεπηψλ, ηνπξηζηψλ, αιιά θαη επηρεηξήζεσλ θαη ηδησηηθνχ θεθαιαίνπ. Μέζσ ησλ πνιηηηζηηθψλ ζηξαηεγηθψλ επηδηψθνπλ ηε δεκηνπξγία λέσλ ηνπίσλ πνπ πξνβάιινπλ ζεηηθά ηελ εηθφλα ηεο πφιεο θαη αλαβαζκίδνπλ ηελ πνηφηεηα δσήο ησλ θαηνίθσλ. Ηδηαίηεξε έκθαζε δίλεηαη ζηελ αλαγθαηφηεηα ελίζρπζεο ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ ηφπνπ, θαζψο νη ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηζκηθήο παγθνζκηνπνίεζεο έρνπλ ζπκβάιεη ζε κηα απμαλφκελε «θξίζε ηαπηφηεηαο» ησλ πφιεσλ πνπ ζρεηίδεηαη κε ηηο καδηθέο κεηαλαζηεχζεηο πιεζπζκψλ πνπ κεηαζρεκαηίδνπλ ηηο επξσπατθέο πφιεηο ζε πνιπεζληθέο θαη πνιππνιηηηζκηθέο θνηλσλίεο θαη ηελ πνξεία πξνο ηελ «ππεξεζληθφηεηα» ζην πιαίζην ηεο επξσπατθήο πνιηηηθήο νινθιήξσζεο πνπ ακβιχλεη ηηο ηνπηθέο θαη εζληθέο ηαπηφηεηεο 46. Δπηπιένλ, πνιιέο πφιεηο ηεο Δπξψπεο, πξνζπαζνχλ λα απνδηψμνπλ ηηο εηθφλεο νηθνλνκηθήο χθεζεο, πεξηβαιινληηθήο ππνβάζκηζεο, αλεξγίαο θαη βίαο, πξνσζψληαο ηελ πνιηηηζκηθή ηνπο ηαπηφηεηα, ηε κνλαδηθφηεηα, ηελ ηδηαηηεξφηεηα θαη ην παξειζφλ ηνπο, θπξίσο κέζα απφ ηελ αλάπηπμε πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. 47 Ζ πνιηηηζηηθή πνιηηηθή ζε επίπεδν πφιεσλ ζηε δεθαεηέα ηνπ 50 ζηφρεπε ζηελ πξνψζεζε ηεο ηέρλεο πςειψλ πξνδηαγξαθψλ θαη ζηε δηεχξπλζε ηεο πξνζβαζηκφηεηάο ηεο. ηηο δεθαεηέεο ηνπ ζηφρνο ήηαλ ε ελδπλάκσζε ηεο θνηλφηεηαο θαη ησλ πεξηζσξηαθψλ ζηξσκάησλ ψζηε λα απνθηήζνπλ δηθή ηνπο πνιηηηζκηθή έθθξαζε. Σε δεθαεηέα ηνπ 80, κε ηελ εληεηλφκελε εθδήισζε ηεο νηθνλνκηθήο αλαδηάξζξσζεο, ηελ αλάθπςε θνηλσληθψλ εληάζεσλ θαη ηελ πεξηθνπή δαπαλψλ πξνο ηελ απηνδηνίθεζε σο απνηέιεζκα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, νη πφιεηο γίλνληαη πεδίν θπζηθψλ, θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ αλαθαηαηάμεσλ. Οη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο ζηε δεθαεηία ηνπ 80 ζηξέθνληαη πξνο πεξηζζφηεξν νηθνλνκηθέο πξνηεξαηφηεηεο θαη πξνζπαζνχλ λα ζπκβάινπλ ζηνπο ζηφρνπο ηεο αζηηθήο πνιηηηθήο ε νπνία έρεη λα αληηκεησπίζεη ηηο δχν θαηεγνξίεο πξνθιήζεσλ : αθελφο ηελ αχμεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ ζην παγθφζκην νηθνλνκηθφ πεξηβάιινλ κε πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη πξνβνιή ηνπ γνήηξνπ ηνπο θαη αθεηέξνπ ηελ 46 Γνζπνδίλε Α., Μπεξηάηνο Ζι., Δηζαγσγή : Μεηαζρεκαηηζκνί ησλ αζηηθψλ ηνπίσλ ζηηο ζπλζήθεο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ πφιεσλ θαη ησλ κεηακνληέξλσλ θνηλσληψλ, Αζήλα Βατνπ Νη., Μαληνπβάινπ Μ., Μαπξίδνπ Μ., Έλζεην 1 Σν δήηεκα ηεο απνβηνκεράληζεο, Θέκαηα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ, Αζήλα

46 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά άκβιπλζε ησλ πξνβιεκάησλ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη γεληθά ησλ θνηλσληθψλ εληάζεσλ. ΜεηΪ ην 1990 ε πνιηηηζηηθή πνιηηηθή αλαγλσξίδεηαη σο ζεκαληηθή παξάκεηξνο ηεο αζηηθήο αλαγέλλεζεο θαη ελζσκαηψλεη ζηφρνπο βειηίσζεο πνηφηεηαο δσήο, αλάπηπμεο θνηλνηηθνχ πλεχκαηνο, αχμεζεο ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο, ελψ ν πνιηηηζηηθφο ηνκέαο ζπλδπάδεηαη κε ζηξαηεγηθέο αζηηθήο αλάπηπμεο. Ο πνιηηηζκφο, ζήκεξα, κπνξεί λα ελεξγνπνηεί ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο, εμαζθαιίδνληαο ηε ζπκκεηνρή ηφζν ησλ πνιηηψλ, φζν θαη ηδησηψλ θαη δεκνζίσλ εηαίξσλ, ελψ ε πνιηηηζηηθή πνιηηηθή ζηεξίδεηαη πιένλ ζηε δεκηνπξγία πεξηβάιινληνο θαηλνηνκίαο, αμηνπνηψληαο ηνπο αλζξψπηλνπο, πεξηβαιινληηθνχο θαη πνιηηηζηηθνχο πφξνπο ζηελ θαηεχζπλζε αλαδσνγφλεζεο κηαο πεξηνρήο. Παξάιιεια κε φζα αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ, ε ράξαμε ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, ελζαξξχλζεθε θαη απφ ηηο εζληθέο πνιηηηθέο γηα ηελ απνθέληξσζε ησλ εμνπζηψλ θαη ηεο πνιηηηζηηθήο ρξεκαηνδφηεζεο απφ ηελ θεληξηθή πξνο ηελ πεξηθεξεηαθή θαη ηνπηθή απηνδηνίθεζε, απέθηεζε έληνλν πνιηηηθφ ραξαθηήξα θπξίσο σο απνηέιεζκα ηεο πίεζεο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ ησλ πφιεσλ θαη ιεηηνχξγεζε σο κηα ελαιιαθηηθή κνξθή πξνβνιήο πνιηηηθψλ ηδεψλ θαη πνιηηηθήο επηθνηλσλίαο θαη θηλεηνπνίεζεο απέλαληη ζηελ παξαθκή ησλ παξαδνζηαθψλ θνκκαηηθψλ πνιηηηθψλ. Δπηδίσμε ησλ πνιηηηζηηθψλ πνιηηηθψλ, γεληθά, είλαη ε επίηεπμε ηφζν θνηλσληθψλ, φζν θαη πνιηηηθψλ ζηφρσλ, κέζα απφ ηελ ελζάξξπλζε κνξθψλ δεκφζηνπ βίνπ πνπ απεπζχλνληαη ζε φινπο, ηε δηεχξπλζε ηεο πξφζβαζεο ζηηο πνιηηηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο θαη δξαζηεξηφηεηεο θαη ηελ πξνψζεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ θέληξνπ ηεο πφιεο σο θαηαιχηε γηα ηελ θνηλσληθή ηαπηφηεηα θαη ηε δεκφζηα έθθξαζή ηεο. Ο πνιηηηζκφο, ινηπφλ, πξνζεγγίδεηαη είηε κε φξνπο νηθνλνκίαο σο κνριφο ηεο ηνπηθήο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο κε ζηφρν ηε κεηάβαζε απφ κηα βηνκεραληθή ζε κηα κεηαβηνκεραληθή νηθνλνκία θαη ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηεο νηθνλνκηθήο βάζεο ησλ πφιεσλ θαη εκπιέθεηαη κε ηελ αλάπηπμε λέσλ νηθνλνκηθψλ ηνκέσλ, φπσο ν ηνπξηζκφο, ε αλαςπρή, ν αζιεηηζκφο, ηα κέζα επηθνηλσλίαο θαη άιιεο πνιηηηζηηθέο βηνκεραλίεο (κφδα, ληηδάηλ, ηέρλεο), είηε σο ζηνηρείν πξνβνιήο ησλ πφιεσλ θαη ζπζηαηηθφ ησλ ζηξαηεγηθψλ δηεζλνπνίεζεο, κε ζθνπφ ηελ πξνζέιθπζε δηεζλνχο θεθαιαίνπ θαη εηδηθεπκέλνπ πξνζσπηθνχ, ηδηαίηεξα ζηνπο ηνκείο ηεο βηνκεραλίαο πςειήο ηερλνινγίαο θαη πξνεγκέλσλ ππεξεζηψλ, είηε σο ζχκβνιν ελφηεηαο, απέλαληη ζηηο ηαμηθέο, θπιεηηθέο ή εζληθέο δηαθξίζεηο κε ζηφρν ηελ άκβιπλζε ηεο απμαλφκελεο θνηλσληθήο αληζφηεηαο κέζα ζηηο πφιεηο θαη ηελ ελζσκάησζε ησλ κεηαλαζηψλ, ηελ ελζάξξπλζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη ηε δηακφξθσζε λέαο θνηλσληθήο ηαπηφηεηαο 48. Ζ ρξεζηκνπνίεζε ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο σο κέξνο ησλ ζηξαηεγηθψλ γηα ηελ αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ θαη ηδηαίηεξα γηα ηελ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ απνηειεί φιν θαη πεξηζζφηεξν κία κε ακθηζβεηήζηκε πξαγκαηηθφηεηα, ζε πνιιέο πφιεηο ζην εμσηεξηθφ, αιιά θαη ζηελ Διιάδα ηα ηειεπηαία ρξφληα. Χζηφζν ηίζεληαη θάπνηα εξσηάκαηα ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν εθαξκνγήο ησλ πνιηηηζηηθψλ πνιηηηθψλ θαη ηηο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη ρσξνηαμηθέο ηνπο επηπηψζεηο. Σέηνηα εξσηήκαηα αθνξνχλ ζην αλ θαη ζε πνην βαζκφ νη πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο νδεγνχλ ζε νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ηη είδνο πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη πξνγξακκάησλ επηδηψθνπλ νη ηνπηθέο αξρέο θαη κε 48 Μπηαλθίλη Φ., Πάξθηλζνλ Μ., Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ Πφιεσλ, Αζήλα

47 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική πνηα θίλεηξα, θαη ην πψο κπνξνχλ λα ζπκθηιηψζνπλ ηηο θνηλσληθέο, πνιηηηζηηθέο θαη εθπαηδεπηηθέο πξνηεξαηφηεηεο κε εθείλεο ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Σίζεηαη, επίζεο, ην δίιεκκα αλ πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχληαη νη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο σο ζπζηαηηθφ ησλ ζηξαηεγηθψλ δηεζλνπνίεζεο ή λα ζπκβάιινπλ ζηελ πξνζηαζία θαη αλάπηπμε ηνπηθψλ θαη πεξηθεξεηαθψλ ηαπηνηήησλ, θαζψο θαη ζηελ πξνζηαζία ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ κεηνλεθηνπζψλ, απφ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή άπνςε, νκάδσλ, θαη αλ κπνξνχλ λα ακβιχλνπλ ηηο εληάζεηο κεηαμχ ηνπ θέληξνπ πφιεο θαη ησλ πεξηθεξεηαθψλ πεξηνρψλ, λα ζπκβάιινπλ ζηελ αλαδσνγφλεζε ηνπ θέληξνπ θαη ζηελ ελζσκάησζε ησλ πεξηζσξηαθψλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ ζηε δεκφζηα δσή 49. Σα εξσηήκαηα απηά είλαη θξίζηκα, θαζψο νη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο, εθφζνλ εθαξκνζηνχλ ζσζηά, κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζεηηθά ζηελ αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ, σζηφζν εκπεξηέρνπλ θαη θηλδχλνπο πνπ αθνξνχλ ζηε ιεηηνπξγηθή εθκεηάιιεπζε ηνπ πνιηηηζκνχ κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία «ηνπίσλ θαηαλάισζεο» πνπ εμππεξεηνχλ ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο. Πνιιέο δεκνηηθέο αξρέο, ππνθηλνχκελεο απφ νηθνλνκηθά θίλεηξα, ζπγθεληξψλνπλ ηηο πνιηηηζηηθέο πξνζπάζεηεο ζην θέληξν ηεο πφιεο κε ηελ αλέγεξζε πνιηηηζηηθψλ θηηξίσλ πςειήο ηέρλεο απφ κεγάινπο αξρηηέθηνλεο θαη ακεινχλ κηα πην επξεία δηάδνζε πνιηηηζηηθψλ ρψξσλ θαη δξαζηεξηνηήησλ ζε πεξηθεξεηαθέο γεηηνληέο, γεγνλφο πνπ επλνεί ηα δηεζλή νλφκαηα ζην ρψξν ηεο ηέρλεο θαη αξρηηεθηνληθήο, θαη ηνπο εχπνξνπο πνιίηεο θαη επηζθέπηεο, αιιά δελ θαηαθέξλεη λα εμαπιψζεη κηα πνιηηηζηηθή θνπιηνχξα επξχηεξα ζηελ πφιε ή λα ππνζηεξίμεη κηθξέο θαη αλψλπκεο πξνζπάζεηεο ηνπηθήο θαιιηηερληθήο παξαγσγήο 50. Παξάιιεια, επηζεκαίλεηαη, φηη ν αζηηθφο ρψξνο αιινηξηψλεηαη, θαζψο νη πφιεηο δελ παχνπλ λα είλαη πξσηαξρηθά ηφπνη γηα ηνπο θαηνίθνπο ηνπο, θαη ηείλνπλ λα απεπζχλνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν πξνο ηνπο επηζθέπηεο θαη ηνπο επηρεηξεκαηίεο. Υαξαθηεξηζηηθφο είλαη επίζεο ν θίλδπλνο πεξηζσξηνπνίεζεο θαη ππνβάζκηζεο ησλ δηαδηθαζηψλ ηνπ ρσξνηαμηθνχ θαη πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ, ππφ ηελ πίεζε ησλ δπλάκεσλ ηνπ θεθαιαίνπ, ζέηνληαο ζε δεχηεξε κνίξα ηνλ πξνγξακκαηηζκφ ηνπ ρψξνπ θαη ηελ θνηλσληθή ηνπ δηάζηαζε θαη δίλνληαο ηε ζέζε ηνπο ζηνλ αζηηθφ ζρεδηαζκφ βηηξίλαο, δειαδή ζηελ αξρηηεθηνληθή/πνιενδνκηθή ζχλζεζε ζε φθεινο ηεο αηζζεηηθήο. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο ν ρψξνο αληηκεησπίδεηαη σο εκπφξεπκα, πξνβάιινληαο κηα ςεπδή εηθφλα ηεο πφιεο, γεγνλφο πνπ κπνξεί λα νδεγήζεη ηηο πφιεηο ζηελ νκνηνγέλεηα θαη ζηελ απψιεηα ηεο κνλαδηθφηεηάο ηνπο. ηα πιαίζηα ηνπ αζηηθνχ αληαγσληζκνχ, νη ηνπηθέο απηνδηνηθήζεηο πξνζθαινχλ δηεζλείο αξρηηέθηνλεο γηα ηε δεκηνπξγία θαηλνηφκσλ αζηηθψλ ηνπίσλ. Αιιά κε ηελ θπθινθνξία ησλ ίδησλ αξρηηεθηφλσλ, νη νπνίνη επαλαιακβάλνπλ ην ραξαθηεξηζηηθφ αξρηηεθηνληθφ ηνπο ιεμηιφγην, ηα ηνπία αξρίδνπλ λα κνηάδνπλ κεηαμχ ηνπο. Σν γεγνλφο απηφ απνηειεί αθελφο κηα πηπρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ζηνλ πιηθφ πνιηηηζκφ, θαη αθεηέξνπ απνηέιεζκα ηεο επηδίσμεο δηαθφξσλ πφιεσλ ζηελ θαηεχζπλζε ηεο Μεζνγεηνπνίεζεο ηνπ Βνξξά θαη ηεο επηρεηξεκαηνπνίεζεο ηνπ Νφηνπ. 51 Σν Liverpool πξψην ρξεζηκνπνίεζε ηελ έλλνηα ηεο Μεζνγεηνπνίεζεο ηνπ Βνξξά ελλνψληαο ηε ζηξνθή πξνο ην λεξφ -ζάιαζζα ή πνηάκη- αιιά θαη ηνλ αλαζρεδηαζκφ ησλ θέληξσλ, ηα «ηξαπεδάθηα έμσ» θαη ηηο κηθηέο ρξήζεηο γεο γηα ηελ απνθπγή ηεο εξήκσζεο ηα βξάδηα. 49 Μπηαλθίλη Φ., Πάξθηλζνλ Μ., Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ Πφιεσλ, Αζήλα Λνπθατηνπ-ηδέξε Αλ., Πνιηηηζηηθά Σνπία θαη Πνιηηηζηηθέο ηξαηεγηθέο: Ζ Ακεξηθάληθε Δκπεηξία, Λενληίδνπ Λ., Γηαπνιηηηζκηθφηεηα θαη Δηεξνηνπία ζην Μεζνγεηαθφ Αζηηθφ Σνπίν: Απφ ηελ απζφξκεηε αζηηθνπνίεζε ζηελ επηρεηξεκαηηθή πφιε 47

48 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Κξίζηκν δήηεκα απνηειεί θαη ε αληηκεηψπηζε ηνπ γεγνλφηνο φηη ε θαζηέξσζε νξηζκέλσλ πεξηνρψλ ζηηο πφιεηο σο «πνιηηηζηηθψλ δσλψλ», ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο έρεη πξνθαιέζεη θνηλσληθά αλαβϊζκηζε, κε ηελ έλλνηα φηη έρεη εθηνπίζεη ηνπο παιαηνχο θαηνίθνπο ησλ ηζηνξηθψλ θέληξσλ ησλ πφιεσλ θαη ηα κέζα επηβίσζεο ηνπο, θαη έρεη απμήζεη ηηο ηηκέο ησλ νηθνπέδσλ, ηα ελνίθηα θαη ην θφζηνο δσήο. Σέηνηεο πεξηπηψζεηο ζεκεηαθήο αλαβάζκηζεο, δίπια ζε ππνβαζκηζκέλα αζηηθά πεξηβάιινληα απνηεινχλ νξαηέο εθθξάζεηο ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ ζην ρψξν θαη απνδεηθλχνπλ πφζν αθαηάιιειεο είλαη νη ζηξαηεγηθέο αλεμέιεγθηεο αλαδσνγφλεζεο κε άμνλα ηα αθίλεηα, θαη ζέηνπλ ζεκαληηθά δεηήκαηα ζηε ράξαμε πνιηηηθήο 52. Οη δεκνηηθέο αξρέο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα ρεηξηζηνχλ ηα παξαπάλσ δεηήκαηα, νδεγήζεθαλ ζηελ ελίζρπζε ηνπ ξφινπ ηνπ θέληξνπ πφιεο σο εζηίαο γηα δεκφζηα θνηλσληθή δσή πξνζηηή ζε φινπο θαη ζηε δηεύξπλζε ηεο Ϋλλνηαο ηνπ πνιηηηζκνύ σο ηξόπνπ δσάο πνπ ζπλδέεηαη κε ηε ζρέζε ησλ θαηνίθσλ κε ηελ πφιε ηνπο, ελζσκαηψλεη ηηο ηέρλεο ζηνλ ηζηφ θαη ηηο ζπλήζεηέο ηεο θαη πεξηθιείεη κηα πνηθηιία ζηνηρείσλ, απφ ηηο πξν ειεθηξνληθέο εηθαζηηθέο θαη ζθεληθέο ηέρλεο (δσγξαθηθή, γιππηηθή, ζέαηξν, κνπζηθή), κέρξη ηηο ζχγρξνλεο πνιηηηζηηθέο βηνκεραλίεο (θηλεκαηνγξάθνο, βίληεν, ξαδηνθσλία, δηαθήκηζε, ειεθηξνληθή κνπζηθή, εθδφζεηο, κφδα, ληηδάηλ), αιιά θαη ηηο βηνκεραλίεο ηνπξηζκνχ, πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη αλαςπρήο 53. Ζ «αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ» είλαη κηα ζχλζεηε έλλνηα πνπ έρεη νηθνλνκηθή, πεξηβαιινληηθή, θνηλσληθή, πνιηηηζηηθή, ζπκβνιηθή θαη πνιηηηθή δηάζηαζε. Οη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο, πξνθεηκέλνπ λα είλαη επηηπρεκέλεο, ζα πξέπεη λα έρνπλ ζεηηθέο επηπηψζεηο ζε φια ηα άιια πεδία ράξαμεο πνιηηηθήο, θαη είλαη απνηειεζκαηηθφηεξεο φηαλ εληάζζνληαη ζε νινθιεξσκέλεο αλαπηπμηαθέο ζηξαηεγηθέο. ηε ράξαμε πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο θεληξηθφ ξφιν θαηέρνπλ νη Γάκνη, ελψ εμίζνπ ζεκαληηθέο απνδεηθλχνληαη θαη νη ζπλεξγαζέεο αλάκεζα ζηελ θεληξηθή θπβέξλεζε, ηελ ηνπηθή απηνδηνίθεζε, ηνλ ηδησηηθφ θαη εζεινληηθφ ηνκέα θαη ηηο πνιηηηζηηθέο νξγαλψζεηο, ψζηε λα εληνπηζηνχλ νη πνιηηηζηηθνί πφξνη ηεο πφιεο θαη λα κπνξέζνπλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ κε επηηπρία ζε δηάθνξα πεδία (ηνπξηζκφο, βηνκεραληθή αλάπηπμε, θνηλνηηθή αλάπηπμε, εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε). Ηδηαίηεξε έκθαζε πξέπεη λα δνζεί ζηελ θνηλσληθή δηάζηαζε ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο. Οη ίδηνη νη θάηνηθνη είλαη ζεκαληηθφ λα κεηέρνπλ ζηελ ηνπηθή δεκφζηα δσή θαη πνιηηηζηηθή δξαζηεξηφηεηα κέζσ κνξθψλ απηννξγάλσζεο θαη εθθξάδνληαο ηνλ πνιηηηζκφ ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ. Οη θνηλνηηθέο πξσηνβνπιίεο ζα πξέπεη λα δηέπνληαη απφ ηελ επίγλσζε ηνπ γεγνλφηνο φηη ε θνηλσληθή δηάζηαζε ηεο ηνπηθήο πνηφηεηαο δσήο έρεη πνιχ κεγάιε ζεκαζία. Γεδνκέλεο ηεο θνηλσληθήο πφισζεο ζηηο κεγάιεο πφιεηο, είλαη ζεκαληηθφ λα ελζαξξχλεηαη ε αλάπηπμε δηαθνξεηηθψλ ζπζηεκάησλ παξαγσγήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο. Οη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο ζα πξέπεη λα βνεζήζνπλ ζηε δεκηνπξγία ηζρπξφηεξσλ δεζκψλ αλάκεζα ζηελ θνηλσλία ησλ πνιηηψλ θαη ηελ πνιηηηθή, λα ζεβαζηνχλ ηα δηθαηψκαηα ησλ ιατθψλ θηλεκάησλ θαη λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηνπο πφξνπο θαη ηηο ηδέεο ηνπο γηα λα αληηθξνχζνπλ ηελ αχμεζε ηεο θνηλσληθήο πφισζεο θαη λα ζπκβάιινπλ ζηνλ εθδεκνθξαηηζκφ θαη ηνλ εκπινπηηζκφ ηεο πνιηηηζηηθήο δσήο ηεο πφιεο. 52 Μπηαλθίλη Φ., Πάξθηλζνλ Μ., Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ Πφιεσλ, Αζήλα Μπηαλθίλη Φ., Πάξθηλζνλ Μ., Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ Πφιεσλ, Αζήλα

49 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ηελ θαηεχζπλζε φζσλ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ, πνιιέο πφιεηο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80 θαη κεηά, ρξεζηκνπνίεζαλ πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο γηα λα βειηηψζνπλ ηελ εηθφλα ηνπο ζην εζσηεξηθφ θαη ην εμσηεξηθφ κε δηάθνξνπο ηξφπνπο. Μεγαιεπήβνια πνιηηηζηηθά πξνγξάκκαηα ιεηηνχξγεζαλ σο ζχκβνια αλαγέλλεζεο, αλαλέσζαλ ηελ εκπηζηνζχλε θαη ηνλ δπλακηζκφ ζε παξαθκάδνπζεο πφιεηο, νη νπνίεο ήηαλ εμαξηεκέλεο απφ πεπαιαησκέλνπο νηθνλνκηθνχο θιάδνπο θαη έςαρλαλ λένπο νηθνλνκηθνχο ξφινπο (Γιαζθψβε, Μπηικπάν). Λεηηνχξγεζαλ σο ζχκβνια λεναπνθηεκέλεο θνκςφηεηαο θαη θνζκνπνιηηηζκνχ (Φξαλθθνχξηε - επίδνμε δηεζλήο κεηξφπνιε κε πςειφ νηθνλνκηθφ θχξνο - ιφγσ δηεζλνχο αεξνδξνκίνπ θαη ρξεκαηηζηεξίνπ - αιιά κε πησρφ πνιηηηζκηθφ πξνθίι, ην νπνίν θαηάθεξε λα αλαβαζκίζεη κέζσ πνιηηηζηηθψλ παξεκβάζεσλ πςειήο πλνήο), σο ζχκβνια εθζπγρξνληζκνχ θαη θαηλνηνκηψλ ζε πφιεηο πνπ επηζπκνχζαλ λα αλαπηχμνπλ θιάδνπο ηεο νηθνλνκίαο, φπσο ε κφδα, ε ρεηξνηερλία, ε βηνκεραλία πςειήο ηερλνινγίαο (Ρελ, Μνκπειηέ, Ακβνχξγν, Βαξθειψλε, Μπνιφληα), σο ζχκβνια ζπκθηιίσζεο ζε πφιεηο κε έληνλεο θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο (Βεξνιίλν - εηθφλα κηαο ελσκέλεο πφιεο). Μηα ζεηξά απφ έξγα πνιηηηζηηθνχ ραξαθηήξα, πνιηηηζηηθά εκβιήκαηα θαη δεκφζηνη ρψξνη, έγηλαλ ηζρπξά ζχκβνια ηεο αλαγέλλεζεο ησλ πφιεσλ. 54 Σέινο, ζεκεηψλεηαη φηη νη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζρεηίδνληαη κε ηελ αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ (αζηηθνχ, πνιηηηζκηθνχ) νδεγψληαο ηνλ ζε λέα πξφηππα. Πξνθχπηεη ε έλλνηα ηνπ απνθαινχκελνπ λένπ ηνπξηζκνχ, ζηνλ νπνίν ην πξνζθεξφκελν πξντφλ δελ είλαη απιά νη θιαζζηθέο ππεξεζίεο δηαλπθηέξεπζεο θαη εζηίαζεο, αιιά ην βίσκα κηαο νινθιεξσκέλεο εκπεηξίαο. ην λέν απηφ πξφηππν, ηε ζέζε ηεο ηνπξηζηηθήο επηρείξεζεο θαηαιακβάλεη ε ίδηα ε πεξηνρή πνπ απνηειεί ηνλ ηνπξηζηηθφ πξννξηζκφ. Γηα λα βησζεί ε εκπεηξία απαηηείηαη ε δεκηνπξγία κηαο «αθήγεζεο» γηα ηνλ ηφπν, πνπ πξνθχπηεη κέζα απφ κηα ζπιινγηθή δηαδηθαζία ζηεξηγκέλε ζηε γλψζε θαη ζηε καζεζηαθή αιιειεπίδξαζε, ελψ νη ζπκκεηέρνληεο κπνξεί λα είλαη ηνπξηζηηθνί παξάγνληεο, ηνπηθνί θνξείο θαη αξρέο ή άιιεο ζπιινγηθφηεηεο. Γηα ηε ζηήξημε ηνπ λένπ ηνπξηζηηθνχ πξφηππνπ πνπ επηθεληξψλεηαη ζε έλα ηφζν άπιν παξάγνληα φπσο ην βίσκα κηαο εκπεηξίαο, γίλεηαη θαλεξφο ν θνκβηθφο ξφινο ηνπ πνιηηηζκνχ. ηα πιαίζηα απηά, ν αζηηθφο ηνπξηζκφο, απνηειεί ελαιιαθηηθή πξφηαζε γηα ηελ αλάπηπμε ησλ πφιεσλ. Έρεη θαη αξρήλ πνιηηηζηηθφ πεξηερφκελν θαη ζπλδέεηαη κε ηελ ηδηαίηεξε πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα θάζε πφιεο. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζπλδέεηαη κε πνιηηηζηηθνχ πεξηερνκέλνπ θίλεηξα πνπ αθνξνχλ ζε ηζηνξηθέο ζπλνηθίεο θαη θέληξα πφιεσλ φπνπ εληνπίδνληαη κλεκεία, ζεκαληηθά θηίξηα θαη κνπζεία. Σν ηνπξηζηηθφ ελδηαθέξνλ ζηηο πφιεηο ζρεηίδεηαη θαη κε κεγάιεο δηνξγαλψζεηο, εθζέζεηο θαιιηηερληθά θαη αζιεηηθά γεγνλφηα. Ο αζηηθφο ηνπξηζκφο κε γλψκνλα ηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο εμειίζζεηαη ζε πξσηεχνληα νηθνλνκηθφ παξάγνληα ηνπηθήο αλάπηπμεο, ζε παξάγνληα δηαθνξνπνίεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Κπξίσο νη πξψελ βηνκεραληθέο πφιεηο πνπ έρνπλ ππνζηεί ηηο επηπηψζεηο ηεο απνβηνκεράληζεο επελδχνπλ ζηνλ ηνπξηζκφ σο κέζν αλαδσνγφλεζεο, αλάπιαζεο, βειηίσζεο ηεο εηθφλαο ηεο πφιεο θαη επθαηξία δεκηνπξγίαο λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο Μπηαλθίλη Φ., Πάξθηλζνλ Μ., Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ Πφιεσλ, Αζήλα Απγεξηλνχ Κνιψληα., «Ο ξφινο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηε δηαηήξεζε θαη αλάπηπμε ησλ ηζηνξηθψλ πφιεσλ» 49

50 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Μνληέια πνιηηηζηηθήο αλάπηπμεο Οη πνιηηηζηηθέο ζηξαηεγηθέο θεξδίδνπλ έδαθνο ζε νιφθιεξν ηνλ θφζκν, απφ ηελ βφξεηα Ακεξηθή, φπνπ πξσηνεκθαλίζηεθαλ, ηελ Δπξψπε, ή ζε νπνηεζδήπνηε άιιεο πφιεηο είλαη ζε ζέζε λα πξνζειθχζνπλ επηρεηξεκαηηθέο δνκέο θαη πνιπεζληθά θεθάιαηα. Χζηφζν, νη πνιηηηζηηθέο ζηξαηεγηθέο κπνξνχλ λα πάξνπλ πνηθίιεο κνξθέο, θαζψο έρνπλ δηαθνξεηηθά θαη κεξηθέο θνξέο αληηθξνπφκελα θίλεηξα, δηαθνξεηηθφ πεδίν δξάζεο, είδνο πνιηηηζηηθήο παξαγσγήο θαη πνιηηηζηηθψλ ηνπίσλ θαη δηαθνξεηηθφ απεπζπλφκελν θνηλφ. Γηαθξίλνληαη ηξεηο βαζηθέο πξνζεγγίζεηο 56 αλαθνξηθά κε ηνπο ηξφπνπο πνιηηηζηηθήο αλάπηπμεο ησλ πφιεσλ : ε Δπηρεηξεζηαθά πόιε, φπνπ αλαπηχζζνληαη ζηξαηεγηθέο κε θαζαξά νηθνλνκηθά θαη θεξδνζθνπηθά θίλεηξα, ε Πξννδεπηηθά πόιε πνπ αθνινπζεί κηα θνηλσληθή πνιηηηθή αλαδηαλνκήο πνιηηηζηηθψλ θαη άιισλ αγαζψλ θαη ε Γεκηνπξγηθά πόιε πνπ αθνινπζεί κηα κέζε νδφ πνπ ηελ ηνπνζεηεί αλάκεζα ζηα άιια δχν κνληέια. πσο φια ηα ζεσξεηηθά κνληέια, θακία απφ ηηο ηξεηο δελ πεξηγξάθεη αθξηβψο ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη ζπρλά ζηηο πφιεηο δηαθξίλνληαη ζηνηρεία απφ φιεο ηηο πξνζεγγίζεηο. Αλαιπηηθφηεξα : Ζ Δπηρεηξεζηαθά πόιε ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηα νηθνλνκηθά θίλεηξα θαη ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ ζέηνληαο ζε δεχηεξε κνίξα ηνπο θνηλσληθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο, ζχκθσλα κε ηηο επηηαγέο ηεο ιεγφκελεο «λέαο νηθνλνκίαο», πνπ δίλεη έκθαζε ζηνλ ηνπξηζκφ, ηελ θνπιηνχξα θαη ηηο επηθνηλσλίεο, θαη ζηε δεκηνπξγία ελφο θιίκαηνο επλντθνχ γηα επηρεηξήζεηο κέζσ ζηξαηεγηθψλ πνπ επλννχλ ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα. Αλαπφζπαζην κέξνο ηεο είλαη ε δεκηνπξγία πνιηηηζηηθψλ εγθαηαζηάζεσλ κεγάιεο πξνβνιήο θαη ε δηνξγάλσζε πνηθίισλ πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, πξαθηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηε βειηίσζε ηεο εηθφλαο ηεο πφιεο, ζηελ αλάδεημε ηεο θπζηνγλσκίαο ηεο, ζηε δηεζλή πξνβνιή ηεο θαη θαηά ζπλέπεηα, ζηελ πξνζέιθπζε θεθαιαίνπ, ηνπξηζηψλ θαη επηρεηξήζεσλ. Σν κνληέιν απηφ έρεη δερηεί έληνλε θξηηηθή γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν επλνεί ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα θαη ηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο, δεκηνπξγεί απνθιεηζκνχο θαη νδεγεί ζε πνιηηηζηηθά ηνπία πξνζηηά θαη νηθεηνπνηήζηκα κφλν ζε εχπνξνπο θαηνίθνπο θαη ηνπξίζηεο, απνθιείνληαο ηηο κεγάιεο νκάδεο πιεζπζκνχ ηεο πφιεο. Παξάιιεια, ζηελ πεξίπησζε απηή ππνζηεξίδνληαη κφλν ηα κεγάια πνιηηηζηηθά γεγνλφηα θαη νη εκβιεκαηηθέο θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο ζε θεληξηθά ζεκεία ηεο πφιεο, ρσξίο λα πξνβιέπεηαη δπλαηφηεηα αλάπηπμεο κηθξψλ πνιηηηζηηθψλ πξνγξακκάησλ θαη εγθαηαζηάζεσλ ζε επηκέξνπο γεηηνληέο. Δπίζεο, θαηαθξίλεηαη ην γεγνλφο φηη ε επηηπρία κεηξάηαη κε νηθνλνκηθνχο δείθηεο θαη φρη κε ηα θνηλσληθά απνηειέζκαηα θαη αγλννχληαη νπνηεζδήπνηε άιιεο επηπηψζεηο. Οη πφιεηο πνπ ακθηζβεηνχλ θαη απνξξίπηνπλ ην επηρεηξεζηαθφ κνληέιν πνπ δίλεη έκθαζε ζηελ ππνζηήξημε ησλ επηρεηξήζεσλ, πηνζεηνχλ ην κνληέιν ηεο Πξννδεπηηθάο πόιεο ην νπνίν απνζθνπεί ζηελ αλαδηαλνκή ησλ αγαζψλ πξνο φθεινο κηαο επξχηεξεο γθάκαο πνιηηψλ. Σν κνληέιν απηφ ζέηεη ζαλ θχξην ζηφρν ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ αληζνηήησλ κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ γεηηνληψλ θαη νη πνιηηηζηηθέο ζηξαηεγηθέο ηνπ απνζθνπνχλ ζην λα θάλνπλ ηηο ηέρλεο πξνζηηέο ζε φινπο, λα εληζρχζνπλ ηηο ηνπηθέο πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηα θαιιηηερληθά εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα θαη λα αλαβαζκίζνπλ ηηο ππνβαζκηζκέλεο γεηηνληέο κε ηε ρσξνζέηεζε πνιηηηζηηθψλ θέληξσλ. Σν κνληέιν απηφ έρεη ξίδεο ζηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 πνπ ζεσξνχζαλ ηελ θνπιηνχξα ζαλ 56 Λνπθατηνπ-ηδέξε Αλ., Πνιηηηζηηθά Σνπία θαη Πνιηηηζηηθέο ηξαηεγηθέο: Ζ Ακεξηθάληθε Δκπεηξία, Αζήλα

51 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική πεδίν αθηηβηζκνχ θαη πνιηηηθήο δξάζεο. Έηζη, θηλήκαηα θαη νκάδεο πνπ ζεσξνχληαλ απνθιεηζκέλα απφ ηνπο ρψξνπο ηέρλεο ηνπ θαηεζηεκέλνπ, ζπρλά ελεξγνπνηνχληαη γηα λα δεκηνπξγήζνπλ ηνλ δηθφ ηνπο ρψξν θαη ηε δηθή ηνπο έθθξαζε θνπιηνχξαο (π.ρ. εμεηδηθεπκέλα κνπζεία αθηεξσκέλα ζηελ θνπιηνχξα δηαθφξσλ κεηνλνηήησλ). Σν κνληέιν απηφ, φκσο, εκθαλίδεη κεγάιεο δπζθνιίεο πξαθηηθήο εθαξκνγήο, αθνχ ζην πιαίζην ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο ε απαίηεζε γηα παξαρσξήζεηο απφ ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα νδεγεί ζε απψιεηεο επελδχζεσλ θαη αλεξγία. Ζ Γεκηνπξγηθά πξνζϋγγηζε εκθαλίδεηαη ηειεπηαία θαη δηαθνξνπνηείηαη ζεκαληηθά απφ ηα δχν πξνεγνχκελα κνληέια, δηαηεξψληαο νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά θαη ησλ δχν. Οη πφιεηο πνπ αθνινπζνχλ ην κνληέιν απηφ δίλνπλ πεξηζζφηεξε έκθαζε ζην δάηεκα ηεο πνηόηεηαο δσάο, κε ηελ επηζπκία λα πξνζειθχζνπλ ηε δεκηνπξγηθή ηάμε δειαδή, θνηλσληθά θαη επαγγεικαηηθά ζηξψκαηα κε πςειή κφξθσζε (πξνγξακκαηηζηέο, αξρηηέθηνλεο, θαιιηηέρλεο, ζπγγξαθείο θιπ.) πνπ πηζηεχεηαη πσο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα εληζρχζνπλ ηε λέα νηθνλνκία πξνο φθεινο ηεο πφιεο. Γηα πεηχρνπλ ην ζηφρν απηφ, νη πφιεηο ππνζηεξίδνπλ ηνλ ηζηνξηθφ θαη πνιηηηζηηθφ ραξαθηήξα ησλ επηκέξνπο γεηηνληψλ θαη πξνσζνχλ ηελ αλάπηπμε πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, πνπ επηθεληξψλνληαη φκσο ζε κηθξά πνιηηηζηηθά θέληξα ζε απηέο (κνπζηθά θαθελεία, ζέαηξα γεηηνληάο, κπνπάη θαη bars). Πεηπρεκέλα παξαδείγκαηα απηνχ ηνπ κνληέινπ ζεσξνχληαη νη πεξηνρέο Soho ζηε Νέα Τφξθε, Wicker Park ζην ηθάγν, South of Market ζην αλ Φξαλζίζθν. Παξφηη ην Γεκηνπξγηθφ κνληέιν δελ θαζνδεγείηαη απφ νηθνλνκηθά θξηηήξηα θαη επλνεί ηελ πνιπεζληθφηεηα θαη ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα (ethnic diversity) ησλ πφιεσλ σο πην ελδηαθέξνπζα δνκή ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ, εληνχηνηο θαίλεηαη λα απεπζχλεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα θνηλσληθννηθνλνκηθά ζηξψκαηα, αθνχ βαζηθφ ηνπ θίλεηξν είλαη ε δεκηνπξγία ελφο θιίκαηνο θαηάιιεινπ θαη αξεζηνχ ζηε δεκηνπξγηθή ηάμε, θαη φρη ζην επξχηεξν θνηλφ. Γεκηνπξγεί, δειαδή κηα ηαμηθή πφιε πνπ πξνζθέξεη πνιηηηζηηθά αγαζά άληζα κνηξαζκέλα ζηνπο θαηνίθνπο 57. Δπηπξφζζεηα, απηφ ην κνληέιν κπνξεί λα νδεγήζεη ζε άλνδν ηεο αμίαο γεο θαη ησλ ελνηθίσλ ζηηο γεηηνληέο πνπ κεηαηξέπνληαη ζε πνιηηηζηηθέο πεξηνρέο κε απνηέιεζκα ηνλ παξάιιειν εθηνπηζκφ ησλ θαηνίθσλ ηνπο Δπίθεληξα αλζνπζψλ δξαζηεξηνηήησλ Οη πνιηηηζηηθέο πνιηηηθέο, εθηφο απφ ηε δεκηνπξγία κνληέισλ αζηηθήο αλάπηπμεο, νδεγνχλ θαη ζηε δεκηνπξγία ρσξηθψλ ελνηήησλ κε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά φζνλ αθνξά ζηνλ ηνκέα ησλ ρξήζεσλ γεο. Δπηζεκαίλεηαη φηη παξαδνζηαθνί παξάγνληεο (γεσγξαθηθή ζέζε, ππνδνκέο) πνπ θάπνηε επεξέαδαλ ζεκαληηθά ηελ επηινγή ηνπ ηφπνπ εγθαηάζηαζεο ησλ επηρεηξήζεσλ, εκθαλίδνληαη ζήκεξα λα έρνπλ ειάρηζηε ζεκαζία. Ζ παγθνζκηνπνίεζε θαη ε ηθαλφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ λα δηαθηλείηαη απφ ηφπν ζε ηφπν, έρεη κεηαηξέςεη φιεο ηηο πφιεηο ζε ελ δπλάκεη ζέζεηο εγθαηάζηαζεο επηρεηξήζεσλ. Οη πφιεηο επηρεηξνχλ λα πξνζειθχζνπλ θεθάιαην θαη επηρεηξήζεηο είηε αλαλεψλνληαο ηελ νηθνλνκηθή ειθπζηηθφηεηα ηνπο (κεηψζεηο θφξσλ, δηάζεζε ρψξσλ εγθαηάζηαζεο κε ρακειφ θφζηνο, παξνρέο κεηαθνξηθψλ ππνδνκψλ πςειήο πνηφηεηαο) είηε βειηηψλνληαο ηελ πνηφηεηα ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ κέζα απφ ηελ 57 [Lloyd θαη Clark 2001] ζην Λνπθατηνπ-ηδέξε Αλ., Πνιηηηζηηθά Σνπία θαη Πνιηηηζηηθέο ηξαηεγηθέο: Ζ Ακεξηθάληθε Δκπεηξία, Αζήλα

52 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά αλάπηπμε δεκηνπξγηθψλ, πνιηηηζηηθψλ θαη ςπραγσγηθψλ πφισλ έιμεο θαη ηελ αλαβάζκηζε ηεο εηθφλαο ηεο πφιεο κέζσ κεηαζρεκαηηζκψλ ηνπ ηνπίνπ. Έηζη, ηα ηειεπηαία ρξφληα, κε ηηο παγθφζκηεο αιιαγέο ζηελ νηθνλνκία, ηελ θνηλσλία θαη ην ρψξν, απφ ηε ζθνπηά ησλ ρξήζεσλ γεο, εκθαλίδεηαη κηα λέα ηάζε : Μέζα ζην θέληξν ηεο κεηαβηνκεραληθήο πφιεο ηείλνπλ λα δεκηνπξγνχληαη κεγάιεο ρσξηθέο ζπγθεληξψζεηο αλζνπζψλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ 58, πνπ απνηεινχλ δεκηνπξγηθέο λεζίδεο ηεο λέαο νηθνλνκίαο θαη ζρεκαηίδνπλ εληνπηζκέλνπο ρσξηθνχο ζχιαθεο (clusters) κέζα ζηνλ ηζηφ. Δκθαλίδνληαη δχν θαηεγνξίεο ρσξηθψλ ζπιάθσλ, θάζε κηα απφ ηηο νπνίεο εκθαλίδεη ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά σο πξνο ηηο θπξίαξρεο ρξήζεηο, ηε ζέζε, ην είδνο αλάπηπμεο, ηελ αζηηθή θαη ηελ αξρηηεθηνληθή κνξθνινγία, πνπ αλαιχνληαη παξαθάησ 59 : α) Clusters επηρεηξήζεσλ - Σνπία Δπηρεηξεκαηηθψλ Δπηθέληξσλ : Απφ ηε δεθαεηία ηνπ '90 δηαθαίλεηαη κηα εληαηηθνπνίεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ επηρεηξεκαηηθψλ επηθέληξσλ, ε νπνία ηείλεη λα δεκηνπξγεί έλα λέν δηεζλέο πξφηππν ζηε ζρέζε κεηαμχ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη αζηηθνχ ηνπίνπ. Οη κεγάιεο πφιεηο ζηελ πξνζπάζεηα ηνπο λα δηαηεξήζνπλ ή/θαη λα αλαβαζκίζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηηο ηεξαξρίεο ηνπ παγθφζκηνπ αζηηθνχ δηθηχνπ αλαπηχζζνπλ ηέηνηα επίθεληξα ψζηε λα ππνζηεξίμνπλ ηε ρσξηθή ζπγθέληξσζε (clustering) λέσλ αθκαδνπζψλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Σα ηνπία επηρεηξεκαηηθώλ επηθϋληξσλ ζπλαληψληαη ζην θέληξν ηεο πφιεο θαη αληηζηνηρνχλ ζε clusters επηρεηξάζεσλ παξνράο νηθνλνκηθώλ ππεξεζηώλ πςεινύ επηπϋδνπ θαη εηαηξηώλ πςειάο ηερλνινγέαο θαη ηερλνγλσζέαο, πνπ ζπκπιεξψλνληαη κε ρξήζεηο θαηνηθίαο, εκπνξηθψλ θαηαζηεκάησλ θαη εζηηαηνξίσλ. Ο ρψξνο είλαη ζπλήζσο πξντόλ αζηηθάο αλαδόκεζεο θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ θαηλνηφκν αξρηηεθηνληθφ ζρεδηαζκφ. Ζ δεκηνπξγία επηρεηξεκαηηθψλ επηθέληξσλ ζπλδέεηαη κε ηελ νηθνλνκηθή παγθνζκηνπνίεζε, ηελ θηλεηηθφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ, ηελ αζηάζεηα ησλ θξηηεξίσλ επηινγήο ηφπνπ εγθαηάζηαζεο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηνλ ζπλερή αληαγσληζκφ κεηαμχ ησλ πφιεσλ. Ζ ζπλερψο κεηνχκελε ζεκαζία ησλ παξαδνζηαθψλ παξαγφλησλ νηθνλνκηθήο ζπζζψξεπζεο, φπσο ε δηαζεζηκφηεηα θαη εγγχηεηα πξψησλ πιψλ, ε επάξθεηα ειεχζεξνπ ρψξνπ γηα εγθαηάζηαζε, νη ρακειέο ηηκέο γεο θαη ε πξφζβαζε ζε ζχγρξνλεο κεηαθνξηθέο ππνδνκέο, έρεη εληζρχζεη ην ξφιν παξαγφλησλ, φπσο ε δπλαηφηεηα γηα δεκηνπξγηθφηεηα θαη θαηλνηνκία, ε πνηφηεηα θαη ε ηαπηφηεηα ηνπ ρψξνπ, θαη ε ζπκβνιηθή αμία ηεο ζέζεο εγθαηάζηαζεο. Απηή ε δηαδηθαζία ηξνθνδνηεί ηε δεκηνπξγία ησλ επηρεηξεκαηηθψλ επηθέληξσλ κε εκβιεκαηηθά θηίξηα θαη ρψξνπο πνπ ζεκαηνδνηνχλ ηελ εηθφλα θαη ηελ ηαπηφηεηα ηεο πφιεο. Χο παξαδείγκαηα κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ ε πεξηνρή ηεο Defense ζην Παξίζη, ηα Docklands ηνπ Λνλδίλνπ, θαη εηδηθφηεξα ε πεξηνρή ηνπ Canary Wharf θαη ε Potzdamer Platz ζην Βεξνιίλν. 58 Οη ρσξηθέο ζπγθεληξψζεηο αθκαδνπζψλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζην θέληξν ηεο πφιεο δελ απνηεινχλ λέν θαηλφκελν. ην Μεζαίσλα, γηα παξάδεηγκα, ζε πνιιέο επξσπατθέο πφιεηο ππήξραλ αηειηέ θαιιηηερλψλ θαη εξγαζηήξηα εηδηθεπκέλσλ ηερληηψλ θαη ρεηξνηερλψλ ζπγθεληξσκέλα ζηνλ ίδην δξφκν. ηνλ 20 ν αηψλα, θπξίαξρεο αζηηθέο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο ην εκπφξην θαη νη ππεξεζίεο, ζπρλά ζπγθεληξψλνληαλ ζε ηκήκα ηνπ θέληξνπ ηεο πφιεο - ην απνθαινχκελν εκπνξηθφ θαη επηρεηξεκαηηθφ θέληξν. Δπίζεο ππήξμαλ δξφκνη κεγάισλ πφιεσλ πνπ έρνπλ ραξαθηεξηζηεί απφ ηε ζπγθέληξσζε εμεηδηθεπκέλσλ νκνεηδψλ δξαζηεξηνηήησλ (ρξεκαηηζηεξηαθέο εηαηξίεο ζηε Wall Street, ζέαηξα ζηε Fifth Avenue ηεο Νέαο Τφξθεο) [Άζπα Γνζπνδίλε]. 59 Γνζπνδίλε Α., Μπεξηάηνο Ζι., Δηζαγσγή : Μεηαζρεκαηηζκνί ησλ αζηηθψλ ηνπίσλ ζηηο ζπλζήθεο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ πφιεσλ θαη ησλ κεηακνληέξλσλ θνηλσληψλ, Αζήλα

53 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Έλα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθφηεξα παξαδείγκαηα επηρεηξεκαηηθήο πεξηνρήο, απνηειεί ε πεξηνρή Defense ζην Παξίζη. Ο ζρεδηαζκφο ηεο άξρηζε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 60, ε θαηαζθεπή ησλ πεξηζζφηεξσλ έξγσλ πξαγκαηνπνηήζεθε ηε δεθαεηία ηνπ 70, ελψ ην έξγν ζπλερίδεη λα επεθηείλεηαη κέρξη θαη ζήκεξα κε λέα θηίξηα θαη ππνδνκέο ζηεγάδνληαο πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο θαη ηξάπεδεο ζε κηα νξγαλσκέλε πεξηνρή, πνπ βξίζθεηαη 10ρικ. δπηηθά ηνπ θέληξνπ ηνπ Παξηζηνχ, θαηαιακβάλεη έθηαζε 1,6ηεηξ.ρικ, θαη εμππεξεηεί εξγάηεο πνπ ζηειερψλνπλ θαζεκεξηλά ηα η.κ. γξαθείσλ θαηαλεκεκέλα ζηα 72 πςειά θηίξηα πνπ ζπλερψο απμάλνληαη. Ζ Γαιιία ππήξμε απφ ηηο πξψηεο ρψξεο πνπ πξνψζεζε ηε ζπγθέληξσζε πςειψλ θηηξίσλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή, ψζηε λα θαηαζηεί επλντθφηεξε ε πξνζέιθπζε επηρεηξήζεσλ ζηε πξσηεχνπζά ηεο. ηελ Αγγιέα έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζηνλ αζηηθφ ηζηφ κεγάιεο θιίκαθαο αλαπιάζεηο πνπ αθνξνχλ ζε κεηαηξνπέο παιηψλ βηνκεραληθψλ θαη ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ζε ρψξνπο πξαζίλνπ, πνιηηηζκνχ θαη επηρεηξήζεσλ. Οη πνιηηηθέο ζηεξίδνληαη θπξίσο ζηελ πξνζέιθπζε ηδησηηθψλ επελδχζεσλ. ην Λνλδίλν, ε αλάπιαζε ησλ Docklands ραξαθηεξίζζεθε απφ κεγάιεο επελδχζεηο θξαηηθψλ θαη θπξίσο ηδησηηθψλ θεθαιαίσλ, απνηειψληαο έλα έξγν ζπλπθαζκέλν κε ηελ πξνζπάζεηα πξσηνπνξηαθνχ επαλαζρεδηαζκνχ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ κε ζηφρν ηελ επέθηαζε ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ θέληξνπ ηνπ City αλαηνιηθά, αιιά θαη ηελ αλαβάζκηζε ηνπ κεηξνπνιηηηθνχ ραξαθηήξα ηνπ Λνλδίλνπ ζπλνιηθά. Σν έξγν αλάπιαζεο ησλ Docklands άξρηζε λα πινπνηείηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80 επί θπβεξλήζεσλ Μ. Θάηζεξ θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ ηδηαίηεξα έληνλε εθκεηάιιεπζε ηεο αζηηθήο γεο. Ζ αλάπιαζε αθνξνχζε ζηελ αλαδηακφξθσζε ηκήκαηνο ηνπ ιηκαληνχ ηνπ αλαηνιηθνχ Λνλδίλνπ πνπ θηινμελνχζε ιηκεληθέο εγθαηαζηάζεηο ζηε δηάξθεηα ηνπ 18 νπ θαη 19 νπ αηψλα, φληαο ην ιηκάλη κε ηελ πεξηζζφηεξε θηλεηηθφηεηα ζηνλ θφζκν θαη απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60 εγθαηαιείπεηαη, θαζψο νη ιηκεληθέο δξαζηεξηφηεηεο κεηαθέξνληαη αλαηνιηθφηεξα. Ζ αλάπιαζε ηεο πεξηνρήο, πνπ αθνξά ζε κηα έθηαζε 22ηεηξ.ρηι., μεθίλεζε ην 1979, ελψ ην 1981 ηδξχζεθε ε εηαηξεία αλάπηπμεο ησλ Docklands (LDDC). ηφρνο ήηαλ ε πινπνίεζε έξγσλ ππνδνκήο, ε δεκηνπξγία ρψξσλ πξαζίλνπ θαη ε απνθαηάζηαζε θαη αμηνπνίεζε ησλ ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ψζηε λα θηινμελήζνπλ θηίξηα ζρεηηθά κε ηνλ ηνκέα ηνπ ηξαπεδηθνχ ζπζηήκαηνο θαη γξαθεία πνιπεζληθψλ εηαηξηψλ. Σν έξγν, σζηφζν, δέρζεθε έληνλε θξηηηθή γηα δηάθνξα ζέκαηα, φπσο ε απνκάθξπλζε ησλ παιαηψλ θαηνίθσλ ηεο πεξηνρήο (θαηλφκελα εμεπγεληζκνχ - gentrification) πνπ αδπλαηνχζαλ λα παξακείλνπλ ζην λέν πεξηβάιινλ πνπ δεκηνπξγήζεθε. ζνη θάηνηθνη δελ πνχιεζαλ ηηο ηδηνθηεζίεο ηνπο ηελ πεξίνδν πνπ πξνεγήζεθε ηεο αμηνπνίεζεο, ζπλέρηζαλ λα δνπλ ζε έλα ππνβαζκηζκέλν 53

54 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά πεξηβάιινλ δίπια ζηα κεγαζήξηα πνπ ρηίζηεθαλ θαη κε ηα πξφζζεηα πξνβιήκαηα πνπ απηά δεκηνχξγεζαλ (θπθινθνξηαθνί θφξηνη, έιιεηςε ειεχζεξσλ ρψξσλ). Έλα δεχηεξν δήηεκα θξηηηθήο απνηέιεζε ην γεγνλφο φηη, θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 90 ε δήηεζε γηα γξαθεία ζηελ ελ ιφγσ πεξηνρή ππήξμε πνιχ θαηψηεξε ησλ πξνζδνθηψλ, κε απνηέιεζκα πνιιά θηίξηα λα παξακείλνπλ γηα θαηξφ ρσξίο κηζζσηέο. Ζ θαηάζηαζε απηή αλαηξάπεθε κε ηελ πινπνίεζε έξγσλ ζπγθνηλσλίαο θαη εμππεξεηήζεσλ, πνπ θαηάθεξαλ ελ ηέιεη λα πξνζειθχζνπλ ρξεκαηηζηεξηαθνχο θαη ηξαπεδηθνχο νξγαληζκνχο πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηνπο πχξγνπο ηεο πεξηνρήο. Αληίζηνηρε πεξίπησζε απνηειεί θαη ε πεξηνρή Koop Van Zuid ζην Ρφηηεξληακ. Σν ιηκάλη ηνπ Ρφηηεξληακ, πνπ βξίζθεηαη ζηνλ πνηακφ Maas θνληά ζηνλ παιηφ ππξήλα ηεο πφιεο, ζεσξείηαη ην κεγαιχηεξν ζηελ Δπξψπε θαη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ηνπ θφζκνπ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εθβηνκεράληζεο, ε απμαλφκελε δήηεζε ζε γε είρε σο απνηέιεζκα ηελ αλάπηπμε δξαζηεξηνηήησλ (ηνπ ιηκαληνχ θαη ηεο πφιεο) θαη ζηελ απέλαληη φρζε ηνπ πνηακνχ, κε απνηέιεζκα ζηαδηαθά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο βηνκεραληθήο δξαζηεξηφηεηαο λα κεηαηνπηζηεί ζε απηή ηελ πιεπξά αθήλνληαο θελέο θαη εγθαηαιειεηκκέλεο εθηάζεηο ζην θέληξν ηεο πφιεο. Ζ πξνζπάζεηα αλαδηακφξθσζεο ηνπ ιηκαληνχ ηνπ Ρφηηεξληακ μεθίλεζε απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ελψ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 ζπλερίζηεθε κε ηελ απνθαηάζηαζε θαη ηνπ θέληξνπ ηεο πφιεο. Σν πνιενδνκηθφ ζρέδην Binnenstadtplan ηνπ 1985 δηέθξηλε ηέζζεξηο πεξηνρέο ηεο πφιεο, εθ ησλ νπνίσλ ε κία αθνξνχζε ζην Koop Van Zuid θαη ηε κεηαηξνπή ηνπ ζηε λέα επηρεηξεκαηηθή δψλε. Γεκηνπξγήζεθε, έηζη, κηα πεξηνρή έθηαζεο 125ζηξ. ζηε ζέζε ησλ παιηψλ απνζεθψλ θαη ησλ ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ, ζηελ νπνία ρσξνζεηήζεθαλ λέεο θαηνηθίεο, ρψξνη γξαθείσλ η.κ., ρψξνη επηρεηξήζεσλ (35.000η.κ.), εθπαηδεπηηθέο εγθαηαζηάζεηο (30.000η.κ.) θαη ρψξνη αλαςπρήο (30.000η.κ.). 60 Πνιπζπδεηεκέλν παξάδεηγκα επηρεηξεκαηηθνχ επηθέληξνπ απνηειεί θαη ε πεξηνρή Potzdamer Platz ζην Βεξνιέλν. ην Βεξνιίλν, ν αζηηθφο ζρεδηαζκφο θαη ε αξρηηεθηνληθή, ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζπζηεκαηηθά ζηελ πξνζπάζεηα αλαβάζκηζεο ηεο πφιεο ζε κεηξνπνιηηηθφ θέληξν ηεο Δπξψπεο. Μεηά ηελ θαηεδάθηζε ηνπ ηείρνπο ην 1989 θαη ηελ αλαθήξπμε ηνπ Βεξνιίλνπ σο πξσηεχνπζαο ηεο Γεξκαλίαο, αθνινχζεζε κηα ζεηξά παξεκβάζεσλ αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ πνπ αθνξνχζαλ ζηελ αλάπιαζε πεξηνρψλ θνληά ζην ηείρνο Potzdamerplatz, Leipzigerplatz, Friedrichstrasse, Alexanderplatz. Ο επαλαζρεδηαζκφο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ήηαλ πξντφλ δηεζλψλ δηαγσληζκψλ κε ζπκκεηνρή 60 Μάαξηελ Α.Υαγηεξ, «Ρφηηεξληακ : Αλαζρεδηάδνληαο ην δεκφζην ρψξν», ζην «Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ», Αζήλα

55 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική πνιπεζληθψλ θαηαζθεπαζηηθψλ εηαηξεηψλ ζε ζπλεξγαζία κε κεγάια νλφκαηα αξρηηεθηφλσλ θαη πνιενδφκσλ. Ζ πεξηνρή ηεο PotzdamerPlatz κεηά ηνλ πφιεκν θαη ηελ θαηαζθεπή ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ απνηεινχζε κηα λεθξή δψλε πνπ ρψξηδε ην δπηηθφ θαη ην αλαηνιηθφ κπινθ. Μεηά ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο απνθαζίζηεθε ε αλάπιαζε νιφθιεξεο ηεο πεξηνρήο, ε νπνία μεθίλεζε ην 1993 θαη πεξηειάκβαλε ηελ θαηαζθεπή πχξγσλ γξαθείσλ, εκπνξηθψλ θαηαζηεκάησλ θαη ςπραγσγίαο. Ζ πεξηνρή ρσξίζηεθε ζε 4 ηκήκαηα, ηα νπνία δφζεθαλ πξνο θαηαζθεπή θαη εθκεηάιιεπζε ζε κεγάιεο ηδησηηθέο εηαηξίεο. Σν κεγαιχηεξν θνκκάηη αγφξαζε ε εηαηξεία Daimler-Benz νηθνδνκψληαο θπξίσο πχξγνπο γξαθείσλ, ην δεχηεξν θνκκάηη εθκεηαιιεχηεθε ε εηαηξεία Sony θαηαζθεπάδνληαο έλα «high tech» θηίξην γηα ηα θεληξηθά ηεο γξαθεία ζηελ Δπξψπε θαη άιια δεπηεξεχνληα θηίξηα, ελψ ηα άιια 2 κέξε ηεο έθηαζεο αγνξάζηεθαλ απφ κηθξφηεξεο επηρεηξήζεηο πνπ θαηαζθεχαζαλ ιηγφηεξν εληππσζηαθά θηίξηα. Σν γεγνλφο φηη ε πεξηνρή ρσξίζηεθε ζε 4 θνκκάηηα, ελψ ε δήηεζε ήηαλ πνιχ κεγαιχηεξε, θαζψο θαη νη εμαηξεηηθά ρακειέο ηηκέο έλαληη ησλ νπνίσλ παξαρσξήζεθαλ απηέο νη εθηάζεηο πξνθάιεζαλ θαηαθξαπγή γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε Γεξκαλία πξηκνδνηνχζε ηα ηδησηηθά θεθάιαηα, γεγνλφο πνπ νδήγεζε ζηελ εθδίθαζε ζε επξσπατθφ δηθαζηήξην ζπκπιεξσκαηηθνχ πνζνχ γηα ηελ αγνξά ηεο πεξηνρήο απφ ηελ Daimler-Benz. Παξάιιεια, ηα ζρέδηα άιιαμαλ, ψζηε λα θηηζηεί έλα κεγάιν εκπνξηθφ θέληξν, χζηεξα απφ πηέζεηο ησλ ηδηνθηεηψλ γεο, ην νπνίν δελ πξνβιεπφηαλ ζηα πιάλα ηνπ Σα αξρηηεθηνληθά ζρέδηα γηα ηνπο πχξγνπο γξαθείσλ αλέιαβαλ γλσζηνί αξρηηέθηνλεο, παξάγνληαο έλα πνιπζπδεηεκέλν γηα ηελ αηζζεηηθή ηνπ ρψξν. Έλα αθφκε ζέκα πνπ απνηέιεζε αηηία θξηηηθήο γηα ην ζπγθεθξηκέλν έξγν απνηειεί ην γεγνλφο φηη ελψ ηα εκπνξηθά θαηαζηήκαηα ζεκείσλαλ κεγάινπο αξηζκνχο επηζθεςηκφηεηαο θαη θεξδψλ, απηά ζην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηνπο ήηαλ απφ ηνπξίζηεο θαη φρη Βεξνιηλέδνπο, δεκηνπξγψληαο ηελ άπνςε κεηαμχ ησλ θαηνίθσλ ηεο πφιεο πψο δελ ρηίζηεθε γηα απηνχο αιιά γηα ηνπο επηζθέπηεο. Δπηπιένλ, επηζεκαίλεηαη φηη ηα κεγάια απηά έξγα δεκηνχξγεζαλ, ζηελ άιινηε λεθξή δψλε ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ, κία έθηαζε κε λέα θηίξηα θαη ππεξεζίεο, ιεηηνπξγψληαο φκσο αλαηξεπηηθά σο πξνο ηε δηαηήξεζε ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο ηνπ ηφπνπ, πνπ επηδηψρζεθε λα ζβεζηεί. ηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη επίθεληξα επηρεηξεκαηηθνχ ελδηαθέξνληνο εκθαλίδνληαη γξακκηθά θαηά κήθνο ησλ αμφλσλ κεγάισλ ιεσθφξσλ (πγγξνχ, ιεσθφξνο Αζελψλ), κε πην εκθαλέο παξάδεηγκα απηφ ηεο ιεσθφξνπ Κεθηζίαο απφ ην χςνο ηεο Φηινζέεο κέρξη ην Μαξνχζη, φπνπ έρεη δηακνξθσζεί κία πεξηνρή κε ζπγθέληξσζε επηρεηξεκαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, επηρεηξήζεσλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ ππεξεζηψλ, ππεξεζίεο ηξαπεδψλ θαη αζθαιηζηηθψλ εηαηξεηψλ, αιιά θαη εηαηξείεο πςειήο ηερλνινγίαο θαη ηερλνγλσζίαο θαη εηαηξείεο θηλεηήο ηειεθσλίαο. Ζ αλάπηπμή ηνπο, σζηφζν, δελ πξνσζήζεθε απφ ζπγθξνηεκέλε πνιηηηθή θαη δελ ππήξμε πξφβιεςε γηα ηνλ αζηηθφ θαη αξρηηεθηνληθφ ηνπ ζρεδηαζκφ σο εληαίνπ ζπλφινπ. β) Clusters πνιηηηζηηθψλ θαη ςπραγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ Σνπία Πνιηηηζηηθψλ Δπηθέληξσλ : ε φιεο ηηο πεξηφδνπο ηεο ηζηνξίαο, νη πφιεηο επηδείθλπαλ ηελ ηθαλφηεηα λα δξνπλ σο θέληξα πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη λα παξάγνπλ πνιηηηζκφ κε ηε κνξθή θαιψλ ηερλψλ θαη ηερλνηξνπηψλ ή λέσλ ηδεψλ θαη αληηιήςεσλ. Χζηφζν, απφ ηα ηέιε ηνπ 20 νπ αηψλα, ε κεηαβηνκεραληθή πφιε έρεη θαηεμνρήλ κεηαηξαπεί ζε θφκβν πνιηηηζηηθήο 55

56 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Αξρηθά, ε αλάπηπμε πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζεσξείην σο κέζν βειηίσζεο ηεο πνηφηεηαο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, ελψ ζήκεξα έρεη αλαδεηρζεί ζην ζεκαληηθόηεξν κνριό κεγϋζπλζεο ηεο αζηηθάο νηθνλνκέαο. Ζ γέλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ πνιηηηζηηθψλ clusters έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηε δεθαεηία ηνπ '80 θαη ηηο πξψηεο αζηηθέο πνιηηηθέο γηα ηελ αλάπιαζε θαη αλαδσνγφλεζε ππνβαζκηζκέλσλ αζηηθψλ πεξηνρψλ, ζπλήζσο πξψελ βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ, φπνπ νη πνιηηηζηηθέο θαη ςπραγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο θαηαιχηεο γηα ηελ αζηηθή αλαγέλλεζε θαη σο θηλεηήξηνο κνριφο ηεο αζηηθήο νηθνλνκίαο. Ζ ελίζρπζε ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ πνιηηηζηηθψλ clusters απφ ηε δεθαεηία ηνπ 90 θαη κεηά ζπλδέεηαη θαη κε ηηο πξνζπάζεηεο ησλ πφιεσλ λα θεξδίζνπλ ζηνλ αληαγσληζκφ θαη λα θηινμελήζνπλ κεγάιεο δηεζλείο εθδειψζεηο (Οιπκπηαθνί Αγψλεο, Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο, Παγθφζκηα Έθζεζε - World Expo), γηα ηηο νπνίεο, φκσο, απαηηείηαη έλα ζχλνιν αλαγθαίσλ θηηξηαθψλ εγθαηαζηάζεσλ (ζπλεδξηαθά θέληξα, κνπζεία, ζεκαηηθά πάξθα, θηίξηα πνιηηηζκνχ) ζε άκεζε γεηηλίαζε κε κεγάιεο έθηαζεο ρψξνπο. Σν θαηλφκελν ησλ πνιηηηζηηθψλ clusters ζήκεξα, ραξαθηεξίδεηαη απφ : α) φιν θαη κεγαιχηεξν εχξνο πνιηηηζηηθψλ πξντφλησλ θαη δξαζηεξηνηήησλ πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζε clusters (ζέαηξν, θηλεκαηνγξάθνη, ρψξνη δηαζθέδαζεο, νπηηθναθνπζηηθέο ηέρλεο, πνιπκέζα, pop κνπζηθή, εζηηαηφξηα, κπαξ, θέληξα άζιεζεο θαη αηζζεηηθήο), β) ηελ ζπλερή αχμεζε ηεο ρσξηθήο έθηαζεο ησλ clusters θαη γ) ηε ιεηηνπξγηθή εμεηδίθεπζή ηνπο. ρεηηθά κε ην ηειεπηαίν, αλαθέξεηαη φηη κέζα ζην ίδην πνιηηηζηηθφ cluster ζπρλά δεκηνπξγνχληαη νξγαλσκέλεο θαη ρσξηθά εληνπηζκέλεο ππνελφηεηεο κε νκνεηδείο δξαζηεξηφηεηεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πεξηνρή South Bank 61 ηνπ Λνλδίλνπ, ζε έλα απφ ηα κεγαιχηεξα πνιηηηζηηθά clusters ζηελ Δπξψπε ην νπνίν πεξηιακβάλεη θαη ηε δηεζλνχο εκβέιεηαο γθαιεξί Tate Modern, εληνπίδνληαη ηέζζεξηο ππνελφηεηεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ζηαδηαθά θαη αθνξνχλ ζε δχν ππνελφηεηεο κε πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πςειήο ηέρλεο, κία ππνελφηεηα φπνπ πξνβάιιεηαη ε ηνπηθή πνιηηηζκηθή θιεξνλνκηά θαη ζπγθεληξψλνληαη εηαηξίεο ηειενπηηθψλ θαη θηλεκαηνγξαθηθψλ παξαγσγψλ θαη κία ππνελφηεηα κε εηαηξίεο ζρεηηθέο κε ηε δηαθήκηζε. Σέινο, θάπνηα πνιηηηζηηθά clusters αλαπηχζζνληαη απφ ηελ αξρή σο ρσξηθέο ζπγθεληξψζεηο νκνεηδψλ δξαζηεξηνηήησλ, ζπληάζζνληαο ιεηηνπξγηθά εμεηδηθεπκέλα πνιηηηζηηθά clusters πνπ ζπρλά θαηαιακβάλνπλ νιφθιεξεο πεξηνρέο, φπσο γεηηνληέο κνπζείσλ, ζπλνηθίεο ζρεδηαζκνχ ξνχρσλ, γεηηνληέο κε εζηηαηφξηα θηλεδηθήο θνπδίλαο. 61 Απφ ηα κέζα ηνπ 18 νπ αηψλα, ε Νφηηα ρζε ηνπ Σάκεζε (South Bank) απνηεινχζε κηα θαζαξά βηνκεραληθή πεξηνρή κε ρσξνζεηεκέλεο δξαζηεξηφηεηεο βηνκεραλίαο, επηρεηξήζεσλ θαη εκπνξίνπ, ελψ ζηε γχξσ πεξηνρή ππήξραλ ππνβαζκηζκέλνη νηθηζηηθνί ππξήλεο (slums). ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ε αζηηθή απνβηνκεράληζε θαη νη θαηαζηξνθέο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ νδήγεζαλ ηελ πεξηνρή ζηελ παξαθκή. Χζηφζν, κεηά ηνλ πφιεκν, θαηαζθεπάδεηαη ζηελ πεξηνρή ν ζηαζκφο παξαγσγήο ελέξγεηαο (Bankside Power Station) απφ ηνλ Sir Giles Gilbert Scott, ν νπνίνο ιεηηνπξγεί κέρξη ην 1981 νπφηε θιείλεη, θπξίσο ιφγσ ησλ ηερλνινγηθψλ αιιαγψλ πνπ θαζηζηνχλ πην ζπκθέξνπζεο θαη πξνζνδνθφξεο άιιεο κεζφδνπο παξαγσγήο ελέξγεηαο. Ζ πεξηνρή απαμηψλεηαη θαη κεηαηξέπεηαη ζε κηα λεθξή δψλε απνθνκκέλε απφ ην θέληξν ηνπ Λνλδίλνπ. ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ην πκβνπιίνπ ηνπ Λνδλίλνπ απνθαζίδεη ηελ αλάπιαζε ηεο πεξηνρήο, ηε βειηίσζε ηεο πξνζβαζηκφηεηάο ηεο θαη ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ. Βαζηθφ ζηνηρείν ηεο αλάπιαζεο απνηειεί ε επαλάρξεζε ηνπ Bankside Power Station, ψζηε λα ζηεγάζεη ηελ Tate Modern, πνπ ζα θηινμελεί έξγα ζχγρξνλεο ηέρλεο. Ζ κεηαθνξά ηεο Tate Modern ζην θηίξην ηνπ Bankside Power Station ππήξμε θαζνξηζηηθή ζηελ αλαδσνγφλεζε ηεο παιηφηεξεο πεξηνρήο ηεο πφιεο θαη ζηελ κεηαηξνπή ηεο ζε κηα ζχγρξνλε πεξηνρή εζηηαζκέλε ζηνλ πνιηηηζκφ. πλνδεχηεθε απφ λέα νηθηζηηθή αλάπηπμε, γξαθεία θαη μελνδνρεία θαη ζπλδπάζηεθε κε εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα γηα ζρνιεία θαη δεκηνπξγία λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο. Ζ αλάπιαζε ζρεδηάζηεθε απφ ηνπ Διβεηνχο αξρηηέθηνλεο Jacques Herzog θαη Pierre de Meuron. Ζ πνιηηηζηηθή πεξηνρή ηεο Tate Modern πξνζειθχεη πεξίπνπ 5εθαη. επηζθέπηεο ην ρξφλν. 56

57 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Gallery Tate Modern : Ο παιηφο αηκνειεθηξηθφο ζηαζκφο ηνπ Λνλδίλνπ ζηε Νφηηα ρζε ηνπ Σάκεζε κεηαηξάπεθε ζε κνπζείν ζχγρξνλεο ηέρλεο απφ ηνπο αξρηηέθηνλεο Herzog & De Meuron. ήκεξα απνηειεί, βαζηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ πνιηηηζηηθνχ επηθέληξνπ θαη ηνπφζεκν ηεο πφιεο. Πεγή : Art Spaces The architecture of four Tates. Απφ ηε ζθνπηά ηνπ αζηηθνχ ηνπίνπ, ην θαηλφκελν ησλ πνιηηηζηηθώλ clusters παξάγεη ηξεηο ηύπνπο ζπκβνιηθώλ επηθϋληξσλ : α. ΠνιηηηζηηθΪ επέθεληξα πςειάο ηϋρλεο : πλαληψληαη ζην θέληξν ηεο πφιεο θαη αληηζηνηρνχλ ζε clusters πνπ ζπγθεληξψλνπλ πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο κνπζεία δηαθφξσλ εηδψλ, γθαιεξί, ζέαηξα, φπεξεο, αίζνπζεο ζπλαπιηψλ θαη ζπλεδξηαθά θέληξα κε ζπκπιεξσκαηηθέο ρξήζεηο γεο πνπ πεξηιακβάλνπλ βηβιηνπσιεία, θαθεηέξηεο θαη εζηηαηφξηα. Απηνχ ηνπ είδνπο ηα πνιηηηζηηθά επίθεληξα ζπλήζσο παξάγνληαη κέζα απφ δηαδηθαζίεο αζηηθήο αλάπιαζεο ηζηνξηθψλ ππξήλσλ θαη ελ κέξεη αζηηθήο αλαδφκεζεο κε λέεο θαηαζθεπέο θαηλνηφκνπ ζρεδηαζκνχ θαη αξρηηεθηνληθήο κνξθήο. Χο ηππηθά παξαδείγκαηα κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ ε πλνηθία ησλ Μνπζείσλ ζηε Βηέλλε, ε πλνηθία ησλ Μνπζείσλ ζην Ρφηεξληακ θαη ζην Άκζηεξληακ, ε πλνηθία ησλ Μνπζείσλ ζηε Υάγε, πεξηνρέο πνπ απνδεηθλχνπλ φηη ε ινγηθή ηεο καδηθήο πνιηηηζηηθήο θαηαλάισζεο θεξδίδεη ζπλερψο έδαθνο ζηηο επξσπατθέο πφιεηο. Ζ πλνηθέα ησλ Μνπζεέσλ (Museums Quartier) ζηε ΒηΫλλε, νινθιεξψζεθε ην 2001 θαη θηινμελεί 20 κνπζεία, ρψξνπο παξνπζίαζεο ηαηληψλ, ζεάηξνπ, αξρηηεθηνληθήο, ρνξνχ, αιιά θαη θαηαζηήκαηα, θαθεηέξηεο θαη εζηηαηφξηα, ζπγθεληξσκέλα ζε κηα έθηαζε η.κ., ζε δηαηεξεηέα θαη λεφδκεηα θηίξηα ζχγρξνλεο αξρηηεθηνληθήο. Σν εγρείξεκα ζηεξίδεηαη ζε κία ινγηθή πξνζέιθπζεο ηνπξηζκνχ, κέζσ ηεο καδηθήο ζπγθέληξσζεο κνπζεηαθψλ ρψξσλ ζε κία πεξηνρή. Αληίζηνηρα ε Museumplein ζην Άκζηεξληακ δηαζέηεη 4 κνπζεία κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ην Μνπζεέν Van Gogh, ρψξνπο εθζέζεσλ, ππφγεην super market θαη ρψξνπο ςπραγσγίαο ζε κία κίμε παιαηψλ θηηξίσλ θαη ζχγρξνλεο αξρηηεθηνληθήο. Σν ηνπίν αλαδηακνξθψζεθε ην 1999, φπνπ πξνζηέζεθαλ ηα ζχγρξνλα θηίξηα θαη δηακνξθψζεθε ν εμσηεξηθφο ρψξνο γηα ηε θηινμελία ζπλαπιηψλ, θεζηηβάι. ε ζρεηηθφ παξάδεηγκα γηα ηελ Αζήλα, θαίλεηαη λα εμειίζζεηαη ε νδόο Πεηξαηώο, επί ηεο νπνίαο, ηα ηειεπηαία ρξφληα, ζπγθεληξψλνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξνη πνιηηηζηηθνί ρψξνη, φπσο ε Σερλφπνιηο ζην Γθάδη, ην λέν Μνπζείν Μπελάθε, ην Ίδξπκα Μείδνλνο Διιεληζκνχ, ε ρνιή Καιψλ Σερλψλ, ην ίδξπκα Μ. Καθνγηάλλε, «Σν ρνιείν» ηεο Δηξήλεο Παππά, αξθεηά ζέαηξα, κνπζηθέο ζθελέο θαη εζηηαηφξηα. Ζ βνχιεζε γηα κηα πην νινθιεξσκέλε πνιηηηθή αλαβάζκηζεο ηεο πεξηνρήο, θαίλεηαη λα απνπζηάδεη θαη ην παξαγφκελν ηνπίν παξνπζηάδεη αλνκνηνγέλεηα σο πξνο ηελ φςε θαη ηηο ρξήζεηο ηνπ. 57

58 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Ζ πλνηθία ησλ Μνπζείσλ (Museums Quartier) ζηε Βηέλλε θαη ε Museumplein ζην Άκζηεξληακ β. Δπέθεληξα δεκνθηινύο ςπραγσγέαο : κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ πεξηνρέο ζην θέληξν ηεο πφιεο, φπνπ ζπγθεληξψλνληαη δξαζηεξηφηεηεο αλαςπρήο φπσο κπαξ, εζηηαηφξηα, θαθεηέξηεο, θαηαζηήκαηα κε αληίθεο, βηβιηνπσιεία, δηζθνπσιεία, πεηξακαηηθά ζέαηξα, γξαθεία εηαηξεηψλ design, πνιηηηζηηθά εμεηδηθεπκέλα θαηαζηήκαηα ξνχρσλ, θαη εζηηαηφξηα δηεζλνχο θνπδίλαο ή εζληθά εμεηδηθεπκέλεο θνπδίλαο. Σα επίθεληξα δεκνθηινχο αλαςπρήο ζπλήζσο αληηζηνηρνχλ ζε ππνβαζκηζκέλεο παιηέο εξγαηηθέο ζπλνηθίεο ή πεξηνρέο βηνκεραλίαο, ρνλδξεκπνξίνπ θαη απνζεθψλ πνπ αλαπιάζηεθαλ, θάπνηεο θνξέο ππφ ηελ αηγίδα ηνπ θξάηνπο θαη ζπρλφηεξα κε ηελ αλάκεημε ηδησηηθψλ θεθαιαίσλ ή θαη ησλ δχν, θαη ζηηο νπνίεο επηδηψθεηαη ε έληαζε ρξήζεσλ ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο. Οη πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο θαη ακεξηθαληθέο πφιεηο έρνπλ λα επηδείμνπλ παξαδείγκαηα ηέηνησλ επηθέληξσλ, πνπ ζπλήζσο αληηπξνζσπεχνπλ ηελ πην «δσληαλή» ζπλνηθία ηεο πφιεο. Χο ηππηθά παξαδείγκαηα κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ ε πεξηνρή Westergasfabriek ζην Άκζηεξληακ, ε πεξηνρή Temple Bar ζην Γνπβιίλν, ε πεξηνρή Witte de Withstraat ζην Ρφηεξληακ, ε πεξηνρή ηεο Πιάθαο θαη ηνπ Φπξξή ζηελ Αζήλα θαη ε πεξηνρή ησλ Λαδάδηθσλ ζηε Θεζζαινλίθε. Ζ πεξηνρή ηνπ Temple Bar βξίζθεηαη ζην θεληξηθφ Γνπβιίλν θαη απνηεινχζε ππνβαζκηζκέλε θαιιηηερληθή γεηηνληά κε κηθξά θαηαζηήκαηα θαη θαηνηθίεο. Έρεη δηαηεξήζεη ηε κεζαησληθή ξπκνηνκία ηεο θαη ηελ αξρηηεθηνληθή ησλ θηηξίσλ πνπ ζψζεθαλ απφ ηα ζρέδηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 γηα δεκηνπξγία ηεξκαηηθνχ ζηαζκνχ ιεσθνξείσλ κεηά απφ αληηδξάζεηο ησλ θαηνίθσλ. Σν θξάηνο απφ ην 1990 αλέιαβε ηελ ίδξπζε κε θεξδνζθνπηθήο εηαηξείαο γηα ηε δηαρείξηζε ηεο πεξηνρήο θαη ηελ αλάδεημή ηεο ζε απηφ πνπ απνηειεί ζήκεξα, κε ζεηηθά νηθνλνκηθά απνηειέζκαηα. ήκεξα, παξάιιεια κε ηελ αλαπηπγκέλε λπρηεξηλή δσή, ζπγθεληξψλεη έλα κεγάιν κέξνο ηεο πνιηηηζηηθήο θίλεζεο ηεο πφιεο. Δληνχηνηο, ε πεξηνρή έρεη ππνζηεί έληνλε θξηηηθή, θαζψο νδήγεζε ζε θαηλφκελα πνηνηηθήο αλάπιαζεο (gentrification). Οη απμαλφκελεο αμίεο ησλ αθηλήησλ νδήγεζαλ ζηελ αλεπάξθεηα ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ λα αληεπεμέιζνπλ ζηα λέα νηθνλνκηθά δεδνκέλα, πξαθηηθά απνκαθξχλνληάο ηνπο. Σα θαηλφκελα εμεπγεληζκνχ, ζπλνδεχηεθαλ απφ θαηεδαθίζεηο θηηξίσλ, θαζψο νη πεξηνρέο αλέβαηλαλ ζε αμία, δεκηνπξγψληαο θελά ζηε θπζηνγλσκία ησλ πεξηνρψλ. Δπίζεο, πνιιά απφ ηα καγαδηά πνπ πξνυπήξραλ ησλ δηαδηθαζηψλ αλάπιαζεο θαη πνπ αλήθαλ ζε θαηνίθνπο, έδσζαλ ηε ζέζε ηνπο ζε επηρεηξήζεηο κεγαιχηεξεο θιίκαθαο, ελψ ν ξφινο ησλ θαηνίθσλ ζηηο δηαδηθαζίεο απνθάζεσλ ππήξμε πνιχ κηθξφο, παξά ηηο δηαβεβαηψζεηο γηα ην αληίζεην πνπ πξνεγήζεθαλ ησλ έξγσλ. 58

59 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ηελ Αζήλα, φιν θαη πην έληνλα, θεληξηθέο ππνβαζκηζκέλεο πεξηνρέο, πθίζηαληαη κηθξέο παξεκβάζεηο εμσξατζηηθνχ θπξίσο ραξαθηήξα θαη κεηαηξέπνληαη κε παξάιιειε αιιαγή ρξήζεσλ γεο, ζε επίθεληξα ςπραγσγίαο. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα απνηεινχλ νη πεξηνρέο Φπξξά, Μεηαμνπξγεέν θαη ΓθΪδη, φπνπ έρνπλ δεκηνπξγεζεί ζχιαθεο κε κνπζηθνχο ρψξνπο, ζέαηξα, επηρεηξήζεηο design, αηειηέ δσγξαθηθήο θαη θσηνγξαθίαο, αιιά θαη θαηνηθίεο ηεο λέαο κεζαίαο ηάμεο. Χζηφζν ιείπνπλ ηα νηθνλνκηθά θίλεηξα γηα ηελ επίζπεπζε αλάπιαζεο ησλ ηδησηηθψλ δηαηεξεηέσλ θηηξίσλ θαζψο θαη ε πξφλνηα γηα ηνπο νηθνλνκηθά αζζελέζηεξνπο πνπ κε έκκεζν ηξφπν αλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηηο πεξηνρέο απηέο θαζψο νη αμίεο αλεβαίλνπλ. Πεξαηηέξσ θίλεηξα γηα αλαπαιαηψζεηο θηηξίσλ θαη ηε γεληθφηεξε αλαβάζκηζε ηνπ ηζηνχ ησλ θεληξηθψλ γεηηνληψλ ηεο πφιεο δελ παξέρνληαη, κε απνηέιεζκα ηελ ππνβαζκηζκέλε φςε ηνπο, παξά ηηο λέεο δεκνθηιείο ρξήζεηο ηνπο. γ. Δπέθεληξα πνιηηηζκνύ θαη αλαςπράο ζην όξην ηεο πόιεο κε ην θπζηθό πδϊηηλν ζηνηρεέν : Ζ αλάπιαζε ησλ αζηηθψλ ζαιάζζησλ κεηψπσλ θαη ε δεκηνπξγία επίθεληξσλ πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο ζηα ρσξηθά φξηα ηεο πφιεο κε ην πδάηηλν ζηνηρείν απνηεινχλ δηεζλέο πνιενδνκηθφ θαηλφκελν θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Ζ αλαγθαηφηεηα αλάπιαζεο ησλ αζηηθψλ ζαιάζζησλ κεηψπσλ ζπλδέεηαη κε ηελ παξαθκή παιηψλ ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ζηα θέληξα ησλ πφιεσλ ιφγσ ειιείςεσλ ζε ρψξνπο γηα αλαλέσζε θαη εθζπγρξνληζκφ ηνπ ηερλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ ηνπο. Ζ κεηαθνξά ησλ ιηκεληθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζε λέεο ζχγρξνλεο εγθαηαζηάζεηο επέηξεςε ζε πνιιέο πφιεηο ηνλ αλαζρεδηαζκφ ησλ παιηψλ θεληξηθψλ ιηκεληθψλ πξνβιεηψλ θαη απνζεθψλ σο ρψξσλ πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο, ελζαξξχλνληαο, ηαπηφρξνλα, θαη ηελ αλαδσνγφλεζε γεηηνληθψλ ππνβαζκηζκέλσλ πεξηνρψλ θαηνηθίαο, ρνλδξεκπνξίνπ ή βηνκεραλίαο θαη ηε δεκηνπξγία ζπγθεληξψζεσλ δξαζηεξηνηήησλ πνιηηηζκνχ πςειήο ηέρλεο θαη αλαςπρήο (κνπζεία, ζπλεδξηαθά θέληξα, γθαιεξί, αίζνπζεο ζπλαπιηψλ, ζέαηξα, ζεκαηηθά πάξθα, θαθεηέξηεο, bars, εζηηαηφξηα). Ζ αλάπιαζε ησλ αζηηθψλ ζαιάζζησλ κεηψπσλ μεθίλεζε ζηελ Ακεξηθή απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 κε ηελ αλάπιαζε ηνπ Inner Harbor ηεο Βαιηηκφξεο θαη είρε επξεία δηάδνζε ζηελ Δπξψπε ζηηο δεθαεηίεο '80 θαη '90 (αλαπιάζεηο ηνπ St. Catherine's Dock θαη ηεο πεξηνρήο South Bank ζην Λνλδίλν, ησλ Liverpool Docks, ηεο παξαιηαθήο δψλεο ηεο Βαξθειψλεο). ηε δεθαεηία ηνπ '90, ην θαηλφκελν άξρηζε λα έρεη εθαξκνγή θαη ζε κηθξφηεξεο παξαιηαθέο πφιεηο, αιιά θαη ζε επεηξσηηθέο πφιεηο θαηά κήθνο ησλ φρζεσλ πνηακψλ. Σαπηφρξνλα, oη αλαπιάζεηο άξρηζαλ λα ραξαθηεξίδνληαη απφ θαηλνηνκίεο ζηνλ αζηηθφ θαη αξρηηεθηνληθφ ζρεδηαζκφ θαη απφ εκβιεκαηηθά έξγα. ην Μπηικπάν ηεο Ηζπαλίαο, ε λφηηα φρζε ηνπ πνηακνχ Nervion (πεξηνρή Abandoibarra) απνηειεί ίζσο ην ραξαθηεξηζηηθφηεξν παξάδεηγκα απηήο ηεο πεξηφδνπ. ηελ πεξίπησζε ηνπ Μπηικπάν ε πνιηηηζηηθή πνιηηηθή απνηέιεζε ζνβαξφ πνιηηηθφ ζέκα θαη έγηλε ην ζχκβνιν πνπ απνθξπζηάιισζε αληηηηζέκελα πξφηππα αλάπηπμεο θαη ηξφπσλ δσήο. Δμειίρζεθε ξαγδαία θαζψο αληηκεησπίζηεθε σο έλα φρεκα γηα ηελ ελζάξξπλζε ηεο πνιηηηθήο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ, έλα ζηνηρείν ηεο πνηφηεηαο δσήο αλαγθαίν γηα ηελ νηθνλνκηθή αλαδσνγφλεζε θαη έλα ζχκβνιν ηεο λέαο εηθφλαο ηεο πφιεο. ηα πιαίζηα απηά, ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1991, ππνγξάθεθε ζπκθσλία ζηε Νέα Τφξθε γηα λα θηινμελεζεί ζην Μπηικπάν έλα παξάξηεκα ηνπ Μνπζείνπ Guggenheim, ην δεχηεξν ζηελ Δπξψπε κεηά ηεο 59

60 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Βελεηίαο. Σν θηίξην ηνπ Μνπζείνπ, ζρεδηαζκέλν απφ ηνλ ακεξηθαλφ αξρηηέθηνλα Frank Ο. Gehry, απνηειείηαη απφ ηα ηξία ζπκβνιηθά ζηνηρεία ηνπ Μπηικπάν : πέηξα, ράιπβα θαη λεξφ θαη θαηαιακβάλεη έθηαζε η.κ. ζηηο παιηέο απνβάζξεο ηεο πφιεο, δίπια ζηα πξνγξακκαηηζκέλα θηίξηα ηνπ Οληηηφξηνπκ, ηνπ Μνπζείνπ Δπηζηήκεο θαη Σερλνινγίαο θαη ηνπ πλεδξηαθνχ Κέληξνπ. Ηδηαίηεξε ζεκαζία δφζεθε θαη ζην πνηάκη πνπ δηαζρίδεη ην Μπηικπάν, ηνλ Νεξβηφλ, ν νπνίνο κέρξη ην 18 ν αηψλα ππήξμε ζεκαληηθφο δξφκνο γηα ηα εκπνξηθά πινία, ελψ αξγφηεξα, ην κέησπν ηεο φρζεο ηνπ έγηλε ζχκβνιν ηνπ βηνκεραληθνχ ηνπίνπ κε ηα λαππεγεία, ηηο ραιπβνπξγίεο θαη ηα εξγνζηάζηα ρεκηθψλ. Μεηά ηελ αλάπιαζε πνπ πεξηιακβάλεη ην Μέγαξν Μνπζηθήο θαη πλεδξίσλ ζρεδηαζκέλν απφ ηνπο Federico Soriano θαη Dolores Palacios, ηελ πεδνγέθπξα Volantin ζρεδηαζκέλε απφ ηνλ Santiago Calatrava, ην ζέαηξν Αξηάγθα θαη άιια πνιηηηζηηθά θηίξηα ζηηο φρζεο ηνπ θαη θπξίσο ην θηίξην ηνπ Guggenheim Museum, ζηφρνο ήηαλ ν Νεξβηφλ λα κεηαηξαπεί ζε κείδνλα πνιηηηζηηθή αξηεξία γηα ην λέν Μπηικπάν. 62 Guggenheim Museum ηνπ Frank Ο. Gehry ζην Μπηικπάν : Ζ επηηπρία θαηλνηφκσλ αξρηηεθηνληθψλ κνξθψλ θαη εκβιεκαηηθψλ έξγσλ ζηελ αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ, φπσο ην Guggenheim Museum, νδήγεζε αθφκε θαη ζηε ζρεδφλ κηκεηηθή επαλάιεςε ηνπο ζε άιιεο πφιεηο. ήκεξα, ην θαηλφκελν απηψλ ησλ αλαπιάζεσλ έρεη εληαζεί ηδηαίηεξα θαη νη αλαπιάζεηο πνπ ζρεδηάδνληαη ή πινπνηνχληαη δείρλνπλ φηη ε έθηαζε ησλ παξαιηαθψλ πεξηνρψλ πνπ αλαδνκνχληαη σο επίθεληξα πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο έρεη απμεζεί πάξα πνιχ. Δπηπιένλ, ηα λέα απηά παξαιηαθά επίθεληξα ζπλδπάδνληαη κε επηρεηξεκαηηθά επίθεληξα ζε άκεζε γεηηλίαζε, κε απνηέιεζκα, ην λέν αλαδπφκελν αζηηθφ ηνπίν λα απνηειεί έλα εθηεηακέλν πνιπεπίθεληξν πνιηηηζκνχ, ςπραγσγηθψλ θαη επηρεηξεκαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Παξάιιεια, ζηηο πεξηνρέο απηέο θαηαζθεπάδνληαη φιν θαη κεγαιχηεξεο πνιηηηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο πνπ ιεηηνπξγνχλ σο ηνπφζεκα ηεο πφιεο θαη ραξαθηεξίδνληαη σο έξγα λαπαξρίδεο ή flagship projects. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηέηνηαο αλάπιαζεο ιηκελνβηνκεραληθήο δψλεο, είλαη ην έξγν ηνπ HafenCity 63 ζην ιηκάλη ηνπ Ακβνχξγνπ (ζηηο φρζεο ηνπ Έιβα, ζηηο παιηέο απνβάζξεο Sandtor, Grasbrook, Baakenhafen), πνπ απνηειεί, ζήκεξα, ηε κεγαιχηεξε ελ εμειίμεη αζηηθή αλάπιαζε επί επξσπατθνχ εδάθνπο. Σν πξφγξακκα «Ακβνχξγν αλαπηπζζφκελε πφιε» απνζθνπεί, αθελφο ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ρξήζεο ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ζηηο 62 Υνχιηα Μ. Γθνλδάιεο, «Μπηικπάν : Πνιηηηζκφο, Πνιίηεο θαη Πνηφηεηα Εσήο», ζην «Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη Αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ», Αζήλα α) Καξχδεο Γ., «Σα επηά βηβιία ηεο πνιενδνκίαο», Αζήλα 2008, β) Σν «Π» - έθδνζε δηαιφγνπ γηα ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ Πεηξαηά, Σεχρνο 2, Μάηνο 2011, γ) HafenCity Hamburg, Projects insights into current developments, 60

61 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική απνβάζξεο έθηαζεο 157 εθηαξίσλ (1.570 ζηξεκκάησλ) πνπ ην 19 ν αηψλα απνηέιεζαλ ρψξνπο ππνδνρήο ηεο ξαγδαίαο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο θαη ζήκεξα ζηέθνπλ παξεθκαζκέλεο θαη αθεηέξνπ ζηελ ελίζρπζε ηεο αληαγσληζηηθήο ζέζεο ηεο πεξηνρήο αλάκεζα ζηηο παγθφζκηεο επηρεηξεκαηηθέο ηνπνζεζίεο. Σν πξφγξακκα βαζίδεηαη ζηελ αλαπηπμηαθή ελφηεηα ηνπ ιηκαληνχ θαη ηεο πφιεο, παξά ηηο πθηζηάκελεο αληηζέζεηο θαη ηνλ αληαγσληζκφ. Ζ αξρή απηή εμππεξεηείηαη κε ηελ επέθηαζε πνιηηηζηηθψλ θαη αζηηθψλ ρξήζεσλ θαηνηθία, πνιηηηζηηθνί ρψξνη, εκπφξην, γξαθεηαθέο ρξήζεηο, ρψξνη ςπραγσγίαο, δεκφζηνη ειεχζεξνη ρψξνη κέζα ζηε ιηκεληθή πεξηνρή, κε έκβιεκα ηελ νηθνδφκεζε ηεο Φηιαξκνληθήο ηνπ Έιβα. Ο ζηαδηαθφο ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή αλακέλεηαη λα νινθιεξσζεί ην 2020 θαη ζα αλαδηαξζξψζεη πεξίπνπ ζηξέκκαηα ηεο ιηκεληθήο δψλεο, απμάλνληαο θαηά 40% ηελ έθηαζε ηνπ ηζηνξηθνχ θέληξνπ παξέρνληαο θαηνηθία ζε άηνκα ζε δηακεξίζκαηα, αιιά θαη ζέζεηο εξγαζίαο. Δπηζεκαίλεηαη φηη ηε δηαρείξηζε ηνπ έξγνπ έρεη αλαιάβεη ν Γήκνο Ακβνχξγνπ, αλ θαη κφλν ην 1/6 ησλ δαπαλψλ (1,3 δηο επξψ απφ ηα 6,3 πνπ απαηηνχληαη ζπλνιηθά) ζα αληιεζνχλ απφ θξαηηθά θνλδχιηα. Ζ κηθηή επέλδπζε πξαθηηθά ζεκαίλεη φηη νη ηδηψηεο θηλνχληαη θάησ απφ απζηεξφ ζεζκηθφ θαη πνιενδνκηθφ έιεγρν. Σν Ακβνχξγν απνθηά έλα λέν ζχκβνιν, κηα λέα εηθφλα, έλα ζεκαληηθφ πφιν έιμεο κε ηνλ νπνίν κπνξεί λα δηαθνξνπνηεζεί αηζζεηά απφ άιιεο πφιεηο. Σν πξφγξακκα αλάπιαζεο ηεο ιηκεληθήο δψλεο παξνπζηάδεη κηα πξφζεζε απαγθίζηξσζεο απφ ηε βηνκεραλία, ε νπνία εμαζθαιίδεη ζήκεξα ην έλα πέκπην ηεο πξνζηηζέκελεο αμίαο έλαληη ηνπ δηπιάζηνπ πνζνζηνχ ζηα 1960, ελψ παξάιιεια ζηνρεχεη ζηελ αλάπηπμε ησλ media, ησλ εκπνξηθψλ εθζέζεσλ, ηεο πςειήο ηερλνινγίαο θαη ησλ ζχγρξνλσλ ππεξεζηψλ (from ship to chip). ηφρνο ηνπ «πκπιεξσκαηηθνχ ρεδίνπ Αζηηθήο Αλάπηπμεο», φπσο νλνκάδεηαη ε αλάπιαζε ηνπ HafenCity, είλαη ε ζπγθξφηεζε ηεο ιηκεληθήο δψλεο, ψζηε λα αληαπνθξηζεί ζηα λέα δεδνκέλα δηαθίλεζεο επηβαηψλ θαη εκπνξεπκάησλ θαη λα ππεξεηήζεη ηνπο αλαπηπμηαθνχο ζηφρνπο, ελψ σο βαζηθνί άμνλεο παξνπζηάδνληαη ε δηαηήξεζε ηεο ηζηνξηθφηεηαο ηνπ ηφπνπ θαη ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο (ιηκάλη, απνζήθεο) σο βαζηθφ ζηνηρείν γηα ηελ κειινληηθή ηαπηφηεηα ηεο λέαο ζπλνηθίαο θαη ηελ ηδηαηηεξφηεηά ηεο, ε πνιχπιεπξε θαη κηθηή δνκή εθκεηάιιεπζεο θαη ε εμαζθάιηζε ζηελήο ζρέζεο θαη ζπλδέζεσλ αλάκεζα ζηηο παξεκβάζεηο ζην παξαιηαθφ κέησπν θαη ηνλ αζηηθφ ηζηφ, κε ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηελ πεξηνρή κεηαμχ ηεο δψλεο αλάπιαζεο θαη ηνπ ηζηνξηθνχ θέληξνπ. Ζ πεξηνρή ηνπ HafenCity δηαηξείηαη ζε ζπλνηθίεο, νη νπνίεο δηαθνξνπνηνχληαη κεηαμχ ηνπο κε δηαθνξεηηθή αλάκεημε ρξήζεσλ θαη δηαθνξεηηθή πνιενδνκηθή κνξθή πνπ αληηζηνηρεί ζε θάζε ρξήζε. 61

62 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά εκαληηθή ψζεζε ζηελ αλαβάζκηζε ηνπ HafenCity δίλνπλ ηα επί κέξνπο έξγα πνπ θέξνπλ ηελ ππνγξαθή δηεζλώο θεκηζκϋλσλ αξρηηεθηόλσλ. Δκβιεκαηηθφ έξγν θαη πνιηηηζηηθφ επίθεληξν ηνπ HafenCity, απνηειεί ε Αίζνπζα ηnο Φηιαξκνληθήο ηνπ Έιβα (Elbphilarmonie Concert Hall), πνπ ζρεδηάζηεθε απφ ηνπο αξρηηέθηνλεο Herzog & de Meuron, κε ζηφρν ηε δεκηνπξγία ελφο πνιηηηζηηθνχ νξφζεκνπ, αιιά θαη ελφο απηφλνκνπ θφκβνπ θηινμελίαο πνπ ζα ζπλδπάδεη πνιπηειή δηακεξίζκαηα, ρψξνπο ζπλεδξηάζεσλ πέληε αζηέξσλ θαη θπζηθά ηελ αίζνπζα ηεο πεξαο. Ο ζρεδηαζκφο πεξηιακβάλεη ηελ αλάπιαζε θαη αλαδηακφξθσζε κηαο πξνυπάξρνπζαο πιίζηλεο απνζήθεο πνπ θαηαζθεπάζηεθε ζηελ απφιεμε ηνπ αθξσηεξίνπ LJS Sandtorhafen ηε δεθαεηία ηνπ 1960 γηα ηελ απνζήθεπζε θνξηίσλ, θαη ιεηηνχξγεζε κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ Ζ απνζήθε επηζηεγάδεηαη απφ κηα λέα θαηαζθεπή απφ γπαιί, πνπ πςψλεηαη κε κηα ζεηξά απφ θπκαηνεηδείο θνξπθέο ζαλ ηέληα θαη δίλεη ηελ εληχπσζε φηη επηπιέεη επάλσ ζηε βηνκεραληθή βάζε. Ζ γπάιηλε πξφζνςε γίλεηαη έλα γηγαληηαίν ηξηδίδνλ θξχζηαιιν, πνπ παγηδεχεη ηηο κεηαβαιιφκελεο αληαλαθιάζεηο ηνπ νπξαλνχ, ηνπ λεξνχ θαη ηnο πφιεο. Σν θηίξην ζηεγάδεη ηε Φηιαξκνληθή ηνπ Έιβα, ζε κηα θχξηα αίζνπζα ζπλαπιηψλ ζέζεσλ θαη κηα κηθξφηεξε αίζνπζα 550 ζέζεσλ θαη επηπιένλ πεξηιακβάλεη έλα μελνδνρείν πνιπηειείαο, θαηνηθίεο θαη δηακεξίζκαηα, ζπλεδξηαθφ θέληξν, θέληξν επεμίαο, ην Παηδηθφ Μνπζείν Μνπζηθήο, εζηηαηφξηα, λπρηεξηλά θέληξα θαη ρψξνπο ζηάζκεπζεο. Αλάκεζα ζηηο δχν δηαθνξεηηθνχ χθνπο ελφηεηεο ηνπ θηηξίνπ (παιηά απνζήθε θαη γπάιηλε πξνζζήθε) παξεκβάιιεηαη έλαο εθηεηακέλνο δεκφζηνο ρψξνο κηα δεκφζηα πιαηεία πξνζβάζηκε απφ ην θνηλφ πνπ ζπλδέεη θαη ζπγρξφλσο δηαρσξίδεη ην παιαηφ θαη ην λέν ηκήκα ηνπ θηηξίνπ, έρεη θπκαηηζηή νξνθή, ππαίζξηεο βεξάληεο θαη πξνζθέξεη ζηνπο επηζθέπηεο παλνξακηθή ζέα ζηελ πφιε θαη ην ιηκάλη. Ζ Αίζνπζα ηns Φηιαξκνληθήο ηνπ Έιβα (Elbphilarmonie Concert Hall), ζηε θάζε ηεο θαηαζθεπήο ηεο θαη φπσο ζρεδηάζηεθε απφ ηνπο αξρηηέθηνλεο Herzog & de Meuron. Πεγή : HafenCity Hamburg, Projects insights into current developments, Ο «ηξνρφο» ηνπ Rem Koolhaas πνπ ζα ζηεγάζεη ην Κέληξν Δπηζηεκψλ θαη ην ελπδξείν ηνπ Ακβνχξγνπ ρσξνζεηείηαη ζην αλαηνιηθφ άθξν ηεο πεξηνρήο, ζπκβνιίδνληαο κηα ζαιάζζηα πχιε. Ζ εμσηεξηθή ηνπ επηθάλεηα ζα απνηειείηαη απφ ιεπηή ζηξψζε γπαιηνχ, πξνθεηκέλνπ λα αληαλαθιά ηα ρξψκαηα ηεο ζάιαζζαο. ηα η.κ. (εθ ησλ νπνίσλ ηα 8.500η.κ. ζα είλαη ππνζαιάζζηα) θηινμελνχληαη, επίζεο, εξγαζηήξηα εξεπλψλ, γξαθεία θαη πνιηηηζηηθνί ρψξνη. Δπίζεο, ζην θέληξν πεξίπνπ ηεο, πεξηνρήο ηνπ HafenCity, νξγαλψλεηαη ε ζπλνηθία «Knowledge Quarter» πνπ πεξηιακβάλεη θαη ην θηίξην ησλ Παλεπηζηεκηαθψλ εγθαηαζηάζεσλ (HafenCity University), ζρεδηαζκέλν απφ ηνπο Code Unique architects. 62

63 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Πέξα απφ ηνπο ρψξνπο πνιηηηζκνχ πνπ αλαθέξζεθαλ, ην πξφγξακκα πεξηιακβάλεη θαη ην Δζληθφ Μνπζείν ηεο Θάιαζζαο (International Maritime Museum) θαη δίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ αλάπηπμε πνιηηηζηηθψλ θαη θαιιηηερληθψλ δξάζεσλ θάζε είδνπο θαη θιίκαθαο, κε ηε ζπκκεηνρή πνιπάξηζκσλ θαιιηηερλψλ θαη ηε δηνξγάλσζε πνηθίισλ θαιιηηερληθψλ θεζηηβάι. Ο ρψξνο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ (HafenCity University ζηε ζπλνηθία «Knowledge Quarter». ην βάζνο θαίλεηαη θαη ν «ηξνρφο» ηνπ Rem Koolhaas Πεγή : HafenCity Hamburg, Projects insights into current developments, Σέινο, βαζηθφ ηκήκα ηνπ ζρεδηαζκνχ απνηεινχλ νη δεκφζηνη αζηηθνί ρψξνη (πιαηείεο, πάξθα, ρψξνη πεξηπάηνπ) πνπ ζπληζηνχλ ην ζπλδεηηθφ θξίθν αλάκεζα ζηηο θηηξηαθέο ππνδνκέο θαη θαιχπηνπλ ην 40% ηεο έθηαζεο. Οη δεκφζηνη ρψξνη πνηθίιινπλ ζε κεγέζε θαη ιεηηνπξγίεο θαη κεξηθνί απφ απηνχο ρσξνζεηνχληαη πάλσ ζηε ζάιαζζα, ελψ μερσξίδνπλ δχν κεγάιεο πιαηείεο ζηε δπηηθή πιεπξά ηνπ HafenCity θαη ζε άκεζε νπηηθή επαθή κε ηελ πεξα Elbphilarmonie (Magellan Terraces, Marco Polo Terraces - EMBT Arquitectes Associates). Οη δχν φρζεο ηνπ Magdeburger Hafen harbor, ζρεδηάζηεθαλ απφ ηελ αξρηηέθηνλα Beth Galλ θαη ην γξαθείν ηεο ζηε Βαξθειψλε BB + GG arquitectes, φπσο επίζεο θαη ν ππαίζξηνο ρψξνο κπξνζηά απφ ην Maritime Museum. Άπνςε ησλ ππαηζξίσλ ρψξσλ ηνπ HafenCity Πεγή : HafenCity Hamburg, Projects insights into current developments, Κιείλνληαο επηζεκαίλεηαη φηη ε δεκηνπξγία ησλ πνιηηηζηηθψλ επηθέληξσλ ζρεηίδεηαη κε ηε κεηαβαιιφκελε ηαπηφηεηα ηεο κεηακνληέξλαο θνηλσλίαο, ηεο πνιηηηζηηθήο απφθιηζεο θαη εμαηνκίθεπζεο ησλ επηινγψλ θαη ηηο απμαλφκελεο λέεο κεζαίεο ηάμεηο ησλ κεηαθηλνχκελσλ κνξθσκέλσλ επαγγεικαηηψλ, ζηνπο νπνίνπο κπνξνχλ λα παξέρνπλ κηα κεγάιε πνηθηιία πνιηηηζηηθψλ θαη ςπραγσγηθψλ επηινγψλ, ζπγθεληξσκέλε ζε έλαλ ηφπν θαη παξάιιεια, κπνξνχλ λα ζπκβάινπλ ζηελ ελίζρπζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ ηφπνπ κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο αζηηθψλ θαη αξρηηεθηνληθψλ ηνπφζεκσλ, ζηε ζεακαηηθνπνίεζε ηεο πφιεο θαη ηεο αζηηθήο κνξθνινγίαο. Οη δπλαηφηεηεο ησλ πνιηηηζηηθψλ επηθέληξσλ εληζρχνληαη πεξηζζφηεξν ζηελ πεξίπησζε πνπ αλαπηχζζνληαη ζε δηαηεξεηένπο ηζηνξηθνχο αζηηθνχο ππξήλεο, δηφηη ε αξρηηεθηνληθή θιεξνλνκηά αληηπξνζσπεχεη κνξθνινγηθά απνζπάζκαηα ηεο ηζηνξίαο ηεο 63

64 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά πφιεο πνπ απνηεινχλ πινχζηα ζε λφεκα κνξθψκαηα θαη επηηξέπνπλ ζε επηζθέπηεο θαη θαηνίθνπο πνιιαπιέο, απνθιίλνπζεο θαη εμαηνκηθεπκέλεο εξκελείεο ηνπ ρψξνπ. Σέινο, ην κνληέιν αλάπηπμεο πνιηηηζηηθψλ επηθέληξσλ, ζηεξίδεηαη ζηε ζεψξεζε πσο νη επελδχζεηο θεθαιαίνπ πνπ δεκηνπξγνχλ ζέζεηο εξγαζίαο θαη εηζνδήκαηα γηα ηνπο θαηνίθνπο κηαο πφιεο, ζπλεπάγνληαη θαη ηαπηφρξνλε άλνδν ηεο ζπλνιηθήο δήηεζεο θαη παξαγσγήο πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ, άξα θαη άλνδν ηεο νηθνλνκίαο θαη ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ. Σν είδνο φκσο ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο πνπ δεκηνπξγνχληαη είλαη ην κεγάιν δεηνχκελν, θαζψο νη ζηξαηεγηθέο απηέο, ηείλνπλ ζπρλά λα παξάγνπλ κε εμεηδηθεπκέλεο, ρακειά ακεηβφκελεο θαη ζπρλά κεξηθήο απαζρφιεζεο, επηζθαιείο ζέζεηο εξγαζίαο, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη φηη ηα κεγάιεο θιίκαθαο πνιηηηζηηθά έξγα δελ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ απφ κφλα ηνπο ζε άλνδν ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ζε κηα πφιε, φηαλ απνπζηάδνπλ άιιεο ηζρπξφηεξεο νηθνλνκηθέο δνκέο Ο ζεζκφο ηεο Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο ηεο Δπξψπεο Ζ πνιηηηζηηθή πνιηηηθή ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο Ζ δξαζηεξηφηεηα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ ζπκπιεξψλεη ηελ πνιηηηζηηθή πνιηηηθή ησλ θξαηψλ κειψλ ζε δηάθνξνπο ηνκείο, φπσο ε πξνζηαζία ηεο επξσπατθήο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο, ε ζπλεξγαζία ησλ πνιηηηζηηθψλ ζεζκψλ δηαθφξσλ ρσξψλ, ε θηλεηηθφηεηα ησλ αηφκσλ πνπ εξγάδνληαη ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ, ε παξνρή ρξεκαηνδνηήζεσλ γηα πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο κέζσ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλσληθνχ Σακείνπ θαη ηνπ Δπξσπατθνχ Σακείνπ Πεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο. ε ζεζκηθφ επίπεδν, ε πλζήθε ηεο Ρψκεο 64 δελ πεξηείρε ζπγθεθξηκέλε αλαθνξά γηα ηελ πνιηηηθή ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ, σζηφζν ζηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 ειήθζεζαλ νξηζκέλα πνιηηηζηηθά κέηξα, φπσο ε εηήζηα αλαθήξπμε ηεο επξσπατθήο πνιηηηζηηθήο πξσηεχνπζαο, νη εηδηθνί φξνη εηζφδνπ ησλ λέσλ ζηα κνπζεία θαη ηηο πνιηηηζηηθέο εθδειψζεηο, ε δεκηνπξγία δηεζληθψλ πνιηηηζηηθψλ δηαδξνκψλ. Ζ πνιηηηθή ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ απέθηεζε ηε δηθή ηεο λνκηθή βάζε κε ηελ έγθξηζε ηεο πλζήθεο ηνπ Μάαζηξηρη 65, ζηελ νπνία δειψλεηαη φηη ε Έλσζε ζέβεηαη ηνλ πινχην ηεο πνιηηηζηηθήο θαη γισζζηθήο πνιπκνξθίαο ησλ θξαηψλ κειψλ θαη κεξηκλά γηα ηελ πξνζηαζία θαη αλάπηπμε ηεο επξσπατθήο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο (άξζξν 3 ηεο πλζήθεο γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε). Σα παξαπάλσ έρνπλ ζπκπεξηιεθζεί θαη ζηνπο ζθνπνχο ηεο πλζήθεο ηεο Ληζζαβφλαο 66 ζηελ νπνία εληζρχεηαη ε ζεκαζία ηνπ πνιηηηζκνχ θαη αλαγλσξίδεηαη ε πνιηηηζηηθή, ζξεζθεπηηθή θαη αλζξσπηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο Δπξψπεο. Δηδηθφηεξα, ην άξζξν 167 ηεο πλζήθεο ηεο Ληζζαβφλαο γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο ΔΔ (πξψελ άξζξν 151 ηεο ζπλζήθεο ΔΚ) παξέρεη κηα βάζε πνπ ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε ησλ πνιηηηζκψλ ησλ θξαηψλ κειψλ, κε ζεβαζκφ ζηελ εζληθή θαη πεξηθεξεηαθή πνιπκνξθία, 64 πλζήθε ίδξπζεο ηεο Δπξσπατθήο Οηθνλνκηθήο Κνηλφηεηαο (ΔΟΚ), Ζ πλζήθε, ε νπνία ππνγξάθηεθε ζην Μάαζηξηρη ζηηο 7 Φεβξνπαξίνπ 1992, απνηειείην απφ δχν δηάθνξεο αιιά αιιειέλδεηεο πλζήθεο : ηε πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε (ΔΔ) θαη ηε πλζήθε ηελ ηδξχνπζα ηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα (ΔΚ). 66 Δπξσπατθφ πκβνχιην ηεο Ληζζαβφλαο, πκπεξάζκαηα ηεο Πξνεδξίαο, Βξπμέιιεο 23 θαη24 Μαξηίνπ 2000, 64

65 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική πξνβάιιεη ηαπηφρξνλα ηελ θνηλή πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά, απνζθνπεί ζηελ ελζάξξπλζε ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ θξαηψλ κειψλ θαη θαζηζηά δπλαηή ηελ ππνζηήξημε θαη ζπκπιήξσζε ηεο δξάζεο ησλ θξαηψλ κειψλ ζηνπο παξαθάησ ηνκείο : βειηίσζε ηεο γλψζεο θαη ηεο δηάδνζεο ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ επξσπατθψλ ιαψλ, δηαηήξεζε θαη πξνζηαζία ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο επξσπατθήο ζεκαζίαο, κε εκπνξηθέο πνιηηηζηηθέο αληαιιαγέο, θαιιηηερληθή θαη ινγνηερληθή δεκηνπξγία, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δεκηνπξγίαο ζηνλ νπηηθναθνπζηηθφ ηνκέα. Με ηελ εηζαγσγή ηεο λνκηθήο βάζεο γηα ηνλ πνιηηηζκφ ζηε ζπλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη, νη πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ΔΔ νξγαλψζεθαλ πην ζπζηεκαηηθά θαη θαηαηέζεθαλ ηξία πξνγξάκκαηα : ην πξφγξακκα «Καιεηδνζθόπην» πνπ ζεζπίζηεθε ην 1996, κε ζηφρν ηελ ππνζηήξημε ηεο θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο θαη ηελ ελίζρπζε ηεο δηάδνζεο ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ ιαψλ ηεο Δπξψπεο, ην πξφγξακκα «Ariane» πνπ πηνζεηήζεθε ην 1997 κε ζθνπφ λα ζπκβάιεη ζηελ αχμεζε ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ ζηνπο ηνκείο ηνπ βηβιίνπ θαη ηεο αλάγλσζεο θαη ζηελ πξναγσγή, κέζσ ηεο κεηάθξαζεο, ηεο επξχηεξεο γλψζεο ησλ ινγνηερληθψλ έξγσλ θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ επξσπατθψλ ιαψλ θαη ην πξφγξακκα «Ραθαάι» πνπ πηνζεηήζεθε ην 1997 κε ζηφρν ηελ ελίζρπζε ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ ζηνλ ηνκέα ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο κε επξσπατθή δηάζηαζε. «Πνιηηηζκφο 2000» : Σν 2000 θαηαηέζεθε έλα επξσπατθφ πξφγξακκα-πιαίζην γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πνιηηηζκνχ κε ζπλνιηθφ πξνυπνινγηζκφ 167 εθαη. επξψ γηα πεξίνδν πέληε εηψλ ( ). Οη ζηφρνη ηνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ : ε απινπνίεζε ηεο ρξεκαηνδφηεζεο θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο πνιηηηζηηθήο ζπλεξγαζίαο κέζσ ελφο εληαίνπ νξγάλνπ, ε πξνψζεζε ηνπ πνιηηηζηηθνχ δηαιφγνπ θαη ηεο ακνηβαίαο γλψζεο ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ ιαψλ ηεο Δπξψπεο, ε πξνψζεζε ηεο πνιηηηζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ηεο δηεζληθήο δηάδνζεο ηνπ πνιηηηζκνχ θαζψο θαη ησλ αληαιιαγψλ θαιιηηερλψλ θαη φζσλ εξγάδνληαη ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ησλ έξγσλ ηνπο, ε πξνψζεζε ηεο πνιηηηζηηθήο πνηθηινκνξθίαο θαη ηεο αλάπηπμεο λέσλ κνξθψλ θαιιηηερληθήο έθθξαζεο, ε πξνψζεζε ηεο αληαιιαγήο εκπεηξηψλ ζηε δηαηήξεζε ηεο επξσπατθήο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη ε βειηίσζε ηνπ δηαπνιηηηζκηθνχ δηαιφγνπ κεηαμχ επξσπατθψλ θαη κε επξσπατθψλ πνιηηηζκψλ. Σν 2003 ην πξφγξακκα παξαηάζεθε ρσξίο αιιαγέο γηα ηα έηε Σν λέν πξφγξακκα «Πνιηηηζκφο » : Καζψο ην πξφγξακκα «Πνιηηηζκφο 2000» ζηέθζεθε κε επηηπρία, ην 2004 ε Δπηηξνπή ππέβαιε πξφηαζε γηα ηε ζέζπηζε ελφο λένπ πνιηηηζηηθνχ πξνγξάκκαηνο γηα ηελ πεξίνδν , ην νπνίν επηδηψθεη ηε ζπλέρηζε ησλ πνιηηηζηηθψλ δξάζεσλ πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ θαη ηελ αλάδεημε ηνπ πνιηηηζηηθνχ ρψξνπ ν νπνίνο είλαη θνηλφο γηα ηνπο Δπξσπαίνπο θαη βαζίδεηαη ζηελ θνηλή πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά, κέζσ ηεο αλάπηπμεο ηεο πνιηηηζηηθήο ζπλεξγαζίαο ησλ δεκηνπξγψλ, ησλ πνιηηηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ πνιηηηζηηθψλ νξγαληζκψλ, ζηηο ρψξεο πνπ ζπκκεηέρνπλ ζην πξφγξακκα, κε ζθνπφ λα ελζαξξχλεη ηε δεκηνπξγία επξσπατθήο ηζαγέλεηαο. Σν πξφγξακκα απνζθνπεί λα πξνσζήζεη ηε δηαθξαηηθή θηλεηηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηε δηαθξαηηθή θπθινθνξία ησλ θαιιηηερληθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ έξγσλ θαη πξντφλησλ θαη λα ελζαξξχλεη ηνλ δηαπνιηηηζκηθφ δηάινγν. Σν πξφγξακκα είλαη αλνηρηφ ζηε ζπκκεηνρή κηθξψλ επηρεηξήζεσλ ηνπ πνιηηηζηηθνχ θιάδνπ, εθφζνλ νη ελ ιφγσ επηρεηξήζεηο ελεξγνχλ σο κε θεξδνζθνπηθέο κε πνιηηηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ. Ο δηαζέζηκνο πξνυπνινγηζκφο ηνπ πξνγξάκκαηνο νξίζηεθε ζηα 400 εθαη. επξψ. 65

66 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Δπηπιένλ, ηνλ Οθηψβξην ηνπ 2005, ε γεληθή ζπλέιεπζε ηεο Unesco, ελέθξηλε ηε «χκβαζε γηα ηελ πξνζηαζία θαη ηελ πξνψζεζε ηεο πνιπκνξθίαο ηεο πνιηηηζηηθήο έθθξαζεο», ζηελ νπνία πξνζρψξεζε θαη ε Δπξσπατθή Κνηλφηεηα κε ηελ απφθαζε 2006/515/ΔΚ, ελψ ην Μάην ηνπ 2007 ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή εμέδσζε ηελ αλαθνίλσζε κε ηίηιν «Μηα επξσπατθή αηδέληα γηα ηνλ πνιηηηζκφ ζ έλαλ θφζκν παγθνζκηνπνίεζεο» 67 ζηελ νπνία δηαηππψλνληαη νη λένη ζηξαηεγηθνί ζηφρνη γηα ηε δξαζηεξηφηεηα ηεο Έλσζεο ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ θαη νη νπνίνη αθνξνχλ ζε δξάζεηο πνπ επλννχλ ηελ ελίζρπζε ηεο πνιηηηζηηθήο πνιπκνξθίαο θαη ηνπ δηαπνιηηηζκηθνχ δηαιφγνπ, ηελ ελίζρπζε ησλ νξγαλσηηθψλ ηθαλνηήησλ ζηνλ πνιηηηζηηθφ ηνκέα (επηρεηξεκαηηθφηεηα, θαηάξηηζε ζηε δηαρείξηζε), ηε ζχκπξαμε ηνπ πνιηηηζκνχ κε άιινπο ηνκείο (πιεξνθνξηθή, επηθνηλσλία, έξεπλα, ηνπξηζκφο), ηελ ελίζρπζε ηνπ πνιηηηζκνχ σο θαηαιχηε γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα, αιιά θαη σο νπζηαζηηθνχ κέξνπο ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ ηεο Έλσζεο εθηηκψληαο φηη ε πνιηηηζκηθή πνιπκνξθία είλαη ζεκαληηθή παγθνζκίσο γηα ηελ εηξήλε, ηελ ακνηβαία θαηαλφεζε, ην ζεβαζκφ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Παξάιιεια, ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή παξέρεη θαη κφληκεο πνιηηηζηηθέο δξάζεηο : ελζαξξχλεη ην ζπληνληζκφ ησλ ηδξπκάησλ γηα ηελ πξνψζεζε ηεο ηέρλεο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ, ρξεκαηνδνηεί έλαλ απμαλφκελν αξηζκφ ππνηξνθηώλ θαηϊξηηζεο, θαζψο θαη πνιηηηζηηθά θαη θαιιηηερληθά ζρέδηα ζηα θξάηε κέιε, ρνξεγεί θάζε ρξφλν επηδνηήζεηο ζε ζρέδηα δηαηήξεζεο θαη πξνψζεζεο ηεο αξρηηεθηνληθάο θιεξνλνκηϊο. ηελ θαηεχζπλζε ηεο αλάδεημεο ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ησλ θξαηψλ κειψλ θαζψο θαη ζηελ αχμεζε ηεο πξφζβαζεο ζε απηήλ θαη ζηε βειηίσζε ηεο γλψζεο ηεο, ζεκαληηθφ βήκα ζεσξείηαη ε δεκηνπξγία ηεο επξσπατθήο ςεθηαθήο βηβιηνζήθεο Europeana, πνπ παξέρεη πξφζβαζε ζην ςεθηαθφ πνιηηηζηηθφ πιηθφ νιφθιεξεο ηεο Δπξψπεο (βηβιία, εθεκεξίδεο, θσηνγξαθίεο, αξρεηαθά έγγξαθα, θηλεκαηνγξαθηθά θαη νπηηθναθνπζηηθά έξγα, κνπζεηαθά έξγα, αξρηηεθηνληθή θαη αξραηνινγηθή θιεξνλνκηά). Παξάιιεια, ηδηαίηεξε έκθαζε δίλεηαη ζηε δηαηήξεζε ηεο θηλεκαηνγξαθηθήο θιεξνλνκηάο γηα ηελ παγίσζε ηεο πνιηηηζηηθήο ηαπηφηεηαο ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ. ηελ Διιάδα, είλαη ζε ηζρχ ην Δπηρεηξεζηαθφ Πξφγξακκα «Πνιηηηζκφο» πνπ είλαη έλα απφ ηα 24 Πξνγξάκκαηα ηνπ Γ Κνηλνηηθνχ Πιαηζίνπ ηήξημεο ( ) θαη ζηνρεχεη, κέζα απφ κηα ζεηξά κέηξσλ θαη ελεξγεηψλ, ζηελ πξνζηαζία θαη αλάδεημε ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη ηνπ ζχγρξνλνπ πνιηηηζκνχ. Δπηρεηξεί ηε ζχλδεζε ηνπ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ κε άιινπο ηνκείο θαη παξάιιεια ηελ ηζφξξνπε πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε ηφζν ζηνπο φξνπο πξνζθνξάο, φζν θαη ζηε δήηεζε πνιηζηηζηηθψλ αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ, ιακβαλνκέλσλ ππ' φςε ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη αλαγθψλ. Οη ζρεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο εθηείλνληαη ζηελ αλαβάζκηζε ηεο πθηζηάκελεο θαη ζηε δεκηνπξγία λέαο ππνδνκήο κνπζείσλ, ζηε βειηίσζε ησλ πξνζθεξφκελσλ ππεξεζηψλ, ζηελ πξνζηαζία θαη αλάδεημε κλεκείσλ, ζπλφισλ θαη αξραηνινγηθψλ ρψξσλ, ζηελ αλάπηπμε ζχγρξνλνπ πνιηηηζκνχ, ζηελ νινθιήξσζε κεηξνπνιηηηθψλ ζπλεδξηαθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ θέληξσλ. 67 Eπξσπατθή Δπηηξνπή «Αλαθνίλσζε ζρεηηθά κε ηελ επξσπατθή αηδέληα γηα ηνλ πνιηηηζκφ» COM(2007)242 SEC(2007)570, Βξπμέιιεο 10/5/2007, en.htm. 66

67 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Πνιηηηζηηθή πξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο Ο ζεζκφο ηεο Δπξσπατθήο Πφιεο Πνιηηηζκνχ ζεζπίζηεθε απφ ηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα ζηηο 13 Ηνπλίνπ 1985 απφ ην πκβνχιην Τπνπξγψλ, κε πξσηνβνπιία ηεο Διιελίδαο Τπνπξγνχ Πνιηηηζκνχ Μειίλαο Μεξθνχξε. Ζ Αζήλα έγηλε ε πξψηε Δπξσπατθή Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα. ηφρνο ηνπ ζεζκνχ είλαη ε έθθξαζε ελφο πνιηηηζκνχ, ηνπ επξσπατθνχ, ν νπνίνο, ηφζν ζηελ ηζηνξηθή ηνπ εκθάληζε φζν θαη ζηε ζχγρξνλή ηνπ αλάπηπμε, ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ παξνπζία θνηλψλ ζηνηρείσλ. Οη εθδειψζεηο ηνπ έηνπο πνιηηηζκνχ αθνξνχλ ζε πνηθίινπο ηνκείο θαη πνιιά ζέκαηα θαη δηνξγαλψλνληαη γηα λα βνεζήζνπλ ηελ πξνζέγγηζε ησλ ιαψλ ησλ θξαηψλ κειψλ θαη γηα λα αλνίμνπλ ζην επξσπατθφ θνηλφ νξηζκέλεο πνιηηηζηηθέο πιεπξέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πφιεο ή ρψξαο. Σν 1999, ε Δπξσπατθή Πφιε Πνιηηηζκνχ κεηνλνκάζηεθε ζε Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο θαη άξρηζε λα ρξεκαηνδνηείηαη απφ ην πξφγξακκα Πνιηηηζκφο Αξρηθά πξνβιεπφηαλ θάζε έηνο έλα κφλν θξάηνο κέινο λα δηνξγαλψλεη ηελ πνιηηηζηηθή απηή εθδήισζε. Μεηά ηε δηεχξπλζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ηξνπνπνηήζεθε ε δηαδηθαζία αλαθήξπμεο ηεο ΠΠΔ, δίλνληαο ηε δπλαηφηεηα θαη ζηα λέα θξάηε κέιε λα πξνηείλνπλ ππνςήθηεο πφιεηο. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα απφ ην 2009 λα νξίδνληαη ηνπιάρηζηνλ δχν πνιηηηζηηθέο πξσηεχνπζεο θάζε έηνο : ε κία ζε έλα απφ ηα παιαηά θξάηε κέιε, θαη ε άιιε ζε έλα απφ ηα λέα θξάηε κέιε, κε απαίηεζε, φκσο, λα ππάξρεη ζχλδεζε ησλ πξνγξακκάησλ ησλ πφιεσλ πνπ έρνπλ αλαθεξπρζεί Πνιηηηζηηθέο Πξσηεχνπζεο γηα ην ίδην έηνο. Μφλν Δπξσπατθέο πφιεηο πνπ αλήθνπλ ζε θξάηε κέιε ηεο ΔΔ είραλ απνθηήζεη κέρξη ην 2009 ηνλ ηίηιν ηεο Δπξσπατθήο Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο. Χζηφζν ην ζπκβνχιην ηεο ΔΔ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα νξίζεη κηα πφιε απφ άιιν θξάηνο γηα κηα ρξνληά, αξθεί ε απφθαζε λα ιεθζεί νκφθσλα. Παξάδεηγκα απνηειεί ε Κσλζηαληηλνχπνιε, πνπ αλαθεξχρζεθε Δπξσπατθή Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα γηα ην έηνο Ζ εθδήισζε «Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο» πξνζθέξεη ζηηο επξσπατθέο πφιεηο ηελ επθαηξία λα παξνπζηάζνπλ έλα κνλνεηέο πνιηηηζηηθφ πξφγξακκα ην νπνίν θαηαδεηθλχεη ηνλ πινχην, ηελ πνιπκνξθία θαη ηηο θνηλέο πηπρέο ησλ επξσπατθψλ πνιηηηζκψλ, πξνάγεη ηε βαζχηεξε ακνηβαία θαηαλφεζε κεηαμχ επξσπαίσλ πνιηηψλ, δίλεη έκθαζε ζηελ «επξσπατθή δηάζηαζε», ε νπνία πεξηιακβάλεη ηελ ελίζρπζε ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ πνιηηηζηηθψλ θνξέσλ ζε φια ηα επίπεδα θαη ζηνρεχεη ζην λα θεληξίζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ πνιηηψλ θαη λα δηεπθνιχλεη ηε καθξνπξφζεζκε πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ηεο πφιεο. Κάζε πφιε έρεη ηε δπλαηφηεηα λα θαηαξηίζεη έλα πξφγξακκα πνιηηηζηηθψλ εθδειψζεσλ πξνβάιινληαο ηελ ηζηνξηθή θαη πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο θαη επηδεηθλχνληαο ηελ πνιηηηζηηθή ηεο αλάπηπμε. Αξθεηέο Δπξσπατθέο πφιεηο έρνπλ αμηνπνηήζεη ηελ ρξνληά Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο γηα λα κεηακνξθψζνπλ νινθιεξσηηθά ηελ πνιηηηζηηθή ηνπο βάζε, θαη θαη επέθηαζε ηελ εηθφλα ηνπο ζην δηεζλή ρψξν. Ο ζεζκφο ηεο Δπξσπατθήο Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο απνηειεί κία απφ ηηο δεκνθηιέζηεξεο δξάζεηο ηεο ΔΔ. Λφγσ ηνπ πςεινχ επηπέδνπ ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ θαη ηνπ πνιηηηζηηθνχ θαη θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ αληηθηχπνπ ηεο, θάζε ρξφλν αληαγσλίδνληαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξεο πφιεηο γηα ηνλ ηίηιν ηεο ΠΠΔ. Ζ εθδήισζε είρε ζεηηθφ αληίθηππν φζνλ αθνξά ζηελ απήρεζε ζηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο, ηελ πνιηηηζηηθή θαη ηνπξηζηηθή αλάπηπμε θαη ηελ αλαγλψξηζε απφ πιεπξάο ησλ θαηνίθσλ ηεο ζεκαζίαο ηεο αλαθήξπμεο ηεο πφιεο ηνπο σζηφζν, ε δξάζε απηή ρξεηάδεηαη πεξαηηέξσ βειηίσζε, ηδίσο φζνλ αθνξά ηε 67

68 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά καθξνπξφζεζκε επίδξαζή ηεο ζηελ πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ηεο ελδηαθεξφκελεο πφιεο θαη πεξηνρήο. Ζ παξνρή ζηηο πφιεηο ηεο δπλαηφηεηαο λα πεξηιάβνπλ θαη ηε γεηηνληθή ηνπο πεξηνρή, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ λήζσλ, δεκηνπξγεί ηε δπλαηφηεηα πξνζέγγηζεο επξχηεξνπ θνηλνχ θαη ελίζρπζεο ηεο εκβέιεηαο ηεο εθδήισζεο. Ζ θαζηέξσζε ηνπ ζεζκνχ ππνδειψλεη κηα δηπιή αλαγλψξηζε : ξεηά θαη θαλεξά ηνλίδεη ηε ζεκαζία ηνπ πνιηηηζκνχ ζηε δηαδηθαζία ελνπνίεζεο ηεο Δπξψπεο, ελψ έκκεζα ππνλνεί ην ξφιν ησλ πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζηελ αλαδσνγφλεζε ηεο νηθνλνκίαο ηεο πφιεο, ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη ηνπξηζηψλ. Αλ θαη πξφθεηηαη γηα πνιηηηζηηθή δηνξγάλσζε κεγάινπ θχξνπο, ε ζχληνκε δηάξθεηα ηεο -κφλν έλα έηνο γηα θάζε πφιε- δελ κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη ζνβαξέο πξνζδνθίεο σο πξνο ηα καθξνπξφζεζκα απνηειέζκαηα πνπ κπνξεί λα επηθέξεη. ΔΤΡΧΠΑΨΚΔ ΠΟΛΗΣΗΣΗΚΔ ΠΡΧΣΔΤΟΤΔ ΔΣΟ ΠΟΛΔΗ ΔΣΟ ΠΟΛΔΗ 1985 Αζήλα (Διιάδα) 1999 Βατκάξε (Γεξκαλία) 1986 Φισξεληία (Ηηαιία) 2000 Δπηιέρζεθαλ, θαη' εμαίξεζε, 9 πφιεηο : Αβηληφλ (Γαιιία), Μπέξγθελ (Ννξβεγία), Μπνιφληα (Ηηαιία), Βξπμέιιεο (Βέιγην), Κξαθνβία (Πνισλία), Διζίλθη (Φηλιαλδία), Πξάγα (Σζερία), Ρέηθηαβηθ (Ηζιαλδία), αληηάγν ληε Κνκπνζηέια (Ηζπαλία) 1987 Άκζηεξληακ (Οιιαλδία) 2001 Ρφηεξληακ (Οιιαλδία), Πφξην (Πνξηνγαιία) 1988 Βεξνιίλν (Γεξκαλία) 2002 Μπξηδ (Βέιγην), αιακάλθα (Ηζπαλία) 1989 Παξίζη (Γαιιία) 2003 Γθξαηο (Απζηξία) 1990 Γιαζθψβε (Ζλσκέλν Βαζίιεην) 2004 Γέλνβα (Ηηαιία), Ληι (Γαιιία) 1991 Γνπβιίλν (Ηξιαλδία) 2005 Κνξθ (Ηξιαλδία) 1992 Μαδξίηε (Ηζπαλία) 2006 Πάηξα (Διιάδα) 1993 Ακβέξζα (Βέιγην) 2007 Λνπμεκβνχξγν, ηκπίνπ (Ρνπκαλία) 1994 Ληζζαβψλα (Πνξηνγαιία) 2008 Λίβεξπνπι, ηάβαλγθεξ (Ννξβεγία) 1995 Λνπμεκβνχξγν 2009 Ληληο (Απζηξία), Βίιληνπο (Ληζνπαλία) 1996 Κνπεγράγε (Γαλία) 2010 Έζζελ (Γεξκαλία), Πέθο (Οπγγαξία), Κσλζηαληηλνχπνιε 1997 Θεζζαινλίθε (Διιάδα) 2011 Σαιίλ (Δζζνλία), Σνχξθνπ (Φηλιαλδία) 1998 ηνθρφικε (νπεδία) 2012 Γθηκαξάεο (Πνξηνγαιία), Μαξηκπφξ (ινβελία) 68

69 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΓιΪζθσβε : Πνιηηηζηηθά Πξσηεύνπζα ηεο Δπξώπεο Ζ Γιαζθψβε, ζηε δηάξθεηα ησλ νηθνλνκηθψλ θξίζεσλ ησλ δεθαεηηψλ ηνπ 70 θαη ηνπ 80, αληηκεηψπηζε ηηο ζπλέπεηεο ηεο βηνκεραληθήο παξαθκήο θαη κέζσ ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο θαηφξζσζε λα βειηηψζεη νπζηαζηηθά ηελ εηθφλα ηεο, πνπ ήηαλ ζπλδεδεκέλε κε ηελ πνιενδνκηθή απνζχλζεζε. Υξεζηκνπνίεζε ηνλ πνιηηηζκφ σο κέζν επίηεπμεο επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ αιιαγψλ θαη σο εξγαιείν αλαδσνγφλεζεο γηα βειηησζεί πνιενδνκηθά. Αθνινχζεζε κηα πνιηηηζηηθή ζηξαηεγηθή, ε νπνία πεξηιάκβαλε πξσηνβνπιίεο πεξηβαιινληηθήο αλαβάζκηζεο θαη ηελ νξγάλσζε ελφο ζπλεπνχο πξνγξάκκαηνο πνιηηηζηηθψλ εθδειψζεσλ. Οη πξνζπάζεηεο ηεο Γιαζθψβεο θνξπθψζεθαλ κε ηελ αλάδεημή ηεο ζε Δπξσπατθή Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα γηα ην 1990, γεγνλφο πνπ ελδπλάκσζε ηελ αμηνπηζηία ησλ πνιηηηζηηθψλ ηεο νξγαλψζεσλ, θαζψο θαη ηελ εζληθή θαη δηεζλή εηθφλα ηεο πφιεο, ηδηαίηεξα σο πξνο ηνλ ηνπξηζκφ. ήκεξα ε Γιαζθψβε έρεη πάςεη λα είλαη κηα θπξίσο βηνκεραληθή πφιε. Δίλαη, κάιινλ, ην ζεκαληηθφηεξν επηρεηξεκαηηθφ θέληξν ηεο θσηίαο. Ζ δηεθδίθεζε ηνπ ηίηινπ ηεο «Δπξσπατθήο Πφιεο Πνιηηηζκνχ» γηα ην 1990, ήξζε σο απνηέιεζκα κηαο ζεηξάο ελεξγεηψλ πνπ είραλ πξαγκαηνπνηεζεί απφ κεξηάο ηνπ πκβνπιίνπ Πεξηνρήο ηεο Γιαζθψβεο, ζηελ πξνζπάζεηα αλάθακςεο ηεο πφιεο έπεηηα απφ ηε δίλε ηεο απνβηνκεράληζεο. Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80, ν Γήκνο είρε ζηξαθεί ζηε ρξεζηκνπνίεζε ησλ εγθαηαιειεηκκέλσλ απνζεθψλ ηνπ θέληξνπ ηεο πφιεο γηα πνιηηηζηηθνχο ζθνπνχο κε απνηέιεζκα, ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90, ε Δκπνξηθή Πφιε λα είρε κεηαηξαπεί ζε κηα αλαβαζκηζκέλε πεξηνρή θαηνηθίαο, δηεθδηθψληαο ηνλ ηίηιν ηεο ελαιιαθηηθήο πνιηηηζηηθήο πεξηνρήο, κε αίζνπζεο εθζέζεσλ, εξγαζηήξηα, αίζνπζεο ζπλαπιηψλ θαη ζέαηξα. Αλάκεζα ζηηο δξάζεηο πνπ δηελεξγήζεθαλ ήηαλ ε αλαθαίληζε παιηψλ εξγνζηαζίσλ ηεο πφιεο, ε αλάπιαζε πεξηνρψλ ηνπ θέληξνπ θαη ν ζπληνληζκφο ηνπ θεζηηβάι Γθιάζθννπ Γθάξληελ ην Ζ πξνζπάζεηα αλαδσνγφλεζεο ηεο πφιεο ζπλνδεχηεθε απφ κηα δηαθεκηζηηθή εθζηξαηεία πνπ δηελεξγήζεθε ην 1983 απφ ην πκβνχιην Πεξηνρήο ηεο Γιαζθψβεο κε ην ζχλζεκα "Glasgow's Miles Better" θαη ζηφρν λα εληζρχζεη ηελ ηαπηφηεηα ηεο πφιεο θαη λα ρξεζηκνπνηήζεη ηελ θαιιηηερληθή θαη πνιηηηζηηθή ηεο θιεξνλνκηά πξνο φθειφο ηεο. Με απηφ δηαθεξπζζφηαλ φηη ε Γιαζθψβε είρε βξεη έλα λέν ξφιν ζηηο επηρεηξήζεηο ππεξεζηψλ, ηελ πξνεγκέλε εθπαίδεπζε, ηηο εθδφζεηο θαη ηηο ηέρλεο, κε απνηέιεζκα ηε ζεκαληηθή αχμεζε ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο ζηνλ πνιηηηζηηθφ ηνκέα. Παξάιιεια, σξίκαζαλ κηα ζεηξά απφ πξνγξάκκαηα θαη εθδειψζεηο, δεκηνπξγψληαο κηα καδηθή πνιηηηζηηθή δξαζηεξηφηεηα, κε ζεκαληηθφηεξν ηα εγθαίληα κηαο λέαο αίζνπζαο γηα ηε ζηέγαζε ηεο εθθεληξηθήο, αιιά δηεζλνχο θήκεο πιινγήο Μπαξέι. Σν γεγνλφο απηφ, καδί κε ηελ αμηνπνίεζε άιισλ πνιηηηζηηθψλ πφξσλ ηεο Γιαζθψβεο έγηλε κέξνο ηνπ κάξθεηηγθ, ζπλδένληαο ηελ πνιηηηζηηθή αλάπηπμε κε ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο θαη ζηνρεχνληαο ζηελ πξνψζεζε θπζηθψλ βειηηψζεσλ θαη ζηελ πξνζέιθπζε ηνπξηζηψλ, επελδχζεσλ θαη επηρεηξήζεσλ. Σνλ Απξίιην ηνπ 1986, ην πκβνχιην Πεξηνρήο ηεο Γιαζθψβεο κε ηε ζπλεξγαζία θαη ηελ ππνζηήξημε ηδησηηθψλ θαη δεκνζίσλ πνιηηηζηηθψλ νξγαλψζεσλ θαηέζεζε ππνβνιή ππνςεθηφηεηαο γηα ηνλ ηίηιν ηεο «Δπξσπατθάο Πόιεο Πνιηηηζκνύ» γηα ην 1990, ε νπνία έγηλε δεθηή πξνζδίδνληαο απηφκαηα ζηελ πφιε έλα ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα, αθνχ 68 Πήηεξ Μπνχζ, Ρφκπηλ Μπφπι, «Γείηε ηε Γιάζθσβε Γείηε Πνιηηηζκφ», ζην «Πνιηηηζηηθή Πνιηηηθή θαη αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ» 69

70 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά αλαγλσξίζζεθε ε εμεηδίθεπζε ηεο ζηνλ πνιηηηζκφ. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζηξαηεγηθήο πνπ αθνινπζήζεθε ππήξμε ε ρξεζηκνπνίεζε ησλ εθδειψζεσλ σο επίθεληξν ηνπ πνιηηηζηηθνχ ηνπξηζκνχ. ηφρνο, γηα ην 1990, ήηαλ έλα πξφγξακκα δηάξθεηαο ελφο έηνπο, πνπ ζα βαζηδφηαλ ζηελ πςειή πνηφηεηα ησλ εθδειψζεσλ, ζην κεγάιν αξηζκφ ησλ ζθσηηθψλ θαιιηηερληθψλ εηαηξηψλ, ζηελ έληαμε λέσλ έξγσλ ζηελ πνιηηηζηηθή δσή ηεο πφιεο, ζηε δεκηνπξγία κηαο εθηεηακέλεο βάζεο απφ δξαζηεξηφηεηεο, θνηλφ θαη ζπκκεηέρνληεο, ζηηο πθηζηάκελεο αίζνπζεο ηέρλεο, θαη ζηελ αλέγεξζε κηαο θαηλνχξγηαο αίζνπζαο ζπλαπιηψλ. Παξάιιεια, ην πξφγξακκα ηνπ 1990, ζεσξήζεθε σο κέζν κε ην νπνίν ζα κπνξνχζαλ λα επηηεπρζνχλ ζηφρνη ζρεηηθνί κε ηελ πνιηηηζηηθή θαη νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο Γιαζθψβεο, λα εληζρπζνχλ νη ππνδνκέο, λα απμεζεί ε πξφζβαζε θαη ε ζπκκεηνρή ζηηο δηάθνξεο πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο πφιεο θαη λα πξνσζεζεί ε θνηλσληθή πξφλνηα. Ο πνιηηηζκφο ζηε Γιαζθψβε, ζηε δηάξθεηα ηνπ 1990, ρξεζηκνπνηήζεθε σο εξγαιείν αλαδσνγφλεζεο θαη επθαηξία πξνβνιήο ηεο πφιεο αιιά θαη σο κέζν γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πνιηηηζηηθνχ ηνπξηζκνχ. Ζ επηηπρία ηνπ πξνγξάκκαηνο βαζίζηεθε ζην ζπλδπαζκφ ηνπ εμσηεξηθνχ κάξθεηηγθ κε ηελ πξνβνιή ηνπηθψλ εθδειψζεσλ θαη ζηελ ηζνξξνπία αλάκεζα ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αηηεκάησλ ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο θαη ηελ πξνζπάζεηα λα αλαβαζκηζηεί ε εηθφλα ηεο πφιεο, ρξεζηκνπνηψληαο έλαλ επξχ νξηζκφ ηνπ "πνιηηηζκνχ" πνπ εκπεξηείρε ηνλ ηξφπν δσήο θαη ηηο κνξθέο πνιηηηζηηθήο παξαγσγήο ηεο πφιεο θαη αθνξνχζε ζηε δηνξγάλσζε εθδειψζεσλ απφ ηνλ αζιεηηζκφ, ηελ εθπαίδεπζε, ηελ επηζηήκε θαη ηε δηαηξνθή, έσο ηηο πην ζπκβαηηθέο κνξθέο θαιιηηερληθήο έθθξαζεο. Ζ Γιαζθψβε απέδεημε, επίζεο, ηε ζεκαζία πνπ έρεη ε πνιηηηθή ζπλαίλεζε γηα ηελ αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο. Σν Έηνο Πνιηηηζκνχ ραξαθηεξίζηεθε απφ ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο αλάκεζα ζην πκβνχιην, ην θνηλφ, ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα θαη ηηο δηάθνξεο ππεξεζίεο θαη παξάιιεια, δφζεθε ε πνιηηηθή ππνζηήξημε θαη νη αλαγθαίνη πφξνη γηα λα πξαγκαηνπνηεζνχλ νη επηδησθφκελνη ζηφρνη. Σν πξφγξακκα ηνπ 1990 είρε ηεξάζηηα επίδξαζε ζηελ εηθφλα ηεο πφιεο. Γξάθηεθαλ ρηιηάδεο άξζξα, παξάρζεθαλ πνιπάξηζκα ηειενπηηθά πξνγξάκκαηα, νξγαλψζεθαλ ρηιηάδεο εθδειψζεηο θαη παξαζηάζεηο, πξνζειθχνληαο εθαηνκκχξηα επηζθέπηεο. Σν θάζκα ησλ εθδειψζεσλ δελ ήηαλ δηαρσξηζκέλν ηαμηθά θαη ε θιίκαθα ηνπ θνηλνηηθνχ πξνγξάκκαηνο απνδεηθλχεη φηη ρνξεγήζεθαλ πφξνη ζε νιφθιεξε ηελ πφιε. Σν Έηνο Πνιηηηζκνχ 1990, φπσο θαη ε εθζηξαηεία "Miles Better" ηνπ 1983, ρξεζηκνπνηήζεθε θαη σο κεραληζκφο γηα ηελ ελνπνίεζε ηεο πφιεο. Δπίζεο, επηηπρία ηνπ 1990 κπνξεί λα ζεσξεζεί ε αχμεζε ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο θαη ε πξνψζεζε ησλ ηνπηθψλ ηαιέλησλ, γεγνλφο πνπ έδεημε πφζν ζεκαληηθφ είλαη ν πνιηηηζκφο θαη ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε λα ζρεηίδνληαη κε ηελ ηνπηθή θνηλσλία ψζηε λα κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ πξνο φθεινο ηεο πφιεο. Αληίζεηα, παξά ηελ επηηπρία ηνπ 1990 θαη ηελ πξνζέιθπζε βξαρππξφζεζκνπ νηθνλνκηθνχ νθέινπο, ε Γιαζθψβε δελ θαηάθεξε λα αλαπηχμεη νινθιεξσκέλε πνιηηηζηηθή πνιηηηθή. Σν Έηνο Πνιηηηζκνχ, δελ είρε ζαθή ζπλεηζθνξά ζηελ ηνπηθή νηθνλνκηθή αλάπηπμε, θαζψο δελ θαηάθεξε λα ζπλδέζεη ηελ αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο θαη ηελ νηθνλνκηθή άλνδν κε ηελ πνιηηηζηηθή αλάπηπμε θαη ηνπο κεραληζκνχο πξνψζεζεο ηνπ ηνπηθνχ πνιηηηζκνχ ζε δηεζλέο επίπεδν. Ζ αλάπηπμε ησλ πνιηηηζηηθψλ βηνκεραληψλ παξακεξίζηεθε, νδεγψληαο ζε κηα επηθέληξσζε ζηνλ πνιηηηζηηθφ ηνπξηζκφ. Παξάιιεια, νη δηνξγαλσηέο ηνπ "1990" δέρζεθαλ 70

71 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική αξθεηέο επηθξέζεηο θαη γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην πνιηηηζηηθφ πξφγξακκα ηεο πφιεο απέηπρε λα ζπλδεζεί κε ηνλ πνιίηε, ππνζηεξίδνληαο φηη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πξνγξάκκαηνο είρε ειάρηζηε ζρέζε κε ηελ εξγαηηθή πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο Γιαζθψβεο θαη αθνξνχζε θπξίσο ζηελ εμππεξέηεζε ησλ επηζθεπηψλ. Θεζζαινλέθε : Πνιηηηζηηθά Πξσηεύνπζα ηεο Δπξώπεο Ζ Θεζζαινλίθε επηιέρζεθε σο ε 13ε θαηά ζεηξά Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο γηα ην έηνο Κεληξηθφ ζέκα ηεο δηνξγάλσζεο ηνπ Οξγαληζκνχ Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο Θεζζαινλίθεο (ΟΠΠΔΘ) ήηαλ, κέζα απφ κηα ζεηξά ελέξγεηεο πνπ ζπληζηνχλ κεγάιεο θιίκαθαο παξεκβάζεηο ζηελ πφιε, λα αλαδεηρζεί θαη λα πξνβιεζεί ε ηζηνξηθή ηεο ηαπηφηεηα -«ε Θεζζαινλίθε σο ζηαπξνδξφκη ησλ πνιηηηζκψλ»-, λα εληζρπζεί ε ζέζε θαη ν ξφινο ηεο κέζα ζην λέν επξσπατθφ πνιηηηζηηθφ θαη πνιηηηθφ γίγλεζζαη θαη παξάιιεια λα ηνληζηεί ε δπλαηφηεηα λα ιεηηνπξγήζεη σο πχιε ηεο Δπξψπεο θαη ζεκαληηθφο πφινο αλάπηπμεο ησλ Βαιθαλίσλ, ζηα νπνία ηε δεθαεηία ηνπ 1990 ζπληεινχληαη δξακαηηθέο αιιαγέο. ην πιαίζην ηνπ Πνιηηηζηηθνχ Πξνγξάκκαηνο πξαγκαηνπνηήζεθαλ εθδειψζεηο, πνπ αθνξνχζαλ θπξίσο ζε κνπζηθέο ζπλαπιίεο, εθζέζεηο, ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο, δεκηνπξγήζεθαλ 75 ληνθηκαληέξ, εθδφζεθαλ 58 βηβιία θαη 5 πεξηνδηθά. Ζ ζπγθπξία ηνπ έηνπο 1997 ιεηηνχξγεζε γηα ηε Θεζζαινλίθε σο επθαηξία γηα λα αλαπξνζαλαηνιίζεη ην ελδηαθέξνλ ηεο ζην αζηηθφ ηνπίν θαη ην δεκφζην ρψξν, λα ηεθκεξηψζεη ηελ ηζηνξηθή κλήκε ηεο θαη λα δηεθδηθήζεη κηα ζχγρξνλε θπζηνγλσκία αληίζηνηρε ηεο κεηξνπνιηηηθήο ηεο αθηηλνβνιίαο εζληθήο, βαιθαληθήο θαη επξσπατθήο. Σν Πξφγξακκα Έξγσλ ηνπ ΟΠΠΔΘ δελ πεξηνξίζηεθε απνθιεηζηηθά ζηα θηίξηα ηεο πνιηηηζηηθήο ππνδνκήο, αιιά αθνξνχζε θαη ζηελ αλάδεημε ηεο ηζηνξηθήο θπζηνγλσκίαο ηεο πφιεο, ζηελ αλάπιαζε θαη αλαβίσζε ηκεκάησλ ηνπ ηζηνχ. Οη ζηφρνη ηνπ Πξνγξάκκαηνο ήηαλ : α) ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ κέζα απφ αλαπιάζεηο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα αλαδείμνπλ ηελ ηαπηφηεηα ηεο πφιεο, β) ε δεκηνπξγία λέαο θεληξηθφηεηαο θαη ζεκείσλ αλαθνξάο, γ) ε αλαλέσζε θαη ελίζρπζε ησλ πνιηηηζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ, δ) ε πξνβνιή ησλ ηζηνξηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ ηεο πφιεο κε ηξφπν ψζηε ε πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά λα αληηκεησπίδεηαη φρη κφλν σο ζηνηρείν ηνπ παξειζφληνο, αιιά θαη σο κέζν αλαδήηεζεο ηεο κειινληηθήο εηθφλαο ηεο πφιεο, ε) ε επηδίσμε λα θέξεη ηελ πφιε ζην επίθεληξν ηνπ δηεζλνχο ελδηαθέξνληνο σο πεδίν κειέηεο θαη πξνβιεκαηηζκνχ, κε ηελ πξνθήξπμε ηξηψλ δηεζλψλ δηαγσληζκψλ αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ, θαζψο επίζεο θαη κε ηελ πξφζθιεζε γλσζηψλ επξσπαίσλ αξρηηεθηφλσλ λα ζρεδηάζνπλ θαίξηα ζεκεία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. ηα πιαίζηα ηνπ Πξνγξάκκαηνο, πξαγκαηνπνηήζεθαλ έξγα αλάδεημεο πνιιψλ αξραηνινγηθψλ ρψξσλ ηεο ξσκατθήο, βπδαληηλήο θαη νζσκαληθήο πεξηφδνπ, κε ζηφρν ηελ απφδνζε ησλ ρψξσλ απηψλ ζηελ πφιε θαη ηελ ελζσκάησζήο ηνπο ζηνλ ηζηφ θαη ηε δσή ηεο. Οη ρψξνη ρξεζηκνπνηήζεθαλ επξχηαηα θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 1997 θαη θηινμέλεζαλ πνηθίιεο πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο εθζέζεηο, ζπλαπιίεο, ινγνηερληθέο εθδειψζεηο, ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο, εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα. Σν πξφγξακκα πεξηιάκβαλε, επίζεο, 69 Βίικα Υαζηάνγινπ, «Ηζηνξηθά ηνπία θαη κειινληηθέο εηθφλεο ηεο πφιεο : αλαζρεδηάδνληαο ηε Θεζζαινλίθε σο Πνιηηηζηηθή Πξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο 1997» 71

72 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ηελ αλάδεημε θαη δηάζσζε ησλ ηδηαίηεξσλ αξρηηεθηνληθψλ θαη πνιενδνκηθψλ ζηνηρείσλ ηεο Άλσ Πφιεο, κέζα απφ ηε δηακφξθσζε ελφο δηθηχνπ ηξηψλ αξραηνινγηθψλ πεξηπάησλ πνπ ζπλέδεαλ ηα κλεκεία θαη ηα ζεκαληηθά θηίξηα θαη ζα ιεηηνπξγνχζαλ σο ρψξνη αλαθνξάο. Ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο ήηαλ ηα έξγα αλάπιαζεο θαη επαλάρξεζεο ηνπ θηηξηαθνχ απνζέκαηνο ζηελ πξψηε πξνβιήηα ηνπ ιηκαληνχ, κηα πεξηνρή κε έθηαζε ίζε κε ην 5% ηνπ ππθλνδνκεκέλνπ αζηηθνχ ππξήλα, ε νπνία αλακνξθψζεθε γηα λα θαιχςεη αλάγθεο ηεο πφιεο γηα λέεο θεληξηθέο ιεηηνπξγίεο. Ζ αλάπιαζε ησλ 5 κεγάισλ απνζεθψλ εκπνξεπκάησλ γηα ηε ζηέγαζε ησλ πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, φπσο ηα λέα κνπζεία Κηλεκαηνγξάθνπ θαη Φσηνγξαθίαο, ζπλέδξηα, εθζέζεηο θαη κνπζηθέο ζπλαπιίεο, δεκηνχξγεζαλ έλαλ ειθπζηηθφ δεκφζην ρψξν πςειήο πνηφηεηαο πνπ δηαηεξεί ηα ίρλε ηνπ πξνγελέζηεξνπ ραξαθηήξα ηνπ. ην ρψξν θηινμελείηαη θαη ην ζεκαληηθφηεξν εηήζην πνιηηηζηηθφ γεγνλφο ηεο πφιεο, ην Γηεζλέο Φεζηηβάι Κηλεκαηνγξάθνπ Θεζζαινλίθεο. ηελ πφιε πξνζηέζεθαλ, επίζεο, ηξία λέα κνπζεία : ην Μνπζείν ηεο Δβξατθήο Κνηλφηεηαο, ην Μνπζείν ηνπ Πνιηηηζηηθνχ Ηδξχκαηνο ηνπ Απφδεκνπ Διιεληζκνχ θαη ην Μνπζείν Πξντζηνξηθψλ Αξραηνηήησλ (πνπ πεξηιάκβαλε πάξθν κπζνινγίαο θαη χδαηνο θαζψο θαη πεξηνρή αξραηνινγηθψλ αλαζθαθψλ) ζηνπο ρψξνπο ηνπ πξψελ ζηξαηνπέδνπ Κφδξα. Ηδηαίηεξε έκθαζε δφζεθε ζηελ αλάπιαζε ηνπ ζαιάζζηνπ κεηψπνπ. Πξνηάζεθε ε δεκηνπξγία νθηψ λέσλ πξνβιεηψλ εμνπιηζκέλεο κε αληίζηνηρα κηθξά πεξίπηεξα, πνπ ν ζρεδηαζκφο ηεο θαζεκίαο αλαηέζεθε ζε νθηψ επξσπαίνπο αξρηηέθηνλεο 70, κε ζηφρν ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο κεηαμχ πφιεο θαη ζάιαζζαο, ηε δεκηνπξγία ρψξσλ αλαςπρήο θαη θνηλσληθήο επαθήο, ηελ αλάδεημε θαη ζπλέρεηα ηεο αζηηθήο αθηνγξακκήο θαη ηε δεκηνπξγία ζεκείσλ αλαθνξάο θαηά κήθνο ηεο πξνθπκαίαο, ζχκθσλα κε ην αηνκηθφ αξρηηεθηνληθφ ιεμηιφγηφ ηνπο. Ζ παξάζεζε ελ ζεηξά ησλ δηαθνξεηηθψλ αξρηηεθηνληθψλ ρεηξνλνκηψλ (πνπ ηειηθά δελ πινπνηήζεθαλ) ζα εκπινχηηδε ηελ πφιε κε ηα επηηεχγκαηα ηεο ζχγρξνλεο αξρηηεθηνληθήο θαη ζα αλαδείθλπε ηελ αζηηθή πξνθπκαία ζε κνπζείν ζχγρξνλεο επξσπατθήο αξρηηεθηνληθήο. Παξάιιεια, πξνθεξχρζεθαλ ηξεηο δηεζλείο δηαγσληζκνί αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ κε ζηφρν λα εξκελεχζνπλ θαη λα θαηαζηήζνπλ αλαγλσξίζηκα ηα ζεκαληηθφηεξα γλσξίζκαηα ηνπ ηνπίνπ ηεο ζχγρξνλεο Θεζζαινλίθεο θαη ζπλζέζνπλ έλα ζπλνιηθφ ζρέδην πνπ αλαζπληάζζεη ηνπο θεληξηθνχο ρψξνπο θαη ηηο ιεηηνπξγίεο ζε κεηξνπνιηηηθφ επίπεδν. Οη δηαγσληζκνί αθνξνχζαλ: ζηνλ αλαζρεδηαζκφ ηνπ κλεκεηαθνχ άμνλα ηεο Αξηζηνηέινπο 71, απφ ηε ζάιαζζα έσο ηα φξηα ηεο Άλσ Πφιεο, πεξηνρή πνπ ζπληζηά αθελφο ην ζεκαληηθφηεξν ζπγθξφηεκα αλνηρηψλ δεκφζησλ ρψξσλ ζηε Θεζζαινλίθε θαη αθεηέξνπ ηε «ζπνλδπιηθή ζηήιε» πνπ νξγαλψλεη ηνλ ηζηφ ηνπ ηζηνξηθνχ θέληξνπ ζπγθεληξψλνληαο ηηο θχξηεο ιεηηνπξγίεο θαη ηα ζεκαληηθφηεξα κλεκεία ηεο πφιεο. ζηνλ αλαζρεδηαζκφ θαη ηελ αλάδεημε κεγάινπ ηκήκαηνο ηεο παξαιηαθήο δψλεο, κήθνπο 8 ρηιηνκέηξσλ, απφ ηνλ Λεπθφ Πχξγν σο ην λνηηναλαηνιηθφ άθξν ηεο πφιεο. 70 Aldo θαη Hannie Van Eyck, Rem Koolhaas, Fin Geippel, Mario Botta, Alvaro Siza, Coop Himmelblau, Δnric Miralles θαη Giancarlo De Carlo 71 Ζ πξφηαζε ηεο νκάδαο Μ. Νηθεθνξίδε, Β. Cuomo θαη Β. Σαξάληε πνπ θέξδηζε ην πξψην βξαβείν, αλάκεζα ζε 88 ζρεδηαζηηθέο πξνηάζεηο. 72

73 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ζην Γπηηθφ Σφμν πνπ αθνξά ζηελ αλαδηάξζξσζε κηαο αιιεινπρίαο δεκφζησλ ππαίζξησλ ρψξσλ πνπ ζρεκαηίδνπλ έλα ηφμν κήθνπο 7 ρηιηνκέηξσλ ζηε δπηηθή πεξηθέξεηα ηεο πφιεο, πνπ πεξηιακβάλεη ηνπνζεζίεο θαη θηίξηα ζεκαληηθήο ηζηνξηθήο θαη πνιηηηζηηθήο ζεκαζίαο, αλελεξγά εξγνζηάζηα, ζηξαηφπεδα, αδηακφξθσηνπο ππαίζξηνπο ρψξνπο θαη ρείκαξξνπο. Απφ ην 1996 σο ην 1999, ε εηθφλα ηεο Θεζζαινλίθεο άιιαμε, απνθεχγνληαο, ζε γεληθέο γξακκέο, λα ζπλαγσληζηεί ηηο θπξίαξρεο δηεζλείο ηάζεηο θαη ηα πξφηππα ζηξαηεγηθά ζρέδηα πφιεσλ ηεο πεξηφδνπ κε ην παγθνζκηνπνηεκέλν ξεχκα ηνπ κάξθεηηλγθ ηεο πφιεο, ησλ κνξθνινγηθψλ θιηζέ θαη ηεο αξρηηεθηνληθήο ηνπ εληππσζηαζκνχ. Σν Πξφγξακκα ηνπ ΟΠΠΔΘ επηρείξεζε λα ζπιιάβεη ηαπηφρξνλα ηελ γνεηεία ηεο εμέιημεο θαη ηεο δηεζλνπνίεζεο ηεο πφιεο, θαη ηελ θπξηαξρίαο ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπίνπ θαη ηεο παξάδνζεο. Χζηφζν, επηζεκαίλεηαη φηη ην πξφγξακκα αθπξψζεθε ζεκαληηθά ζηνπο νξακαηηζκνχο ηνπ : θαλέλαο απφ ηνπο 8 δηαγσληζκνχο αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ δελ βξήθε πξαθηηθή ζπλέρεηα, φπσο επίζεο θαη ην ζρέδην γηα ηηο 8 πξνβιήηεο παξάθηηαο ζπγθνηλσλίαο 72, αιιά θαη γηα Μνπζείν Αξρηηεθηνληθήο ηεο Πφιεο (ζε κία απφ ηηο αλαπιαζκέλεο απνζήθεο ηνπ ιηκαληνχ). Οη καηαηψζεηο ησλ έξγσλ δίλνπλ ην κέηξν γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ πξνγξακκαηηθψλ επηινγψλ. Καηαδεηθλχνπλ ην αδχλαην ζεκείν ηεο θηινζνθίαο ηνπ πξνγξάκκαηνο, δειαδή ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηνπ ζε πνιιέο κηθξέο ζεκεηαθέο επεκβάζεηο αληί γηα ηελ νινθιεξσκέλε πινπνίεζε επηιεγκέλσλ γελλαίσλ ρεηξνλνκηψλ, ηθαλψλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ νπζηαζηηθή αλαλέσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Φαλεξψλνπλ, επίζεο, ηελ αδπλακία ηνπ πξνγξάκκαηνο λα θαηαζηήζεη ηνπο νξακαηηζκνχο ηνπ δεηνχκελν γηα ηνπο θνξείο θαη ηηο ππεξεζίεο δηαρείξηζεο ηεο πφιεο, αιιά θαη ηνπο θαηνίθνπο. Πέξαλ ησλ πινπνηεκέλσλ έξγσλ πνπ είραλ κηα ζεηηθή επίδξαζε, θαη ην ίδην ην γεγνλφο ηεο Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο απνηέιεζε κηα ζεκαληηθή εκπεηξία πνπ αθήλεη σο παξαθαηαζήθε ζηελ πφιε έλα πινχζην ζχλνιν ηδεψλ γηα ηελ αλαδήηεζε ηεο κειινληηθήο εηθφλαο ηεο. Απφ εθεί θαη έπεηηα, ην δεηνχκελν είλαη ε αμηνπνίεζε απηήο ηεο θιεξνλνκηάο, ε νπνία ζπληζηά επζχλε ησλ θνξέσλ πνπ δηαρεηξίδνληαη ηελ πφιε θαη πξνυπνζέηεη κηα πνιηηηθή βνχιεζε πνπ ζα επηδηψμεη ηε ζπλέρεηα κε γεληθφηεξεο εκβέιεηαο πνιενδνκηθά κέηξα πνπ ρξεηάδεηαη ε Θεζζαινλίθε Κξίζηκα δεηήκαηα ζηελ επαλάρξεζε βηνκεραληθψλ ρψξσλ Ζ επαλάρξεζε βηνκεραληθψλ ρψξσλ θαη ε αλάθηεζε αζηηθψλ θελψλ θαη παιηψλ ιηκεληθψλ δσλψλ, πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε δηαδηθαζία ηεο απνβηνκεράληζεο, απνηειεί θαίξην δήηεκα γηα ηε δηαρείξηζε ησλ πφιεσλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Οη πξψελ βηνκεραληθέο πεξηνρέο απνηεινχλ ελ δπλάκεη πεδία αμηνπνίεζεο, κε πνιιαπιά νθέιε. Ζ αλάπιαζή ηνπο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ επαλέληαμή ηνπο ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο πφιεο, ζηελ αλαθχθισζε ηεο αζηηθήο γεο ζε επίπεδν θηηξίσλ αιιά θαη ειεχζεξνπ ρψξνπ, ζηε δηαηήξεζε θαη δηαρείξηζε ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο γηα πνιηηηζηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζθνπνχο, αιιά θαη ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ ρσξηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ θαη ησλ 72 Σν ζέκα απηφ έρεη επαλέιζεη ζήκεξα ζην πξνζθήλην, φπσο επίζεο θαη ην ζέκα ηεο αλάπιαζεο ηεο Νέαο Παξαιίαο Θεζζαινλίθεο. 73

74 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά γεηηνληθψλ πεξηνρψλ. ηελ αμηνπνίεζε θαη αλαδσνγφλεζε ησλ πεξηνρψλ απηψλ ηδηαίηεξν ξφιν δηαδξακαηίδνπλ νη δξαζηεξηφηεηεο πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο, θαζψο νη ζηξαηεγηθέο επαλάρξεζεο δελ αθνξνχλ κφλν ζηελ αξρηηεθηνληθή θαη πεξηβαιινληηθή απνθαηάζηαζε ησλ ρψξσλ, αιιά θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ ζηφρσλ. Απψηεξνο ζθνπφο είλαη ε παξάδνζε λέσλ βηψζηκσλ ζπλφισλ πνπ ζα βειηηψζνπλ ηελ πνηφηεηα δσήο θαη ηελ εηθφλα ηεο πεξηνρήο. Οη πεξηπηψζεηο επαλάρξεζεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ ζε πνιιέο επξσπατθέο πφιεηο θαηαδεηθλχνπλ ηηο ηδηαηηεξφηεηεο θαη ηηο αληηθάζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηηο πξνζπάζεηεο απηέο. Σα παξαδείγκαηα πξψελ βηνκεραληθψλ ρψξσλ ή πεξηνρψλ πνπ έρνπλ απνθηήζεη πνιηηηζηηθή ρξήζε ζην δηεζλή ρψξν είλαη πνιιά θαη ηα ζρήκαηα δηνίθεζεο, νη δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ θαη δηαβνχιεπζεο θαη ν ηξφπνο επίιπζεο πξνβιεκάησλ δηαθέξνπλ ζεκαληηθά θαηά πεξίπησζε. ε άιιεο πεξηπηψζεηο, παξάιιεια κε ηελ εθαξκνγή πνιηηηζηηθψλ πνιηηηθψλ παξαηεξείηαη ε δηαηήξεζε θαη επαλάρξεζε ησλ βηνκεραληθψλ κλεκείσλ, ελψ ζε άιιεο ε θαηεδάθηζή ηνπο θαη ε αλέγεξζε λέσλ θηηξίσλ πξσηνπνξηαθνχ ζρεδηαζκνχ. Αξθεηά ζπρλά νη πνιηηηζηηθέο ρξήζεηο ζπλδπάδνληαη κε ππνδνκέο αλαςπρήο θαη δηαζθέδαζεο, θαζψο θαη κε ρξήζεηο θαηνηθίαο, ελψ ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο νη ρψξνη απηνί ρξεζηκνπνηνχληαη σο πεδία έθθξαζεο ελαιιαθηηθψλ απφςεσλ ζρεηηθψλ κε ηελ ηέρλε θαη ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε ησλ πνιηηηζηηθψλ αγαζψλ. Αλαθνξηθά κε ηελ αλάπιαζε βηνκεραληθψλ ζπγθξνηεκάησλ, επηζεκαίλεηαη φηη θεληξηθφ ζέκα, ζε θάζε πεξίπησζε αλάπιαζεο ή επαλάρξεζεο πνπ πεξηιακβάλεη ζηνηρεία πνιηηηζηηθήο (βηνκεραληθήο) θιεξνλνκηάο, απνηειεί ε αλάδεημε ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο θαη ε απζεληηθφηεηα 73, αθνχ δηακνξθψλνπλ ηελ αηκφζθαηξα πνπ ππνδέρεηαη ηηο λέεο ρξήζεηο. Ζ παγθνζκηνπνίεζε θαη ε καδηθή παξαγσγή πνιηηηζηηθψλ αγαζψλ κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ πνιηηηζκνχ ή ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο, πξνθαιψληαο, αξλεηηθέο ζπλέπεηεο θαη νδεγψληαο ζηελ πνιηηηζηηθή αιινηξίσζε. ε απηέο ηηο ζπλζήθεο ε απζεληηθφηεηα ή αθφκα θαη ε θαηαζθεπαζκέλε απζεληηθφηεηα απνηειεί ζεκαληηθφ παξάγνληα δήηεζεο θαη ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ ηζηνξηθή ζπλέρεηα κεηαμχ ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο, ηνπ αζηηθνχ πνιηηηζκνχ θαη ηεο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ βηψλνπλ νη ζεκεξηλνί επηζθέπηεο θαη ε νπνία κπνξεί λα βησζεί κέζα απφ πνιηηηζηηθά δξψκελα θαη αλαβίσζε ζηνηρείσλ ηνπ παξειζφληνο. Έλαο δεχηεξνο άμνλαο, αθνξά ζηα ζέκαηα ηνπ πνιηηηζηηθνχ πξνγξακκαηηζκνχ, ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ησλ ζπλεξγαζηψλ θαη ζρεηίδεηαη κε ην ξφιν ηνπ πνιηηηζκνχ ζηελ αλάπιαζε θηηξίσλ ή αζηηθψλ πεξηνρψλ θαη ηνπο θηλδχλνπο πνπ ππνθξχπηεη. Μεηαμχ ηνπ νινθιεξσηηθνχ παξεκβαηηζκνχ ζηνλ πνιηηηζηηθφ ηνκέα θαη ηεο έιιεηςεο πνιηηηθήο κπνξνχλ λα πξνθχςνπλ ζελάξηα θαη παξεκβάζεηο δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ. Μέρξη πξφζθαηα ε θπξίαξρε ινγηθή πνπ ραξαθηήξηδε ηηο βηνκεραληθέο πεξηνρέο ήηαλ ε πνηνηηθή αλάπιαζε (gentrification - εμεπγεληζκφο) ε νπνία νδεγνχζε ζην νκνγελνπνηεκέλν πεξηβάιινλ πνπ ειθχεη θπξίσο ηηο κεζαίεο θαη αλψηεξεο θνηλσληθέο νκάδεο (λένη επαγγεικαηίεο, ηδηνθηήηεο γθαιεξί, θιπ.) εθδηψθνληαο / εθηνπίδνληαο παξάιιεια ηνπο παιαηνχο θαηνίθνπο, πνπ ζπλήζσο αλήθνπλ ζε ρακειφηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Σειεπηαία, σζηφζν, απνξξίπηνληαη ηέηνηεο ηδέεο, αθνχ δεηνχκελν είλαη ε δεκηνπξγία ελφο πνιππνιηηηζκηθνχ, 73 Καξαράιεο Ν., Νέεο Πνιηηηζηηθέο Υξήζεηο ζε πξψελ Βηνκεραληθνχο Υψξνπο θαη πεξηνρέο : Ο ξφινο ησλ Ο.Σ.Α. θαη ηνπ Δζεινληηθνχ ηνκέα, 5ε Παλειιήληα Δπηζηεκνληθή πλάληεζε TICCIH, Βφινο

75 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική απζεληηθνχ θαη θαηλνηνκηθνχ πεξηβάιινληνο πνπ λα πξνζειθχεη λένπο ρξήζηεο, λα δηαηεξεί ηνπο παιηνχο θαη λα παξάζρεη ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα. Ζ αληίζεζε κεηαμχ δεκηνπξγίαο θαη πξνγξακκαηηζκνχ 74 ραξαθηεξίδεη θάζε πξνζπάζεηα δηαηχπσζεο θαη εθαξκνγήο πνιηηηθήο ζηνλ πνιηηηζκφ. Ζ επηθξαηνχζα άπνςε γηα ηελ θαιιηηερληθή δεκηνπξγία ηελ νξίδεη σο κηα απζφξκεηε, απαιιαγκέλε απφ σξάξην θαη εμσηεξηθέο παξεκβάζεηο δηαδηθαζία, κε απνηέιεζκα, ζπρλά, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ιεηηνπξγνχλ απηνί νη ρψξνη λα γίλεηαη αληηθείκελν ζπγθξνχζεσλ. Ζ επηρνξήγεζε θαιιηηερληθψλ νκάδσλ γηα ηελ εγθαηάζηαζε ζε πξψελ βηνκεραληθνχο ρψξνπο πξαγκαηνπνηείηαη ππφ ηελ πξνυπφζεζε φηη θξίλεηαη αδχλαηε ε ιεηηνπξγία ηνπο ζην πιαίζην ηεο ειεχζεξεο αγνξάο. ε αξθεηέο πεξηπηψζεηο νη θαιιηηερληθέο νκάδεο θαη νη αλεμάξηεηνη θαιιηηέρλεο πνπ θαηαιακβάλνπλ ηνπο ρψξνπο ραξαθηεξίδνληαη απφ ηνλ «ελαιιαθηηθφ» 75 ηξφπν δσήο θαη αληηκεηψπηζεο ηνπ πνιηηηζκνχ απνηειψληαο ζπρλά ζπλέρεηα ησλ παιηψλ θηλεκάησλ θαηάιεςεο ησλ δεθαεηηψλ ηνπ 70 θαη ηνπ 80. Απφ ηελ άιιε πιεπξά νη ρψξνη απηνί ηείλνπλ λα απνηεινχλ αμηνζέαηα γηα ηελ πφιε θαη πξνζειθχνπλ ην ελδηαθέξνλ ηεο παγθφζκηαο θαιιηηερληθήο θνηλφηεηαο. Υαξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε απνηειεί ην Άκζηεξληακ, ζην νπνίν ε επαλάρξεζε εγθαηαιεηκκέλσλ βηνκεραληθψλ θειπθψλ θαη ρψξσλ γηα πνιηηηζηηθνχο ιφγνπο απνηειεί ζπλήζε πξαθηηθή. Ηδηαίηεξε δπλακηθή απνθηνχλ νη ιεγφκελνη «ελαιιαθηηθνί» θαιιηηερληθνί ρψξνη νη νπνίνη ζε πνιιέο ρψξεο ραξαθηεξίδνληαη κε ηνλ φξν «ζεξκνθνηηίδεο» (broedplaatsen). Σν 2000 ν Γήκνο δεκνζίεπζε έλα ζρέδην κε ηίηιν «Geen cultuur zonder subcultuur Plan van Aanpak Broedplaats», φπνπ πεξηγξάθεηαη ε θηινζνθία ησλ ρψξσλ θαη ησλ παξεκβάζεσλ απηψλ. Δπίζεο, πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή δεκηνχξγεζε εηδηθφ γξαθείν πξνψζεζεο θαη πξνγξάκκαηα επηρνξήγεζεο θαιιηηερληθψλ νκάδσλ γηα ηελ εγθαηάζηαζε ζηνπο πξψελ βηνκεραληθνχο ρψξνπο. 76 ηα πιαίζηα απηά, εληάζζεηαη ε πεξίπησζε ηνπ NDSM Werf ζηελ εγθαηαιεηκκέλε, απφ ην 1984, βφξεηα ιηκεληθή δψλε ηνπ Άκζηεξληακ, φπνπ ζε έλα ρψξν η.κ. δεκηνπξγήζεθε κία εθηεηακέλε πνιηηηζηηθή «ζεξκνθνηηίδα», ε νπνία θηινμελεί έλα «θαιιηηερληθφ ρσξηφ» ζην νπνίν ζπλππάξρνπλ ρψξνη εξγαζίαο θαη θαηνηθίαο, ζεαηξηθφο ρψξνο γηα παξαζηάζεηο, πάξθν γηα skateboard, ζρνιή hip hop, ζηνχληην ερνγξάθεζεο, ηνίρνο αλαξξίρεζεο, εζηηαηφξην, θηλεηή βηβιηνζήθε, κεηαθεξφκελνη θήπνη, θαζψο θαη εγθαηαζηάζεηο αηνιηθήο ελέξγεηαο 77. Ζ δεκηνπξγία θαη ιεηηνπξγία ηνπ ρψξνπ ππνζηεξίρζεθε απφ ην Γήκν, ρσξίο σζηφζν λα έρεη θακία δηνηθεηηθή παξέκβαζε, κε απνηέιεζκα ζήκεξα ν ρψξνο λα έρεη θαζηεξσζεί ζηελ θνηλή γλψκε σο πεηπρεκέλν παξάδεηγκα. 74 Καξαράιεο Ν., Νέεο Πνιηηηζηηθέο Υξήζεηο ζε πξψελ Βηνκεραληθνχο Υψξνπο θαη πεξηνρέο : Ο ξφινο ησλ Ο.Σ.Α. θαη ηνπ Δζεινληηθνχ ηνκέα, 5ε Παλειιήληα Δπηζηεκνληθή πλάληεζε TICCIH, Βφινο Αλ θαη ν φξνο ελαιιαθηηθφ δελ κπνξεί λα πεξηγξαθεί μεθάζαξα, νξίδεη νπζηαζηηθά ηηο πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ έρνπλ πεηξακαηηθφ ραξαθηήξα θαη δελ απνβιέπνπλ ζην θέξδνο, είλαη αλνηρηέο ζε θαιιηηερληθφ πεηξακαηηζκφ θαη ζπλεξγαζίεο. 76 Καξαράιεο Ν., Νέεο Πνιηηηζηηθέο Υξήζεηο ζε πξψελ Βηνκεραληθνχο Υψξνπο θαη πεξηνρέο : Ο ξφινο ησλ Ο.Σ.Α. θαη ηνπ Δζεινληηθνχ ηνκέα, 5ε Παλειιήληα Δπηζηεκνληθή πλάληεζε TICCIH, Βφινο

76 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Σν NDSM Werf κεηά ηελ αλάπιαζή ηνπ έρεη κεηαηξαπεί ζε έλα θαιιηηερληθφ πνιπρψξν, δηαηεξψληαο παξάιιεια ην βηνκεραληθφ ραξαθηήξα ηνπ θηηξίνπ. Πεγή : Αληίζηνηρν παξάδεηγκα απνηειεί θαη ην Westergasfabriek, ην εξγνζηάζην γθαδηνχ ηνπ Άκζηεξληακ, ζην δπηηθφ ηκήκα ηεο πφιεο, θνληά ζε κία αλαπηπζζφκελε νηθηζηηθή πεξηνρή θαη ηηο ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο, ην νπνίν απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90 άξρηζε λα ππνδέρεηαη πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. χληνκα ν ρψξνο απέθηεζε πνιηηηζηηθέο ρξήζεηο, φπσο ρψξν πξνβνιψλ αθηεξσκέλν ζηνλ νιιαλδηθφ θηλεκαηνγξάθν, εζηηαηφξην, θαθέ θαη ρψξνπο γηα πξφβεο, ελψ ελνηθηάδεηαη θαη ζε εηαηξίεο γηα εθδειψζεηο. Παξάιιεια έγηλαλ θαη εξγαζίεο γηα δεληξνθχηεπζε θαη αλάπιαζε ηνπ ρψξνπ, απνδίδνληαο έλα κεγάιν δεκφζην ρψξν πξαζίλνπ ζηε γεηηνληά. θνπφο ησλ κειεηεηψλ ήηαλ ε βηψζηκε δηαρείξηζε κηαο κνιπζκέλεο έθηαζεο, ν επνρηαθφο κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ ηνπίνπ θαη ε έκθαζε ζην θπζηθφ ζηνηρείν. Ζ πεξηνρή απνηειείηαη απφ ηέζζεξηο επηκέξνπο πεξηνρέο. Σν Υσξηφ (Village) πνπ είλαη έλα θηηξηαθφ ζπγθξφηεκα κεηαμχ ηνπ θαλαιηνχ θαη ηεο ππαίζξηαο «πεξηνρήο δεκηνπξγίαο», ην Spektakeldorp φπνπ ιακβάλνπλ ρψξα δηάθνξα ζεάκαηα θαη εθδειψζεηο, ην Kinderdorp πνπ απνηειεί δεκηνπξγηθφ ρψξν γηα παηδηά θαη ηελ Πεξηνρή ησλ Σερλψλ φπνπ δηακνξθψλνληαη λέεο θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο γηα ηε ζηέγαζε πνιηηηζηηθψλ θη άιισλ ρξήζεσλ. Παξά ηα πξνβιήκαηα δηαρείξηζεο πνπ πξνέθπςαλ ιφγσ ησλ πνιιψλ θνξέσλ πνπ ελεπιάθεζαλ (Γήκνο, πεξίνηθνη, έλνηθνη θηηξίσλ, εηαηξίεο αθίλεηεο πεξηνπζίαο, πνιηηηζηηθέο επηρεηξήζεηο), ην έξγν ζεσξήζεθε επηηπρεκέλν αθνχ ζπλδπάδεη πνιηηηζηηθνχο ρψξνπο, πνιηηηζηηθέο επηρεηξήζεηο, θαιιηηέρλεο θαη έλαλ αζηηθφ ρψξν πξαζίλνπ, δηαηεξψληαο παξάιιεια ηα ηζηνξηθφ θαη βηνκεραληθφ ραξαθηήξα ηνπ ρψξνπ. Δπίζεο, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν έγηλε ν ζρεδηαζκφο θαη ε δηαρείξηζε ηνπ έξγνπ, νη ζπκκεηνρηθέο δηαδηθαζίεο ζρεηηθά κε ηηο αλαζέζεηο ηνπ αξρηηεθηνληθνχ ζρεδηαζκνχ θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ιχλνληαη ν ζπγθξνχζεηο ζεσξείηαη πξσηνπνξηαθφο : Ο ζπλερήο έιεγρνο απφ ηνπο πνιίηεο ησλ γεηηνληθψλ νηθηζηηθψλ πεξηνρψλ Spaarndam θαη Staatslieden θαη νη αλνηρηέο δηαδηθαζίεο εμαζθάιηζαλ ηελ απνδνρή θαη ηελ ππνζηήξημε Καξαράιεο Ν., Νέεο Πνιηηηζηηθέο Υξήζεηο ζε πξψελ Βηνκεραληθνχο Υψξνπο θαη πεξηνρέο : Ο ξφινο ησλ Ο.Σ.Α. θαη ηνπ Δζεινληηθνχ ηνκέα, 5ε Παλειιήληα Δπηζηεκνληθή πλάληεζε TICCIH, Βφινο

77 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Ζ ζέζε ησλ πεξηνρψλ ηνπ NDSM Werf (πάλσ) θαη ηνπ Westergasfabriek (θάησ), ζε ζρέζε κε ηελ πφιε ηνπ Άκζηεξληακ. Πεγή : Google earth, ίδηα επεμεξγαζία Υαξαθηεξηζηηθή είλαη θαη ε πεξίπησζε ηνπ Cable Factory ζην Διζέλθη 79, ην νπνίν ρηίζηεθε απφ ηελ εηαηξία θαισδίσλ ηεο Φηλιαλδίαο ζηε πεξηνρή Ruoholalhti, 3 ρηιηφκεηξα απφ ην θέληξν ηεο πφιεο, θαη ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε καδηθή παξαγσγή θαισδίσλ, πνπ θάιππηαλ θπξίσο ηε ζνβηεηηθή αγνξά. Ξεθίλεζε λα ρηίδεηαη ην 1939 θαη ην 1967 αγνξάζηεθε απφ ηε ΝΟΚΗΑ. Απνηειείηαη απφ κεγάινπο εληαίνπο ρψξνπο κε ζπλνιηθφ εκβαδφλ η.κ. θαη ζηηο επνρέο αθκήο ηνπ είρε πάλσ απφ 2000 εξγαδφκελνπο. ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 άξρηζε ε παξαθκή ηνπ εξγνζηαζίνπ αθνχ πιένλ ε ηερλνινγία μεπέξαζε ηα κέζα πνπ ρξεζηκνπνηνχζε. Έηζη, ε εηαηξία ην 1989 απνθάζηζε λα θξαηήζεη κφλν νξηζκέλνπο ρψξνπο θαη λα ππεξλνηθηάζεη ηνπο ππφινηπνπο. Λφγσ θαη ηεο πξνηξνπήο ηνπ Γήκνπ θαη ηνπ Γεκνηηθνχ Πνιηηηζηηθνχ Γξαθείνπ, ν ρψξνο έγηλε δεκνθηιήο ζε θαιιηηέρλεο, πνιηηηζηηθέο εηαηξίεο, θαιιηηερληθέο ζρνιέο, κε θπβεξλεηηθέο νξγαλψζεηο θαη αζιεηηθνχο ζπιιφγνπο πνπ πξνζειθχνληαλ απφ ηηο θαινθσηηζκέλεο άλεηεο αίζνπζεο, ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ηα ελνίθηα ηνπ θέληξνπ ηεο πφιεο ήηαλ απαγνξεπηηθά. Χζηφζν ην ηκήκα Αζηηθνχ ρεδηαζκνχ ηνπ Γήκνπ δηαθσλνχζε κε ηελ πξννπηηθή απηή θαη πξνέβαιε έλα ζρέδην ξηδηθήο αλαθαίληζεο ηνπ θηηξίνπ κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία ρψξσλ γξαθείνπ ή ηε ρξήζε ηνπ θηηξίνπ απφ ζρνιεία. Γεκηνπξγήζεθαλ αληηδξάζεηο θαη ζπγθξνηήζεθε έλαο άηππνο ζχιινγνο γηα ηελ πξνάζπηζε ηνπ θαιιηηερληθνχ ραξαθηήξα ηνπ θηηξίνπ, αιιά θαη ηε δηαηήξεζε ησλ βαζηθψλ ηνπ βηνκεραληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Ο ζχιινγνο θαηάθεξε ηειηθά λα αλαζηείιεη ηα ζρέδηα, επηιέγνληαο ηε δεκνζηνπνίεζε ηνπ αηηήκαηφο ηνπ ζηελ ηειεφξαζε (κέζσ ελφο ληνθηκαληέξ) θαη ηελ απεπζείαο δηαβνχιεπζε κε πνιηηηθνχο. ζν απμάλνληαλ νη ρξήζηεο, έγηλε μεθάζαξν φηη ην CF δελ απνηεινχζε απιά

78 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά έλα θηίξην κε ελνηθηαδφκελνπο ρψξνπο, νχηε έλα ζπλεζηζκέλν πνιηηηζηηθφ «πνιπρψξν». ην πιαίζην ηνπ CF ζπγθξνηήζεθαλ δχν δίθηπα ηα νπνία δελ έρνπλ επίζεκν ραξαθηήξα θαη εθπξνζσπνχλ δπν δηαθνξεηηθέο νκάδεο ελνηθηαζηψλ. Σν πξψην δίθηπν αθνξά ζηηο πνιηηηζηηθέο επηρεηξήζεηο ηνπ CF, νη νπνίεο θαηά θχξην ιφγν εμαξηψληαη απφ ηελ πξνζέιεπζε θνηλνχ θαη ελδηαθέξνληαη γηα ηελ θνηλή πξνβνιή ηνπο (νκάδεο ρνξνχ, κνπζηθέο νκάδεο, κνπζεία), ελψ ην δεχηεξν αλεπίζεκν δίθηπν, νλνκάδεηαη Cable Factory Artists θαη έρεη ζπζηαζεί απφ αλεμάξηεηνπο θαιιηηέρλεο κε ζθνπφ λα εθθξάδεη ηα θαηά θαηξνχο ζνβαξά πξνβιήκαηα ζρεηηθά κε ηνλ αλεπαξθή πξνγξακκαηηζκφ. Ο ξφινο ηεο Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο απνδεηθλχεηαη θξίζηκνο, αθνχ κπνξεί λα εμαζθαιίζεη πφξνπο, λα ππνζηεξίμεη ηηο εζεινληηθέο νκάδεο ή ηνπο αλεμάξηεηνπο θαιιηηέρλεο θαη λα εμαζθαιίζεη ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ δηνηθήζεσλ θαη θαιιηηερλψλ θαη ηηο ζπκκεηνρηθέο δηαδηθαζίεο ησλ πνιηηψλ (δξαζηεξηνπνίεζε ζπιιφγσλ, δηαβνπιεχζεηο, δηακαξηπξίεο) πνπ είηε έρνπλ ζα ζηφρν λα λνκηκνπνηήζνπλ κία επηινγή, είηε νδεγνχλ ζε αλαδηαηχπσζε ζηφρσλ θαη θαζνξηζκφ λέσλ πξαθηηθψλ. Δηδηθφ ξφιν κπνξεί λα δηαδξακαηίζεη ν εθάζηνηε Γήκνο θαη ζηελ επίιπζε ζπγθξνχζεσλ κεηαμχ ησλ ρξεζηψλ, θαζψο νη πξνζπάζεηεο πνιηηηζηηθήο ζπγθέληξσζεο αληηκεησπίδνπλ πνιιέο δπζθνιίεο, εθφζνλ ζπκκεηέρνπλ δηαθνξεηηθνί θνξείο, θξαηηθνί ή ηδησηηθνί θαη πξφζσπα κε αιιεινζπγθξνπφκελα ζπκθέξνληα. Ο ξφινο ηεο Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο πνηθίιεη, αθνχ αιινχ ελζαξξχλεη ηελ αλάπιαζε ησλ βηνκεραληθψλ θηηξίσλ κέζσ ρξεκαηνδνηήζεσλ ή πνιηηηθψλ, αιινχ κεηαβηβάδεη ηα θηίξηα ζηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία, ελψ δελ είλαη ιίγεο νη πεξηπηψζεηο πνπ αδπλαηεί ή δε επηζπκεί λα παξέκβεη. Ο βαζκφο ειέγρνπ θαη ε δηαρεηξηζηηθή πνιηηηθή πνπ πηνζεηείηαη απφ ηηο ηνπηθέο αξρέο ζηηο δηαδηθαζίεο αλάπιαζεο θάζε πεξηνρήο έρνπλ θαζνξηζηηθή επίδξαζε ζην βαζκφ δηαθνξνπνίεζεο ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ πξνζειθχνληαη ζηελ πεξηνρή θαη ζηελ εηθφλα θαη ηαπηφηεηα ηνπ ρψξνπ. ηε δηαδηθαζία ησλ αλαπιάζεσλ θξίζηκε θξίλεηαη θαη ε ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ εκπιεθφκελσλ θνξέσλ (θξάηνο, ηδηψηεο, ηνπηθή απηνδηνίθεζε), θαζψο θαη ηα δεδνκέλα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο ηνπηθέο, εζληθέο θαη θνηλνηηθέο πνιηηηθέο νδεγίεο θαη πεξηνξηζκνχο. Ζ ζχζηαζε ηνπ ζψκαηνο ζρεδίαζεο, δηαρείξηζεο θαη εθκεηάιιεπζεο ησλ πξνο αλάπιαζε ρψξσλ πεξηιακβάλεη ην δεκφζην θαη ηνλ ηδησηηθφ θνξέα θαη δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηηο ίδηεο ηάζεηο ζε φιεο ηηο ρψξεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηηο Ζ.Π.Α. θαη ηε Μεγάιε Βξεηαλία ε αλάιεςε ηέηνησλ έξγσλ αλήθεη θπξίσο ζηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία ζε αληίζεζε κε άιιεο επξσπατθέο ρψξεο (Γεξκαλία, Οιιαλδία θ.ά.) φπνπ ν βαζηθφο εηαίξνο είλαη ην θξάηνο θαη ε ζπκκεηνρή ηνπ είλαη πνιχ ελεξγή ζε επίπεδν ρξεκαηνδφηεζεο θαη απνθάζεσλ. ηελ Διιάδα ν ξφινο ηεο Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο θαη ηνπ εζεινληηθνχ ηνκέα φζνλ αθνξά ζηελ παξέκβαζε ζε ζέκαηα βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο είλαη, ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ 78

79 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική πεξηπηψζεσλ, πεξηνξηζκέλνο. Ζ αμηνπνίεζε ηεο βηνκεραληθήο θαη αξρηηεθηνληθήο θιεξνλνκηάο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ πξνρσξεί κε αξγφηεξνπο ξπζκνχο απφ φηη ζε άιιεο επξσπατθέο πφιεηο. Οη πεξηπηψζεηο ζρεδηαζκνχ θαη δηαρείξηζεο ησλ ρψξσλ απηψλ, νη νπνίνη ζπρλά αλήθνπλ ζε θξαηηθέο αξρέο ιφγσ πηψρεπζεο, ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ έιιεηςε ζπγθεθξηκέλεο αληηκεηψπηζεο θαη απφ ηελ αδπλακία δηαηχπσζεο ζπγθεθξηκέλσλ ζηφρσλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη ηδησηηθέο πξσηνβνπιίεο ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ αβεβαηφηεηα γηα ην κέιινλ ηνπο θαη ηελ έιιεηςε καθξνρξφληνπ ζρεδηαζκνχ. Σν ίδην ην θξάηνο ζε ειάρηζηεο πεξηπηψζεηο επηδεηθλχεη αληαλαθιαζηηθά πνπ λα ππνζηεξίδνπλ ηηο πνιηηηζηηθέο ρξήζεηο. Σέινο, ζεκαληηθφ ξφιν ζηηο αλαπιάζεηο δηαδξακαηίδεη θαη ε ζπκκεηνρή ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο πνπ ζεσξείηαη απαξαίηεηε θαη δηαζθαιίδεη ην βηψζηκν ραξαθηήξα ηνπ ρψξνπ. Οη πεξηπηψζεηο ελεξγήο ζπκκεηνρήο νκάδσλ ή θηλεκάησλ ζρεηηθά κε πξνζπάζεηεο δηάζσζεο βηνκεραληθψλ ρψξσλ, έρνπλ αξρίζεη λα απμάλνληαη θαη λα καδηθνπνηνχληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηελ Δπξψπε αιιά θαη ζηελ Διιάδα. ζν ν αζηηθφο αληαγσληζκφο επηθέξεη κεηαζρεκαηηζκνχο ζην ηνπίν ηεο πφιεο ηφζν θηλεηνπνηνχληαη νη θάηνηθνη θαη νη επξχηεξνη πιεζπζκνί θαη δηεθδηθνχλ ην ρψξν ηεο πφιεο κε λένπο ηξφπνπο. Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη ην παξάδεηγκα ηνπ ζπγθξνηήκαηνο ηεο Columbia, ζην νπνίν ε δηάζσζε ησλ θηηξίσλ ηεο δηζθνγξαθηθήο εηαηξίαο θαη ε δεκφζηα ρξήζε ηνπ ρψξνπ ππήξμε ν ζηφρνο εθηεηακέλεο θηλεηνπνίεζεο θαηνίθσλ θαη νκάδσλ πνιηηψλ θαη νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία ηεο «Πξσηνβνπιίαο γηα ηε δηάζσζε θαη αμηνπνίεζε ηνπ εξγνζηαζίνπ ηεο COLUMBIA». Αλαθεθαιαηψλνληαο, ζπκπεξαίλεηαη φηη ν πνιηηηζκφο αλαγλσξίδεηαη σο ζεκαληηθφ πιενλέθηεκα θάζε πφιεο ιφγσ ηεο ζπκβνιήο ηνπ ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε θαη ζηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο, αιιά θαη ιφγσ ηεο άκεζεο ζχλδεζήο ηνπ κε ηνλ αζηηθφ ηνπξηζκφ. Ζ αζηηθή πνιηηηθή, απφ ηελ ηδενινγία ηεο ειεπζεξίαο ηεο ηέρλεο θαη ηεο πνιηηηζηηθήο δεκνθξαηίαο, έρεη πεξάζεη ζηελ εμεηδηθεπκέλε δηαρείξηζε γεγνλφησλ θαη εκπεηξηψλ, ζην πνιηηηζηηθφ θαη ηνπξηζηηθφ κάξθεηηλγθ θαη ηελ απνζέσζε ηεο πνιηηηζηηθήο επέλδπζεο θαη επηρεηξεκαηηθφηεηαο 80. Οη ζηξαηεγηθέο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ πνιηηηζηηθή επαλάρξεζε εθθξάδνπλ κία ελδηαθέξνπζα ζηξνθή ηεο ζχγρξνλεο αζηηθήο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο πνπ ππνινγίδεη ηηο εμσηεξηθέο νηθνλνκηθέο επηδξάζεηο θαη ηηο ρσξηθέο επηπηψζεηο, ζε αληίζεζε κε παιαηφηεξεο πνιηηηθέο πνπ είραλ ζην επίθεληξν ηελ θαιιηηερληθή παξαγσγή. Οη πξνθιήζεηο θαη ηα πξνβιήκαηα ησλ πεξηπηψζεσλ επαλάρξεζεο βηνκεραληθψλ θηηξίσλ ή πεξηνρψλ δηαθέξνπλ απφ ρψξα ζε ρψξα. Σν ζέκα ηεο επαλάρξεζεο βηνκεραληθψλ θηηξίσλ γηα πνιηηηζηηθέο ρξήζεηο ραξαθηεξίδεηαη πξσηαξρηθά απφ ηελ ηδηαίηεξε θχζε ηεο πνιηηηζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, φπσο έρεη δηακνξθσζεί ζήκεξα, θαζψο δεκηνπξγεί ζεκαληηθή πξνζηηζέκελε αμία ζε κηα πφιε ή κηα πεξηνρή κέζα απφ ηε δεκηνπξγία ηνπηθήο πνιηηηζηηθήο ζθελήο θαη γηα λα ιεηηνπξγήζεη απαηηεί ηελ χπαξμε γλψζεο, εκπεηξίαο θαη εμεηδίθεπζεο, ψζηε λα εμηζνξξνπείηαη ε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζηηθή ηεο δηάζηαζε. Δπηπιένλ, νη ζηφρνη θαη νη δηαδηθαζίεο ηεο επαλάρξεζεο γηα πνιηηηζηηθνχο ζθνπνχο πξέπεη λα είλαη ηέηνηνη ψζηε λα εζηηάδνπλ ζηε δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο, κέζσ ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο θαη ηεο ρξήζεο λέσλ ηερλνινγηψλ θαη ν πνιηηηζκφο λα κε γίλεηαη αληηθείκελν θεξδνζθνπίαο. 80 Γνζπνδίλε Α., Μπεξηάηνο Ζι., Δηζαγσγή : Μεηαζρεκαηηζκνί ησλ αζηηθψλ ηνπίσλ ζηηο ζπλζήθεο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ πφιεσλ θαη ησλ κεηακνληέξλσλ θνηλσληψλ, Αζήλα

80 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά 80

81 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 Μειέηε Πεξίπησζεο. Γήκνο Πεηξαηά Με γλψκνλα φζα αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ, θαη κε ζθνπφ ηε δηεξεχλεζε ησλ επηδξάζεσλ ηεο εθαξκνγήο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ζηελ αλαδσνγφλεζε κηαο πφιεο, επηιέγεηαη σο κειέηε πεξίπησζεο ν Γάκνο ΠεηξαηΪ, ν νπνίνο, ηνλ ηειεπηαίν θαηξφ ζηα πιαίζηα αληηκεηψπηζεο ησλ κεηαιιαγψλ πνπ πθίζηαηαη ε πφιε, θαη αθνξνχλ ηφζν ζηε θπζηνγλσκία ηεο φζν θαη ζηελ παξαγσγηθή θαη νηθνλνκηθή ηεο βάζε, πξνσζεί πξνγξάκκαηα αλαπιάζεσλ παιηψλ βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ, αξθεηά απφ ηα νπνία ζρεηίδνληαη κε δξαζηεξηφηεηεο πνιηηηζηηθνχ ραξαθηήξα. Χο πεξηνρή κειέηεο δε ιακβάλνληαη αθξηβψο ηα δηνηθεηηθά φξηα ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά, αιιά κηα ιίγν δηεπξπκέλε πεξηνρή ηνπ, ψζηε λα ζπκπεξηιάβεη θαη ηε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε Γξαπεηζψλαο Κεξαηζηλίνπ, ε νπνία ζεσξείηαη φηη απνηειεί ζπλέρεηα ηεο, εληφο ησλ νξίσλ ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά, ιηκελνβηνκεραληθήο δψλεο (Ζεηηψλεηα Αθηή, Αθηή Βαζηιεηάδε) θαη πξέπεη λα αληηκεησπίδεηαη σο ζχλνιν, δηακνξθψλνληαο έλα εληαίν ιηκεληθφ κέησπν. 2.1 Ηζηνξηθά θαη Βηνκεραληθά ΔμΫιημε ηεο πόιεο ηνπ ΠεηξαηΪ - ΜεηαιιαγΫο ηνπ αζηηθνύ ηνπένπ Ζ εηθφλα πνπ παξνπζηάδεη ζήκεξα ε πφιε ηνπ Πεηξαηά είλαη απνηέιεζκα ησλ δηάθνξσλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπγθπξηψλ θαηά ηηο δηάθνξεο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο. Μέζα απφ ηε κειέηε ηεο πνιενδνκηθήο εμέιημεο ηνπ Πεηξαηά, αιιά θαη ηεο εμέιημεο ησλ παξαγσγηθψλ ηνπ δξαζηεξηνηήησλ, πξνθχπηεη έλα πιήζνο κεηαιιαγψλ ζηε δνκή θαη ην ραξαθηήξα ηεο πφιεο, νη νπνίεο ζπλερίδνληαη κε δηάθνξνπο ξπζκνχο κέρξη ηηο κέξεο καο. ήκεξα, ν Γήκνο Πεηξαηά είλαη έλα θέληξν κε ραξαθηεξηζηηθά κεηξνπνιηηηθήο εκβέιεηαο, ην δεχηεξν κεηά ηελ Αζήλα, κε πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δσή θαη ηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο, θαζψο απνηειεί κηα δηεζλή πχιε ζπλαιιαγψλ θαη εκπνξίνπ, ελψ ηαπηφρξνλα είλαη ην κεγαιχηεξν ιηκάλη ηεο Διιάδαο θαη έλα απφ ηα κεγαιχηεξα ζηελ Δπξψπε σο πξνο ηελ επηβαηηθή ηνπ θίλεζε. ηελ δηακφξθσζε ηεο θπζηνγλσκίαο ηνπ Πεηξαηά, θαζνξηζηηθή ππήξμε ε επίδξαζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ θαη ηεο γεσγξαθηθήο ζέζεο ηνπ. Ζ πνξεία ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά, απφ ηελ ίδξπζή ηεο, ηνλ 5 ν αηψλα π.υ., ζπλδέζεθε άκεζα κε ηε ιεηηνπξγία ηνπ ιηκαληνχ θαη ηελ αλάπηπμε παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ (βηνκεραληθψλ, εκπνξηθψλ, λαπηηιηαθψλ) γχξσ απφ απηφ, ελψ ζηνπο δεθαπέληε πεξίπνπ αηψλεο ηεο παξαθκήο ηνπ ιηκέλα, ε πφιε δελ ππήξμε. Ζ ίδξπζε ηνπ λεφηεξνπ Πεηξαηά έρεη άκεζε ζρέζε κε ηελ αλαθήξπμε ηεο Αζήλαο σο πξσηεχνπζαο ηνπ λένπ Διιεληθνχ Κξάηνπο, ην Ζ αλάπηπμε ηνπ ιηκαληνχ αληαλαθιά ην πιαίζην αλαπηπμηαθήο πνιηηηθήο ηνπ θξάηνπο θαη ηελ αλάγθε εμαζθάιηζεο επηθνηλσλίαο 81

82 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά κε ηα εκπνξηθά θέληξα ηεο Μεζνγείνπ, ελψ ε λεπξαιγηθή γεσγξαθηθή ηνπ ζέζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε νδηθνχ δηθηχνπ ζηελ επεηξσηηθή ρψξα ζπλεγνξνχλ ζηελ αλάγθε αλαγέλλεζεο ηνπ ζαιάζζηνπ θφκβνπ 81. Ο ζρεδηαζκφο ηνπ Πεηξαηά εληάρζεθε ζηα πιαίζηα αλαζπγθξφηεζεο ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ θαη μεθίλεζε κε εμαηξεηηθέο πξννπηηθέο θαη κεγαιεπήβνια ζρέδηα. Σν πξψην ζρέδην πφιεσο ηνπ Πεηξαηά εθπνλήζεθε απφ ηνπο αξρηηέθηνλεο ηακάηε Κιεάλζε θαη Eduard Schaubert αθνινπζψληαο ηα λενθιαζηθά πξφηππα, ηξνπνπνηήζεθε απφ ηνλ βαζηιηθφ ζχκβνπιν Leo Von Klenze θαη εγθξίζεθε ηειηθά ην Σν ζρέδην αλαπηχρζεθε ζε πιήξεο ηππνδάκεην ζχζηεκα, είρε έθηαζε 112 εθηάξηα θαη ρξεζηκνπνηνχζε σο βάζε ηα ιείςαλα ηεο Κιαζηθήο Πφιεο ηνπ Πεηξαηά. Αλαπηχρζεθε γχξσ απφ ην ιηκάλη θαη έθζαλε έσο ηε Εέα, ελψ ε αλππαξμία πξνυπάξρνληνο νηθηζκνχ ζπλέβαιε ζηελ επθνιφηεξε πινπνίεζή ηνπ. Ο Πεηξαηάο ζρεδηάζηεθε σο ην επίλεην ηεο Αζήλαο, κε θχξηεο ρξήζεηο ηελ θαηνηθία θαη ην εκπφξην, ελψ παξάιιεια ζα θηινμελνχζε ηα ζεξηλά αλάθηνξα ηνπ βαζηιηά, πεξηνρέο θήπσλ θαη κεγάιεο ιεσθφξνπο κε δεληξνζηνηρίεο. Δπηπιένλ, πξνβιέπνληαλ δεκφζηα θηίξηα δηνίθεζεο θαη πνιηηηζκνχ (δεκαξρείν, ζέαηξν, βηβιηνζήθε), εγθαηαζηάζεηο γηα πγεηνλνκηθέο ππεξεζίεο, αιιά θαη εγθαηαζηάζεηο γηα εκπνξηθέο θαη βηνηερληθέο ιεηηνπξγίεο (λαππεγείν, απνζήθεο), ελψ ε πξνθπκαία ηνπ θεληξηθνχ ιηκαληνχ, ε πεξηνρή ησλ θήπσλ, ηκήκα ηεο Πεηξατθήο Υεξζνλήζνπ θαη ηα Γεκνηηθά ινπηξά ηεο Εέαο απνηεινχζαλ ηα πξνζθηιέζηεξα κέξε ςπραγσγίαο θαη θνηλσληθήο επαθήο 82. Ο Πεηξαηάο ηνπ 1885, απφ ηνλ Γεξκαλφ ραξηνγξάθν Johann Kaupert, είλαη νξαηφ ην ηππνδάκεην ζχζηεκα πνπ εθαξκφζηεθε ζηνλ Πεηξαηά, κε βάζε ην ζρέδην ηνπ πεγή: Athen/Piraeus/PiraeusAbb3.htm) Σν ζρέδην ήηαλ αξθεηά νινθιεξσκέλν γηα ηελ επνρή ηνπ θαη πξνέβιεπε πιεζπζκφ θαηνίθσλ, θάηη πνπ ζεσξήζεθε πνιχ αηζηφδνμν γηα κηα πφιε, ε νπνία, ην 1836, αξηζκνχζε κφιηο θαηνίθνπο. Με ηε δηαγξαθφκελε πξννπηηθή γηα κειινληηθή αλάπηπμε ηνπ πεηξατθνχ ιηκέλα, αξρίδεη λα εθδειψλεηαη εληνλφηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηνλ επνηθηζκφ ηνπ Πεηξαηά, ν νπνίνο 1835 γίλεηαη απηφλνκνο Γήκνο. Μεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο αξρίδνπλ λα ζπξξένπλ απφ φιεο ηηο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο, απφ ηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία θαη ηηο παξνηθίεο. εκαληηθή είλαη ε καδηθή εγθαηάζηαζε Υησηψλ (1836, 1842) θαη Τδξαίσλ (1838), νη νπνίνη ζπγθξνηνχλ απηνδχλακνπο ζε γεληθέο γξακκέο ζπλνηθηζκνχο Μαιηθνχηε η., ΠΔΗΡΑΗΑ , Λεηηνπξγηθή πγθξφηεζε θαη Πνιενδνκηθή εμέιημε, Αζήλα Παπαζηεθαλάθε Λ., Δξγαζία, Σερλνινγία θαη Φχιν ζηελ Διιεληθή Βηνκεραλία. Ζ θισζηνυθαληνπξγία ηνπ Πεηξαηά, , Ζξάθιεην Μαιηθνχηε η., ΠΔΗΡΑΗΑ , Λεηηνπξγηθή πγθξφηεζε θαη Πνιενδνκηθή εμέιημε, Αζήλα

83 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Μεγάιν κέξνο ησλ εθηάζεσλ πνπ πεξηιακβάλνληαλ ζην ζρέδην, αλήθε αξρηθά ζηε κνλή ηνπ Αγίνπ ππξίδσλα, ην νπνίν αξγφηεξα κεηαβηβάζηεθε ζην θξάηνο, γεγνλφο πνπ πεξηφξηζε ηηο ηδησηηθέο βιέςεηο γηα θεξδνζθνπία επί ησλ νηθνπέδσλ θαη ην ζρέδην ηεο πφιεο αλαπηχρζεθε κε πνιχ ιίγεο παξεθθιίζεηο απφ ην αξρηθφ. Χζηφζν, ε θαηαζθεπή ηνπ ζηδεξνδξνκηθνχ δηθηχνπ, ε βηνκεραληθή αλάπηπμε, ε επαθφινπζε εξγαηηθή επνίθεζε θαη ε εγθαηάζηαζε ησλ πξνζθχγσλ ηεο Μηθξαζηαηηθήο Καηαζηξνθήο καηαίσζαλ ηα λενθιαζηθά ζρέδηα. Σα Αλάθηνξα δελ έγηλαλ πνηέ, νη κλεκεηψδεηο άμνλεο κε ηηο δεληξνζηνηρίεο μεράζηεθαλ θαη ε επξχηεξε πεξηνρή ησλ θήπσλ απέθηεζε ζχληνκα βηνκεραληθφ ραξαθηήξα. Χο ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα, ε δηάλνημε ηεο Γηψξπγαο ηεο Κνξίλζνπ (1893), ε θαηαζθεπή ηνπ ζηδεξνδξνκηθνχ δηθηχνπ ζηελ πεξηνρή ( ) πνπ εμαζθάιηδε ηε ζχλδεζε ηνπ ιηκαληνχ κε ηελ Πεινπφλλεζν θαη ηε Β.Διιάδα, θαη θπξίσο ε ρσξνζέηεζε ηνπ ζηαζκνχ θαη ε θαηαζθεπή ησλ γξακκψλ ηνπ ζηδεξνδξόκνπ Αζελώλ Πεηξαηώο (1869), απνηεινχλ ζηαζκνχο ζηελ εμέιημε ηνπ Πεηξαηά (πιεζπζκηαθή έθξεμε, αλαζεψξεζε θαη επέθηαζε ρεδίνπ Πφιεσο, ζεκείν θακπήο γηα ηνπο νηθνλνκηθνχο δείθηεο) θαη δεκηνπξγνχλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηε ξαγδαία εμάπισζε νηθνλνκηθψλ θαη βηνκεραληθψλ δξαζηεξηνηήησλ γχξσ απφ ην ιηκάλη θαη ζε ζπλάξηεζε κε ζηδεξνδξνκηθνχο ζηαζκνχο, ζπληειψληαο έηζη ζηε δηαθνξνπνίεζε ηεο εμέιημεο ηνπ Πεηξαηά απφ ηελ αξρηθά ηεηαγκέλε ηνπ επηλείνπ ηεο Πξσηεχνπζαο θαη ζηε δηεχξπλζε ησλ πξννπηηθψλ αλάπηπμήο ηνπ. Παξάιιεια, ην Βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηεο πφιεο (πεξηνρέο Καξαβά, Λεχθαο, Κακηλίσλ, Αγ.Γηνλπζίνπ) δηαρσξίδεηαη απφ ηνλ αζηηθφ ηζηφ, νξηνζεηψληαο ηελ αλαπηπζζφκελε, ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1860, βηνκεραληθή δψλε (ην 1892 λνκνζεηείηαη ην ζρέδην ηνπ «ζπλνηθηζκνχ ησλ εξγνζηαζίσλ»), ελψ νη πεξηνρέο αλαςπρήο κεηαηνπίδνληαη πξνο ηα πξνάζηηα (Καζηέιια, Φξεαηηχδα, Νέν Φάιεξν) πνπ νξίδνληαη σο πεξηνρέο Β θαηνηθίαο, αθνχ ε πξνθπκαία ηνπ ιηκαληνχ δελ πξνζθέξεηαη πιένλ γηα απηή ηε δξαζηεξηφηεηα 84. Ο Πεηξαηάο κεηαηξέπεηαη ζηαδηαθά ζε βηνκεραληθή πφιε, αλαπηχζζνληαο παξάιιεια, εκπνξηθέο θαη λαπηηιηαθέο δξαζηεξηφηεηεο. Ζ λαπηηιηαθή θίλεζε ηνπ ιηκαληνχ αξρίδεη κε ηελ ίδξπζε ηνπ Νένπ Διιεληθνχ Κξάηνπο ( ) κε ηζηηνθφξα πνπ ηαμηδεχνπλ απφ ηνλ Πεηξαηά γηα ηε κχξλε θαη ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. ηαδηαθά ζπλδέεηαη κε ηα ππφινηπα ιηκάληα ηεο επεηξσηηθήο ρψξαο θαη ησλ λεζηψλ, κε ηα ειιεληθά ιηκάληα ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο (Θεζζαινλίθε, Βφιν, Υαληά) θαη ηηο δηεζλείο γξακκέο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1880 ην ιηκάλη εμππεξεηεί ζπγθνηλσληαθά θαη αλεθνδηάδεη ηελ πξσηεχνπζα πνπ κεγαιψλεη κε γνξγνχο ξπζκνχο. Καζψο ε θίλεζε εληείλεηαη, ην εηζαγσγηθφ εκπφξην αλαδεηθλχεηαη ζε θπξίαξρε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, θαζηζηψληαο ην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά ην κεγαιχηεξν εηζαγσγηθφ θέληξν ηεο ρψξαο (μεπεξλψληαο θαηά πνιχ ηα αληίζηνηρα εκπφξηα ηεο Πάηξαο θαη ηεο Δξκνχπνιεο) θαη ζεκαληηθφηαην λαπηηιηαθφ θέληξν ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ, ελψ παξάιιεια παξαηεξείηαη αλάπηπμε ηεο εκπνξηθάο λαπηηιέαο θαη ζηαδηαθή δηφγθσζε ηξηηνγελώλ δξαζηεξηνηάησλ (πηζησηηθνί νξγαληζκνί, λαπηηιηαθέο εηαηξείεο, πξαθηνξεία μέλσλ εηαηξεηψλ) πνπ εγθαζίζηαληαη ζηελ πεξηθέξεηα ηνπ θεληξηθνχ ιηκαληνχ 85. ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα, κεηά απφ δηακάρε κηζνχ αηψλα πεξίπνπ κε ηε χξν, είρε πάξεη ηελ πξσηνπνξία ζηελ ειιεληθή λαπηηιία θαη θαηείρε ηελ Σξίηε ζέζε ζε Μεζνγεηαθφ επίπεδν κεηά ηε Μαζζαιία θαη ηελ Γέλνβα θαη ηελ φγδνε ζε φιε ηελ Δπξψπε. 84 Μαιηθνχηε η., ΠΔΗΡΑΗΑ , Λεηηνπξγηθή πγθξφηεζε θαη Πνιενδνκηθή εμέιημε, Αζήλα Μαιηθνχηε η., ΠΔΗΡΑΗΑ , Λεηηνπξγηθή πγθξφηεζε θαη Πνιενδνκηθή εμέιημε, Αζήλα

84 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Ζ ζπγθέληξσζε ησλ πξψησλ πιψλ ζην ιηκάλη θαη ε εχθνιε δηαθίλεζε ησλ πξντφλησλ απφ ηε ζάιαζζα θαηέζηεζαλ ηνλ Πεηξαηά ηδαληθφ κέξνο, φρη κφλν γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ, αιιά θαη γηα ηελ εγθαηάζηαζε θαη αλάπηπμε ηεο βηνκεραλίαο 86. Απφ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηεο ίδξπζεο ηνπ Πεηξαηά αξρίδεη θαη ε εμάπισζε δεπηεξνγελψλ δξαζηεξηνηήησλ ζε κεγάιν κέξνο ηεο πφιεο. ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα, ν Πεηξαηάο είλαη ην ζεκαληηθφηεξν βηνκεραληθφ θέληξν ηεο ρψξαο θαη παξάιιεια, κηα πφιε κε ππξεηψδε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα θαη έληνλε ηαμηθή δηαζηξσκάησζε. Έρεη απνθηήζεη ζπκπαγή βηνκεραληθή δνκή, κε αξθεηέο θαζεηνπνηεκέλεο επηρεηξήζεηο θαη κεγάιεο βηνκεραληθέο κνλάδεο πνπ ιεηηνπξγνχλ ζε ζηαζεξή βάζε θαη επηηπγράλνπλ δηαθνξνπνίεζε ηεο παξαγσγήο θαη νηθνλνκίεο θιίκαθαο 87. ηελ εληππσζηαθή βηνκεραληθή ηνπ αλάπηπμε νθείιεηαη ην γεγνλφο φηη απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1870 άξρηζε λα παξνκνηάδεηαη κε ην Μάληζεζηεξ ηεο Αγγιίαο πνπ απνηεινχζε πξφηππν βηνκεραληθήο αλάπηπμεο. Παξάιιεια, δηαζέηεη ζεκαληηθφ αξηζκφ εξγαηηθήο δχλακεο. Απφ ηνπο θαηνίθνπο ζε απνγξαθή ηνπ 1845, έθηαζε ιφγσ ηεο βηνκεραληθήο ηνπ αλφδνπ, ηνπο θαηνίθνπο ην εκαληηθή είλαη θαη ε αλάπηπμε ησλ επαγγεικαηηψλ ζην ιηκάλη. Απφ 161 θνξνινγνχκελνη ζηελ απνγξαθή ηνπ 1837, ε πφιε απνθηά ην 1881 νη νπνίνη είλαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο έκπνξνη, ηερλίηεο θαη εξγάηεο ζηηο βηνκεραλίεο. 88 Ζ βηνκεραλία απνθηά ηε δηθή ηεο δπλακηθή ζηνλ Πεηξαηά, θαζψο επσθειείηαη απφ ηε γεηηλίαζε κε ηε ζπλερψο επεθηεηλφκελε Αζήλα θαη ηελ εηζξνή εζσηεξηθψλ κεηαλαζηψλ πνπ αλαδεηνχλ απαζρφιεζε. ηνλ Πεηξαηά αλαπηχρζεθε έλα επξχ θάζκα βηνκεραληθψλ θιάδσλ φρη φκσο βαξηά βηνκεραλία. Υσξηθά, ε πξψηε βηνκεραληθή δψλε αλαπηχρζεθε γχξσ απφ ην ιηκάλη θαη θνληά ζην ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν. Έηζη, ηα πεξηζζφηεξα εξγνζηάζηα ηεο πξψηεο θάζεο αλάπηπμεο ηεο Πεηξατθήο βηνκεραλίαο εγθαηαζηάζεθαλ ζηα αλαηνιηθά ηνπ ιηκαληνχ (αλάκεζα ζηα Κακίληα θαη ηνλ Αγ.Γηνλχζην) θαη απέλαληη απφ ηε ζεκεξηλή γέθπξα Κεξάλε, ζηελ πεξηνρή ηνπ Αιηπέδνπ. Οη πξψηεο αμηφινγεο πξνζπάζεηεο γηα βηνκεραληθή αλάπηπμε ηνπνζεηνχληαη γχξσ ζηα θαη αθνξνχλ ζηνπο θιάδνπο ηεο αιεπξνβηνκεραλίαο (πνπ νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία βηνκεραληψλ δπκαξηθψλ), ηεο βηνκεραλίαο βακβαθηνχ (πνπ βνήζεζε ζηελ αλάπηπμε ηνπ ζνβαξφηεξνπ ίζσο θιάδνπ ηεο πεηξατθήο βηνκεραλίαο, ηεο θισζηνυθαληνπξγίαο) θαη ηεο θαηαζθεπήο νηθνδνκηθψλ πιηθψλ (θεξακνπνηεία, αζβεζηνθάκηλα), ελψ αξγφηεξα πξνζηίζεηαη θαη ε ηδηαίηεξα ξππνγφλα δξαζηεξηφηεηα ηεο βπξζνδεςίαο 89. Ζ θαηαζθεπή ηνπ ζηδεξνδξφκνπ Αζελψλ Πεηξαηψο, θαζηζηά ηελ πεξηνρή πφιν έιμεο απνζεθψλ, κηθξνεπαγγεικαηηψλ, ηερληηψλ θαη εληζρχεη ηνλ πθηζηάκελν ππξήλα ρνλδξηθνχ θαη ιηαληθνχ 86 Ζ ξαγδαία αλάπηπμε ηνπ πξψηνπ ππξήλα ηεο ειιεληθήο βηνκεραλίαο ζηνλ Πεηξαηά ήηαλ απνηέιεζκα πνιιψλ παξαγφλησλ : ηεο νηθνλνκηθήο ηζρπξνπνίεζεο ηεο εκπνξηθήο αζηηθήο ηάμεο, ησλ αλαγθψλ πνπ δεκηνπξγνχζε ε ιεηηνπξγία ηνπ ιηκαληνχ θαη θπξίσο νη επηζθεπέο ησλ πινίσλ, πνπ θαηέζηεζε απαξαίηεηε ηελ εκθάληζε ησλ λαππεγείσλ θαη ζηδεξνπξγείσλ, ηεο ηερλνινγίαο αηκνθίλεζεο ηεο επνρήο, πνπ απαηηνχζε θηλεηήξηα δχλακε ην θάξβνπλν, ηνπ νπνίνπ ην κεηαθνξηθφ θφζηνο πξνο ηηο πεγέο παξαγσγήο ησλ αγξνηηθψλ πξψησλ πιψλ ηεο ειιεληθήο ελδνρψξαο, φπσο ην βακβάθη, ν θαπλφο θαη ε ζηαθίδα, ήηαλ απνηξεπηηθφ γηα ηελ εγθαηάζηαζε ζρεηηθψλ βηνκεραληψλ ζηηο πεξηνρέο απηέο. 87 Παπαζηεθαλάθε Λ., Δξγαζία, Σερλνινγία θαη Φχιν ζηελ Διιεληθή Βηνκεραλία. Ζ θισζηνυθαληνπξγία ηνπ Πεηξαηά, , Ζξάθιεην Λενληίδνπ Λ., «Πφιεηο ηεο ζησπήο : Δξγαηηθφο επνηθηζκφο ηεο Αζήλαο θαη ηνπ Πεηξαηά », Παπαζηεθαλάθε Λ., Δξγαζία, Σερλνινγία θαη Φχιν ζηελ Διιεληθή Βηνκεραλία. Ζ θισζηνυθαληνπξγία ηνπ Πεηξαηά, , Ζξάθιεην

85 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική εκπνξίνπ γχξσ απφ ην ιηκάλη θαη ηηο πεξηνρέο δηέιεπζεο ηνπ ηξέλνπ. Απφ ηηο πξψηεο βηνκεραλίεο πνπ αλαπηχζζνληαη είλαη ν αηκφκπινο Καπξάλνπ (1860), ν αηκφκπινο Ν.ηακαηφπνπινπ (1864), ην θισζηήξην-πθαληήξην Υ.ηακαηφπνπινπ, ην κεηαμνπξγείν Λ. Ράιιε, νη αιεπξφκπινη Γεκνθά, ε θισζηνυθαληνπξγία Ρεηζίλα, ε πνηνπνηία Μεηαμά, ε Κεξακνπνηία Γειαβέξε, πνιιά αξηνπνηεία, βαθεία, ηξνραιηνπνηετα θαη θεξακεία. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη, ην 1875, ηα έμη θισζηήξηα πνπ ιεηηνπξγνχζαλ ρξεζηκνπνηνχζαλ αηκνκεραλέο ζπλνιηθήο δχλακεο 295 ίππσλ, δηέζεηαλ ζπλνιηθά αδξάρηηα θαη απαζρνινχζαλ 650 εξγάηεο, απφ ηνπο νπνίνπο ηνπο πεξηζζφηεξνπο (186) ην εξγνζηάζην ησλ Αδειθψλ Ρεηζίλα. Ζ ζπλνιηθή αμία παξαγσγήο ηεο πεηξατθήο θισζηνυθαληνπξγίαο (1874) θάιππηε ην 70% πεξίπνπ ηεο αμίαο ηεο ζπλνιηθήο παξαγσγήο ηεο ειιεληθήο θισζηνυθαληνπξγίαο. 90 Αξηζκόο Δξγνζηαζέσλ, ΔΣΟ ΑΡΗΘΜΟ ΔΡΓΟΣΑΗΧΝ Σα εξγνζηάζηα πνπ ιεηηνπξγνχζαλ ζην Γήκν Πεηξαηά ην 1875 Πεγή : Κνηηέα Μ., Ζ βηνκεραληθή δψλε ηνπ Πεηξαηά, Παλεπηζηεκηαθέο εθδφζεηο Παληείνπ Παλεπηζηεκίνπ, Αζήλα Λενληίδνπ Λ., «Πφιεηο ηεο ζησπήο : Δξγαηηθφο επνηθηζκφο ηεο Αζήλαο θαη ηνπ Πεηξαηά »,

86 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Σελ πεξίνδν , παξά ηελ νηθνλνκηθή θξίζε, ηελ πηψρεπζε πνπ αθνινχζεζε (1893) θαη ηελ θάκςε ηεο εζληθήο βηνκεραλίαο, νη βηνκεραληθνί θιάδνη ζηνλ Πεηξαηά παξνπζηάδνπλ ξαγδαία αλάπηπμε θαη ην ιηκάλη παίδεη θαζνξηζηηθφ ξφιν. Καηαζθεπάδνληαη ηα πξψηα ιηκεληθά έξγα, δεκηνπξγνχληαη ηα λαππεγεία (λαππεγείν Βαζηιεηάδε ) θαη αλαπηχζζεηαη ν θιάδνο ηεο ζηδεξνβηνκεραλίαο (κεηαιινπξγεία, κεραλνπξγεία, ζηδεξνπξγεία, κεραλνζηάζηα). Σελ ίδηα πεξίνδν αλαπηχζζνληαη ηα θαπλεξγνζηάζηα (Κεξάλε, Παπαζηξάηνπ) θαη ε ραξηνβηνκεραλία θαη θάλεη ηελ εκθάληζε ηεο ε ρεκηθή βηνκεραλία ζηελ νπνία ππάγνληαη ηα ειαηνπξγεία, ηα ζαπσλνπνηεία, ηα νηλνπλεπκαηνπνηεία (Μεηαμά, Μπαξκπαξέζνπ, ΖΒΖ ). Σν ζεκαληηθφηεξν εξγνζηάζην ρεκηθήο βηνκεραλίαο είλαη ε Υξσκαηνπξγία Πεηξαηψο ΥΡΩΠΔΗ, πνπ ηδξχεηαη ην 1883 θαη εθηφο απφ ρξψκαηα, παξήγαγε ρεκηθά πξντφληα θαη ιεηηνπξγνχζε θαη σο θαξκαθεπηηθή βηνκεραλία. ηηο πξψηεο ηέζζεξηο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ αηψλα ε πφιε ζπλερίδεη ζηαζεξά ηελ αλνδηθή ηεο πνξεία, ζε φινπο ηνπο παξαγσγηθνχο ηνκείο (εκπφξην, βηνκεραλία, λαπηηιία), ελψ ε αζηηθνπνίεζε θαη ε εθβηνκεράληζε είλαη δχν δηαδηθαζίεο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη παξάιιεια. Παξαηεξείηαη έληαζε ηνπ εκπνξίνπ θαη ηεο λαπηηιίαο, θαζψο πξνθχπηνπλ αλάγθεο εηζαγσγήο πξψηεο χιεο (γαηάλζξαθα) γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο αλαπηπζζφκελεο αηκνθίλεηεο βηνκεραλίαο. Νέν πνηνηηθφ ζηνηρείν ηεο πεξηφδνπ είλαη ν εμειεθηξηζκφο ( ), πνπ μεθηλά ηφηε ζηελ Διιάδα. Απφ ην 1906 ιεηηνπξγεί ν ζηαζκφο παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ζην Νέν Φάιεξν (ΑΖ) θαη ε ειεθηξηθή ελέξγεηα, αληηθαζηζηά δηαδνρηθά κε ηηο ιάκπεο πεηξειαίνπ, ην θσηαέξην (1878) θαη αξρίδεη λα δηαδίδεηαη ζηελ πεηξατθή βηνκεραλία σο θηλεηήξηα δχλακε. ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα, κεηά απφ κηα χθεζε, είλαη θαηαγεγξακκέλεο ζηελ πεξηνρή ηνπ Πεηξαηά 101 κεγάιεο θαη κηθξέο κνλάδεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ 14 αηκφκπινη-αιεπξφκπινη, 7 εξγνζηάζηα δπκαξηθψλ, 10 κεραλνπνηεία, 10 ζαπσλνπνηεία, 11 θισζηνυθαληνπξγεία, 1 ρξσκαηνπξγείν, 28 νηλνπλεπκαηνπνηεία, ην εξγνζηάζην αεξηφθσηνο, ν αηκνειεθηξηθφο ζηαζκφο Νένπ Φαιήξνπ, νη δχν ζηδεξνδξνκηθνί ζηαζκνί ηνπ εζληθνχ δηθηχνπ θαη νη δχν ζηαζκνί ηνπ ζηδεξνδξφκνπ Αζελψλ - Πεηξαηψο. Μεηά ηα γεγνλφηα ηεο πεξηφδνπ (Βαιθαληθνί πφιεκνη, Α Παγθφζκηνο Πφιεκνο, Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή) ε πφιε κεγαιψλεη θαη ε εθβηνκεράληζε εληείλεηαη (κεηαμχ ηνπ 1910 θαη ηνπ 1921 ηδξχνληαη ζηνλ Πεηξαηά 37 εξγνζηάζηα). Δπηπιένλ, ε ίδξπζε ηνπ Βηνηερληθνχ Δπηκειεηεξίνπ Πεηξαηά, ζθνπφο ηνπ νπνίνπ είλαη ε πξαγκαηνπνίεζε ησλ επηδηψμεσλ ησλ εξγαηψλ, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920 είλαη έλα αθφκε ζηνηρείν πνπ απνδεηθλχεη ηε ζεκαληηθή βηνκεραληθή αλάπηπμε ηεο πεξηφδνπ. Ζ άθημε ησλ πξνζθχγσλ ηεο Μηθξάο Αζίαο θαη ε εγθαηάζηαζή ηνπο ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηνπ Πεηξαηά, ζε ζπλνηθηζκνχο ζε άκεζε γεηηλίαζε κε ηηο βηνκεραληθέο εγθαηαζηάζεηο (Νίθαηα, Κεξαηζίλη, Γξαπεηζψλα, Σαχξνο, Αγ.Η.Ρέληεο, Κνξπδαιιφο) νδεγεί ζε ηαρεία αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο πφιεο, πνιιαπιαζηαζκφ ησλ βηνκεραληθψλ εξγαηψλ θαη κεγέζπλζε ηεο αζηηθνπνίεζεο, ελψ παξάιιεια ππνζηεξίδεη ηελ εθβηνκεράληζε παξέρνληαο άθζνλν θαη θζελφ εξγαηηθφ δπλακηθφ. Σα γεγνλφηα απηά πξνθαινχλ άκεζεο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιενδνκηθέο κεηαβνιέο. Σε δεθαεηία ηνπ 1910 ε αξρηθή βηνκεραληθή δψλε είλαη ήδε θνξεζκέλε θαη νη λέεο βηνκεραλίεο εγθαζίζηαληαη ζηνπο νδηθνχο άμνλεο ηεο Θεβψλ (πεξηνρή Λεχθαο θαη Κακηλίσλ) θαη ηεο Πεηξαηψο θαη ζηελ πεξηνρή ηνπ Νένπ Φαιήξνπ θαη αθνξνχλ θπξίσο ζε 86

87 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική θιάδνπο ηεο ρεκηθήο βηνκεραλίαο, ηεο βηνκεραλίαο πνηψλ θαη ηξνθίκσλ, αιιά θαη ηεο θεξακνπνηίαο θαη ηεο θισζηνυθαληνπξγίαο. ηελ Θεβψλ ρσξνζεηνχληαη νη νρινχζεο ρξήζεηο (κεραλνζηάζηα ΠΑΠ θαη ΔΚ, θεξακνπνηία Γειαβέξε), ζηελ Πεηξαηψο θαη ζην Νέν Φάιεξν ζπγθεληξψλνληαη θπξίσο ειαθξφηεξεο βηνκεραλίεο (κχινη, βηνκεραλίεο ηξνθίκσλ θαη ράξηνπ, ρεκηθά εξγνζηάζηα, θαπλεξγνζηάζηα, θισζηνυθαληνπξγεία). Σελ ίδηα πεξίνδν, αξρίδεη θαη ε εθκεηάιιεπζε ησλ κεγάισλ αλαμηνπνίεησλ εθηάζεσλ ζηα δπηηθά ηεο πφιεο, ζηε Γξαπεηζώλα θαη ην Κεξαηζέλη, κε ηελ θαηαζθεπή ησλ λαππεγηθψλ ζπγθξνηεκάησλ Βαζηιεηάδε ( ), ηελ αλάπηπμε θαηά κήθνο ηεο αθηήο κεγάισλ βηνκεραληθψλ κνλάδσλ (Αλψλπκε Δηαηξεία Υεκηθψλ θαη Ληπαζκάησλ ηνπ Καλειιφπνπινπ ην 1909, αγγεηνπιαζηείν ηζηκεληνπνηείν «Εαβνγηάλλε Εακάλε θαη ία» ην 1907, αηκνειεθηξηθφο ζηαζκφο Αγίνπ Γεσξγίνπ ην 1929, θπιηλδξφκπινο «Μχινη Αγίνπ Γεσξγίνπ Αηηηθήο») θαη πιήζνπο βηνηερληθψλ εξγαζηεξίσλ, απνζεθψλ πγξψλ θαπζίκσλ θαη κηθξψλ λαππεγείσλ. Ζ εγθαηάζηαζε ηνπ ζηδεξνδξνκηθνχ ζηαζκνχ ηεο γξακκήο Πεηξαηψο Λαξίζεο ζηνλ Άγην Γηνλχζην (1904) θαη ε θαηαζθεπή ησλ κφληκσλ Γεμακελψλ ηνπ ιηκαληνχ ( ) πξνζδίδνπλ ζηελ δπηηθή αθηή ηνπ ιηκαληνχ ραξαθηήξα έληνλα βηνκεραληθήο θαη ιηκεληθήο ρξήζεο 91. ηε ζπλέρεηα (1928) ηδξχνληαη θαη ηα Ναππεγεία Πεξάκαηνο, ελψ ηελ πεξίνδν απηή είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά είλαη λενινγεκέλα 301 ηζηηνθφξα, ρσξεηηθφηεηαο ηφλσλ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ, θχξηνο ηνκέαο απαζρφιεζεο είλαη ε κηθξή βηνηερλία, κε ιίγνπο ππαιιήινπο θαη παξαγσγή θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ κε πξννξηζκφ ηελ ηνπηθή αγνξά. Σέινο, ηε δεθαεηία ηνπ 1950 αλάπηπμε παξνπζηάδνπλ νη θιάδνη ησλ πεηξειαηνεηδψλ, ησλ λαππεγείσλ θαη ηεο παξαγσγήο νηθνδνκηθψλ πξντφλησλ. Σελ πεξίνδν απηή ε νηθνδνκή απνηειεί ηνλ βαζηθφ ηνκέα απαζρφιεζεο θαη αλάπηπμεο. ε απηφ ζπκβάιιεη θαη ε καδηθή εζσηεξηθή κεηαλάζηεπζε απφ ηελ επαξρία, ιφγσ ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ εκθπιίνπ θαη ηεο κείσζεο ηεο παξαγσγήο, πνπ απμάλεη θαηά πνιχ ηνλ πιεζπζκφ ηεο πξσηεχνπζαο θαη ηηο αληίζηνηρεο αλάγθεο ζηέγαζεο. Μεηά ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ αηψλα, ε ζπλερήο αλάπηπμε ησλ ρεξζαίσλ κεηαθνξψλ θαη ησλ νδηθψλ θαη ζηδεξνδξνκηθψλ δηθηχσλ, βνήζεζε ζηε γξήγνξε θαη εχθνιε κεηαθνξά ησλ εκπνξεπκάησλ ζε νιφθιεξε ηε ρψξα, γεγνλφο πνπ αθαηξνχζε απφ ηνλ Πεηξαηά ην πξνλφκην ηεο ηδαληθήο ζέζεο γηα ηελ εγθαηάζηαζε ηεο βηνκεραλίαο, ε νπνία πιένλ αλαπηχζζεηαη ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Αζήλαο, αιιά θαη ζε άιιεο αζηηθέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, ελψ ε δεκηνπξγία ησλ εζληθψλ νδηθψλ δηθηχσλ αζθεί ζεκαληηθή έιμε ζηηο βηνκεραληθέο επηρεηξήζεηο πνπ αξρίδνπλ λα απνκαθξχλνληαη απφ ηηο παιηέο βηνκεραληθέο δψλεο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 70 θαη κεηά, ε πφιε ηνπ Πεηξαηά, φπσο θαη πνιιέο Δπξσπατθέο θαη Ακεξηθαληθέο πφιεηο, εηζέξρεηαη ζε κηα θϊζε απνβηνκερϊληζεο, σο απνηέιεζκα ηεο παγθφζκηαο θξίζεο ηεο βηνκεραλίαο ιφγσ νηθνλνκηθψλ, πεξηβαιινληηθψλ, θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο, ηελ παγθνζκηνπνίεζε θαη ηελ αληηζεηηθή ζπλχπαξμε ηεο βηνκεραλίαο κε ηελ πφιε. Σν 1973 απνηειεί θξίζηκε ρξνληά γηα ηα νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά δεδνκέλα, παγθνζκίσο αιιά θαη ζηελ Διιάδα. Ζ παγθφζκηα πεηξειατθή θξίζε κε επηπηψζεηο φπσο ςεινί ξπζκνί πιεζσξηζκνχ θαη ε απμαλφκελε αλεξγία θαη απφ ηελ άιιε ε πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο θαη ε αξρή ηεο επξσπατθήο πξνζέγγηζεο 91 Παπαζηεθαλάθε Λ., Δξγαζία, Σερλνινγία θαη Φχιν ζηελ Διιεληθή Βηνκεραλία. Ζ θισζηνυθαληνπξγία ηνπ Πεηξαηά, , Ζξάθιεην

88 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ηεο ρψξαο, απνηεινχλ γεγνλφηα κε ζεκαληηθφ αληίθηππν ζηελ πνξεία ηεο ρψξαο. Σν αλαπηπμηαθφ άικα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο αλαθφπεθε κε ηε δηεζλή θξίζε ηνπ θαη αθνινχζεζε ε πεξίνδνο , πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ρακειφηεξνπο ξπζκνχο αλάπηπμεο ζε ζχγθξηζε κε ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ηεο δεθαεηίαο ηνπ Ζ δηαδηθαζία ηεο απνβηνκεράληζεο πνπ άξρηζε λα παξνπζηάδεη ηα ζεκάδηα ηεο ζηνλ Πεηξαηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960, θνξπθψζεθε θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ζπλερίδεηαη κε δηαθνξεηηθνχο ξπζκνχο κέρξη θαη ζήκεξα, ζπλνδεχεηαη απφ παξάιιειε ελίζρπζε ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα δξαζηεξηνηήησλ, πξνθαιψληαο έληνλνπο κεηαζρεκαηηζκνχο ζην αζηηθφ ηνπίν. Οη ηερλνινγηθέο αιιαγέο θαη νη λένη πξνζαλαηνιηζκνί δεκηνχξγεζαλ απφηνκε απαμίσζε ηνπ νηθνλνκηθνχ δπλακηθνχ ηνπ Πεηξαηά (παξαγσγηθψλ κέζσλ, εξγαηηθνχ δπλακηθνχ) κε απνηέιεζκα ζηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, λα θιείζνπλ πάλσ απφ 300 κηθξέο θαη κεγάιεο βηνκεραληθέο κνλάδεο θαη πάλσ απφ 1000 επηρεηξήζεηο ρνλδξεκπνξίνπ θαη λα θαηαξγεζνχλ ρηιηάδεο ζέζεηο εξγαζίαο πνπ δελ αλαπιεξψζεθαλ ζηνλ ίδην βαζκφ κε θαηλνχξηεο ζε άιινπο ηνκείο. 92 Αηηίεο απνβηνκεράληζεο απνηειεί, επίζεο, ν αληαγσληζκφο πνπ πξνθαιείηαη ζε κηα θηιειεχζεξε νηθνλνκία κεηαμχ ησλ κνλάδσλ θαη ε αδπλακία αληαπφθξηζεο ζε απηφλ, φπσο θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ ιφγσ ηεο γεηηλίαζεο ησλ πεξηνρψλ θαηνηθίαο κε ηε βηνκεραλία. Σελ πεξίνδν κεηψλεηαη ζεκαληηθά ν αξηζκφο ησλ απαζρνινχκελσλ ζηνλ πξσηνγελή θαη ην δεπηεξνγελή ηνκέα, ελψ παξάιιεια απμάλεηαη ν αξηζκφο ησλ απαζρνινχκελσλ ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα (εκπφξην θαη ππεξεζίεο), ν νπνίνο ηελ πεξίνδν απηή ζπληζηά ηελ θπξίαξρε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη ν δεπηεξνγελήο ηνκέαο δελ παξακέλεη εμίζνπ ηζρπξφο παξά ηε ζπξξίθλσζε πνπ πθίζηαηαη. Αξηζκόο απαζρνινύκελσλ αλϊ ηνκϋα παξαγσγάο θαη πνζνζηηαέα θαηαλνκά επέ ηνπ ζπλόινπ ησλ απαζρνινύκελσλ ηνπ Γάκνπ ΠεηξαηΪ Αξηζκόο απαζρνινύκελσλ αλϊ ηνκϋα παξαγσγάο Σνκεέο Παξαγσγάο ΔΣΟ ΔΣΟ Πνζνζηό % επέ ηνπ ζπλόινπ ησλ απαζρνινπκϋλσλ Πξσηνγελήο Σνκέαο ,90% 0,74% 0,49% Γεπηεξνγελήο Σνκέαο ,22% 25,72% 19,61% Σξηηνγελήο Σνκέαο ,87% 73,54% 74,36% Πεγή : Γεληθφ Πνιενδνκηθφ ρέδην Γήκνπ Πεηξαηά, ΔΤΔ 2001 Ζ απνκάθξπλζε ησλ βηνκεραληψλ είρε θαηαιπηηθέο επηπηψζεηο ζηνλ αζηηθφ ρψξν. Ζ δηαδηθαζία ηεο απνβηνκεράληζεο θιεξνδφηεζε ζηνλ πνιενδνκηθφ ηζηφ ηνπ Πεηξαηά θαη ζηε ιηκεληθή ηνπ δψλε, πνιινχο εγθαηαιειεηκκέλνπο βηνκεραληθνχο ρψξνπο, πνπ ιφγσ ησλ πξφηεξσλ ρξήζεψλ ηνπο δηαζέηνπλ ζπλήζσο κεγάιν κέγεζνο κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγνχλ λεθξέο δψλεο κέζα ζηελ πφιε δηαθφπηνληαο ηε ζπλέρεηά ηεο ή απνθφπηνληαο 92 Βαιεξηάλνπ Κ., Παλαγησηάηνπ Δ., Δ.Κιακπαηζέα, Η.αγηάο, Παξαηεξψληαο ηνλ Πεηξαηά..., Αζήλα

89 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ηε ζρέζε ηεο κε ην ζαιάζζην κέησπν. Οη ρψξνη απηνί, επηπιένλ ησλ παξαπάλσ, ραξαθηεξίδνληαη απφ επηβαξεκέλεο πνηνηηθά, πεξηβαιινληηθά θαη πνιενδνκηθά ζπλζήθεο, θαζψο είηε έρνπλ εγθαηαιεηθζεί θαη εξεηπσζεί, είηε ζπλερίδνπλ λα ιεηηνπξγνχλ δεζκεπκέλνη απφ πξνβιεκαηηθέο ρξήζεηο. Χζηφζν, νη πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο βξίζθνληαη ζε λεπξαιγηθέο ζέζεηο ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ θαη δηαζέηνπλ πινχζηα θηηξηαθή ππνδνκή, ηζηνξηθήο θαη αξρηηεθηνληθήο αμίαο, γεγνλφο πνπ κπνξεί λα απνηειέζεη θίλεηξν αλάπιαζεο, ζπληήξεζεο θαη επαλάρξεζήο ηνπο κε ζηφρν ηελ πξνζηαζία θαη αλάδεημε ησλ ίδησλ ησλ ρψξσλ, αιιά θαη ηελ αλαβάζκηζε ηνπ επξχηεξνπ πνιενδνκηθνχ, νηθνλνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο. Ο Πεηξαηάο απνηειεί εληππσζηαθφ παξάδεηγκα αζηηθήο πεξηνρήο ε νπνία κεηαζρεκαηίδεηαη παξαθνινπζψληαο ηηο εμειίμεηο ζηε ιεηηνπξγία θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κεηξνπνιηηηθνχ ιηκέλα ακηγψο επηβαηηθνχ ηελ ηειεπηαία δεθαεηία θαη ηηο αιιαγέο πνπ ζπληεινχληαη ζην ηνπηθφ παξαγσγηθφ ζχζηεκα. Ζ πφιε ηνπ Πεηξαηά, απφ ηελ επαλίδξπζή ηεο ην 1834, θάλεθε λα ππεξβαίλεη ηα πεπεξαζκέλα πιαίζηα ηνπ απηνεμππεξεηνχκελνπ επηλείνπ ηεο πξσηεχνπζαο θαη λα εμειίζζεηαη, ράξε ζηελ απηάξθε εζσηεξηθή ηεο αγνξά, ηε δηνίθεζε θαη ηνλ ηνπηθηζκφ ησλ θαηνίθσλ ζε έλα απηνδχλακν θέληξν κε νινθιεξσκέλε πνιενδνκηθή ζπγθξφηεζε θαη αμηφινγε αξρηηεθηνληθή θπζηνγλσκία. Ο Πεηξαηάο, σο κεγάιν βηνκεραληθφ θέληξν, κε ηε δπλακηθή πνπ ηνλ θαζηέξσζε ζην παξειζφλ, δελ ππάξρεη πηα. Υαξαθηεξηζηηθφ ηνπ είλαη πιένλ ε ζπλχπαξμε παξαδνζηαθψλ θαη ζχγρξνλσλ δξαζηεξηνηήησλ, γεγνλφο πνπ θαζνξίδεη ηε ζεκεξηλή ηνπ θπζηνγλσκία θαη πνιπιεηηνπξγηθφηεηα. Οη αιιαγέο ζην ηνπηθφ παξαγσγηθφ ζχζηεκα, νη νπνίεο ζρεηίδνληαη αθελφο κε ηε ζηαδηαθή απαμίσζε ησλ παξαδνζηαθψλ θιάδσλ θαη αθεηέξνπ κε ηνλ εθζπγρξνληζκφ άιισλ, ζπλεπάγνληαη πνιπεπίπεδεο επηπηψζεηο ζηε δηάξζξσζε ησλ ρσξν-θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ζηελ πνηφηεηα ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο, πνπ αθνξνχλ ζε αιιαγέο ζηηο ρξήζεηο γεο, σο απνηέιεζκα ηεο ηξηηνγελνπνίεζεο ησλ δξαζηεξηνηήησλ, ησλ δηαθνξνπνηήζεσλ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία θαη ηνπ εθζπγρξνληζκνχ ηεο παξαγσγηθήο βάζεο. Παξάιιεια, παξαηεξείηαη ππνβάζκηζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ αιιά θαη ζεκεηαθή αλαβάζκηζε (φπνπ ζπγθεληξψλνληαη εθζπγρξνληζκέλεο κνλάδεο), ζε γεσγξαθηθή γεηηλίαζε κε ππνβαζκηζκέλεο γεηηνλίεο 93. Ζ έληνλε ηάζε απνβηνκεράληζεο παξαηεξείηαη θαη εθδειψλεηαη κε ηε ζαθή κείσζε ησλ ζρεηηθψλ ρσξηθψλ νκάδσλ ρξήζεσλ κεηαμχ ηνπ Ζ ρσξηθή νκάδα ρξήζεσλ πνπ αληηπξνζσπεχεη ηε βηνκεραλία βηνηερλία σο θπξίαξρε ρξήζε (παξνπζηάδεηαη ζην ράξηεο κε ην κσβ ρξψκα), παξνπζηάδεη ζπξξίθλσζε 42,5% σο πξνο ηα ΟΣ ηα νπνία θαηαιακβάλεη θαη ππνθαζίζηαληαη θπξίσο απφ θαηνηθία ή εκπφξην/ππεξεζίεο. Αληίζηνηρα, ηα θηίξηα κε ρξήζε βηνκεραλία/βηνηερλία κεηψλνληαη δηαρξνληθά απφ 615 ζε 326 (47% πεξίπνπ). Ζ ρσξηθή νκάδα ρξήζεσλ κε θχξηα ρξήζε ηελ θαηνηθία (θίηξηλν ρξψκα) θαίλεηαη λα ππνρσξεί πξνο φθεινο ηνπ εκπνξίνπ θαη ησλ ππεξεζηψλ ηφζν ζε επίπεδν ΟΣ φζν θαη θηηξίνπ. Παξαηεξείηαη επίζεο, δηείζδπζε ρξήζεσλ εκπνξίνπ θαη ππεξεζηψλ (θφθθηλν ρξψκα) ζε δψλεο θαηνηθίαο θαη ζε ππνθαηάζηαζε ησλ βηνκεραληθψλ βηνηερληθψλ ρξήζεσλ Βαιεξηάλνπ Κ., Παλαγησηάηνπ Δ., Κιακπαηζέα Δ., αγηάο Η., Παξαηεξψληαο ηνλ Πεηξαηά..., Αζήλα Βαιεξηάλνπ Κ., Μνπθνχιεο Π., αγηάο Η., Παλαγησηάηνπ Δ., Παξαηεξψληαο ηνλ Πεηξαηά ΗΗ, Αζήλα

90 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Υσξηθέο Οκάδεο Υξήζεσλ γεο ην 1990 θαη ην 2000 αληίζηνηρα. Πεγή : Βαιεξηάλνπ Κ., Παλαγησηάηνπ Δ., Κιακπαηζέα Δ., αγηάο Η., Παξαηεξψληαο ηνλ Πεηξαηά..., Πησηηθή πνξεία παξνπζηάδεη θαη ν ηνκέαο ηεο λαπηηιίαο, ζην Γήκν Πεηξαηά. Ο Πεηξαηάο ζηηο παξακνλέο ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ απνηεινχζε ηελ έδξα 283 λαπηηιηαθψλ εηαηξεηψλ νη νπνίεο δηαρεηξίδνληαλ ην 96% ηνπ ζπλνιηθνχ ζηφινπ. κσο ηε δεθαεηία , ιφγσ ηνπ βνκβαξδηζκνχ ηνπ ιηκαληνχ, ν ηνκέαο ηεο λαπηηιίαο δηέξρεηαη ζε κηα πεξίνδν παξαθκήο, κε απνηέιεζκα νη πεξηζζφηεξεο λαπηηιηαθέο εηαηξίεο ηεο πεξηνρήο λα κεηεγθαηαζηαζνχλ αιινχ. Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη φηη ην 1958 παξέκεηλαλ κφλν 58 λαπηηιηαθέο εηαηξίεο ζηνλ Πεηξαηά. Παξφια απηά ν Γήκνο ηηο δεθαεηίεο θαηάθεξε λα αλαθάκςεη θαη λα πξνζειθχζεη ηελ εγθαηάζηαζε κεγάισλ Διιεληθψλ θαη Ξέλσλ λαπηηιηαθψλ εηαηξηψλ, νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο νπνίεο ρσξνζεηήζεθαλ ζηελ πιαηεία Καξατζθάθε θνληά ζην ιηκάλη, ζηελ Αθηή Μηανχιε δηακνξθψλνληαο ηε ζε έλα Διιεληθφ City. Ζ κεγάιε πξνζέιεπζε λαπηηιηαθψλ εηαηξεηψλ δε ζπλερίζηεθε γηα πνιχ, θαζψο απφ ην 1980, άιιαμαλ νη ηάζεηο ιφγσ ηεο παγθφζκηαο χθεζεο ζηνλ ηνκέα ησλ ζαιάζζησλ κεηαθνξψλ, αιιά εμαηηίαο ηνπηθψλ παξαγφλησλ. Ζ κεγάιε θίλεζε ζην ιηκάλη, ιφγσ ησλ πνιιψλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ζπγθεληξψλνληαη νδήγεζε ζηελ αλάγθε απνθέληξσζεο κε απνηέιεζκα πνιιέο λαπηηιηαθέο εηαηξείεο λα θχγνπλ (απνρψξεζε λαπηηιηαθψλ θαη κεηαηφπηζε έδξαο) απφ ηνλ Πεηξαηά θαη λα κεηαθνκίζνπλ ζε άιιεο πεξηνρέο ηνπ ιεθαλνπεδίνπ, ζην θέληξν ηεο Αζήλαο, θαηά κήθνο κεγάισλ νδηθψλ αμφλσλ, ζηα βφξεηα πξνάζηηα. Παξά ην γεγνλφο φηη απφ ην 1990 θαη κεηά έρεη επέιζεη θάκςε αλαθνξηθά κε ηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε λαπηηιία, ε ζεκαζία ηνπ Γήκνπ γηα ηελ εγρψξηα λαπηηιία παξακέλεη αθφκα ζεκαληηθή θηινμελψληαο ηα πεξηζζφηεξα λαπηηιηαθά γξαθεία. Βηνκεραληθνί θιάδνη ηε δηάξθεηα ησλ εθαηφ πεξίπνπ ρξφλσλ πνπ ρσξίδνπλ ηελ επνρή ηεο «απνγείσζεο» ηεο βηνκεραλίαο ζηνλ Πεηξαηά ( ) έσο ηελ πεξίνδν ηεο απνβηνκεράληζεο, πνπ μεθίλεζε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 έσο ην 1980, ζηα πιαίζηα ελφο επξχηεξνπ βηνκεραληθνχ πιαηζίνπ αλαπηχρζεθαλ νξηζκέλνη βηνκεραληθνί ηνκείο εμαηξεηηθά ζεκαληηθνί γηα ηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο θαη ρηίζηεθαλ εθαηνληάδεο εξγνζηάζηα, νξίδνληαο νιφθιεξεο βηνκεραληθέο πεξηνρέο ιφγσ ηεο απνθιεηζηηθήο ηνπο ζπγθέληξσζεο ζε έλα ρψξν. Οη Βηνκεραληθνέ θιϊδνη πνπ 90

91 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική αλαπηχρζεθαλ ζηνλ Πεηξαηά είλαη νη εμήο : 95 Ο θιάδνο ηεο καδηθήο παξαγσγήο ελέξγεηαο, ε νπνία έδηλε θίλεζε ζηα εξγνζηάζηα ησλ ππφινηπσλ ηνκέσλ παξαγσγήο. Ζ θηλεηήξηα δχλακε ησλ εξγνζηαζίσλ ήηαλ αξρηθά, ην λεξφ θαη ν αηκφο, ελψ ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ αηψλα νη επηρεηξήζεηο άξρηζαλ λα ζηξέθνληαη πξνο ηελ ειεθηξνθίλεζε. Ήδε ζηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα ηδξχεηαη ζηνλ Πεηξαηά ν αηκνειεθηξηθφο ζηαζκφο ηνπ Νένπ Φαιήξνπ ( ) πνπ καδί κε ηνλ ειεθηξηθφ ζηαζκφο ηεο Γαιιηθήο Δηαηξίαο Μεηαιιείσλ Λαπξίνπ ( ) απνηεινχλ ηνπο δχν πξψηνπο ζηαζκνχο παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ζηελ Διιάδα. Κισζηνυθαληνπξγία-κεηαμνπξγία : Οη πεξηζζφηεξνη βηνκεραληθνί ηνκείο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζην ειιαδηθφ ρψξν, ήηαλ κεηαπνηεηηθνί, δειαδή βαζίδνληαλ ζηελ παξαγσγή θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ παξά ζηελ παξαγσγή κέζσλ παξαγσγήο, κε ηελ νπνία θαηαγίλνληαη νη «βαξηνί» βηνκεραληθνί ηνκείο φπσο ε ραιπβνπξγία θαη ε κεηαιινπξγία. Ο θπξηφηεξνο κεηαπνηεηηθφο ηνκέαο πνπ αλαπηχρζεθε ζηνλ ειιεληθφ ρψξν, ήηαλ ν λεκαηνπξγηθφο, ν νπνίνο πεξηιακβάλεη ηηο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο λήκαηνο απφ θπζηθέο (κεηάμη, βακβάθη, καιιί) ή ζπλζεηηθέο ίλεο. Σα βηνκεραληθά πξντφληα πνπ παξάγνληαη είλαη λήκαηα, πθάζκαηα, ζρνηληά θ.α. Ο θιάδνο γλψξηζε ξαγδαία αλάπηπμε θαηά ηε δεθαεηία ηνπ Ζ θισζηνυθαληνπξγία ήθκαδε κέρξη ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ράξε ζηε δηαζεζηκφηεηα εηδηθεπκέλνπ θαη θζελνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, νπφηε άξρηζε ε κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ κεηαπνηεηηθψλ κνλάδσλ, ελψ ηα βαζηθά νηθνλνκηθά κεγέζε ηνπ θιάδνπ, άξρηζαλ λα εκθαλίδνπλ πησηηθή ηάζε. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ζηνλ Πεηξαηά απνηεινχλ ηα «Κισζηνυθαληήξηα Φαιήξνπ» (1934), ην εξγνζηάζην «Πξσηνπαππά» ( ), ην εξγνζηάζην «Ρεηζίλα» (1862). Δπηζεκαίλεηαη φηη, ην 1887, ε θισζηνυθαληνπξγία, καδί κε ηε ζηδεξνβηνκεραλία, απνηεινχλ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο βηνκεραληθνχο θιάδνπο ηνπ Πεηξαηά, ζπληεξψληαο άκεζα πεξίπνπ ηα 2/3 ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ. 96 Μεηαιινπξγία- Μεραλνπξγία : ηα πξψηα ρξφληα εθβηνκεράληζεο ηεο ρψξαο δελ ππήξμε θαλέλα ζρέδην γηα κεηαιινπξγία ή θαηεξγαζία κεηάιισλ. Σα θνηηάζκαηα ζηδήξνπ θαη ιηγλίηε πνπ δηέζεηε ε ρψξα ήηαλ άγλσζηα ή έκελαλ αλεθκεηάιιεπηα, ελψ νη ηερληθέο θαη ηα επαγγέικαηα ηνπ ηνκέα ηεο θαηεξγαζίαο κεηάιινπ, βξίζθνληαλ ζρεδφλ ζε πξσηφγνλν ζηάδην. ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα έγηλε ε πξψηε εηζαγσγή κεραλεκάησλ ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία θαη ηελ ίδηα πεξίνδν ηδξχζεθαλ νη πξψηεο επηρεηξήζεηο κεραλνπξγηθψλ θαηαζθεπψλ ζηε χξν θαη ηνλ Πεηξαηά (Διιεληθή Αηκνπινΐα θαη Γ. Βαζηιεηάδε), ζηνρεχνληαο ζηελ παξαγσγή εξγαιεηνκεραλψλ θαη εμνπιηζκνχ γηα ηνλ αγξνηηθφ ηνκέα θαη ηε λαππεγηθή. ρεδφλ ζπγρξφλσο εκθαλίζηεθαλ κηθξά εξγαζηήξηα ζηελ πεξηθέξεηα ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ, πνπ πεξηνξίζηεθαλ θπξίσο ζε εξγαζίεο επηζθεπήο θαη ζπληήξεζεο. Ο ηνκέαο ησλ κεηαθνξψλ ήηαλ απηφο πνπ θαηά θχξην ιφγν ζπκπαξέζπξε ηελ Διιάδα ζηελ αλάπηπμε ησλ κεγάισλ κεραλνπξγείσλ, ζε δηαζηάζεηο πξσηφγλσξεο γηα ηελ θιίκαθα ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ην Δξγνζηάζην- Μεραλνζηάζην ηνπ ΟΔ ζηε Λεχθα ηνπ Πεηξαηά (1886) πνπ δηαηεξεί κέρξη ζήκεξα ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ εμνπιηζκνχ ηνπ. 95 Σζφιεο Δπζη., Παπαδεκεηξίνπ Η., «Θέκαηα πληήξεζεο Βηνκεραληθήο Κιεξνλνκηάο», Πηπρηαθή εξγαζία, ΣΔΗ Αζήλαο, Σκήκα πληήξεζεο Αξραηνηήησλ θαη Έξγσλ Σέρλεο, Αζήλα, Ννέκβξηνο Λενληίδνπ Λ., «Πφιεηο ηεο ζησπήο : Δξγαηηθφο επνηθηζκφο ηεο Αζήλαο θαη ηνπ Πεηξαηά », Αζήλα

92 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Υεκηθή βηνκεραλία (ζηελ νπνία πεξηιακβάλεηαη ε ζαπσλνπνηεία, ε βηνκεραλία νμέσλ θαη ιηπαζκάησλ, ε ρξσκαηνβηνκεραλία, ε βηνκεραλία εθξεθηηθψλ πιψλ, ε παινπξγία, ε παξαγσγή δηαθφξσλ ρεκηθψλ πξντφλησλ θαη ε βηνκεραλία πνιπκεξψλ) : Οη πξψηκεο επηρεηξήζεηο ηνπ θιάδνπ αλαπηχρζεθαλ κεηά ην 1860 θπξίσο ζηνλ Πεηξαηά, έρνληαο φκσο πεξηζζφηεξν κνξθή εξγαζηεξίσλ ή κηθξψλ εξγνζηαζίσλ, παξά νξγαλσκέλσλ βηνκεραληψλ. Οη πξψηεο ακηγείο βηνκεραλίεο αλαπηχρζεθαλ ηνλ 20 ν αηψλα θαη θπξίσο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ κε ηελ άθημε ηνπ πξνζθπγηθνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Παξαδείγκαηα απνηεινχλ ην ζπγθξφηεκα ησλ Ληπαζκάησλ Γξαπεηζψλαο ( ), ην εξγνζηάζην «Διατο» ζηελ νδφ Πεηξαηψο κε ζπλερή βηνκεραληθή δξαζηεξηφηεηα ζηνλ ηνκέα ηεο παξαγσγήο πδξνγνλσκέλσλ πξντφλησλ απφ ην 1920, ην ζπγθξφηεκα ηεο «Α.Δ. Υξσκαηνπξγία Πεηξαηψο, ΥΡΧΠΔΗ» (1882-δεθαεηία 1970), ε θαξκαθνβηνκεραλία «άληηαο», ην εξγνζηάζην πιαζηηθψλ Apco (1959). Δπεμεξγαζία αγξνηηθψλ πξντφλησλ : Ο θιάδνο ηεο επεμεξγαζίαο αγξνηηθψλ πξντφλησλ θαιχπηεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δεθάδεο δηαθνξεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ απιψλνληαη ζε φιε ηελ Διιάδα. Απφ ηηο απαξρέο ηεο εθβηνκεράληζεο ηεο Διιάδαο έσο ζήκεξα ν ηνκέαο απηφο αλαπηχζζεηαη ζπλερψο θαη ζπλερψο ηδξχνληαη βηνκεραλίεο. Δλδεηθηηθά αλαθέξνληαη ν αηκφκπινο Γεσξγή θαη Νηθνιεηφπνπινπ (1910) θαη ε θαπλνβηνκεραλία Κεξάλε (1939 θαη 1969) ζηελ νδφ Πεηξαηψο. Βπξζνδεςία : Καηέρεη μερσξηζηή ζέζε ζηε βηνκεραληθή ηζηνξία ηεο Διιάδαο, κηαο θαη είλαη έλαο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο θιάδνπο, κε δξαζηεξηφηεηα πνπ ρξνλνινγείηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1830, φηαλ ιεηηνχξγεζαλ ηα πξψηα βπξζνδεςεία ζηελ Δξκνχπνιε. Μέρξη ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ε θαηεξγαζία ησλ δεξκάησλ (δέςε) γίλνληαλ κε θπζηθέο χιεο, ελψ απφ ην 1910, άξρηζαλ λα ηδξχνληαη ζηελ πεξηνρή ηνπ Πεηξαηά ηα πξψηα βπξζνδεςεία πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ρεκηθέο κεζφδνπο δέςεο νη νπνίεο επηθξάηεζαλ νξηζηηθά κεηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν. Βηνκεραλία νηθνδνκηθψλ πξντφλησλ : Ο θιάδνο παξαγσγήο νηθνδνκηθψλ πξντφλησλ γλψξηζε άλζεζε κεηαπνιεκηθά, δεκηνπξγψληαο ηελ ηειεπηαία ίζσο γεληά βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ηνπ 20 νπ αηψλα γηα ηελ Διιάδα. Ζ αλάπηπμε ηνπ θιάδνπ είρε αξρίζεη απφ ηηο αξρέο ηνπ αηψλα κε ηα θεξακνπνηεία θαη απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 αθνινπζψληαο ηνπο ξπζκνχο αλάπηπμεο ηνπ πνιενδνκηθνχ ζπγθξνηήκαηνο ηεο Αζήλαο θάιπςε κε κνλάδεο παξαγσγήο αζβέζηε, ηζηκέληνπ, ηνχβισλ, επεμεξγαζίαο καξκάξνπ ηε βηνκεραληθή δψλε ηνπ Πεηξαηά. (εξγνζηάζηα κσζατθψλ πιαθψλ θαη θεξακνπνηεία Δπζηαζίνπ θαη Κξίησλνο Γειαβέξε ζηνλ Πεηξαηά (1888-αξρέο δεθαεηίαο ηνπ 1980), ην εξγνζηάζην ηζηκέληνπ «ΑΓΔΣ Ζξαθιήο» ζηε Γξαπεηζψλα (1911), ην νπνίν ιεηηνπξγεί κέρξη ζήκεξα, δηαηεξψληαο κέζα ζην βηνκεραληθφ ηνπ ηνπίν παξνπιηζκέλεο εγθαηαζηάζεηο). Υαξηνβηνκεραλία : Ζ ραξηνπνηία εηζήρζε ζηε Διιάδα θαηεπζείαλ ζηε βηνκεραληθή ηεο κνξθή, θαζψο δελ ππήξραλ ζηε ρψξα πξνβηνκεραληθνί κχινη ραξηηνχ. Σν πξψην εξγνζηάζην ηδξχζεθε ην 1877 ζηνλ Πεηξαηά (Βαξνπμάθε). Σν πξψην απηφ ραξηνπνηείν ιεηηνχξγεζε γηα πνιιέο δεθαεηίεο, ελψ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ δεκηνπξγήζεθαλ θαη άιιεο βηνκεραλίεο, πνπ σθειήζεθαλ απφ ηελ πνιεκηθή δξαζηεξηφηεηα αιιά θαη ηελ αλάπηπμε ηεο θαπλνβηνκεραλίαο. 92

93 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική 2.2 ΓεληθΪ ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο πόιεο ηνπ ΠεηξαηΪ Ο Γήκνο Πεηξαηά δηνηθεηηθά αλήθεη ζηελ Πεξηθέξεηα Αηηηθήο, ζηε Υσξηθή Δλφηεηα Λεθαλνπεδίνπ / Πνιενδνκηθνχ πγθξνηήκαηνο Αζήλαο Πεηξαηά, πνπ απνηειεί έλα ρσξηθφ αζηηθφ ζπλερέο (ζχκθσλα κε ην ζρέδην λφκνπ γηα ην λέν ΡΑ 2021). Ο Γήκνο Πεηξαηά έρεη έθηαζε 1086,5 εθηάξηα θαη ζπλνξεχεη αλαηνιηθά κε Γήκν Μνζράηνπ, βνξεηναλαηνιηθά κε Γήκν Αγ.Η.Ρέληε, βφξεηα κε ην Γήκν Νίθαηαο θαη δπηηθά κε ηνπο Γήκνπο Κεξαηζηλίνπ θαη Γξαπεηζψλαο. Γηαηξείηαη δηνηθεηηθά ζε 5 δηακεξίζκαηα, ζε 20 ζπλνηθίεο θαη 51 Πνιενδνκηθέο Δλφηεηεο. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ είλαη ε πςειή ππθλφηεηα θαηνίθεζεο θαη δφκεζεο. Ο πξαγκαηηθφο πιεζπζκφο ηνπ Γήκνπ, ζχκθσλα κε ηελ απνγξαθή ηεο ΔΤΔ γηα ην 2001, αλέξρεηαη ζηνπο θαηνίθνπο, ελψ ν πξαγκαηηθφο πιεζπζκφο ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηνπ Μείδνλνο Πεηξαηά (Γήκνη Αγ.Η.Ρέληε, Γξαπεηζψλαο, Κεξαηζηλίνπ, Κνξπδαιινχ, Νίθαηαο θαη Πεξάκαηνο) αλέξρεηαη ζηνπο θαηνίθνπο. Γηακεξέζκαηα πλνηθέεο ΠνιενδνκηθΫο Δλόηεηεο Έθηαζε (Ha) 1. Πεηξατθή Υεξζφλεζνο 4 Παιαηάθη ρνιή Γνθίκσλ, Ρφδν Ακάξαλην, 197,88 Υαηδεθπξηάθεην, Άγηνο Νηθφιανο, Τδξατθα, Πεγάδα, θαθάθη, Άγηνο Βαζίιεηνο, Καιιίπνιε, Πεηξατθή, Βξπψλε, Φξεαηηχδα - Παζαιηκάλη 2. Κέληξν Πφιεο - Καζηέιια 3 Σεξςηζέα, Γεκνηηθφ Θέαηξν, Εέα 193,96 Παζαιηκάλη, Αγία Σξηάδα, Δπαγγειίζηξηα, Πι. Ηππνδακείαο, Καζηέιια 3. Μπξηηδηψηηζζα -Ν.Φάιεξν 3 Μπξηηδηψηηζζα, ηάδην Καξατζθάθε, νχδα, 127,30 Νέν Φάιεξν, Διατο, ΥΡΧΠΔΗ 4. Παιηά Κνθθηληά - Κακίληα 3 Ρεηζίλα, Κακίληα, Απφιισλ, Λφθνο Βψθνπ, 221,80 Παιηά Κνθθηληά, Αξκέληθα, Άγηνο Διεπζέξηνο 5. Σακπνχξηα 5 Άγηνο Γηνλχζεο, Αγία Μαξίλα, Λφθνο Βψθνπ 247,96 Καξαβάο, Σακπνχξηα, Μαληάηηθα, Άγηνο Γεκήηξηνο, ΚΟΠΖ, Γνχβα, Αγία νθία Πεγή : Γεληθφ Πνιενδνκηθφ ρέδην Γήκνπ Πεηξαηά Έθηαζε, πιεζπζκόο θαη ππθλόηεηα αλϊ δηακϋξηζκα ηνπ Γάκνπ ΠεηξαηΪ Πεγή : Γεληθφ Πνιενδνκηθφ ρέδην Γήκνπ Πεηξαηά, ΔΤΔ 2001 ηνλ παξαθάησ πίλαθα παξαηεξείηαη φηη κεηά 1890, σο απνηέιεζκα ηεο αλάπηπμεο ηνπ εκπνξίνπ θαη ηεο βηνκεραλίαο έξρεηαη ν πνιιαπιαζηαζκφο ησλ βηνκεραληθψλ εξγαηψλ, ε έληαζε ηεο αζηηθνπνίεζεο θαη ε ηαρεία αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο πφιεο (ην 1896 έθηαζε ηνπο θαηνίθνπο). Αληίζεηα, ν πιεζπζκφο ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά απφ ην 1940 έσο 93

94 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ζήκεξα ραξαθηεξίδεηαη απφ ζηαζηκφηεηα, κείσζε ή κηθξή αχμεζε. Δπνκέλσο δε κπνξεί λα ζπγθξαηήζεη ηνλ πιεζπζκφ, αιιά νχηε λα απνηειέζεη πφιν έιμεο γηα ηε ζπγθέληξσζε λένπ πιεζπζκνχ. Πιεζπζκηαθά εμϋιημε Γάκνπ ΠεηξαηΪ ηελ πεξένδν ΔΣΟ ΠΛΖΘΤΜΟ ΔΣΟ ΠΛΖΘΤΜΟ πεγή : ΟΡΑ, Υσξνηαμηθή θαη Πεξηβαιινληηθή αλάπηπμε ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά, 1991, ΓΠ Πεηξαηά Αλαθνξηθά κε ηηο ρξήζεηο γεο ζεκεηψλεηαη φηη ζην Γήκν ππεξηεξεί ε ρξήζε ηεο θαηνηθίαο κε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζηε γεληθή θαηνηθία παξά ζηελ ακηγή. Ζ βηνκεραλία-βηνηερλία θαηαιακβάλνπλ πςειφ πνζνζηφ παξά ηηο ηάζεηο απνβηνκεράληζεο, ελψ είλαη εκθαλήο ε αλάπηπμε ηνπηθψλ θέληξσλ γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ θαζεκεξηλψλ αλαγθψλ. Σφζν ην ππεξηνπηθφ φζν θαη ηα ηνπηθά θέληξα ηνπ Γήκνπ αλαπηχζζνληαη επί ησλ βαζηθψλ ηνπ αμφλσλ. Δπηζεκαίλεηαη φηη ν αζιεηηζκφο θαη ην πξάζηλν θαηαιακβάλνπλ ειάρηζηε έθηαζε. Πην αλαιπηηθά γηα ηηο ρξήζεηο βηνκεραλίαο βηνηερλίαο, ζεκεηψλεηαη φηη θαιχπηνπλ ην 6% ηεο ζπλνιηθήο επηθάλεηαο ηνπ Γήκνπ θαη είλαη ρσξνζεηεκέλεο θπξίσο καδί κε ρξήζεηο θαηνηθίαο ζην 4 ν θαη 5 ν δηακέξηζκα, ζηηο πεξηνρέο Νένπ Φαιήξνπ, Κακηλίσλ-Παιηάο Κνθθηληάο θαη ζηα Σακπνχξηα. Απνηεινχλ ζεκαληηθφ παξάγνληα ππνβάζκηζεο ησλ πεξηνρψλ πνπ εκθαλίδνληαη. Υξήζεηο γεο αλά πνιχγσλν ρξήζεηο ζηα φξηα ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά Πεγή : Βαιεξηάλνπ Κ., Παλαγησηάηνπ Δ., Κιακπαηζέα Δ., αγηάο Η., Παξαηεξψληαο ηνλ Πεηξαηά... 94

95 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ΥΡΖΔΗ ΓΖ ΔΚΣΑΖ Δ Ha ΠΟΟΣΟ επέ ηεο ζπλνιηθάο Ϋθηαζεο ηνπ Γάκνπ Ακηγήο Καηνηθία 170,36 15,68% Γεληθή Καηνηθία 217,46 20,01% Κεληξηθέο ιεηηνπξγίεο επηπέδνπ πφιεο 35,04 3,22% Σνπηθά θέληξα 82,42 7,59% Αζιεηηζκφο Δπηπέδνπ πφιεο 1,84 0,17% Τπεξηνπηθήο 9,24 0,58% εκβέιεηαο Αλαςπρή Δπηπέδνπ πφιεο 2,46 0,235 Τπεξηνπηθήο 32 2,95% εκβέιεηαο Πξάζηλν, Πιαηείεο 23 2,12% Σνπξηζκφο 8,28 0,76% Βηνκεραλία 29,02 2,67% Βηνηερλία 33,78 3,11% Υνλδξεκπφξην 15,40 1,42% Ηδηαίηεξεο ρξήζεηο 23,30 2,14% Οδηθφ δίθηπν 307,36 28,29% ηδεξνδξνκηθή Γξακκή 12,90 1,19% Δγθαηαζηάζεηο Μαδηθψλ Μεηαθνξψλ 82,56 7,60% Πεγή : ΤΠΔΥΧΓΔ, Αλαβάζκηζε Γεληθνχ Πνιενδνκηθνχ ρεδίνπ Γήκνπ Πεηξαηά ΑλΪιπζε Υξάζεσλ γεο αλϊ δεκνηηθό δηακϋξηζκα ηνπ Γάκνπ ΠεηξαηΪ ΓηακΫξηζκα 1 ΓηακΫξηζκα 2 ΓηακΫξηζκα 3 ΓηακΫξηζκα 4 ΓηακΫξηζκα 5 Υξάζε Έθηαζε Πνζνζηό Έθηαζε Πνζνζηό Έθηαζε Πνζνζηό Έθηαζε Πνζνζηό Έθηαζε Πνζνζηό Ακηγήο Καηνηθία 53,02 26,80% 23,44 12,08% 13,24 10,40% 29,16 13,17% 51,50 20,80% Γεληθή Καηνηθία 23,80 12,03% 37,26 19,21% 22,50 17,75% 74,44 33,63% 33,63 23,94% Κέληξν Πφιεο 7,42 3,75% 26,42 13,62% 1,20 0,94% Σνπηθά Κέληξα 22,44 11,34% 10,60 5,47% 6,76 5,31% 16,16 7,30% 26,46 10,67% Πξάζηλν Πιαηείεο 2,64 1,33% 11,12 5,73% 4,78 3,76% 1,88 0,85% 2,66 1,07% Ηδηαίηεξεο ρξήζεηο - - 0,28 0,14% 6,58 5,17% 5,38 2,43% - - Βηνκεραλία - - 0,14 0,07% 26,60 20,90% 1,52 0,69% 0,76 0,31% Βηνηερλία - - 4,40 2,27% - - 6,88 3,10% 22,5 9,07% Υνλδξεκπφξην - - 3,92 2,02% 0,54 0,42% 0,94 0,42% 10,00 4,03% Δγθαηαζηάζεηο Μαδηθψλ - - 3,74 1,93% 2,28 1,79% 13,34 6,03% - - Μεηαθνξψλ ηδεξνδξνκηθή Γξακκή - - 1,30 0,67% 3,50 2,75% 4,80 2,17% 3,30 1,31% Οδηθφ Γίθηπν 71,64 36,20% 71,34 36,79% 32,30 25,37% 64,96 29,34% 67,12 27,07% Πεγή : ΤΠΔΥΧΓΔ, Αλαβάζκηζε Γεληθνχ Πνιενδνκηθνχ ρεδίνπ Γήκνπ Πεηξαηά 95

96 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Ο Πεηξαηάο, ηα ηειεπηαία ρξφληα, κεηαηξέπεηαη ζηαδηαθά ζε ζχγρξνλν εκπνξνλαπηηιηαθφ θέληξν κε δξαζηεξηφηεηεο ππεξηνπηθήο εκβέιεηαο. Πξφθεηηαη γηα έλα Γήκν κε πνιπζχλζεηε πνιενδνκηθή νξγάλσζε, θαζψο απνηειείηαη απφ έλα ζχλνιν δηαθνξεηηθψλ ρσξηθψλ ελνηήησλ, πνπ ππνδέρνληαη πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο θαη παξνπζηάδνπλ δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζπγθξφηεζεο θαη κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο δνκήο ηνπο. Γηαθξίλνληαη νη παξαθάησ ρσξηθέο ελφηεηεο κε ηα αληίζηνηρα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο. α) ΠεξηνρΫο θαηνηθέαο : ην επίπεδν ηεο δηάξζξσζεο ησλ πεξηνρψλ θαηνηθίαο θαη ησλ ηνπηθψλ θέληξσλ παξαηεξείηαη ε ζπγθξφηεζε δχν πιένλ ππθλνδνκεκέλσλ πεξηνρψλ θαηνηθίαο, ηνπ ΚΫληξνπ (απφ ηελ Δπαγγειίζηξηα θαη ηε Γνχβα κέρξη ηελ Σεξςηζέα) θαη ηεο Πεηξατθάο Υεξζνλάζνπ (Φξεαηηχδα-Πεηξατθή) θαη ηεζζάξσλ κηθξφηεξσλ ελνηήησλ πνπ ζπγθξνηνχλ νη πεξηνρέο ηεο ΚαζηΫιιαο (φπνπ πεξηιακβάλνληαη θαη νη πεξηνρέο Σνπξθνιίκαλνπ θαη Πξνθήηε Ζιία), ηνπ ΝΫνπ Φαιάξνπ (φπνπ πεξηιακβάλνληαη θαη νη πεξηνρέο νχδαο, Μπξηηδηψηηζαο θαη Σδαβέιια), ησλ Κακηλέσλ θαη ε πεξηνρή απφ ηελ νδφ Θεβψλ κέρξη ηα φξηα ηνπ Γήκνπ Κεξαηζηλίνπ (Παιηά Κνθθηληά, Αγία νθία, Μαληάηηθα). β) Κεληξηθά πεξηνρά βόξεηα ηεο Πεηξατθάο Υεξζνλάζνπ, κε ηηο ζεκαληηθφηεξεο πιαηείεο ηνπ Πεηξαηά θαη ην θέληξν εκπνξίνπ, δηνίθεζεο θαη ππεξεζηψλ, ην νπνίν ηείλεη λα δηεπξχλεηαη πξνο ζηα λνηηνδπηηθά θαηαιακβάλνληαο πεξαηηέξσ ηκήκα ηνπ ιηκαληνχ θαη δηεηζδχνληαο ζε δψλεο θαηνηθίαο, βηνκεραλίαο θαη ρνλδξεκπνξίνπ. Οη ιεηηνπξγηθέο δηαθνξνπνηήζεηο πνπ εθδειψλνληαη ζπλίζηαληαη ζε ηάζεηο ηξηηνγελνπνίεζεο θαη ζρεηίδνληαη κε ηε ζπξξίθλσζε βηνκεραληθψλ θαη βηνηερληθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ηελ αχμεζε δξαζηεξηνηήησλ ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα θαη δξαζηεξηνηήησλ ππεξηνπηθνχ ραξαθηήξα (κεηαθνξέο πδάηηλσλ νδψλ, γξαθεία, μελνδνρεία, εκπφξην, βνεζεηηθέο πξνο ηηο κεηαθνξέο δξαζηεξηφηεηεο, λαπηηιηαθέο δξαζηεξηφηεηεο, ηαμηδησηηθά γξαθεία, ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί, δηνίθεζε, αζιεηηθέο, ςπραγσγηθέο θαη πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο). Κπξίαξρεο ρξήζεηο εκπνξίνπ ππεξεζηψλ κε κεγάιν αξηζκφ θαηαζηεκάησλ ιηαληθνχ θαη ρνλδξηθνχ εκπνξίνπ, ηα νπνία εθηφο απφ ηνπο θαηνίθνπο ηνπ Γήκνπ εμππεξεηνχλ θαη ηηο γεηηνληθέο πεξηνρέο, παξαηεξνχληαη θαηά κήθνο ησλ νδψλ Ζξψσλ Πνιπηερλείνπ, Βαζ. Γεσξγίνπ Α, Αθηή Πνζεηδψλνο, Μηανχιε, σηήξνο, Φίισλνο, Κνινθνηξψλε, Σζακαδνχ. Οη ρξήζεηο απηέο ιφγσ ηνπ ιηκαληνχ, έρνπλ ππεξηνπηθή θαη δηεζλή εκβέιεηα θαη αθηηλνβνιία. γ) Ληκεληθά δώλε κε ηηο κεγάιεο ελφηεηεο γξαθείσλ - ππεξεζηψλ, ηηο εγθαηαζηάζεηο ηνπ ΟΛΠ θαη ηηο επηβαηηθέο πχιεο ηνπ ιηκαληνχ. Ζ πεξηνρή ηνπ ιηκέλα ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλεο κεηαιιαγέο πνπ ζπλίζηαληαη ζηελ απνκάθξπλζε βηνκεραληψλ, απνζεθψλ θαη ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ θαη ζηελ πξνζέιθπζε εκπνξνλαπηηιηαθψλ δξαζηεξηνηήησλ, αιιά θαη δξαζηεξηνηήησλ πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο. Παξαηεξνχληαη, επίζεο, ηάζεηο επέθηαζεο ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ ιηκέλα πξνο πεξηνρέο απνκαθξπζκέλεο απφ ην ζαιάζζην κέησπν. Ο Γήκνο Πεηξαηά θαη ηδηαίηεξα ε πεξηνρή γχξσ απφ ην ιηκάλη ζπλερίδεη λα απνηειεί ην επίθεληξν ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε λαπηηιία νιφθιεξεο ηεο ρψξαο. Οη δξαζηεξηφηεηεο απηέο αθνξνχλ ζε επηζθεπέο πινίσλ, κεραληζκνχο ηξνθνδνζίαο, εηδηθή αγνξά εξγαζίαο, εμεηδηθεπκέλα γξαθεία ππεξεζηψλ. Σν ιηκάλη ζπλδέεηαη θαη κε παγθφζκηαο ζεκαζίαο λαπηηιηαθά θέληξα. Ζ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηνπ Γήκνπ έρεη άκεζε ζρέζε κε ηελ αλάπηπμε ηεο λαπηηιίαο, αθνχ ε νηθνλνκία ηεο πφιεο είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηε ζάιαζζα θαη ηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε απηή. 96

97 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Ζ ιηκεληθή δψλε κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη πεξηιακβάλεη ηξεηο ελφηεηεο : Σν Κεληξηθφ ιηκάλη έρεη κήθνο πεξίπνπ κέηξα κε φξηα ην κψιν Θεκηζηνθιένπο έσο ηε λαππεγνεπηζθεπαζηηθή δψλε ηνπ Πεξάκαηνο. Οη δξαζηεξηφηεηέο ηνπ εθηείλνληαη θαη εθηφο ησλ νξίσλ ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά. Σν θεληξηθφ ιηκάλη επηηειεί δχν ζεκαληηθνχο ξφινπο : ηε κεηαθνξά επηβαηψλ θαη εκπνξεπκάησλ. Οη ιεηηνπξγίεο απηέο δηαρσξίδνπλ ην ιηκάλη ζε δχν ζπγθξνηήκαηα : ην Κεληξηθφ ιηκάλη, θπξίσο επηβαηηθφ πνπ δηνηθεηηθά αλήθεη ζην Γήκν Πεηξαηά θαη ην Δκπνξηθφ ιηκάλη πνπ εθηείλεηαη απφ ηε Γξαπεηζψλα έσο ην λέν Ηθφλην. Σελ παξαιηαθή δψλε απφ ηε Εέα (Παζαιηκάλη) κέρξη ην Νέν Φάιεξν πνπ ζπγθεληξψλεη πιήζνο δξαζηεξηνηήησλ αλαςπρήο, δηαζθέδαζεο, εζηίαζεο, πεξηπάηνπ θαη λαπηαζιεηηθψλ εγθαηαζηάζεσλ (εδξεχνπλ πέληε ηζηνξηθνί φκηινη). Σε Ναππεγνεπηζθεπαζηηθή δψλε Πεξάκαηνο, κε ζεκαληηθέο ππεξηνπηθέο ιεηηνπξγίεο θαη ην Δκπνξεπκαηηθφ Ληκάλη ζην Ηθφλην. Ζ χθεζε ζηνλ ηνκέα ηεο λαππεγνεπηζθεπήο, ζηαδηαθά απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ιφγσ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, κηθξήο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη παξσρεκέλεο ηερλνινγίαο ζπκπαξέζπξε ησλ ηνκέα κεραληθψλ θαη κεραλνινγηθψλ θαηαζθεπψλ θάλνληαο έθδειε ηελ αλάγθε πξνζαξκνγήο ζηε λέα ηξηηνγελή θπζηνγλσκία ηεο πεξηνρήο ππφ ην πξίζκα ησλ αιιαγψλ πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη ζην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά θαη πξνθαιψληαο αλαδηάξζξσζε ησλ παξαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ζπλίζηαηαη ζε ζπξξίθλσζε παξαδνζηαθψλ ηνκέσλ ηεο λαππεγνεπηζθεπήο θαη ησλ θαηαζθεπψλ θαη ζηελ θπξηαξρία κεγαιχηεξσλ κνλάδσλ πνπ πηνζεηνχλ λέεο ηερλνινγίεο θαη απνδνηηθφηεξα ζπζηήκαηα νξγάλσζεο θαη δηνίθεζεο, δηεπξχλνπλ ην αληηθείκελν παξαγσγήο, ηππνπνηνχλ ηα πξντφληα θαη δεκηνπξγνχλ ηκήκαηα ρνλδξεκπνξίνπ. Ο ηνκέαο ηεο λαππεγνεπηζθεπήο ζρεηίδεηαη κε δξαζηεξηφηεηεο επηζθεπήο, ζπληήξεζεο ή λαππήγεζεο πινίσλ θαη απνηειεί ηε ζχλζεζε πνιιψλ θιάδσλ ηνπ δεπηεξνγελή (θαηαζθεπή ζηδεξνζσιήλσλ, θαηαζθεπή αληιηψλ, θιπ) θαη ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα (ρνλδξεκπφξην κεηάιισλ, εκπφξην, λαπζηπινΐα) πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζηελ πεξηνρή ηνπ Αγ.Γηνλπζίνπ. δ) ΠεξηνρΫο Κακηλέσλ θαη Αγ.Γηνλύζηνπ : απνηεινχλ πεξηνρέο κε κεγάιε ζπγθέληξσζε βηνκεραληθψλ θαη βηνηερληθψλ ρξήζεσλ θαη ειάρηζηε παξνπζία θαηνηθίαο. Παξαηεξνχληαη ζεκαληηθφηαηνη κεηαζρεκαηηζκνί πνπ ζπλίζηαληαη ζε ηζρπξέο ηάζεηο απνβηνκεράληζεο κε ζπξξίθλσζε ησλ βηνηερληθψλ βηνκεραληθψλ ρξήζεσλ θαη παξάιιειε επέθηαζε ρξήζεσλ εκπνξίνπ/ππεξεζηψλ θαη εκθάληζε λέσλ δπλακηθψλ ρξήζεσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ηξηηνγελνπνίεζε ηεο παξαγσγήο θαη ην ζχγρξνλν θαη αληαγσληζηηθφ ραξαθηήξα ηνπ επηβαηηθνχ ιηκέλα (θιάδνη ρνλδξεκπνξίνπ, απνζεθεχζεσλ, κεηαθνξψλ, θαηαζθεπψλ /επηζθεπψλ, θαηαζθεπήο κεηαθνξηθψλ κέζσλ). Οη δηαδηθαζίεο απηέο έρνπλ άκεζα ρσξηθά απνηέιεζκαηα πνπ αθνξνχλ ζηελ χπαξμε αξθεηψλ θελψλ θηηξίσλ θαη εγθαηαιειεηκκέλσλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ, πνιιψλ ζε θαθή θαηάζηαζε πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπλζήθεο ππνβάζκηζεο, αιιά θαη ζηελ αλάδεημε, ζεκεηαθά, λέσλ πφισλ ιεηηνπξγηψλ θαη ηελ επαλάρξεζε παιαηψλ εγθαηαζηάζεσλ. ε) Εώλεο κειινληηθώλ αλαπιϊζεσλ ζηελ πεξηνρή ηνπ ιηκαληνχ. Ξερσξηζηή ελφηεηα ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί ε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε ηεο πφιεο, απφ ηε Γξαπεηζψλα, κέρξη ηελ Αθηή Βαζηιεηάδε θαη ηελ Ζεηηψλεηα Αθηή, ε νπνία ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλεο κεηαιιαγέο. Σα κεγάια βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα ηεο 97

98 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά πεξηνρήο πνπ ήηαλ εγθαηεζηεκέλα θαηά κήθνο ηεο αθηνγξακκήο δηακνξθψλνληαο έλα ζπλερέο κέησπν έληνλεο βηνκεραληθήο δξαζηεξηφηεηαο (Δηαηξεία Υεκηθψλ Πξντφλησλ θαη Ληπαζκάησλ, ΑΓΔΣ «Ζξαθιήο», Αηκνειεθηξηθφο ηαζκφο ΓΔΖ, Αιεπξφκπινη Αγίνπ Γεσξγίνπ, Mobil, BP, Shell, δεμακελέο, απνζήθε ζηηεξψλ), απνκαθξχλζεθαλ ή πξφθεηηαη ζχληνκα λα απνκαθξπλζνχλ, αθήλνληαο κεγάινπο ειεχζεξνπο ρψξνπο πξνο αλάπιαζε θαη αμηνπνίεζε θαη πινχζην θηηξηαθφ απφζεκα, πνπ ζε άιιεο πεξηπηψζεηο δηαηεξήζεθε θαη πξνηείλεηαη λα αμηνπνηεζεί, ελψ ζε άιιεο δελ έηπρε ηνπ απαηηνχκελνπ ζεβαζκνχ θαη θαηεδαθίζηεθε (πεξίπησζε Ληπάζκαησλ). Αληίζηνηρεο κεηαιιαγέο απνηππψλνληαη θαη ζηελ αθηνγξακκά, ε νπνία ζηα πξψηα ρξφληα ίδξπζεο ηνπ λεφηεξνπ Πεηξαηά παξέκελε ειεχζεξε, ζηε ζπλέρεηα κεηαζρεκαηίζηεθε κε ηα ιηκεληθά έξγα θαη θαηαιήθζεθε απφ νγθψδε βηνκεραληθά θαη ιηκεληθά ζπγθξνηήκαηα ζπληζηψληαο έλα ηζρπξφ κέησπν κεηαμχ ηεο ζάιαζζαο θαη ησλ πεξηνρψλ θαηνηθίαο πνπ αλαπηχρζεθαλ πίζσ απφ ηε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε. ήκεξα κε ηελ απνκάθξπλζε ησλ ρξήζεσλ απηψλ θαη ηελ θαηεδάθηζε πνιιψλ απφ ηηο βηνκεραληθέο κνλάδεο δηαθαίλνληαη λέεο πξννπηηθέο ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ ρσξηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ πφιεο θαη ζαιάζζηνπ κεηψπνπ. Παξαηεξνχληαη ηάζεηο αλαδσνγφλεζεο ζην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά θαη ζην παξάθηην κέησπν κέζα απφ αξθεηέο πξνηάζεηο αλάπιαζεο, ζηηο νπνίεο ζα γίλεη αλαθνξά παξαθάησ. πλνιηθά, νη αιιαγέο ζηνλ αζηηθφ ρψξν ηνπ Πεηξαηά αλαδεηθλχνπλ ην ραξαθηήξα θαη ηε δπλακηθή ησλ δξαζηεξηνηήησλ, θπξίσο ησλ παξαγσγηθψλ, θαζψο θαη ηα ζεκαληηθά νηθνλνκηθά θαη ρσξηθά δίθηπα πνπ ηνλ δηακνξθψλνπλ. Ζ κεηεμέιημε ηεο παξαγσγηθήο βάζεο, ε ζπξξίθλσζε ησλ παξαδνζηαθψλ θαη ε αλάπηπμε ζχγρξνλσλ δξαζηεξηνηήησλ, νη αιιαγέο ζην κέγεζνο θαη ην πιήζνο παξαγσγηθψλ κνλάδσλ θαη ζην επίπεδν νξγάλσζεο ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, ε επειημία ζηελ απαζρφιεζε θαη ην είδνο ηεο παξαγσγήο θαη ε επηξξνή φισλ απηψλ ζηελ θνηλσλία θαη ην ρψξν ηεο πεξηνρήο είλαη θξίζηκα δεηήκαηα. Οη αιιαγέο ζηηο παξαγσγηθέο θαη νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο πξνθαινχλ αληίζηνηρεο κεηαιιαγέο ζηε δνκά θαη νξγϊλσζε ηνπ αζηηθνύ ρώξνπ, ζηε δηακόξθσζε ηνπ ηνπένπ ηεο πεξηνρήο, ζηνλ ηξφπν δσήο θαη θαηνίθεζεο, αιιά θαη ζηελ θνηλσληθά ζύλζεζε. Ζ παξαθκή ησλ παξαδνζηαθψλ βηνκεραληθψλ κνλάδσλ νδεγεί ζε απψιεηεο ζέζεσλ εξγαζίαο, εγθαηάιεηςε ηνπ θηηξηαθνχ απνζέκαηνο, ππνβάζκηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ ζπλζεθψλ, αιιά 98

99 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική θαη απνκάθξπλζε ησλ θαηνίθσλ απφ ηνπο εξγαηηθνχο ζπλνηθηζκνχο πνπ είραλ αλαπηπρζεί γχξσ απφ ηηο βηνκεραληθέο εγθαηαζηάζεηο. ηηο πεξηνρέο απηέο, πνπ ζπρλά ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπλζήθεο ππνβάζκηζεο θαη ξχπαλζεο θαη θελφ/ππνβαζκηζκέλν θηηξηαθφ απφζεκα, πξνζειθχεηαη ε εγθαηάζηαζε νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ. Παξάιιεια, κε ηελ ηξηηνγελνπνίεζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ηηο κεηαιιαγέο ζηε ρσξνζέηεζή ηνπο, παξαηεξείηαη κεηαζρεκαηηζκφο πεξηνρψλ φπνπ ππήξραλ ζπλζήθεο γεηηνληάο, ζε πεξηνρέο κε ζχγρξνλα αζηηθά ρσξν-θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά (θπθινθνξηαθή θφξηηζε, έιιεηςε ειεχζεξσλ ρψξσλ θαη ππνδνκψλ, απνδπλακσκέλα θνηλσληθά δίθηπα), ελψ παξάιιεια εθδειψλεηαη ζπξξίθλσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζην θέληξν ηεο πφιεο, γεγνλφο πνπ ζπλδέεηαη κε κείσζε ηεο θαηνηθίαο ζηελ πεξηνρή θαη εθξνή ηεο πξνο άιιεο πεξηνρέο. Δληνχηνηο, παξά ην πιήζνο ησλ κεηαιιαγψλ πνπ ζπκβαίλνπλ ζηνλ Πεηξαηά, ε ηζηνξία θαη ην ηνπίν ηνπ παξακέλνπλ ζπλπθαζκέλα κε ηηο βηνκεραληθέο θαη ιηκεληθέο εγθαηαζηάζεηο, νη νπνίεο εμαθνινπζνχλ λα ιεηηνπξγνχλ σο ηνπόζεκα γηα ηελ πφιε. Οη αλαηξνπέο ηεο ηζηνξίαο ζπλέβαιαλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ βηνκεραληθνύ θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπ απνβηνκεραλνπνηεκϋλνπ ηνπένπ ηνπ ΠεηξαηΪ, ην νπνίν, φκσο, ζπλερίδεη λα θέξεη ίρλε ηνπ βηνκεραληθνχ παξειζφληνο ηφζν ζηνλ αζηηθφ ηζηφ, φζν θαη ζηε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε θαη ηα νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ίρλε ησλ πξνζθπγηθψλ θαηνηθηψλ δηαθνξεηηθψλ ρξνληθψλ πεξηφδσλ, ίρλε απφ ηελ θαηνίθεζε ηνπ λενθιαζηθνχ Πεηξαηά ή αθφκα θαη ζηνηρεία απφ ηελ αξραηφηεηα βνεζνχλ ζηελ αλάγλσζε, θαηαλφεζε θαη εξκελεία ηνπ ηνπίνπ. Κξίζηκα δεηνχκελα, ινηπφλ, γηα ηε ζχγρξνλε πφιε ηνπ Πεηξαηά είλαη ε δηαηήξεζε θαη αλάδεημε ηεο βηνκεραληθήο κλήκεο ηνπ ηνπίνπ, ε εμαζθάιηζε πξφζβαζεο ζην ζαιάζζην κέησπν θαη ε πξνζηαζία, αλάδεημε θαη αμηνπνίεζε ησλ παιηψλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ θαη εγθαηαζηάζεσλ, πνπ ζπλαληψληαη ζε αθζνλία ζηνλ Πεηξαηά θαη ζπγθεληξψλνληαη κε κεγαιχηεξε ππθλφηεηα ζηηο πεξηνρέο ησλ Κακηλίσλ θαη ηνπ Αγ.Γηνλπζίνπ θαη ζηε ιηκεληθή δψλε. Βαζηθά Πξνβιήκαηα Σν ζχλνιν ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλεο ζπγθξνχζεηο ζην δεκφζην ρψξν ηνπ. Υαξαθηεξηζηηθά πξνβιήκαηα απφ ηα νπνία πξνθχπηνπλ θαη νη αληίζηνηρεο αλάγθεο, είλαη ηα εμήο : έιιεηςε ειεχζεξσλ ρψξσλ θαη ρψξσλ πξαζίλνπ, ηδηαίηεξα ζην 4 ν θαη 5 ν δηακέξηζκα. έιιεηςε πνιηηηζηηθψλ ππνδνκψλ κεγάινο αξηζκφο εγθηαιειεηκκέλσλ εθηάζεσλ (θπξίσο ιφγσ ησλ κεηαιιαγψλ ζηηο παξαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο ή ιφγσ αδπλακίαο γεηηλίαζεο αζχκβαησλ ρξήζεσλ) ππνβάζκηζε θαη εγθαηάιεηςε ζρεδφλ φισλ ησλ αλελεξγψλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ κε απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία αζηηθψλ θελψλ πνπ ζπκβάιινπλ ζηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ή ηε δηαθνπή αζηηθνχ ηζηνχ κε αμηνπνίεζε πινχζηνπ απνζέκαηνο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο (βηνκεραληθά θειχθε, αξραηνινγηθνί ρψξνη, αμηφινγα ηζηνξηθά θηίξηα) απνθνπή ηεο πφιεο απφ ην ζαιάζζην κέησπν (αλχπαξθηεο πξνζβάζεηο, χπαξμε κεγάισλ εγθαηαιειεηκκέλσλ εθηάζεσλ) 99

100 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά απνθνπή ηεο πφιεο απφ ην ρψξν ηνπ ιηκαληνχ. Ζ πφιε είλαη απνθνκκέλε απφ ην ιηκάλη, ηφζν ζην ρψξν φζν θαη ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο. Σν ιηκάλη πξέπεη λα εληαρζεί ζηελ δσή ηεο πφιεο θαη λα ζπκβάιιεη ζηελ ελίζρπζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη ζηελ αλαβάζκηζε ηεο δσήο ησλ θαηνίθσλ. ζπλχπαξμε ζηνλ αζηηθφ ηζηφ αζχκβαησλ ρξήζεσλ. Ζ βηνκεραλία/βηνηερλία ζπλππάξρεη κε ηελ θαηνηθία, ηα επαγγεικαηηθά εξγαζηήξηα θαη ην εκπφξην δεκηνπξγψληαο έλα επηβαξεκέλν πεξηβάιινλ. θνξεζκέλνο πνιενδνκηθφο ηζηφο (πςειέο πιεζπζκηαθέο ππθλφηεηεο θαη πςειά πνζνζηά δφκεζεο πνπ επηηείλνληαη ιφγσ ησλ πςειψλ ζπληειεζηψλ δφκεζεο θαη ηνπ πςεινχ πνζνζηνχ θάιπςεο ζε φιν ην Γήκν) επηβαξεκέλε θπθινθνξηαθή θαηάζηαζε νμχηαην πξφβιεκα ζηάζκεπζεο αλεπαξθέο δίθηπν δεκφζησλ ζπγθνηλσληψλ θαη θπξίσο Μέζσλ ηαζεξήο Σξνρηάο, απνπζία ρψξσλ θπθινθνξίαο πεδψλ θαη πνδειάησλ πεξηβάιινληηθά πξνβιήκαηα (ξχπαλζε αηκφζθαηξαο θαη ερνξχπαλζε ιφγσ βηνκεραληθήο θαη βηνηερληθήο θαη λαπηηιηαθήο δξαζηεξηφηεηαο, θπθινθνξηαθή ζπκθφξεζε, ξχπαλζε ζαιάζζησλ πδάησλ) 100

101 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική 2.3 Καηαγξαθά ησλ βηνκεραληθώλ ρώξσλ ηεο επξύηεξεο πεξηνράο ηνπ ΠεηξαηΪ θαη θαηϊηαμε ζε ηππνινγέεο Ζ βηνκεραληθή δψλε ηνπ Πεηξαηά θαιχπηεη φιν ην βφξεην ηκήκα ηνπ, απφ ηελ Οδφ Πεηξαηψο (ζηα φξηα ηνπ Γήκνπ κε ην Μνζράην) κέρξη θαη ηε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε Γξαπεηζψλαο, πεξηιακβάλνληαο ηηο πεξηνρέο ηνπ ζηαδίνπ Καξατζθάθε, ηεο Λεχθαο Κακηλίσλ, ηελ πεξηνρή εθαηέξσζελ ηεο νδνχ Πεηξαηψο, ηελ πεξηνρή ηνπ Αγ.Γηνλχζηνπ (Γθάδη- Παπαζηξάηνπ) θαη ηε ιηκεληθή δψλε. Ζ βηνκεραληθή δψλε αλαπηχζζεηαη ζε εγγχηεηα κε ην ιηκάλη, ηηο ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο (γξακκή ΟΔ, γξακκή ΖΑΠ) θαη ηνπο νδηθνχο άμνλεο ηεο Πεηξαηψο θαη ηεο Θεβψλ, αιιά θαη θαηά κήθνο ησλ νδψλ Ρεηζίλα θαη Σξνρηνδξφκσλ (Μηθξάο Αζίαο), κέζσ ησλ νπνίσλ ε Θεβψλ θαη ε Πεηξαηψο, αληίζηνηρα, ζπλδένληαη κε ην ιηκάλη. Οη ζηδεξνδξνκηθνί θαη νη θχξηνη νδηθνί άμνλεο ηεο πεξηνρήο πνπ αλαπηχζζεηαη ε βηνκεραληθή δψλε ηνπ Πεηξαηά. Πεγή : Αεξνθσηνγξαθία Γεσγξαθηθήο Τπεξεζίαο ηξαηνχ (ΓΤ), ίδηα επεμεξγαζία Ζ βηνκεραληθή δψλε ηνπ Πεηξαηά είλαη ζπλερήο θαη αξθεηά ζπκπαγήο, δεκηνπξγψληαο κηα εληαία ρσξηθή ελφηεηα κεηαμχ ηνπ θεληξηθνχ Πεηξαηά θαη ησλ δπηηθψλ ζπλνηθηψλ ηνπ, ελψ παξάιιεια, απνηειεί έλα ηζρπξφ φξην κεηαμχ ηνπ ζαιάζζηνπ κεηψπνπ θαη ησλ πεξηνρψλ θαηνηθίαο ηεο Γξαπεηζψλαο. Δμεηάδνληαο ηνπο βηνκεραληθνχο ρψξνπο ηνπ Πεηξαηά ζαλ ρσξηθά ζχλνια θαη φρη ζα κεκνλσκέλνπο ρψξνπο / θηίξηα, ζα κπνξνχζαλ λα νκαδνπνηεζνχλ ζηηο παξαθάησ κεγάιεο ρσξηθέο ελφηεηεο : o Ληκελνβηνκεραληθή δψλε Γξαπεηζψλαο Κεξαηζηλίνπ (πεξηνρή Ληπαζκάησλ, ΑΖ Αγ.Γεσξγίνπ, Μχινη Αγ.Γεσξγίνπ, Mobil, BP, θιπ.) (1) o Αθηή Βαζηιεηάδε - (2) o Ζεηηψλεηα Αθηή - (3) o Γξακκέο ΟΔ απφ Αγ. Γηνλχζην κέρξη Λεχθα - (4) o Πεξηνρή Αγ. Γηνλπζίνπ - (5) o Πεξηνρή Κακηλίσλ - (6) o Δλφηεηα Δξγνζηαζίσλ Γειαβέξε, Ρεηζίλα, Δξγνζηαζίνπ-Μεραλνζηαζίνπ ηνπ ΟΔ - (7) o Οδφο Πεηξαηψο - (8) o Δλφηεηα ΥΡΧΠΔΗ - (9) 101

102 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Ζ βηνκεραληθή δψλε ηνπ Πεηξαηά, ζε ζρέζε κε ηελ πφιε, ην ιηκάλη θαη ηνπο νδηθνχο θαη ζηδεξνδξνκηθνχο άμνλεο. Πεγή : Google earth, ίδηα επεμεξγαζία Καζεκηά απφ ηηο παξαπάλσ ελφηεηεο πεξηιακβάλεη πιήζνο βηνκεραληθψλ θηηξίσλ θαη ρψξσλ, νη νπνίνη ζα πξέπεη λα θαηαγξαθνχλ αλαιπηηθά, ψζηε λα κπνξέζεη λα δεκηνπξγεζεί κηα «βάζε δεδνκέλσλ» ηεο βηνκεραλίαο ηνπ Πεηξατθνχ ρψξνπ, ζηνηρείν πνπ απνηειεί ην βαζηθφ βήκα γηα ηε δηάζσζε θαη αμηνπνίεζε ησλ βηνκεραληθψλ θαη απνβηνκεραλνπνηεκέλσλ ρψξσλ. Ζ πιήξεο θαηαγξαθή θαη ηεθκεξίσζή ησλ ελ ιφγσ ρψξσλ ζα βνεζήζεη, αθελφο ζηε γλψζε θαη αλαγλψξηζή ηνπο (ην πιήζνο ησλ ρψξσλ, ε ζέζε, ην κέγεζνο θαη ε θαηάζηαζή ηνπο) θαη αθεηέξνπ ζηελ πξνζπάζεηα θαηάηαμήο ηνπο ζε δηάθνξεο ηππνινγίεο αλάινγα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηηο ηδηφηεηέο ηνπο (κέγεζνο, ρσξνζέηεζε, ηξφπνο θαηαλνκήο ζην ρψξν, πξνυπάξρνπζεο θαη ζεκεξηλέο ρξήζεηο, ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο), πνπ ζα ζπκβάιινπλ ζε κηα πνζνηηθή, αιιά θαη κηα πνηνηηθή αμηνιφγεζή ηνπο, ψζηε λα πξνθχςνπλ θαη αληίζηνηρα ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ αμηνπνίεζή ηνπο. Ζ δηαδηθαζία ηεο πιήξνπο θαηαγξαθήο δελ απνηειεί αληηθείκελν ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, σζηφζν πξνηείλεηαη έλαο ηξφπνο θαηάηαμεο ησλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ ζε ηππνινγίεο βάζεη ζπγθεθξηκέλσλ θξηηεξίσλ. Α) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ηε ρσξηθά αλϊπηπμε ζϋζε ζηνλ αζηηθό ηζηό Ληκεληθέο δψλεο (Ζεηηψλεηα Αθηή, Αθηή Βαζηιεηάδε) Καηά κήθνο νδηθνχ άμνλα (Οδφο Πεηξαηψο, Ρεηζίλα, Θεβψλ) Καηά κήθνο ζηδεξνδξνκηθνχ άμνλα (ΖΑΠ) Οιφθιεξε πεξηνρή (Πεξηνρή Αγ.Γηνλχζε, Κακίληα) 102

103 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Β) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ηε κνξθά ηνπ ρώξνπ πνπ πξνθχπηεη κεηά ηελ απνβηνκεράληζε θαη ηελ Ϋθηαζε Κελφ θέιπθνο κέζα ζηνλ αζηηθφ ηζηφ (Κεξάλεο, Μχινη Νηθνιεηφπνπινπ) Αζηηθφ θελφ brownfield (Μεγάινο θελφο ρψξνο ή ρψξνο κε εγθαηαιειεηκκέλα θηίξηα) (πεξηνρή Ληπαζκάησλ) Γξακκηθή δψλε (κέησπν ιηκεληθφ ή θαηά κήθνο δξφκνπ) Γ) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ην ρξόλν θαηαζθεπάο «πξψηεο γεληάο» Αξρέο 20 νπ αηψλα Γ) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ηελ αξρηθή ιεηηνπξγέα Ληκεληθέο ρξήζεηο (Αθηή Βαζηιεηάδε, Ζεηηψλεηα Αθηή) Βηνκεραληθέο ρξήζεηο (Ληπάζκαηα, Πεηξαηψο, Ρεηζίλα, Γειαβέξε) Απνζεθεπηηθέο ρξήζεηο (Ζεηηψλεηα Αθηή απνζήθεο, ζηιφ) Μεηαθνξηθέο ππνδνκέο (γξακκέο ΟΔ, κεραλνζηάζην ΟΔ) Δ) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ηε ζεκεξηλά θαηϊζηαζε ησλ ρψξσλ θαη ησλ θηηξίσλ ε ιεηηνπξγία (Δξγνζηάζην θαη Μεραλνζηάζην ΟΔ) Παχζε ιεηηνπξγίαο Αιιαγή ρξήζεο (Πνιπρψξνο Απφιισλ, πξψελ νξπδφκπινο) Κεξπγκέλα Γηαηεξεηέα ή κε δηαηεξεηέα κλεκεία Αμηφινγα ή Με αμηφινγα θειχθε Δγθαηαιειεηκκέλα θειχθε / ρψξνη Καηεδαθηζκέλα (Πεξηνρή Ληπαζκάησλ, Κεξακνπνηία Γειαβέξε) ε αξθεηά θαιή θαηάζηαζε ε πιήξε δηαηήξεζε ηνπ ρψξνπ αιιά θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ηνπ εζσηεξηθά (Υψξνη Δξγνζηαζίνπ θαη Μεραλνζηαζίνπ ηνπ ΟΔ) 103

104 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά η) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ηελ θαηεύζπλζε αλϊπιαζεο / επαλϊρξεζεο Πνιηηηζκφο (Πεηξαηψο, Πνιηηηζηηθή Αθηή) Πεξηβάιινλ πςειήο ηερλνινγίαο (πξνηάζεηο γηα ηα Ληπάζκαηα) Σξηηνγελείο δξαζηεξηφηεηεο νηθνλνκία, παξαγσγή, ππεξεζίεο (Αγ.Γηνλχζηνο, Αθηή Βαζηιεηάδε) Διεχζεξνη ρψξνη πξάζηλν πάξθν (Γειαβέξε, Ληπάζκαηα) Καηνηθία (πξνηάζεηο γηα ηα Ληπάζκαηα) Ε) Σππνινγίεο κε θξηηήξην ην ηδηνθηεζηαθό θαζεζηώο θξάηνο δεκφζην (ΟΛΠ-Ζεηηψλεηα) ηδηψηεο (Δζληθή Σξάπεδα - Ληπάζκαηα) ηνπηθή απηνδηνίθεζε Γήκνο Πεηξαηά (Γειαβέξε, Πεξδίθε) Κηλεηνπνίεζε πνιηηψλ (Κίλεζε Λεχθα, Πξσηνβνπιία Αγψλα γηα Δληαίν Άιζνο) 104

105 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική 2.4 Υσξηθόο πξνζδηνξηζκόο πεξηνράο κειϋηεο Βαζηθφ θξηηήξην επηινγήο ησλ πξνο δηεξεχλεζε ρψξσλ ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε πθηζηάκελε ή δηαθαηλφκελε άζθεζε πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο, ζηελ θαηεχζπλζε αμηνπνίεζήο ηνπο. Έηζη, νη ρψξνη πνπ επηιέγνληαη γηα λα εμεηαζηνχλ ζηα πιαίζηα ηεο κειέηεο πεξίπησζεο είλαη ε βφξεηα δψλε ηνπ ιηκέλα ηνπ Πεηξαηά πνπ πεξηιακβάλεη ηελ Ζεηηψλεηα Αθηή, ηελ Αθηή Βαζηιεηάδε θαη ηε ιηκελνβηνκεραληθή δψλε Γξαπεηζψλαο Κεξαηζηλίνπ (ε νπνία δηνηθεηηθά δελ αλήθεη ζηα φξηα ηνπ Γήκνπ Πεηξαηά, σζηφζν απνηειεί αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ ιηκεληθνχ κεηψπνπ θαη αληηκεησπίδεηαη ζε ζπλέρεηα κε ηελ Ζεηηψλεηα Αθηή θαη ηελ Αθηή Βαζηιεηάδε), νη κεγάινη βηνκεραληθνί ρψξνη ηεο Λεχθαο (Δξγνζηάζηα Ρεηζίλα, Γειαβέξε, ΟΔ), ν άμνλαο ηεο νδνχ Πεηξαηψο θαη νη αλελεξγέο γξακκέο ηνπ ΟΔ απφ ηελ πεξηνρή ηεο Λεχθαο κέρξη ηελ Ζεηηψλεηα. Υσξηθφο Πξνζδηνξηζκφο ηεο πεξηνρήο κειέηεο. Πεγή : ίδηα επεμεξγαζηα 105

106 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ΖΔΣΗΧΝΔΗΑ ΑΚΣΖ Ζεηηψλεηα Αθηή νλνκάδεηαη ν νξκίζθνο θαη ε βξαρψδεο πξνεμνρή ζηα δπηηθά ηνπ θεληξηθνχ ιηκέλα ηνπ Πεηξαηά, ζηνλ ιφθν Καζηξάθη ηεο Γξαπεηζψλαο. Ζ πεξηνρή απφ ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα άξρηζε λα θηινμελεί εγθαηαζηάζεηο βηνκεραληθνχ, απνζεθεπηηθνχ θαη λαπηηιηαθνχ ραξαθηήξα. Σν 1891 ζηα πιαίζηα ηνπ εθζπγρξνληζκνχ ησλ ιηκεληθψλ ππεξεζηψλ απνθαζίδεηαη ε θαηαζθεπή ησλ δχν κφληκσλ λαππεγνεπηζθεπαζηηθώλ δεμακελώλ, νη νπνίεο ρσξνζεηήζεθαλ ζην κπρφ ηεο Ζεηηψλεηαο, ζηε ιεγφκελε Κξνκκπδαξνχ, θαηαιακβάλνληαο φιε ηελ έθηαζε ηνπ ζηελφκαθξνπ φξκνπ. Οη δχν δεμακελέο θαηαζθεπάζηεθαλ ηελ πεξίνδν ζε ζρέδηα ηνπ Ζιία Αγγειφπνπινπ. Απφ ην 1893 θαη κεηά, κηα ζεηξά λέσλ έξγσλ, φπσο θξεπηδψκαηα θαη κηθξέο απνβάζξεο ζην ιηκάλη Αιψλ θαη ηελ Ζεηηψλεηα Αθηή πνπ νινθιεξψζεθαλ ην 1906, έδσζαλ λέα ψζεζε ζην ιηκάλη. Σφηε θαηαζθεπάζηεθαλ θαη νη εμσηεξηθνί κψινη Κξάθαξε θαη Θεκηζηνθιένπο. Σε δεθαεηία 1930, θαηαζθεπάδνληαη ζηελ πξνβιήηα ηεο Ζεηηψλεηαο δίπια ζηηο κφληκεο δεμακελέο, νη δύν απνζάθεο θαη ην κέησπν νινθιεξψλεηαη κε ηελ αλέγεξζε ηνπ ηιό δεκεηξηαθώλ ην 1936, επηθέξνληαο ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηελ φςε ηνπ παξάθηηνπ ηνπίνπ. Σν ηιό δεκεηξηαθώλ είλαη ε πνιπψξνθε ζηηαπνζήθε ηνπ ιηκαληνχ. Μέρξη ηφηε ηα ζηηεξά μεθνξηψλνληαλ απφ ηα πινία κε θάδνπο ή γεξαλνχο, απνζεθεχνληαλ ειεχζεξα ζηα θξεπηδψκαηα θαη ζηε ζπλέρεηα κεηαθέξνληαλ ζηνπο αηκφκπινπο κε θνξηεγά. Γηα ηελ αλέγεξζε ηνπ ηιφ πξνθεξχρζεθε δηεζλήο δηαγσληζκφο ην 1929, ελψ ε έλαξμε ηεο θαηαζθεπήο ηνπ θαζπζηέξεζε κέρξη ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1934, αθνχ πξνεγήζεθαλ αιιαγέο ζηε ζέζε ηνπ θηηξίνπ θαη αχμεζε ηεο ρσξεηηθφηεηαο ηνπ ζηνπο ηφλλνπο θαη άξρηζε λα ιεηηνπξγεί ηνλ Ννέκβξην ηνπ 1936, καδί κε ην "παξάξηεκα" κε ηα γξαθεία θαη ην κεραλνζηάζην. Σν θπξίσο θηίξην ηνπ ζηιφ έρεη κήθνο 49,97κ., πιάηνο 29,50κ. θαη χςνο 44,28κ., ελψ ν πχξγνο ηνπ θζάλεη ζε χςνο 56,20κ. Υαξαθηεξηζηηθφ ηνπ θηηξίνπ είλαη ηα 78 ηεηξαγσληθά απνζεθεπηηθά θειηά (θπςέιεο) απφ κπεηφλ-αξκέ, χςνπο 27,25κ. θαη πιάηνπο 1κ.. Ζ ειεχζεξε δίνδνο θάησ απφ ην ζηιφ κε ζηνέο επέηξεπε ηε θφξησζε νρεκάησλ θάησ απφ ηνλ ππζκέλα ησλ θειηψλ. 97 Σελ ίδηα πεξίνδν δίπια ζην ηιφ θαηαζθεπάζηεθε θαη ζηδεξνδξνκηθή απνβάζξα (ηαηληόδξνκνο) γηα ηε θνξηνεθθφξησζε εκπνξεπκάησλ απφ ηα 97 Μπειαβίιαο Ν., «Ζ πεξηπέηεηα ηεο θαηαζθεπήο ελφο ζχγρξνλνπ Μεζνγεηαθνχ Ληκαληνχ - Ζ αλάπηπμε ησλ ιηκεληθψλ ππνδνκψλ ηνπ Πεηξαηά έσο ην 1949», Δπηζηεκνληθφ πλέδξην «170 ρξφληα Πνιπηερλείν, νη Μεραληθνί θαη ε Σερλνινγία ζηελ Διιάδα», ΔΜΠ

107 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική πινία. Σν θηίξην ηνπ ηιφ απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ δείγκα ηεο ειιεληθήο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο θαη ζψδεη ζην εζσηεξηθφ ηνπ ηνλ εμνπιηζκφ ηνπ. Δίλαη ραξαθηεξηζκέλν σο δηαηεξεηέν σο πξνο ην εμσηεξηθφ ηνπ θέιπθνο, ελψ εζσηεξηθά επηηξέπνληαη δηακνξθψζεηο κε κεγαιχηεξε ειεπζεξία. Ο ηαηληφδξνκνο απνηειεί, επίζεο, πνιχ ελδηαθέξνπζα θαηαζθεπή πνπ έρεη θξηζεί δηαηεξεηέα καδί κε ηνπο δχν αλπςσηηθνχο γεξαλνχο πνπ θαηέβαδαλ ηα ζηηεξά απφ ηα πινία θαη κέζσ ηνπ ηαηληφδξνκνπ ηα πξνσζνχζαλ ζην ηιφ. 98 Σν θηίξην ηνπ ηιφ θαη ζπλνιηθή άπνςε ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο Πεγή : ΟΛΠ, Πνιηηηζηηθή Αθηή Πεηξαηά ηε δηάξθεηα ησλ πνιέκσλ, ε Ζεηηψλεηα Αθηή ππέζηε αξθεηέο θαηαζηξνθέο, ε απνθαηάζηαζε ησλ νπνίσλ μεθίλεζε ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1947 θαη αθνξνχζε ζηελ αλαθαηαζθεπή ησλ θξεπηδσκάησλ, ησλ θηηζηψλ δεμακελψλ, ηνπ ζηιφ, ησλ απνζεθψλ αιιά θαη ηνπ θαηεζηξακκέλνπ εμνπιηζκνχ θαη νινθιεξψζεθε ηελ πεξίνδν ήκεξα απνηειεί έλαλ απνβηνκεραλνπνηεκέλν ρψξν κε ζεκαληηθήο ηζηνξηθήο θαη βηνκεραληθήο αμίαο θηηξηαθά θειχθε (ζηιφ, ηαηληφδξνκνο, λαππεγνεπηζθεπαζηηθέο δεμακελέο, απνζήθεο), ζηα φξηα κε ην πδάηηλν ζηνηρείν επεξεάδνληαο ηηο ρσξηθέο ζρέζεηο κεηαμχ πφιεο θαη ζαιάζζηνπ κεηψπνπ. Απνηειεί ηκήκα ηεο ιηκελνβηνκεραληθήο δψλεο ηνπ Πεηξαηά ε νπνία ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλεο κεηαιιαγέο. Δπηζεκαίλεηαη, επίζεο, φηη ζηε βφξεηα πιεπξά ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο βξίζθεηαη θαη ν αξραηνινγηθφο ρψξνο ηεο Ζεηηώλεηαο Πύιεο πνπ απνηειεί ηκήκα ησλ νρπξσκαηηθψλ ηεηρψλ ηνπ Πεηξαηά, απφ ηνλ 3 ν π.ρ. αηψλα. σδφκελα εξείπηα Ζεηηψλεηαο Πχιεο. Πεγή : 98 ΟΛΠ, «Πνιηηηζηηθή Αθηή Πεηξαηά» Έθζεζε ζπλνδεχνπζα ηελ πξφηαζε Γεληθήο Γηάηαμεο, Γεθέκβξηνο 2010, ππεχζπλνο αλάπηπμεο έξγνπ : Γηψξγνο Αξαρσβίηεο 107

108 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Αλαθνξηθά κε ηηο πξνηάζεηο αμηνπνίεζεο ηεο πεξηνρήο, ζεκεηψλεηαη φηη έρεη αλαθνηλσζεί ε πξφηαζε γηα ηελ «Πνιηηηζηηθά Αθηά ΠεηξαηΪ», πνπ αλαθέξεηαη ζηε δεκηνπξγία κηαο δψλεο πνιηηηζκνχ θαη θαηλνηνκίαο ζην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά, ζε ρψξνπο επζχλεο ηνπ ΟΛΠ, ζηελ Ζεηηψλεηα Αθηή. Πνιηηηζηηθή Αθηή Πεηξαηά Σν πξφγξακκα ηεο «Πνιηηηζηηθήο Αθηήο Πεηξαηά» αλαθνηλψζεθε ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ θαη απνηειεί κέξνο κηαο επξχηεξεο παξέκβαζεο ζην παξαιηαθφ κέησπν ηνπ Πεηξαηά πνπ πεξηιακβάλεη θαη ην Δθζεζηαθφ - πλεδξηαθφ Κέληξν Πεηξαηά ζην Παιαηάθη θαη ην έξγν ηεο αλάπιαζεο ηεο ιηκελνβηνκεραληθήο δψλεο Γξαπεηζψλαο. Πξφθεηηαη γηα έλα πξφγξακκα αζηηθήο αλάπιαζεο πνπ πξνβιέπεη ηε κεηαηξνπή ηεο πεξηνρήο ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο ζε δψλε δξαζηεξηνηήησλ πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο θαη αθνξά ζε κηα έθηαζε 180 ζηξεκκάησλ, απφ ηνλ Άγην Γηνλχζην έσο ηελ Αθηή Βαζηιεηάδε κε θχξηα εζηία ηελ Ζεηηψλεηα Αθηή. Χο θύξηνη ζηόρνη ηνπ έξγνπ παξνπζηάδνληαη : ε αλαδσνγφλεζε ηεο πεξηνρήο κε άμνλα ηνλ πνιηηηζκφ θαη κε ηελ πξννπηηθή λα κεηαηξαπεί ν Πεηξαηάο ζε Πχιε Σνπξηζκνχ θαη Πνιηηηζκνχ θαη ζε ζεκαληηθφ θφκβν ηεο Μεζνγείνπ ε αμηνπνίεζε ησλ εγθαηαιειεηκκέλσλ ιηκεληθψλ εγθαηαζηάζεσλ, ε αλάδεημε ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηνπ Πεηξαηά, ε αλαβάζκηζε ηνπ παξαθείκελνπ αξραηνινγηθνχ ρψξνπ θαη ε δηακφξθσζε ελφο ζεκείνπ αλαθνξάο θαη ελφο ηφπνπ πξννξηζκνχ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. ε ελνπνίεζεο ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο θαη ε κεηακφξθσζή ηεο ζε πφιν πνιηηηζκνχ, αλάπηπμεο, παηδείαο, ηέρλεο θαη αλαςπρήο ε νξγαληθή δηαζχλδεζε ηεο πφιεο κε ηε ιηκεληθή δψλε κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο ελφο πλεχκνλα πξαζίλνπ, ηεο ζπγθέληξσζεο πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ηεο νξγάλσζεο ελφο δηθηχνπ πεδνδξφκσλ πνδειαηφδξνκσλ πνπ ζα ζπλδένπλ έλα δίθηπν ειεχζεξσλ θνηλφρξεζησλ ρψξσλ. ε πξνψζεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο πεξηνρήο ζαλ ρψξν παξαγσγήο πνιηηηζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη φρη κφλν ζαλ έθζεζε θαη δηαθίλεζε παξαγφκελσλ έξγσλ ηέρλεο (δπλαηφηεηα δηάζεζεο ρψξσλ εξγαζίαο (studio) ζε θαιιηηέρλεο) ηελ θαηεχζπλζε πινπνίεζεο ηεο ηδέαο ηεο «Πνιηηηζηηθήο Αθηήο», ην πξψην ζηάδην ήηαλ ε νξγάλσζε ελφο ρεδίνπ Γεληθάο ΓηΪηαμεο (Master Plan) 100 ζην νπνίν πξνβιέπεηαη ε δεκηνπξγία κηαο «γεηηνληάο» ηεζζάξσλ λέσλ Μνπζείσλ, ινηπνί ρψξνη πνιηηηζκνχ θαη δίθηπν ειεχζεξσλ θαη θνηλφρξεζησλ ρψξσλ. Αλαιπηηθφηεξα πξνηείλνληαη ηα εμήο : 99 Σν πξφγξακκα ηεο «Πνιηηηζηηθήο Αθηήο Πεηξαηά» αλαθνηλψζεθε ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 2011 ζε θνηλή ζπλέληεπμε ηχπνπ ησλ ππνπξγψλ Πνιηηηζκνχ θ. Παχινπ Γεξνπιάλνπ θαη Θαιαζζίσλ Τπνζέζεσλ, Νήζσλ θαη Αιηείαο θ. Γηάλλε Γηακαληίδε, θαη ηνπ πξνέδξνπ θαη δηεπζχλνληνο ζπκβνχινπ ηνπ ΟΛΠ θ. Γηψξγνπ Αλσκεξίηε. 100 Σν Master Plan ππνγξάθεη ν αξρηηέθησλ Γηψξγνο Αξαρσβίηεο 108

109 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Αξραηνινγηθφ Μνπζείν ηεο πφιεο ηνπ Πεηξαηά : Πξνγξακκαηίδεηαη λα κεηαθεξζεί ζηελ πεξηνρή θαη θηινμελεζεί ζε λέν θηίξην πνπ ζα θαηαζθεπαζηεί ζηηο εγθαηαζηάζεηο ηνπ ΟΛΠ ζην «Καζηξάθη», κε ζηφρν ηελ έληαμε ζε έλα εληαίν αξραηνινγηθφ πάξθν πνπ ζα πεξηιακβάλεη θαη ην ρψξν ησλ Ζεηηψλεησλ Ππιψλ. Δζληθφ Ναπηηθφ Μνπζείν θαη Μνπζείν Δλαιίσλ Αξραηνηήησλ : Πξνηείλεηαη λα ζηεγαζηεί ζην ηξηψξνθν θηίξην ηνπ Silo πνπ απνηειεί ζεκείν αλαθνξάο ηνπ Ληκέλα ηνπ Πεηξαηά. Σν εθζεζηαθφ πιηθφ ηεο ελφηεηαο ησλ ελαιίσλ αξραηνηήησλ ζα πξνέξρεηαη απφ ηα επξήκαηα λαπαγίσλ ηεο ρψξαο θαη απφ ηηο αλαζθαθέο πνπ έρεη δηεμάγεη ε Δθνξεία Δλαιίσλ Αξραηνηήησλ, ελψ ζηελ ελφηεηα ηνπ Ναπηηθνχ Μνπζείνπ κπνξνχλ λα εληαρζνχλ νη κφληκεο ζπιινγέο ηνπ ζεκεξηλνχ Ναπηηθνχ Μνπζείνπ ζηε ΕΔΑ, αξρείν λαπηηθψλ ραξηψλ, εθζεηήξην νκνησκάησλ πινίσλ, θαζψο επίζεο θαη πεξηνδηθέο εθζέζεηο θαη εθδειψζεηο κε ζπλαθή ζέκαηα. Ο ππαίζξηνο ρψξνο ηνπ Μνπζείνπ δηακνξθψλεηαη θαη' επέθηαζε ηνπ θηηξίνπ κέρξη ηε ζάιαζζα, πεξηιακβάλνληαο θαη ηνλ ηζφγεην ρψξν ηνπ ηαηληφδξνκνπ ζηηεξψλ. Μνπζείν Μεηαλάζηεπζεο : Πξνγξακκαηίδεηαη λα ζηεγαζηεί ζην ρψξν ηεο Πέηξηλεο Απνζήθεο πνπ βξίζθεηαη ζηελ Αθηή Βαζηιεηάδε, ε νπνία είλαη ραξαθηεξηζκέλε σο δηαηεξεηέν θηίξην θαη αμηφινγν δείγκα πεηξφθηηζηεο απνζήθεο ηνπ ηέινπο ηνπ 19 νπ αηψλα. Σν Μνπζείν, ζεκαηηθά, κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζηε κεηαλάζηεπζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αηψλα, ζηε κεζνπνιεκηθή κεηαλάζηεπζε ηεο δηαλφεζεο, ζηε κεηαλάζηεπζε πξνζθχγσλ απφ ηε Μηθξά Αζία θαη ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ζηελ ηζηνξία ησλ απνηθηψλ - πξψησλ κεηαλαζηψλ θαη ζα πεξηιακβάλεη ζπλέδξηα, εθδειψζεηο, εθζέζεηο ζρεηηθά κε ζέκαηα ζπλελλφεζεο ησλ ιαψλ, θιπ. Μνπζείνπ ηδεξνδξφκσλ θαη ηδεξνδξνκηθήο Βηνκεραληθήο Ηζηνξίαο : Πξνβιέπεηαη ε δεκηνπξγία ηνπ ζηνπο ρψξνπο ηνπ εγθαηαιειεηκκέλνπ ζηδεξνδξνκηθνχ ζηαζκνχ Αγ. Γηνλπζίνπ ηνπ ΟΔ, εθφζνλ ππάξμεη ζπκθσλία κεηαμχ ΟΛΠ - ΓΑΗΑΟΔ πνπ ζα νδεγήζεη ζηελ ελνπνίεζε ηνπ ρψξνπ. Ο παιηφο ζηαζκφο ηνπ ΟΔ ζηνλ Αγ.Γηνλχζην, Πεγή : Πξνζσπηθφ αξρείν Κηίξην Δθζέζεσλ θαη άιισλ Πνιηηηζηηθψλ Λεηηνπξγηψλ : Σνπνζεηείηαη ζην θηίξην ηεο Μεγάιεο Απνζήθεο θαη ζα πεξηιακβάλεη εθζεζηαθνχο ρψξνπο κφληκσλ θαη πεξηνδηθψλ εθζέζεσλ, ζπλεδξηαθφ θέληξν, αίζνπζεο ζρνιήο ρνξνχ, ερνγξαθήζεσλ ή άιισλ παξεκθεξψλ δξαζηεξηνηήησλ, studio θαιιηηερλψλ, δηνίθεζε, εζηηαηφξην, θαθέ, ελψ επηπιένλ ζα δηαζέηεη ππνδνκέο γηα θηλεκαηνγξαθηθά γπξίζκαηα θαη θσηνγξαθήζεηο. Θεκαηηθφ Πάξθν : Σν θηίξην ηεο Μηθξήο Απνζήθεο πνπ έρεη θξηζεί δηαηεξεηέν σο πξνο ην πεξίγξακκά ηνπ, κε ειεπζεξία ρξήζεο ζην εζσηεξηθφ θαη ζηε δηακφξθσζε ησλ φςεσλ, ζα 109

110 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ιεηηνπξγήζεη σο ζεµαηηθό πϊξθν θαη ζα απνηειέζεη έλα ζχγρξνλν «Μνπζεέν ηεο ΘΪιαζζαο», ζεκαηνινγία κεηαμχ άιισλ ηε λαπηηθή θαη λαπηηιηαθή ηζηνξία ηνπ Πεηξαηά. Αξηζηεξά ν ρψξνο ηεο Πέηξηλεο Απνζήθεο πνπ πξννξίδεηαη γηα λα ζηεγάζεη ην Μνπζείν Μεηαλάζηεπζεο, Γεμηά ε Μηθξή Απνζήθε πνπ ζα ιεηηνπξγήζεη σο ζεκαηηθφ πάξθν. Πεγή : ΟΛΠ, Πνιηηηζηηθή Αθηή Πεηξαηά Μηθξή Δκπνξηθή Εψλε θαη Φπραγσγηθή Εψλε : Αλαπηχζζεηαη ζηνλ ζεκεξηλφ ζηαζκφ αλακνλήο επηβαηψλ, ν νπνίνο πξνηείλεηαη λα θαζαηξεζεί θαη λα δεκηνπξγεζνχλ αίζνπζεο γηα κηθξά ηζφγεηα ή δηψξνθα θαηαζηήκαηα Μφληκεο Γεμακελέο : Πξνζηαηεχνληαη σο δηαηεξεηέεο, θαη ιφγσ ηεο ηδηνκνξθίαο θαη ηνπ κεγάινπ χςνπο ηνπο κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ ρψξνπο εμαηξεηηθνχ ελδηαθέξνληνο, φπνπ ζα θηινμελνχληαη πνηθίιεο πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο (πεξηνδηθέο εθζέζεηο πινίσλ, ζπλαπιίεο, ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο, εθζέζεηο ελάιησλ αληηθεηκέλσλ). Ζ κία απφ ηηο δχν κφκηκεο λαππεγνεπηζθεπαζηηθέο δεμακελέο ηνπ ιηκαληνχ (αξηζηεξά) θαη ε κπξνζηηθή φςε ησλ δχν δεμακελψλ κε θφλην ην θηίξην ηνπ ηιφ θαη ηνπο αλπςσηηθνχο γεξαλνχο. Πεγή : Πξνζσπηθφ αξρείν Δθηφο απφ ηνπο ρψξνπο ησλ πνιηηηζηηθψλ θαη ςπραγσγηθψλ ρξήζεσλ πξνβιέπεηαη ε δεκηνπξγία θνηλφρξεζησλ ρψξσλ θαη ρψξσλ πξαζίλνπ πνπ πεξηιακβάλνπλ ηνλ ειεχζεξν ρψξν ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο θαη ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε πνπ πεξηβάιιεη ηηο πθηζηάκελεο θηηξηαθέο εγθαηαζηάζεηο, ηνλ ππαίζξην ρψξν ηνπ Αξραηνινγηθνχ Μνπζείνπ πνπ δηακνξθψλεηαη ζε Πάξθν, ηνλ Αξραηνινγηθφ Υψξν ηεο Ζεηηψλεηαο Πχιεο, ηνλ θνηλφρξεζην ρψξν πιάηνπο 15κ. πνπ αλαπηχζζεηαη ζηε βφξεηα πιεπξά ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε θαη ην ρψξν πνπ ιεηηνπξγεί ζήκεξα ζαλ ππαίζξην parking ηνπ Ληκέλα, ν νπνίνο αλαδηακνξθψλεηαη, δηαηεξψληαο ηελ πθηζηάκελε ρξήζε. Οη παξαπάλσ ρψξνη νξγαλψλνληαη ζε έλαλ εληαίν αλνηρηφ ρψξν θαη έλαλ πλεχκνλα πξαζίλνπ γηα νιφθιεξε ηελ πεξηνρή, δεκηνπξγνχλ έλα πιαίζην αιιεινδηεηζδνχκελσλ πεξηνρψλ, πξνζβάζηκσλ απφ πεδνχο, πνδήιαηα, 110

111 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική εκπνδηδφκελα άηνκα, πεξηιακβάλνπλ πεξηνρέο ρακεινχ θαη ςεινχ πξαζίλνπ, ππθλψλ ή αξαηψλ δελδξνθπηεχζεσλ θαη πξνζθέξνληαη γηα πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο. Δπηπιένλ, πξνβιέπεηαη ε δεκηνπξγία ηεζζϊξσλ Πιαηεηώλ (Πιαηεία εθδειψζεσλ, Πιαηεία εκπνξηθήο αγνξάο, ε επηκήθεο επηθάλεηα θαηά κήθνο ηνπ θαλαιηνχ πνπ δηακνξθψλεηαη ζε «παξάθηηα δψλε αλαςπρήο» θαη ε άλσ πιαηεία - πιαηθφξκα) θαη ν «ΜεγΪινο Πεξέπαηνο» πνπ απνηειεί έλα ζπλερέο δίθηπν πεδνδξφκσλ, πνδειαηνδξφκσλ, ξάκπσλ, επηπέδσλ θαη πεδνγεθπξψλ θαη δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηνλ πεδφ λα δηαζρίζεη φιν ην ρψξν ηεο «Πνιηηηζηηθήο Αθηήο», κε πνηθηιία δηαδξνκψλ θαη ζηάζεσλ, πνπ εμαζθαιίδεη ηελ έμνδν ζηε ζάιαζζα θαη πξνζθέξεη πξφζβαζε ζηηο βαζηθέο ιεηηνπξγίεο. Οη ππαίζξηεο δηακνξθψζεηο πεξηιακβάλνπλ, επίζεο, ην ζρεκαηηζκφ θεξθίδσλ, αλαβαζκψλ θαη πιαηθφξκσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ρψξνπο αλαςπρήο, παηρληδηψλ θαη ραιάξσζεο ή ρψξνπο παξαθνινχζεζεο εθδειψζεσλ, ελψ ην πδάηηλν ζηνηρείν κε ηε κνξθή θαλαιηψλ ή αβαζψλ ιηκλψλ εηζρσξεί ζηελ πεξηνρή ηεο «Πνιηηηζηηθήο Αθηήο» πιαηζηψλνληαο θηίξηα ή θαηαζθεπέο θαη δηακνξθψλνληαο ηδηαίηεξεο πεξηνρέο αλαςπρήο θαη ηδαληθφηεξεο ζπλζήθεο κηθξνθιίκαηνο. Σέινο, πξνβιέπεηαη ε δεκηνπξγία ππόγεηνπ δηώξνθνπ ρώξνπ ζηϊζκεπζεο, ρσξεηηθφηεηαο 500 πεξίπνπ απηνθηλήησλ. Ζ ρξεκαηνδόηεζε ηνπ έξγνπ πξνβιέπεηαη λα γίλεη κέζσ ρξεκαηνδνηηθψλ εξγαιείσλ ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο (ππαγσγή ζην επξσπατθφ πξφγξακκα Jessica απφ ηνλ άμνλα 4 ηνπ Πεξηθεξεηαθνχ Δπηρεηξεζηαθνχ Πξνγξάκκαηνο Αηηηθήο ), κέζσ ζπλεξγαζίαο δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα, απφ ίδηνπο πφξνπο ηνπ ΟΛΠ, αιιά θαη απφ ζπκβάζεηο παξαρψξεζεο ζε επελδπηέο. Ζ πινπνίεζε ηνπ Master Plan δηακνξθψλεηαη ζε ηξεηο θϊζεηο, ελψ ν νξίδνληαο νινθιήξσζεο αλακέλεηαη κεηά ην πέξαο κίαο πεληαεηίαο. Ζ πξώηε θϊζε πεξηιακβάλεη παξεκβάζεηο ζην θπξίσο ηκήκα ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο (κε ηα θηίξηα ηνπ Silo, ησλ απνζεθψλ θαη ηηο δεμακελέο) θαη ζην πάξθν Γξαπεηζψλαο θαη δελ επεξεάδεη ηε ιεηηνπξγία θαη ηνλ ειιηκεληζκφ ησλ πινίσλ ζηελ Αθηή Βαζηιεηάδε. Ζ δεύηεξε θϊζε αθνξά ζηελ ελνπνίεζε ηνπ ρψξνπ ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο κε ηελ Αθηή Βαζηιεηάδε, κε θαηάξγεζε ηεο πεξηνρήο ειιηκεληζκνχ ζην ηκήκα κπξνζηά ζηελ Πέηξηλε Απνζήθε. ηελ Σξέηε θϊζε πξνβιέπεηαη ε πιήξεο θαηάξγεζε ηνπ ειιηκεληζκνχ πινίσλ ζηελ Ζεηηψλεηα Αθηή, κε κεηαθνξά ηνπο ζηελ άθξε ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε, θνληά ζηελ πεξηνρή ηνπ εξγνζηαζίνπ Ληπαζκάησλ. ε ζπλέρεηα ησλ παξαπάλσ, ηνλ Οθηψβξην ηνπ 2011, πξνθεξχρζεθε απφ ηνλ ΟΛΠ αλνηρηφο δηαγσληζκφο γηα ηελ πινπνίεζε κέξνπο ηνπ master plan πνπ αθνξά ζηελ αμηνπνίεζε ησλ δχν κεγάισλ απνζεθψλ θαη ηνπ κεηαμχ ηνπο ππαίζξηνπ ρψξνπ. 111

112 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Πάλσ νη δχν πξψηεο θάζεηο ηεο πξφηαζεο γηα ηελ «Πνιηηηζηηθή Αθηή» θαη θάησ ε Γ ηειηθή θάζε. Πεγή : Μνπζείν Μεηαλαζηψλ (Πξψελ Πέηξηλε Απνζήθε) Αξραηνινγηθφ Μνπζείν θαη ρψξνο Πάξθνπ Αξραηνινγηθφο Υψξνο Ζεηηψλεηαο Πχιεο Θεκαηηθφ Πάξθν (Πξψελ Μηθξή Απνζήθε) Δζληθφ Ναπηηθφ Μνπζείν (Πξψελ SILO) Κηίξην Δθζέζεσλ θαη Πνιηηηζηηθψλ Λεηηνπξγηψλ (Πξψελ Μεγάιε Απνζήθε) Δθζεζηαθφο Υψξνο Μφληκεο Γεμακελέο 112

113 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Σα ζρέδηα πξνθήξπμεο ηνπ δηαγσληζκνχ γηα ηελ πεξηνρή ησλ δχν απνζεθψλ. Πεγή : 113

114 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ΑΚΣΖ ΒΑΗΛΔΗΑΓΖ Ζ Αθηή Βαζηιεηάδε είλαη ε βφξεηα αθηή ηνπ πξνιηκέλα ηνπ Πεηξαηά, ζηε πεξηνρή ηεο Γξαπεηζψλαο, ζηα δπηηθά ηεο Ζεηηψλεηαο Αθηήο. Ξεθηλά αλαηνιηθά απφ ηε ιεγφκελε Κξνκκπδαξνχ, παξά ηηο κφληκεο δεμακελέο θαη θαηαιήγεη ζηε βάζε ηνπ βφξεηνπ θπκαηνζξαχζηε ηνπ ιηκέλα. Σν ζπλνιηθφ κήθνο ησλ θξεπηδσκάησλ ηεο θζάλεη πεξίπνπ ηα 850κ. Ζ Αθηή ζην ζχλνιφ ηεο απνηειεί ρεξζαίν ηκήκα ηνπ ιηκέλα ηνπ Πεηξαηά θαη ππάγεηαη ζηε δηνίθεζε ηνπ ΟΛΠ. Ζ Αθηή Βαζηιεηάδε νθείιεη ην φλνκά ηεο ζην Ναππεγείν «Γ. Βαζηιεηάδεο» πνπ εγθαηαζηάζεθε ζε απηή ηε ζέζε απφ ην 1898 (απφ ην 1860 κέρξη ηφηε ήηαλ εγθαηεζηεκέλν ζηηο παξπθέο ηνπ Καξαβά) θαη πεξηιάκβαλε λαππεγηθέο εγθαηαζηάζεηο, κεραλνπνηείν θαη πνιιέο άιιεο κνλάδεο. Σν λαππεγείν κε ηε ραξαθηεξηζηηθή λαππεγηθή εζράξα-λεσιθείν ιεηηνχξγεζε ζηελ ίδηα ζέζε κέρξη ην Μεηά ην 1968 ηα λεσιθεία κεηαθέξζεθαλ ζην Πέξακα θαη νη κεγάιεο εγθαηαζηάζεηο θνξηνεθθφξησζεο γαηαλζξάθσλ κε γεξαλνγέθπξα πνπ πξνπνιεκηθά ήηαλ ζηελ αθηή ηνπ Αγίνπ Γηνλπζίνπ, κεηαθέξζεθαλ ζηελ αθηή ηνπ Ηθνλίνπ. ηα 1975 ε πεξηνρή δηακνξθψζεθε ζε ζηαζκφ εμππεξέηεζεο εκπνξεπκάησλ πνπ δηαθηλνχληαλ κε εκπνξεπκαηνθηβψηηα (containers). ηε ζπλέρεηα ν ρψξνο δφζεθε γηα θνξηνεθθνξηψζεηο θνξηεγψλ πινίσλ δεκηνπξγψληαο εθεί ζπνπδαίεο ιηκεληθέο ππνδνκέο πνπ πεξηιάκβαλαλ κεγάιεο απνζήθεο θαη αλάινγν εμνπιηζκφ θνξηνεθθνξηψζεσλ θαη ηελ πξψηε γεξαλνγέθπξα γηα εκπνξεπκαηνθηβψηηα. Σν 1978 αξρίδεη ε θαηαζθεπή ηεο πξνβιήηαο ζην Νέν Ηθφλην γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ λένπ ζηαζκνχ εκπνξεπκαηνθηβσηίσλ θαη απνπεξαηψλνληαη ηα έξγα γηα ηελ επέθηαζε ηνπ Container Terminal ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε, φπνπ ην 1980 εγθαζίζηαληαη δχν λέεο γεξαλνγέθπξεο Containers. Σν 1986 παξαδίδεηαη ζε πιήξε εθκεηάιιεπζε ν ηαζκφο Δκπνξεπκαηνθηβσηίσλ Αθηήο Βαζηιεηάδε ν νπνίνο έρεη νξγαλσζεί πιένλ ζε ζχγρξνλεο βάζεηο θαη εληζρχεηαη ν κεραληθφο εμνπιηζκφο ηνπ. Σα έηε επεθηείλνληαη ηα θξεπηδψκαηα ηνπ ηαζκνχ Δκπνξεπκαηνθηβσηίσλ Ηθνλίνπ θαη κεηαθέξνληαη εθεί νη δχν γεξαλνγέθπξεο ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε. Πξφζθαηα, παξάιιεια κε ηα έξγα δηάλνημεο ηεο παξαιηαθήο νδνχ Πεηξαηά - Κεξαηζηλίνπ, ε ιεηηνπξγία ηνπ επηβαηηθνχ ιηκαληνχ επεθηάζεθε ζηελ Αθηή Βαζηιεηάδε, νη εκπνξεπκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο κεηαθέξζεθαλ πξνο ηνλ εκπνξεπκαηηθφ ζηαζκφ Ηθνλίνπ θαη νη λαππεγνεπηζθεπαζηηθέο εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ παξάθηηα δψλε ηνπ Πεξάκαηνο. Ο παιαηφο ιηκεληθφο εμνπιηζκφο αθαηξέζεθε ζηαδηαθά, ελψ ε θχξηα πνιπψξνθε απνζήθε 114

115 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική αλαθαηλίζζεθε γηα λα θηινμελήζεη ηνλ θαζ χιε αξκφδην θνξέα, ην Τπνπξγείν Δκπνξηθήο Ναπηηιίαο (YEN). Tν ζπλνιηθφ εκβαδφλ ηνπ λένπ θηηξίνπ ηνπ ΤΔΝ αλέξρεηαη ζε η.κ. Ζ ζχκβαζε είλαη γηα 30 ρξφληα, φζν θαη ε παξαρψξεζε απφ ηνλ Οξγαληζκφ Ληκέλνο Πεηξαηψο (OΛΠ) κέζσ ηεο Κηεκαηηθήο Τπεξεζίαο ηνπ Γεκνζίνπ (KEΓ) ζην ππνπξγείν Δκπνξηθήο Ναπηηιίαο. Σν θηίξην ηνπ (πξψελ) Τπνπξγείνπ Δκπνξηθήο Ναπηηιίαο (ΤΔΝ) ζηελ Αθηή Βαζηιεηάδε Πεγή : Πξνζσπηθφ αξρείν ρεηηθά κε ηηο πξννπηηθέο αμηνπνίεζεο ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε ζεκεηψλεηαη δελ ππάξρεη θάπνην ζπλνιηθφ ζρέδην αλάπιαζεο. Δληνχηνηο ην αλαηνιηθφ ηεο ηκήκα πνπ πεξηιακβάλεη ηελ Πέηξηλε Απνζήθε ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηελ πξφηαζε ηεο «Πνιηηηζηηθήο Αθηήο» πνπ πξναλαθέξζεθε. ην θεληξηθφ ηεο ηκήκα έρεη θαηαζθεπαζηεί ην θηίξην ηνπ ΤΔΝ θαη ζην δπηηθφ ηεο ηκήκα ππάξρεη έλαο ηεξάζηηνο ππαίζξηνο ρψξνο πάξθηλγθ. Ζ δπηηθή άθξε ηεο Αθηήο αληηκεησπίδεηαη ζαλ κία ελφηεηα κε ην ρψξν ησλ ιηπαζκάησλ, ζηνλ νπνίν ζα γίλεη αλαθνξά παξαθάησ, αιιά πεξηιακβάλεηαη θαη ζηα αλαπηπμηαθά ζρέδηα ηνπ ΟΛΠ γηα ηελ επέθηαζε ησλ θξεπηδσκάησλ θαη ησλ πξνβιεηψλ ηνπ ιηκέλα πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγεζνχλ λέεο ζέζεηο θξνπαδηεξφπινησλ. Πξνηεηλφκελεο πξνβιήηεο θξνπαδηεξφπινησλ απφ ηνλ ΟΛΠ Τπαίζξην Parking Τπνπξγείν Δκπνξηθήο Ναπηηιίαο Πέηξηλε Απνζήθε (εληάζζεηαη ζην πξφγξακκα ηεο Πνιηηηζηηθήο Αθηήο) 115

116 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά ΛΗΜΔΝΟΒΗΟΜΖΥΑΝΗΚΖ ΕΧΝΖ ΓΡΑΠΔΣΧΝΑ - ΚΔΡΑΣΗΝΗΟΤ Ζ ιηκελνβηνκεραληθή δψλε Γξαπεηζψλαο βξίζθεηαη ζηα δπηηθά ηνπ Πεηξαηά, ζηε ζπλέρεηα ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε θαη απνηειεί ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο βηνκεραληθήο ηζηνξίαο ηεο πφιεο. Ζ έθηαζε ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηνπ παξαιηαθνχ κεηψπνπ Γξαπεηζψλαο-Κεξαηζηλίνπ αλέξρεηαη ζε 661,05 ζηξέκκαηα, εθηείλεηαη απφ ηελ Αθηή Βαζηιεηάδε κέρξη ην αλαηνιηθφ φξην ηεο ΔΤΓΑΠ ζηελ νδφ Πξνπνληίδνο θαη πεξηιακβάλεη ηνλ ρψξν ηνπ εξγνζηαζίνπ ησλ Ληπαζκάησλ, ηηο εγθαηαζηάζεηο ηεο ηζηκεληνβηνκεραλίαο ΑΓΔΣ ΖΡΑΚΛΖ, ηηο δεμακελέο θαπζίκσλ θαη νξπθηειαίσλ ηεο ΒΡ θαη ηεο ΜΟΒΗL, ην εξγνζηάζην παξαγσγήο γχςνπ, ηα «ηακπάθηθα» (βηνηερλίεο επεμεξγαζίαο δέξκαηνο), ην εξγνζηάζην παξαγσγήο ξεχκαηνο ηεο ΓΔΖ (ΑΖ Αγ.Γεσξγίνπ) θαη ηηο εγθαηαζηάζεηο ηεο ΔΤΓΑΠ. Σν κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο πεξηνρήο (528ζηξ.) βξίζθεηαη εληφο ησλ δηνηθεηηθψλ νξίσλ ηνπ Γήκνπ Γξαπεηζψλαο, ελψ κηθξφηεξν ηκήκα (133,05ζηξ.) ζην Γήκν Κεξαηζηλίνπ. Ηδηνθηεζηαθφ Καζεζηψο Σν ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο ηεο πεξηνρήο είλαη αξθεηά πεξίπινθν θαζψο ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο αλήθεη «θαηά θπξηφηεηα» ζην Διιεληθφ Γεκφζην ή ζηνπο Γήκνπο, εμίζνπ ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο έρεη παξαρσξεζεί «θαηά ρξήζε» ζε θνξείο ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα, νη νπνίνη ζήκεξα έρνπλ κεηαηξαπεί ζε Αλψλπκεο Δηαηξείεο, ελψ εκπιέθνληαη ζε κεγάιν πνζνζηφ θαη ηδηψηεο. ην ειιεληθό δεκόζην αλήθνπλ 206,40ζηξ. απφ ηα νπνία ηα 93,75ζηξ. έρνπλ παξαρσξεζεί θαηά ρξήζε ζηνλ Οξγαληζκφ Ληκέλνο Πεηξαηψο (ΟΛΠ), ελψ ην ππφινηπν ηκήκα έθηαζεο 112,65ζηξ. απνηειείηαη απφ θνηλφρξεζηεο θαη θνηλσθειείο εθηάζεηο ησλ Γήκσλ Κεξαηζηλίνπ θαη Γξαπεηζψλαο. 116

117 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική ε ηδηώηεο αλήθνπλ 454,65ζηξ., κε βαζηθφηεξν ηδηνθηήηε ηε ζπγαηξηθή εηαηξεία ηεο Δζληθήο Σξάπεδαο «Πξφηππνο Κηεκαηηθή Σνπξηζηηθή Α.Δ.» ζηελ νπνία αλήθεη ην εξγνζηάζην ησλ Ληπαζκάησλ απφ ην 1992 (254ζηξ. εθ ησλ νπνίσλ ηα 32,25ζηξ. είλαη ραξαθηεξηζκέλα σο Ληκεληθή Εψλε). Δπίζεο, ε ΑΓΔΣ Ζξαθιήο θαηέρεη ην ρψξν ησλ εγθαηαζηάζεσλ παξαγσγήο ηζηκέληνπ έθηαζεο 117,40ζηξ. θαη ε ΒΡ Διιάο ηνλ ρψξν ησλ εγθαηαζηάζεσλ απνζήθεπζεο πεηξειαηνεηδψλ έθηαζεο 82,25ζηξ. Σν ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο ηεο πεξηνρήο ιηπαζκάησλ Πεγή : Μπαιακπαλίδεο, 2009 Θεζκηθφ Καζεζηψο Σν ηζρχνλ ζεζκηθφ πιαίζην δφκεζεο γηα ηελ πεξηνρή νξίδεηαη απφ ηα ΓεληθΪ ΠνιενδνκηθΪ ρϋδηα ησλ Γάκσλ Γξαπεηζώλαο (ΦΔΚ 207/Γ/1991) θαη Κεξαηζηλένπ (ΦΔΚ 206/Γ/1991) θαη απφ ην ζρεηηθφ Ρπκνηνκηθφ ρέδην ηνπ Με βάζε ηα παξαπάλσ ζεζκηθά εξγαιεία πξνθχπηεη φηη ζηελ ελ ιφγσ έθηαζε πεξηιακβάλνληαη εληφο θαη εθηφο ζρεδίνπ ηκήκαηα (κε φξην απηφ ηεο ηδηνθηεζίαο ηεο «Πξφηππνο Κηεκαηηθή»). Ζ έθηαζε ηνπ πξψελ εξγνζηαζίνπ Ληπαζκάησλ βξίζθεηαη ζε θαζεζηψο εθηφο ζρεδίνπ θαη εθηφο ΓΠ ρσξίο πξνβιεπφκελεο ρξήζεηο. ην εληφο ζρεδίνπ ηκήκα ηεο έθηαζεο πεξηιακβάλνληαη θνηλφρξεζηεο θαη θνηλσθειείο δξαζηεξηφηεηεο (έλαο κηθξφο Αζιεηηθφο Ππξήλαο, έλαο ρψξνο Δθπαίδεπζεο) θαη δχν Οηθνδνκηθά Σεηξάγσλα Πνιενδνκηθνχ Κέληξνπ ζηα αλαηνιηθά φξηα ηεο πεξηνρήο θαη ν πληειεζηήο Γφκεζεο θπκαίλεηαη κεηαμχ 1,4 θαη 2,6. Έλα ηκήκα ηεο βηνκεραληθήο δψλεο ραξαθηεξίζηεθε κε ηξνπνπνίεζε ηνπ ξπκνηνκηθνχ «επέθηαζε ρεξζαίαο δψλεο ιηκέλνο Πεηξαηψο» - ν ραξαθηεξηζκφο σο ιηκεληθή δψλε ζεκαίλεη άξζε ηνπ ηζρχνληνο ξπκνηνκηθνχ 101. Σέινο, κε βάζε ην ΓΠ Γήκνπ Γξαπεηζψλαο ε πεξηνρή πνπ πεξηιακβάλεη ηηο ηδηνθηεζίεο ΑΓΔΣ ΖΡΑΚΛΖ θαη MOBIL απνηειεί ηελ Πνιενδνκηθή Δλφηεηα 5 (Π.Δ. 5) θαη ραξαθηεξίδεηαη σο Βηνκεραληθή πεξηνρή. Παξάιιεια, γηα λα κπνξέζεη λα πξνρσξήζεη ε αλάπιαζε «ηεο εθηφο ζρεδίνπ πφιεο» βηνκεραληθήο πεξηνρήο, έπξεπε ηα ελ ιφγσ νηθφπεδα λα εληαρζνχλ ζην ζρέδην, λα ζπλεηζθέξνπλ ζε γε θαη λα απνθηήζνπλ φξνπο δφκεζεο. Πνιιά απφ ηα θηίξηα ησλ Ληπαζκάησλ, θαηαζθεπέο ηνπ , εμαηξεηηθά κλεκεία ηεο βηνκεραληθήο αξρηηεθηνληθήο, απνηεινχζαλ εκπφδην ζηα ππφ δηακφξθσζε ζρέδηα. Έηζη, ην 1997, ν Οξγαληζκόο Ρπζκηζηηθνύ ρεδένπ Αζάλαο (ΟΡΑ), πξφηεηλε ηελ ηξνπνπνίεζε ησλ 101 Υσξνηαμηθή Πνιενδνκηθή Μειέηε Αλάπιαζεο ηεο Βηνκεραληθήο Πεξηνρήο ζηα φξηα ηνπ Γήκνπ Γξαπεηζψλαο, Αζήλα Μάξηηνο 2006, Γήκνο Γξαπεηζψλαο 117

118 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Γεληθψλ Πνιενδνκηθψλ ρεδίσλ ησλ Γήκσλ Κεξαηζηλίνπ Γξαπεηζψλαο πξνθεηκέλνπ ε πεξηνρή απφ ηα Ληπάζκαηα έσο ηε ΓΔΖ λα απνθηήζεη ρξήζε Πνιενδνκηθνύ ΚΫληξνπ, κε ζηφρν λα νξηζηνχλ λέεο ρξήζεηο θαη λα θαζνξηζηεί ζπληειεζηήο δφκεζεο 0.4, κε 40% εηζθνξά ζε γε γηα ηηο λέεο ηδηνθηεζίεο πνπ ζα εληαρζνχλ ζην Γεληθφ Πνιενδνκηθφ ρέδην. Παξάιιεια, ραξαθηεξίδεη ηελ πεξηνρή σο Εώλε Δλεξγνύ Πνιενδνκέαο (ΕΔΠ) κε ζηφρν ηε δηεπθφιπλζε ηεο αλάπιαζεο. Ζ πξψελ βηνκεραληθή δψλε θαζνξίδεηαη σο ρψξνο πξνο αλάπιαζε, ζπκβαηφο κε λαπηηιηαθφ θέληξν (ρσξίο απηφ λα απνηειεί ηε κνλαδηθή επηινγή), δξνκνινγψληαο θαη ηελ ηξνπνπνίεζε ηνπ Γεληθνχ Πνιενδνκηθνχ ρεδίνπ, ψζηε λα γίλνπλ αιιαγέο ρξήζεσλ γεο θαη ν ρψξνο ηεο βηνκεραλίαο λα κεηαηξαπεί ζε ρψξν ππεξεζηψλ, πξαζίλνπ, πνιηηηζκνχ θαη αλαςπρήο. Ηζηνξηθή εμέιημε ηεο βηνκεραληθήο δψλεο Ζ επέθηαζε ηεο ιηκελνβηνκεραληθήο δψλεο δπηηθά ηεο Αθηήο Βαζηιεηάδε μεθίλεζε ην 1909 κε ηελ εγθαηάζηαζε ηνπ εξγνζηαζίνπ ησλ Ληπαζκάησλ θαη ζπλερίζηεθε κε ην εξγνζηάζην Σζηκέλησλ ΑΓΔΣ Ζξαθιήο (1911), ηηο εγθαηαζηάζεηο πεηξειαηνεηδψλ, ην Γπςάδηθν, ηνλ ΑΖ Αγίνπ Γεσξγίνπ (1929) θαη έλα γαιαμία βηνηερληθψλ εξγαζηεξίσλ θαη βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ ν νπνίνο θάιπςε ηα κεηαμχ ηνπο θελά, ζηαζεξνπνηψληαο θαη εληζρχνληαο ην ιηκελνβηνκεραληθφ ραξαθηήξα ηεο πεξηνρήο απφ ηελ αθξαία αθηή ηεο Γξαπεηζψλαο κέρξη ηνλ φξκν Αγίνπ Γεσξγίνπ ζην Κεξαηζίλη θαη δεκηνπξγψληαο κηα ζπκπαγή βηνκεραληθή δψλε. ε άκεζε επαθή κε ηε βηνκεραληθή δψλε αλαπηχζζεηαη ην 1922 ζπλνηθηζκφο απφ κηθξαζηάηεο πξφζθπγεο, ελψ εηζξέεη ζηελ πεξηνρή θαη κεγάινο αξηζκφο βηνκεραληθψλ εξγαηψλ. Ο ρψξνο θαηνηθίαο πνπ πξνθχπηεη είλαη ηδηαίηεξα ππνβαζκηζκέλνο, κε παξάγθεο ζηε κεγαιχηεξε έθηαζή ηνπ. Σελ πεξίνδν θηίδνληαη θαη νη εξγαηηθέο πνιπθαηνηθίεο ηεο Γξαπεηζψλαο. Αλαιπηηθφηεξα γηα ην εξγνζηάζην Ληπαζκάησλ, ζεκεηψλεηαη φηη ην 1909, ν Ν. Καλειιφπνπινο ηδξχεη ηελ Αλψλπκε Διιεληθή Δηαηξεία Υεκηθψλ Πξντφλησλ θαη Ληπαζκάησλ (ΑΔΔΥΠΛ), ε νπνία παξήγαγε νμέα (ζεηηθφ νμχ, πδξνρισξηθφ νμχ, ζεηηθφ λάηξην), ρεκηθά ιηπάζκαηα, θπηνθάξκαθα, αιιά θαη γπαιί εηζάγνληαο λέεο ηερλνινγίεο θαη θαηλνηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά γηα ην επίπεδν ηεο ηφηε ειιεληθήο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο. Ο ρψξνο ησλ Ληπαζκάησλ θαιχπηεη κηα έθηαζε 245ζηξ. βηνκεραληθήο δξαζηεξηφηεηαο, απφ ηα νπνία ηα 146ζηξ. θαηαιάκβαλαλ νη ρψξνη ηνπ εξγνζηαζίνπ. Μέζα ζην νηθφπεδν ηεο εηαηξείαο αλαπηχζζεηαη απφ ην 1913 κέρξη θαη ην 1935 ζπλνηθηζκφο γηα ην εξγαηηθφ θαη ππαιιειηθφ πξνζσπηθφ. ηε δηάξθεηα ηεο Καηνρήο ε επηρείξεζε πεξηνξίδεη ηε ιεηηνπξγία ηεο, ην 1947 παξαηηείηαη ν Ν. Καλειιφπνπινο θαη ηελ επηρείξεζε αλαιακβάλεη ν Πξφδξνκνο Αζαλαζηάδεο-Μπνδνζάθεο. Μεηαπνιεκηθά ηα Ληπάζκαηα αλαθάκπηνπλ κε ηελ έληαμή ηνπο ζηηο ππφ αλαζπγθξφηεζε εηαηξείεο ηνπ ζρεδίνπ Marshall θαη ζπλερίδνπλ λα ιεηηνπξγνχλ δπλακηθά κέρξη ην 1984, νπφηε παξνπζηάδνληαη ηα πξψηα ζεκάδηα ηεο θζίλνπζαο πνξείαο. Απφ ην 1979 αξρίδεη ε ζπδήηεζε γηα ηελ αλάπιαζε ηεο δψλεο 102 ιφγσ ηεο κεηεγθαηάζηαζεο ησλ βηνκεραληψλ 103 απφ ηελ Αηηηθή θαη ηνπ δπλακηθνχ ζπλνηθηαθνχ θηλήκαηνο πνπ 102 Με ηηο απνθάζεηο ηνπ 1979, ε παξάθηηα δψλε ηεο Γξαπεηζψλαο ήηαλ ε κφλε, καδί κε ηε Ναππεγνεπηζθεπαζηηθή Εψλε ηνπ Πεξάκαηνο, ζηελ Πξσηεχνπζα φπνπ επηηξεπφηαλ ε ιεηηνπξγία βαξεηάο 118

119 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική επηθξαηνχζε εθείλε ηελ πεξίνδν πεξί απνκάθξπλζεο ησλ εξγνζηαζίσλ θαη πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο. ηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ ε απνκάθξπλζε ησλ εξγνζηαζίσλ ζεσξήζεθε δεδνκέλε. Σν Ρπζκηζηηθφ ρέδην Αζήλαο, απνραξαθηήξηζε νξηζηηθά ηελ πεξηνρή απφ ηε βηνκεραληθή ηεο ρξήζε κε ζηφρν ηελ «πνηνηηθή αλαβάζκηζε ηεο Γξαπεηζψλαο ζε ζπλδπαζκφ κε κειινληηθή απνκάθξπλζε ηνπ (κεγαιχηεξνπ θαη πιένλ ξππνγφλνπ) εξγνζηαζίνπ ησλ Ληπαζκάησλ» 104. Παξάιιεια, κε ην πξνεδξηθφ δηάηαγκα 84 ηνπ 1984, πξνβιέπεηαη ε απνκάθξπλζε ηεο βηνκεραλίαο/βηνηερλίαο απφ ηελ πξσηεχνπζα, κε απνηέιεζκα λα αξρίζεη ε ζηαδηαθή αλάθιεζε ιεηηνπξγίαο πνιιψλ εθ ησλ βηνκεραληθψλ κνλάδσλ ηεο ιηκελνβηνκεραληθήο δψλεο, κε ηειεπηαία ηελ απνκάθξπλζε ηνπ ζπγθξνηήκαηνο ησλ Ληπαζκάησλ ην 1999, πνπ έπαπζε νξηζηηθά ηε ιεηηνπξγία ηνπ κε θνηλή απφθαζε ηνπ ΤΠΔΥΧΓΔ, ηνπ Γήκνπ Γξαπεηζψλαο θαη ηεο Δζληθήο Σξάπεδαο. ήκεξα ζηελ πεξηνρή παξακέλνπλ νη εγθαηαζηάζεηο πεηξειαηνεηδψλ, ζε εθεδξεία ιεηηνπξγεί ν ΑΖ Αγίνπ Γεσξγίνπ ηεο ΓΔΖ, ελψ έρεη πξνζηεζεί ε κνλάδα βηνινγηθνχ θαζαξηζκνχ ηεο ΔΤΓΑΠ. Σν θιείζηκν ηνπ εξγνζηαζίνπ ησλ ιηπαζκάησλ, πνπ ήηαλ ε θχξηα βηνκεραληθή εθκεηάιιεπζε ζηελ πεξηνρή θαη απαζρνινχζε ζεκαληηθφ αξηζκφ εξγαδνκέλσλ επέθεξε ην ηέινο ηεο βηνκεραλίαο ζηελ πεξηνρή. Σν 1992 ε επηρείξεζε ησλ Ληπαζκάησλ αγνξάζηεθε εμ νινθιήξνπ απφ ηελ Δζληθή Σξάπεδα πνπ ήηαλ ήδε κέηνρνο θαη ε νπνία απφ ηφηε άξρηζε λα δείρλεη πξνζέζεηο αμηνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ. Γηα ην ιφγν απηφ ίδξπζε ηε ζπγαηξηθή ηεο εηαηξεία «Πξφηππνο Κηεκαηηθή Σνπξηζηηθή Α.Δ.», ε νπνία ην 1995 ρσξίζηεθε ζηελ Πξφηππν θαη ζηε Ληπάζκαηα Γξαπεηζψλαο ΑΔ, κε αξρηθφ ζηφρν ηελ πξνζσξηλή ιεηηνπξγία ηνπ εξγνζηαζίνπ θαη καθξνπξφζεζκν ηελ νκαιή παχζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ, ηε ζηαδηαθή απνκάθξπλζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ θαη ηελ αλάπιαζε ηνπ ρψξνπ σο εκπνξνλαπηηιηαθφ θέληξν. Σν εγρείξεκα, φκσο απέηπρε θαζψο δφζεθε ηειηθά κεγαιχηεξε βαξχηεηα ζηε ιεηηνπξγία ηνπ εξγνζηαζίνπ απ φ,ηη ζηελ αλάπιαζε πνπ ήηαλ θαη ν βαζηθφο ζηφρνο ηεο χπαξμεο ηεο θαη δελ παξνπζηάζηεθαλ κε επθξίλεηα νη ζηφρνη ηεο κε απνηέιεζκα λα κελ πξνθιεζεί ην αλάινγν ελδηαθέξνλ απφ ηνπο εθνπιηζηηθνχο θαη λαπηηιηαθνχο θχθινπο γηα λα ππνζηεξίμνπλ ηελ πξνζπάζεηα. Σν 1998 ε "Ληπάζκαηα Γξαπεηζψλαο" έθιεηζε, νδεγψληαο θαη ην εξγνζηάζην ζην θιείζηκν. Σν θιείζηκν ηνπ εξγνζηαζίνπ ησλ Ληπαζκάησλ άθεζε πίζσ ηνπ κία εληαία έθηαζε 245ζηξ. θαη έλα κεγάιν αξηζκφ βηνκεραληθψλ εγθαηαζηάζεσλ. Οη 109 κνλάδεο θηηζκέλεο επηθάλεηαο η.κ. ζπγθξνηνχζαλ κία κεζνπνιεκηθή βηνκεραληθή πφιε. Απφ ην ζχλνιν απηφ, ην 70% είρε θξηζεί σο άμην γηα δηαηήξεζε 105, ελψ κηα ζεηξά θνξείο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ην ΔΜΠ, ην θέληξν λενειιεληθψλ εξεπλψλ / ΔΗΔ, ε δηεζλήο επηηξνπή γηα ηε δηαηήξεζε ηεο βηνκεραληθήο θιεξνλνκηάο (TICCIH), ην πνιηηηζηηθφ ηερλνινγηθφ ίδξπκα ΔΣΒΑ, ε πακπεηξατθή επηηξνπή ε νπνία ζπζηήζεθε επί ηνχηνπ, φπσο θαη πνιιά ζηειέρε ηνπ ΤΠΔΥΧΓΔ θαη ηνπ ΤΠΠΟ, πξνζπάζεζαλ επί 4 ρξφληα λα απνηξέςνπλ ηελ θαηαζηξνθή. νρινχζαο βηνκεραλίαο. Σν 1983, φκσο, δξνκνινγήζεθε ε απνκάθξπλζε ηνπ εξγνζηαζίνπ Ληπαζκάησλ. 103 Με ηελ απφθαζε ΥΠ/ΓΥΠ/2094/ ηνπ Δζληθνχ πκβνπιίνπ Υσξνηαμίαο θαη Πεξηβάιινληνο απαγνξεχζεθε ε ίδξπζε βηνκεραληψλ ζηελ Πξσηεχνπζα. Με ην Γηάηαγκα (ΦΔΚ 707Γ/ ) νξίζηεθαλ νη ρψξνη ιεηηνπξγίαο βηνκεραληψλ θαη βηνηερληψλ ζηελ Αηηηθή. 104 Ρπζκηζηηθφ '83. Ζ Αζήλα θαη πάιη Αζήλα, ΤΥΟΠ, 1983, ζει ΔΜΠ, «Σκήκα Αξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ, Δξγαζηήξη Αζηηθνχ Πεξηβάιινληνο, Αλψλπκε Διιεληθή Δηαηξεία Υεκηθψλ Πξντφλησλ θαη Ληπαζκάησλ , Παξειζφλ θαη κέιινλ ελφο ηζηνξηθνχ βηνκεραληθνχ ζπγθξνηήκαηνο», Δπηζηεκνληθφο Τπεχζπλνο : Γ.Πνιχδνο, Αζήλα

120 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Πξφηαζε δηαηήξεζεο ησλ εγθαηαζηάζεσλ απφ ην Δ.Μ.Π. Πεγή: ΔΜΠ, «Σκήκα Αξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ, Δξγαζηήξη Αζηηθνχ Πεξηβάιινληνο, Αλψλπκε Διιεληθή Δηαηξεία Υεκηθψλ Πξντφλησλ θαη Ληπαζκάησλ , Παξειζφλ θαη κέιινλ ελφο ηζηνξηθνχ βηνκεραληθνχ ζπγθξνηήκαηνο», Αληίζεηα, ε «Πξφηππνο Κηεκαηηθή Σνπξηζηηθή Α.Δ.» είρε πξνβεί ήδε απφ ην 1996 θαη ελψ ην εξγνζηάζην βξηζθφηαλ αθφκε ζε ιεηηνπξγία ζε έλα ζπζηεκαηηθφ μήισκα εμνπιηζκνχ ν νπνίνο ζα κπνξνχζε ελ δπλάκεη λα θεξπρζεί δηαηεξεηένο. Σειηθά, παξά ηελ αληίζεηε εηζήγεζε ησλ αξκφδησλ εθνξεηψλ ηνπ ΤΠΠΟ θαη ηηο πξνζπάζεηεο θήξπμεο ησλ θηηξίσλ θαη ηνπ εμνπιηζκνχ σο δηαηεξεηέσλ, θαη ελφςεη ησλ Οιπκπηαθψλ Αγψλσλ ηνπ 2004, ην Κεληξηθφ πκβνχιην Νενηέξσλ Μλεκείσλ ηνπ ΤΠΠΟ, θήξπμε δηαηεξεηέεο κφλν 5 απφ ηηο 109 κνλάδεο, δίλνληαο έγθξηζε γηα ηελ θαηεδάθηζε ησλ ππνινίπσλ. Μέρξη ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2003, ε Δζληθή Σξάπεδα νινθιήξσζε ηελ θαηεδάθηζε ησλ θηηξίσλ θαη θαηέζηξεςε ηνλ εμνπιηζκφ ηνπο, δεκηνπξγψληαο κηα αδφκεηε δψλε δίπια ζην ιηκάλη, κε πξφζσπν ζηε ζάιαζζα, εμαθαλίδνληαο θάζε πηζαλφ εκπφδην ζηε κεγάιεο θιίκαθαο δφκεζε ηνπ νηθνπέδνπ. Ζ πεξηνρή ησλ Ληπαζκάησλ πξηλ (ιήςε 2002) θαη κεηά (ιήςε 2011) ηελ θαηεδάθηζε ησλ θηηξίσλ. Πεγή : google earth Οη εγθαηαζηάζεηο πνπ θξίζεθαλ δηαηεξεηέεο θαη δελ θαηεδαθίζηεθαλ, θαηαιακβάλνπλ κηα έθηαζε 24 ζηξεκκάησλ θαη πεξηιακβάλνπλ ηε Μνλάδα ηνπ Ταινπξγείνπ (κε ηελ Κακηλάδα θαη ην ζπγθξφηεκα ησλ νθηψ ηιφ), ηνλ ππνζηαζκφ ηεο ΓΔΖ (Κ.Ζ.. ρσξίο ηελ θαπλνδφρν), ην Κηίξην Ηλζηηηνχηνπ Δξεπλψλ θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ θνιπίζθνπ, ηα θηίξηα ησλ ζθαγείσλ. χκθσλα κε ηελ θήξπμε (ΦΔΚ 1417/Β/ ) ην ζπγθξφηεκα ηνπ «Δξγνζηαζίνπ Ληπαζκάησλ θαη Υεκηθψλ Πξντφλησλ» ζηε Γξαπεηζψλα, απνηειεί έλα απφ ηα κεγαιχηεξα 120

121 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα ηεο ρψξαο, κε ζπλερή ιεηηνπξγία απφ ην 1909 σο ην 1980, πνπ δηαηεξεί αθέξαην ηνλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα ηνπ, απνηειεί ηνπφζεκν γηα ηελ πφιε θαη ην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά θαη είλαη ζπλδεδεκέλν κε ηελ ηζηνξηθή κλήκε ησλ θαηνίθσλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Σν κνλαδηθφ ζσδφκελν ηκήκα ηνπ ζπγθξνηήκαηνο Ληπαζκάησλ Γξαπεηζψλαο. Πεγή : Σζφιεο Δπζηάζηνο, Παπαδεκεηξίνπ Ησάλλα, 2004 ήκεξα ν ρψξνο ησλ Ληπαζκάησλ απνηειεί κηα ειεχζεξε παξαζαιάζζηα έθηαζε 245ζηξ. απφ ηελ αθηή Βαζηιεηάδε κέρξη ην ιηκέλα Ζξαθιένπο, πνπ καδί κε ηηο γεηηνληθέο εγθαηαζηάζεηο πνπ (ππν)ιεηηνπξγνχλ δεκηνπξγνχλ έλα παξάθηην «brownfield» ζπλνιηθήο έθηαζεο 660 πεξίπνπ ζηξεκκάησλ. Γηα ηελ πεξηνρή απηή, ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 90, έρνπλ ζπληαρζεί πνηθίιεο πξνηάζεηο αλάπιαζεο κε δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ε θαζεκηά. Πξνηάζεηο Αλάπιαζεο Ζ πξψηε θνξά πνπ πξνηάζεθε ζπγθεθξηκέλν ζρέδην αλάπιαζεο γηα ηελ πεξηνρή ήηαλ ην 1992 φηαλ, θαηά παξαγγειία ησλ Γήκσλ Γξαπεηζψλαο θαη Κεξαηζηλίνπ, ε ΑΝΓΖΠ Α.Δ. (Αλαπηπμηαθή Γήκσλ Πεηξαηά) θαηάξηηζε κηα κειέηε νηθνλνκηθήο αλαζπγθξφηεζεο θαη πεξηβαιινληηθήο αλαβάζκηζεο ηεο πεξηνρήο, πξνηείλνληαο ηε δεκηνπξγία εκπνξνλαπηηιηαθνχ θέληξνπ θαη δηεξεπλψληαο ηε δπλαηφηεηα πξνζέιθπζεο ζην ρψξν λαπηηιηαθψλ εηαηξεηψλ, ηνπ Τπνπξγείνπ Δκπνξηθήο Ναπηηιίαο, απνζεθεπηηθψλ ρψξσλ. Ζ κειέηε έγηλε απνδεθηή απφ ηα αξκφδηα Τπνπξγεία θαη ηελ Δζληθή Σξάπεδα πνπ απφ ην 1992 ήηαλ ηδηνθηήηξηα ηνπ ρψξνπ. ηε ζπλέρεηα, ην 1995, ε Γεκόζηα Δπηρεέξεζε Πνιενδνκέαο θαη ηϋγαζεο (ΓΔΠΟ) θαηάξηηζε κηα δηθή ηεο κειέηε ε νπνία, φπσο θαη ε πξνεγνχκελε, δελ πινπνηήζεθε. Πξόηαζε ΔΜΠ (1999) : Μεζνγεηαθό ΚΫληξν Δπηζηεκώλ θαη Σερλώλ (Δξγαζηήξην Αζηηθνχ Πεξηβάιινληνο ΔΜΠ ζε ζπλεξγαζία κε ην Γ. Γξαπεηζψλαο). Ζ πξφηαζε πεξηιακβάλεη ηε δεκηνπξγία Μεηξνπνιηηηθνχ Μνπζείνπ Ηζηνξίαο ηεο Σερλνινγίαο, Δζληθνχ Κέληξνπ Γηάζσζεο, Γηαρείξηζεο θαη Γηθηχσζεο Βηνκεραληθψλ Αξρείσλ θαη Σερληθψλ Βηβιηνζεθψλ, Ηλζηηηνχηνπ Υεκείαο θαη Γεσξγίαο Ν. Καλειιφπνπινο θαη Υψξσλ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο. Πξνηείλεηαη, επίζεο, ε δεκηνπξγία πλεδξηαθνχ, Δθζεζηαθνχ, θαη Δκπνξηθνχ Κέληξνπ θαη πνιπδχλακσλ ρψξσλ εθδειψζεσλ αλαςπρήο θαη πνιηηηζκνχ (αίζνπζεο ζεάηξνπ, θηλεκαηνγξάθνπ, ζπλαπιηψλ, εθζέζεσλ ηέρλεο, εζηηαηφξην, bar-café). Πεξηιακβάλεηαη επίζεο ε δεκηνπξγία κηαο Ξελνδνρεηαθήο Μνλάδαο ( θιίλεο), ελφο ζπγθξνηήκαηνο θαηνηθηψλ (ζε νηθφπεδν η.κ.) θαη ρψξνπ κε ρξήζεηο Αζιεηηζκνχ θαη Πξαζίλνπ (ζε νηθφπεδν η.κ.). 121

122 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά Terra Posidonia Ληκελνβηνκεραληθά Εώλε Γξαπεηζώλαο-Κεξαηζηλένπ (2003) : Σελ ηεηξαεηία , ν Οξγαληζκφο Ρπζκηζηηθνχ ρεδίνπ Αζήλαο ζπκκεηείρε ζην δηεπξσπατθφ πξφγξακκα αλάπιαζεο παξάθηησλ πεξηνρψλ «Terra Posidonia», ζηα πιαίζηα ηνπ νπνίνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ε κειέηε «Σerra Ρosidonia - Ληκελνβηνκεραληθή Εψλε Κεξαηζηλίνπ-Γξαπεηζψλαο» κε θχξηνπο κειεηεηέο ηελ αξρηηέθηνλα Οπξαλία Κινπηζηληψηε θαη ηνλ νηθνλνκνιφγν Αληψλε Σνξηνπίδε. Ζ πξψηε θάζε ηνπ πξνγξάκκαηνο νινθιεξψζεθε ην 1999, πηνζεηψληαο ηελ ηδέα ηεο επαλάρξεζεο, ηεο δηαηήξεζεο ησλ ηζηνξηθψλ κνλάδσλ θαη ηεο λέαο πνιπιεηηνπξγηθήο ηαπηφηεηαο ηνπ ρψξνπ πνπ είρε πξνηείλεη λσξίηεξα ην ΔΜΠ. ηφρνη ηνπ ήηαλ ε εθπφλεζε ελφο ρεδίνπ Γεληθήο Γηάηαμεο, ε εθπφλεζε νηθνλνκνηερληθήο κειέηεο, ε πξνθαηαξθηηθή επεμεξγαζία πξνδηαγξαθψλ πνιενδνκηθνχ/αξρηηεθηνληθνχ δηαγσληζκνχ θαη ε παξνρή ππεξεζηψλ Σερληθήο ηήξημεο. Ζ κειέηε πξφηεηλε ηε ιεηηνπξγία ηεο πεξηνρήο σο ηζρπξνχ θαη ειθπζηηθνχ ππεξηνπηθνχ πφινπ κε πνιπηνκεαθή δξαζηεξηφηεηα θαη κεηθηέο ρξήζεηο, ελ φςεη θαη ηεο Οιπκπηάδαο ηνπ 2004, πνπ ε πεξηνρή ραξαθηεξίδεηαη σο «Τπεξηνπηθφο Πφινο Αλαςπρήο θαη Πνιηηηζκνχ». Πξφηεηλε δχν νκάδεο ζελαξίσλ : α) ην ζελϊξην ζπλνιηθάο αλϊπιαζεο, ην νπνίν πξνβιέπεη αλάπιαζε ηνπ ζπλφινπ ησλ ηδηνθηεζηψλ ηεο πεξηνρήο θαη β) ηα ζελϊξηα κεξηθάο ά ζηαδηαθάο αλϊπιαζεο, ζηα νπνία θαηά πεξίπησζε ζα εληαρζνχλ ζηε δηαδηθαζία αλάπιαζεο νη ηδηνθηεζίεο ηεο ΑΓΔΣ, ΒΡ θαη Μobil. Αλάινγα κε ην θάζε ζελάξην κπνξεί λα δνζεί πεξηζζφηεξν βάξνο ζε κεηαπνηεηηθϋο δξαζηεξηόηεηεο (Κέληξν Δπηρεηξήζεσλ Ναπηηιηαθνχ Σνκέα, θέληξν παξαγσγήο θαη δηάζεζεο πξντφλησλ πςειήο ηερλνινγίαο θαη ρεηξνηερληθψλ πξντφλησλ, θέληξν κεηεγθαηάζηαζεο κηθξψλ βηνηερληθψλ κνλάδσλ απφ ηνλ αζηηθφ ηζηφ), ζε δξαζηεξηόηεηεο ηνπ ηξηηνγελνύο ηνκϋα (Δκπνξηθφ θαη Δθζεζηαθφ Κέληξν, Ναπηηιηαθά Γξαθεία, ζπλεδξηαθφ θέληξν, κηθξήο θιίκαθαο μελνδνρεηαθή ππνδνκή, θέληξν πεξηβαιινληηθήο θαη ηερλνινγηθήο γλψζεο, πνιηηηζηηθφο πφινο, θέληξν αζιεηηζκνχ θαη αλαςπρήο) ή ζηελ θαηνηθέα. ηηο ζθέςεηο πεξηιακβάλεηαη θαη ε κεηαθνξά ηνπ Παλεπηζηεκίνπ θαη ηνπ ΣΔΗ Πεηξαηά. Αλαθνξηθά κε ην πγθξφηεκα ησλ Ληπαζκάησλ πξνηείλεηαη ε πξνζηαζία θαη αλάδεημε ησλ θηηξίσλ θαη ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο ηνπ ρψξνπ, κέζα απφ ηε δηαηήξεζε θαη επαλάρξεζε ησλ θηηξίσλ θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ηνπο. Γηα ηα θηηξηαθά ζπγθξνηήκαηα ηεο ΑΓΔΣ πξνηείλεηαη απνθαηάζηαζε θαη ππνδνρή εκπνξηθψλ ρξήζεσλ ζην θεληξηθφ βηνκεραληθφ ζπγθξφηεκα, ρξήζεηο πνιηηηζηηθψλ εθδειψζεσλ θαη κηθξνχ κνπζείνπ ζηα δχν κηθξφηεξα θηίξηα. ην θηίξην ηνπ παιαηνχ γπςάδηθνπ πνπ βξίζθεηαη εληφο θνηλφρξεζηνπ ρψξνπ πξαζίλνπ πξνβιέπνληαη θνηλσθειείο δξαζηεξηφηεηεο. Έκθαζε δίλεηαη ζην δίθηπν θνηλφρξεζησλ ρψξσλ πνπ νξγαλψλεηαη ζε δχν πφινπο : ηε δεκηνπξγνχκελε θεληξηθή πιαηεία ζην ρψξν ηνπ εξγνζηαζίνπ ιηπαζκάησλ ζπλδεδεκέλε κε ηηο δξαζηεξηφηεηεο αλαςπρήο ηεο παξάθηηαο δψλεο γχξσ απφ ηνλ φξκν ησλ θαγείσλ θαη ηνλ θνηλφρξεζην πφιν θαη ηελ παξάθηηα δψλε ζηνλ φξκν Γξαπεηζψλαο, εμαζθαιίδνληαο ειεχζεξε πξφζβαζε θαη θίλεζε ζην ζαιάζζην κέησπν. 122

123 Αποβιομηχάνιςη και Πολιτιςτική Πολιτική Πξόηαζε αλϊπιαζεο Θύκηνπ ΠαπαγηΪλλε θαη πλεξγαηώλ ΑΔΜ (2005) : Σν 2005, ε «Πξφηππνο Κηεκαηηθή Σνπξηζηηθή Α.Δ.» αλέζεζε ηελ κειέηε ηεο πεξηνρήο ζην γξαθείν «Θχκηνο Παπαγηάλλεο θαη πλεξγάηεο ΑΔΜ», κε ζπκβνχινπο ηελ Edaw θαη ηελ Economic Research Associates. ηφρνο ηεο πξφηαζεο ήηαλ ε ελίζρπζε ηνπ νηθνλνκηθνχ δπλακηζκνχ ηνπ Πεηξαηά σο δηεζλνχο λαπηηιηαθνχ θέληξνπ κε ππνδνκέο "πςειήο πνηφηεηαο" πνπ ελζαξξχλνπλ ηε ζπγθέληξσζε ηνπ λαπηηιηαθνχ επηρεηξεκαηηθνχ θφζκνπ, ε παξνρή δηεμφδνπ πξνο ηε ζάιαζζα, ε αχμεζε ηεο πνηνηηθήο απαζρφιεζεο θαη ε αλάδεημε ησλ δπλαηνηήησλ ηνπ ζαιάζζηνπ κεηψπνπ, παξάιιεια κε ηελ πξνζθνξά ςπραγσγίαο θαη πνιηηηζηηθψλ θαη θνηλσθειψλ ππεξεζηψλ. ην πιαίζην απηφ, ε παξάθηηα δψλε ηεο Γξαπεηζψλαο αληηκεησπίδεηαη σο ρψξνο ηδηαίηεξεο ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο θαη σο πεδίν παξεκβάζεσλ κεγάιεο θιίκαθαο πνπ αθνξνχλ αθελφο ζην ζρεδηαζκφ κηαο ζχγρξνλεο επηρεηξεκαηηθήο ππνδνκήο ηεο εκπνξηθήο λαπηηιίαο θαη αθεηέξνπ ζην ζρεδηαζκφ «ελφο εμαηξεηηθνχ νηθηζηηθνχ πξντφληνο πνπ ζα είλαη εθηφο αληαγσληζκνχ» θαη ζα εμαζθαιίζεη ηελ επηηπρία ηεο πξφηαζεο. Χο θχξηα ρξήζε πξνηείλεηαη έλα ππεξηνπηθό Ναπηηιηαθό Δπηρεηξεκαηηθό ΚΫληξν δηεζλνχο εκβέιεηαο θαη πςειψλ πξνδηαγξαθψλ πνπ ζα αλαδεηθλχεη ηελ θαηλνηνκία, ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα, ηνλ πνιηηηζκφ, ηελ εθπαίδεπζε, ηελ έξεπλα θαη ηηο λέεο ηερλνινγίεο. ηνπο δχν φξκνπο ηεο πεξηνρήο, ζρεδηάδνληαη ππξάλεο εκπνξένπ, εζηέαζεο θαη αλαςπράο. Ο βνξεηφηεξνο φξκνο πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ ςπραγσγία, ηελ εζηίαζε θαη ηνλ ειιηκεληζκφ κηθξψλ αιηεπηηθψλ ζθαθψλ, ελψ ν λνηηφηεξνο πξνηείλεηαη λα κεηαβιεζεί ζε πςεινχ επηπέδνπ Ναπηηθό Όκηιν, πξνζαλαηνιηζκέλν ζην λαπηαζιεηηζκφ. Πξνηείλεηαη, επίζεο, ε δεκηνπξγία ελφο "θαξλϊγηνπ" γηα ηα ζθάθε, ζε ζπλεξγαζία κε ηηο λαππεγνεπηζθεπαζηηθέο κνλάδεο ηνπ Κεξαηζηλίνπ. Οη παξαπάλσ ρξήζεηο ζπλνδεχνληαη απφ νηθηζηηθϋο ρξάζεηο ζπλνιηθήο δφκεζεο η.κ. πεξίπνπ (δχν πεξηνρέο ακηγνχο θαηνηθίαο θαη κία γεληθήο, θαηνηθίεο "πςειήο ζηάζκεο, ηδηαίηεξα πξνλνκηνχρεο, κε ζρεηηθή απνκφλσζε θαη ηδησηηθφηεηα" θαη κία μελνδνρεηαθή κνλάδα). Δλψ ηα παξαπάλσ ρσξνζεηνχληαη θαηά κήθνο ηεο παξαιίαο, ζην εζσηεξηθφ ηεο πεξηνρήο νξγαλψλεηαη έλα ηνπηθφ πνιενδνκηθφ θέληξν, κε κηθηέο ρξήζεηο θαη ηνπηθφ εκπφξην, ρψξνη αλαςπρήο-ηνπξηζκνχ θαη θνηλσθειείο δξαζηεξηφηεηεο, θπξίσο ζηνπο ηνκείο ηεο εθπαίδεπζεο, ηνπ αζιεηηζκνχ θαη ηνπ πνιηηηζκνχ (ζέαηξν, Μνπζείν θαη Κέληξν Μειέηεο ηεο Πξνζθπγηθήο Κνηλσλίαο ηνπ Πεηξαηά). Πξνηείλεηαη, επίζεο Μνπζείν Ναπηηθήο θαη Ναπηηιηαθήο Ηζηνξίαο ηεο Αζήλαο θαη ηνπ Πεηξαηά, ην νπνίν ηνπνζεηείηαη δίπια ζηε ζάιαζζα, ζηα δηαηεξεηέα θηίξηα ηεο ΔΣΔ (Ταινπξγείν, ηιφ, θηίξην Ζιεθηξηθήο Δλέξγεηαο). Σν δηαηεξεηέν θηίξην ησλ θαγείσλ, πξνηείλεηαη λα αλαθαηαζθεπαζηεί θαη λα απνηειέζεη ηνλ ππξήλα ηνπ εκπνξηθνχ θέληξνπ πνπ ζα αλαπηπρζεί γχξσ απφ ηελ πξνηεηλφκελε καξίλα, κε θαηαζηήκαηα θαη ρψξνπο εζηίαζεο, ελψ ην δηαηεξεηέν θηίξην Υεκηθψλ Δξεπλψλ Ν. Καλειιφπνπινπ, πξνηείλεηαη λα ζηεγάζεη ηα γξαθεία ηνπ Φνξέα Γηαρείξηζεο ηεο έθηαζεο. Τπάξρεη, επίζεο, πξφηαζε λα πξνζηεζεί έλα ζπλεδξηαθφ θέληξν θαη έλα Κέληξν Έξεπλαο θαη Δθπαίδεπζεο, εμεηδηθεπκέλν ζηνλ ηνκέα ησλ ζαιάζζησλ κεηαθνξψλ θαη ηελ αλάπηπμε λέσλ κνξθψλ επηρεηξεκαηηθφηεηαο. Πξνηείλεηαη, ηέινο, ε δεκηνπξγία κνπζείσλ «ρέζεο Διιήλσλ κε ηε Θάιαζζα» θαη «πκβνιήο Μηθξαζηαηψλ ζηελ Αλάπηπμε ηνπ Πεηξαηά», «Κέληξνπ Τπνβξχρηαο Φχζεο θαη Πνιηηηζκνχ» θαη Κνιιεγίνπ γηα ζηειέρε λαπηηιηαθψλ επηρεηξήζεσλ. ζνλ αθνξά ζηνπο ειεχζεξνπο πξάζηλνπο ρψξνπο, ε πξφηαζε πξνβάιιεη σο 123

124 Η περίπτωςη τησ πόλησ του Πειραιά θπξίαξρν ζηνηρείν ηνλ παξαιηαθφ πεξίπαην θαη ηηο εγθάξζηεο αθηηλσηέο πξάζηλεο ζπλδέζεηο ηνπ κε ηελ πεξίκεηξν ηεο πεξηνρήο κειέηεο. Υξάζεηο γεο. ην θέληξν ηεο πεξηνρήο ησλ Ληπαζκάησλ δεζπφδεη ε ρξήζε λαπηηιηαθνχ θέληξνπ. Κίηξηλν: Ακηγήο θαηνηθία, Μνβ: Πνιηηηζκφο, Καθέ: Δκπφξην, θνχξν πξάζηλν: Αζιεηηζκφο, Μπιε : Δθπαίδεπζε, Γαιάδην: Σνπξηζκφο-αλαςπρή, Αλνηθηφ πξάζηλν: Κνηλφρξεζηνη ρψξνη πξαζίλνπ Ρνδ : Γηνίθεζε, θνχξν ξνδ : Μηθηέο ρξήζεηο Πεγή : Σζαδάξε, 2008 πλνιηθά, ε πξφηαζε Παπαγηάλλε έρεη έληνλα επελδπηηθφ, επηρεηξεκαηηθφ θαη εκπνξηθφ ραξαθηήξα θαη πξνηείλεη κηα εληαηηθή εθκεηάιιεπζε ηεο αζηηθήο γεο ( η.κ.). Ο κέζνο κηθηφο ζπληειεζηήο δφκεζεο (brutto) θπκαίλεηαη κεηαμχ 0,6 θαη 1,35 πξνθεηκέλνπ λα απμήζεη ηελ εκπνξηθή απφδνζε ηεο γεο ζε επηκέξνπο πεξηνρέο θαη ηδηαίηεξα ηελ πεξηνρή ηνπ Ναπηηιηαθνχ Δπηρεηξεκαηηθνχ Κέληξνπ. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ε ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε θαηαλέκεη ην ρψξν αλά ρξήζε γεο, πξνδηαγξάθεη παξάιιεια θαη ηνπο ρξήζηεο ζηνπο νπνίνπο απεπζχλεηαη. Πξφθεηηαη, θπξίσο, γηα ηνπο άκεζα ελδηαθεξφκελνπο ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ λαπηηιηαθνχ θαη εκπνξηθνχ θφζκνπ, ηνπο ηδηνθηήηεο θαηνηθίαο "πςειήο ζηάζκεο", θαη πνιχ ιηγφηεξν ηνπο θαηνίθνπο ησλ γεηηνληθψλ δήκσλ θαη ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Σξηζδηάζηαηε απεηθφληζε ηεο πξφηαζεο. Πεγή : Σζαδάξε,