Η αντίθεση ανάμεσα στο «δημόσιο» χώρο που πολύ συχνά συνδέεται με τους άντρες και στον «οικιακό» χώρο που θεωρείται ότι ταιριάζει στις γυναίκες

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό από την ανθρωπολογία του γυναικείου ζητήματος ότι οι κατά φύλα σχέσεις αποτελούν σημαντικό παράγοντα για την οργάνωση μιας κοινωνίας και ότι σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία υπάρχει θεσμοθετημένη κατανομή ρόλων ανάμεσα στα φύλα. Σύμφωνα με τον κονστρουκτιβισμό μάλιστα, το φύλο (gender) συνιστά θεμελιώδη πολιτισμική κατηγορία που οργανώνει τις κοινωνικές κατηγορίες «άντρες» και «γυναίκες, θέτει τα μεταξύ τους όρια και τους κανόνες επικοινωνίας και στην ουσία οργανώνει τις κοινωνικές σχέσεις. Υποστηρίχτηκε μάλιστα η άποψη ότι «δεν υπάρχει τίποτε στην κοινωνική ζωή που να μην μπορεί να κατανοηθεί μέσα από τις κατηγορίες του φύλου και τις έμφυλες σχέσεις» (Παπαταξιάρχης, 1992: 25). Όλες οι κοινωνίες, ακόμη και κάποιες αταξικές και εξισωτικές κοινωνίες, που είναι γνωστές από την εθνογραφική έρευνα, ορίζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, ενδιαφέροντα και ασχολίες που «ταιριάζουν» στο κάθε φύλο (Μπακαλάκη, 1994: 26). Ο κοινωνικός ρόλος του κάθε φύλου, μπορεί να διαφέρει στους διάφορους πολιτισμούς και από εποχή σε εποχή, ωστόσο σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία υπάρχουν ξεκάθαρες αντιλήψεις για το τι θεωρείται «αντρικό» και τι «γυναικείο» και κάθε φορά εξαρτάται από το πώς αντιλαμβάνεται και ορίζει τις βιολογικές συνιστώσες η κάθε κοινωνία, είναι δηλ. κοινωνικά προσδιοριζόμενο (Σκουτέρη-Διδασκάλου, 1991). Το κοινωνικό φύλο αναφέρεται στους κοινωνικούς ρόλους, ευθύνες και συμπεριφορές που πιστεύεται ότι ανήκουν στους άντρες και στις γυναίκες, για παράδειγμα οι άντρες θεωρούνται ως αυτοί που φέρνουν το εισόδημα και οι γυναίκες ως φροντιστές των παιδιών. Οι ρόλοι του φύλου δημιουργούνται από μια κοινωνία στην οποία μαθαίνονται από τη μία γενιά στην άλλη. Κι επειδή οι ρόλοι μαθαίνονται κοινωνικά, μπορούν να αλλάξουν, ώστε να επιτευχθεί η ισότητα για τις γυναίκες και τους άντρες. Στις δυτικές κοινωνίες φαίνεται πως εκτός από το φύλο είναι και η κοινωνική τάξη που παίζει επίσης πολύ σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση της έμφυλης ταυτότητας των ανθρώπων. Η Βαρίκα στην έρευνά της για τη θέση των γυναικών στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα, τονίζει ότι αν και η καταπίεση των γυναικών στο συγκεκριμένο ιστορικό συμφραζόμενο, διαπερνά όλα τα κοινωνικά στρώματα και τάξεις, οι μορφές που παίρνει, η ευρύτητα και η έντασή της συνεξαρτάται από τον κοινωνικό χώρο στον οποίο ανήκουν οι γυναίκες. Συνεπώς, η κοινωνική κατηγορία «γυναίκα» ενδεχομένως δεν αποτελεί ένα ενιαίο και ομοιογενές σύνολο σε κάθε κοινωνία αφού, για παράδειγμα, ο κόσμος της πόλης και ο αγροτικός κόσμος στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα είναι δύο παράλληλες μεν αλλά αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους πραγματικότητες. Προτείνει μάλιστα ως θεμελιακό κριτήριο για να μετρηθεί η κοινωνική καταπίεση των γυναικών της εποχής, η διερεύνηση του βαθμού στον οποίο οι γυναίκες μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης έχουν την ίδια σχέση με την ιδιοκτησία και την εργασία, που έχουν και οι άνδρες της ίδιας τάξης (Βαρίκα, 1987: 19).

2 Η αντίθεση ανάμεσα στο «δημόσιο» χώρο που πολύ συχνά συνδέεται με τους άντρες και στον «οικιακό» χώρο που θεωρείται ότι ταιριάζει στις γυναίκες φαίνεται ότι βρίσκεται στη βάση του προβλήματος της γυναικείας υποτέλειας, για οποία κάποιοι ερευνητές θεωρούν οικουμενικό φαινόμενο (Ortner, 1994: 75). Σύμφωνα μ αυτή την άποψη, κάθε πολιτισμός αναγνωρίζει και επιβάλλει την ύπαρξη μιας διάκρισης ανάμεσα στη λειτουργία της φύσης και στη λειτουργία του πολιτισμού. Η ιδιαιτερότητα του πολιτισμού έγκειται στο γεγονός ότι έχει τη δυνατότητα να υπερβαίνει τις φυσικές συνθήκες και να τις μεταστρέφει προς όφελός του, μ άλλα λόγια να «εκπολιτίζει» τη φύση. Η αντίστιξη, ανάμεσα στη φύση και στον πολιτισμό, δεν υποδεικνύει απλά μια διαφορετικότητα αλλά στην ουσία πρόκειται για ιεράρχηση κατά την οποία ο πολιτισμός επιβάλλεται ως ανώτερος από τη φύση. Μ αυτή την έννοια η γυναίκα, κυρίως εξαιτίας της βιολογικής της ικανότητας να γεννά και να θηλάζει, θεωρείται ότι βρίσκεται πλησιέστερα στη φύση απ ό,τι οι άντρες και άρα η δευτερεύουσα θέση της γυναίκας σε διάφορα κοινωνικά συμφραζόμενα μπορεί να εξηγηθεί με το γεγονός ότι οι γυναίκες ταυτίζονται υπερβολικά με τη φύση ενώ οι άντρες με τον πολιτισμό. Αφού λοιπόν, ο πολιτισμός «υποτάσσει» και υπερβαίνει τη φύση, αν οι γυναίκες θεωρηθούν μέρος της φύσης, τότε είναι αναμενόμενο και «φυσιολογικό», ο πολιτισμός να τις υποτάξει (Ortner, 1994: 84). Η παραπάνω αντίστιξη εντοπίζεται και στις κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής, το οποίο χαρακτηρίζεται από α) το διαχωρισμό ανάμεσα στην εργασία και στην οικογένεια (μ άλλα λόγια ανάμεσα στο «οικιακό» και στο «δημόσιο») και β) το διαχωρισμό ανάμεσα στην αντρική και στη γυναικεία απασχόληση (Arnot, 2006: 61). Η Λούβρου (1994) αναφέρει ότι στο δημοτικό τα παιδιά ασχολούνται περισσότερο με τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος (το μάθημα «Η Γλώσσα μου» καταλαμβάνει το 36% του συνόλου των ωρών του εβδομαδιαίου προγράμματος) και σ όλους είναι γνωστή η επίδραση του συγκεκριμένου μαθήματος στην ιδεολογική διαμόρφωση των μαθητών. Αν δεχτούμε, από τη μια μεριά, ότι στα αναγνωστικά του σχολείου αντικατοπτρίζεται η κοινωνική πραγματικότητα και από την άλλη ότι υπάρχει, γενικότερα, μια σεξιστική αντιμετώπιση των μελών της κοινωνίας, φτάνουμε στο σημείο να δεχτούμε πως τα πρώτα βήματα του παιδιού είναι αυτά που συντελούν στην αποτελεσματικότερη εγχάραξη των κατεστημένων έμφυλων στερεοτύπων. Τα αναγνωστικά είναι η σημαντικότερη ομάδα βιβλίων, απ όπου προπαγανδίζεται η ισότητα των δύο φύλων, ή έστω, η διαφοροποίηση των ρόλων τους. (Λαμπροπούλου & Γεωργουλέα, 1989). Αν λάβουμε αυτό υπόψη μας, τότε θα πρέπει να αναλογιστούμε την σπουδαιότητα που έχει η διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στις τάξεις του δημοτικού και ιδιαίτερα στις πρώτες τάξεις. Το σύνολο των κειμένων των αναγνωστικών μεταδίδει ανεπαίσθητα στο/στη μαθητή/τρια έναν κώδικα αξιών, συμπεριφοράς και μιας ορισμένης ηθικής (Κοτσαλίδου, 2003). Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι μέσα από τα αναγνωστικά θα εμφανιστούν στοιχεία που αναμένουμε να επηρεάσουν τους/τις μαθητές/τριες είτε άμεσα, είτε έμμεσα. Η ιδεολογία που ίσως καλλιεργείται στα βιβλία γίνεται βίωμα μέσω των ιδεών που προβάλλουν στα εγχειρίδια. Ένα στοιχείο πολύ σημαντικό που πρέπει

3 να ληφθεί υπόψη είναι η μικρή ηλικία των μαθητών/τριων κι άρα η μη ετοιμότητα τους να αντιμετωπίσουν και να κρίνουν ιδέες που κρύβονται καλά μέσα από την αναπαραγωγή καθημερινών καταστάσεων και γεγονότων που περιγράφονται στα βιβλία του δημοτικού. Ειδικά, στην πρώτη δημοτικού, ας μην ξεχνάμε, ότι σύμφωνα με τον Piage τα παιδιά βρίσκονται στο ενορατικό στάδιο κι άρα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στις ιδέες που υποκρύπτουν τα βιβλία και που τα παιδιά έρχονται σε επαφή ως αυτονόητες. Αν και από βιολογική άποψη, πολυάριθμες έρευνες έχουν αποδείξει πως οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα είναι ελάχιστες στην παιδική ηλικία σε σχέση με τις ομοιότητές τους, στους τομείς αναλυτικής και συνθετικής ικανότητας, στην απόδοσή τους στα μαθηματικά, στην αντίληψη και κατανόηση του χώρου, ωστόσο οι διαφορές αυτές μεγαλώνουν με την είσοδο των παιδιών στην εφηβεία (Σιδηροπούλου- Δημακάκου, 1994: 125 Μπαμπλέκου, 1992: 49-53). Φαίνεται πως οι αρχικές διαφορές των παιδιών μετατρέπονται με καταλύτη τη διαφορετική ανατροφή, εκπαίδευση, κοινωνικοποίηση, σε διαφορές ενηλίκων ανδρών και γυναικών σε ευρύτερες γνωστικές περιοχές, τις οποίες το κατάλληλο περιβάλλον θα μπορούσε να είχε αποτρέψει (Μπαμπλέκου, 1992: 54). Παρότι ο μαθητής δεν μπορεί να θεωρείται ότι έρχεται στην εκπαίδευση «γυμνός» και ανεπηρέαστος από όποια άλλη προηγούμενη εμπειρία, ωστόσο μελέτες από τη δεκαετία του 1970 και εξής, έχουν δείξει ότι μέσα από την εκπαίδευση συντηρείται η στερεοτυπική διάκριση ανάμεσα στον άνδρα «προμηθευτή» της οικογένειας και της γυναίκας «νοικοκυράς» και η ταυτόχρονη ιεράρχηση των προτεραιοτήτων, ώστε η επαγγελματική σταδιοδρομία των κοριτσιών να τοποθετείται κάτω από τη μητρότητα. Η διάκριση αυτή αναπαράγεται και μέσα από τα σχολικά βιβλία όπου οι άντρες παρουσιάζονται ως φορείς της γνώσης ενώ οι γυναίκες περιορίζονται σε δευτερεύοντες ρόλους, ασχολούμενες κυρίως με δουλειές του νοικοκυριού. Οι δάσκαλοι από την άλλη, φαίνεται ότι ενθαρρύνουν κι αυτοί τους παραδοσιακούς ρόλους, ώστε τα παιδιά τελειώνοντας το σχολείο να έχουν ξεκάθαρες εντυπώσεις για τους περιορισμούς που επιβάλλει το φύλο τους (Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 1994: 119). Ο ρόλος του σχολείου μέσω των βιβλίων και των διδασκόντων είναι να παρέχει ακαδημαϊκές γνώσεις, να μεταδίδει πληροφορίες για τις κοινωνικές αντιλήψεις, απόψεις και νόρμες, μεταφέροντας τα παιδιά απ την αγκαλιά της οικογένειας σιγά σιγά στο ευρύτερο περιβάλλον εντάσσοντάς τα στην κοινωνία, λειτουργώντας ως φορέας κοινωνικοποίησης. Το βιβλίο είναι βασικό κοινωνικοποιητικό εργαλείο στα χέρια γονέων και εκπαιδευτικών και συμβάλλει σε μια συγκεκριμένη μορφή φυλετικής διαμόρφωσης. Το περιεχόμενό του, και ιδιαίτερα τα φυλετικά στερεότυπα που προβάλλονται μέσα από αυτό, εκτιμάται ότι δρουν καταλυτικά και καθοριστικά στη διαμόρφωση του ρόλου του φύλου, των στάσεων, αντιλήψεων και προσδοκιών των μαθητών. Η βιβλιογραφία (Φραγκουδάκη, 1979 Γεωργίου-Νίλσεν, 1980 Ζιώγου- Καραστεργίου & Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, 1981 Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, 1987 Κανταρτζή, 1991 Λούβρου, 1994 Πολίτης, 1994 Φρειδερίκου, 1995 Αναγνωστοπούλου, 1997α

4 Κανατσούλη, 1997) είναι γεμάτη αναφορές και παραδείγματα που δείχνουν σε πόσο μεγάλο βαθμό τα αναγνωστικά προπαγανδίζουν τη διαφοροποίηση των ρόλων των αγοριών και των κοριτσιών και κατ επέκταση την ανισότητα των δύο φύλων. Απευθυνόμενα σε τρυφερές ηλικίες που δέχονται αβασάνιστα και άκριτα ότι διδάσκονται, καθορίζουν ουσιαστικά και κρίσιμα την ιδεολογία των παιδιών και τείνουν να διαιωνίσουν το πατριαρχικό στερεότυπο. Η γλώσσα αποτελεί το μέσο για την πραγμάτωση της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, όπως επίσης και το εργαλείο για την αφομοίωση, την περιγραφή και έκφραση, αλλά και την γέννηση της πραγματικότητας. Και κατ επέκταση μέσω της κατάκτησης και της χρήσης της γλώσσας οι άνθρωποι ασκούνται στην ορθή και ακριβή έκφραση των σκέψεων και των συναισθημάτων τους, καθώς και στην εξωτερίκευση του εξωτερικού τους κόσμου (Αθανασιάδου & Κασαπίδου, 2006). Πράγματι, η γλώσσα είναι η γέφυρα για να περάσουμε τα μηνύματα που θέλουμε. Μέσω αυτής ερχόμαστε σε επαφή με άλλα άτομα καθώς και με την ιδεολογία τους, ενώ ταυτόχρονα μπορούμε να αναπαράγουμε ιδέες και ιδεολογίες με τη χρήση γλωσσικών εγχειριδίων επιδρώντας στη σκέψη των παιδιών. Η γλώσσα συμβάλλει στην παγίωση προκαταλήψεων και στη διαιώνιση στερεοτύπων για τα δύο φύλα και μάλιστα με διπλή μορφή. Από τη μια έχουν αποτυπωθεί στο γλωσσικό σύστημα οι κοινωνικές διακρίσεις και από την άλλη η γλώσσα χρησιμοποιείται ως φορέας κάποιας ιδεολογίας. Τα στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων περνούν και μέσα στα σχολικά βιβλία (Κανταρτζή, 1991: 74). Θα εξετάσουμε το ρόλο των σχολικών εγχειριδίων και κυρίως των αναγνωστικών «Η Γλώσσα μου» του δημοτικού σχολείου, στη δημιουργία φυλετικών στερεοτύπων και στην καθιέρωση σεξιστικών προτύπων.

5 Α' ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ, ΣΤΑΣΕΙΣ, ΑΞΙΕΣ, ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ 1.1. Στερεότυπα-Προκαταλήψεις-Σεξισμός Τα στερεότυπα αποτελούν γνωστικές αναπαραστάσεις που αφορούν µια οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα και τα μέλη της. Πρόκειται για «μια εικόνα στο κεφάλι μας» 1, μια γενίκευση που κατασκευάζουμε και την αποδίδουμε σε όλα τα μέλη μιας ανθρώπινης ομάδας. Πολύ περισσότερο, ωστόσο, από μια στατική εικόνα, τα στερεότυπα αποτελούν μια γνωστική κατασκευή η οποία έχει μια δική της ζωή. Τα στερεότυπα, όπως όλα τα γνωστικά σχήματα, επηρεάζουν τις πληροφορίες τις οποίες δεχόμαστε από το περιβάλλον, τις οργανώνουν µε ορισμένο τρόπο, καθοδηγούν τη σκέψη μας προς ορισμένες εκδοχές ή την απομακρύνουν από άλλες, επηρεάζουν το αν και πότε μια πληροφορία, που είναι ήδη εγγεγραμμένη, θα ανασυρθεί ή όχι. Μολονότι είναι σαν όλα τα γνωστικά σχήματα, τα στερεότυπα έχουν μια σημαντική διαφορά: οι κοινωνικές τους συνέπειες είναι μεγάλες. Τα στερεότυπα αντλούν τη μορφή και το περιεχόμενό τους από το κοινωνικό πλαίσιο το οποίο μας περιβάλλει και η εφαρμογή τους οδηγεί σε κοινωνικές αδικίες. Γι αυτό θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τα στερεότυπα ως κοινωνικές αναπαραστάσεις, μια και διαθέτουν συμβολική, συναισθηματική, πολιτική και ιδεολογική διάσταση. Είναι πολιτισμικές κατασκευές για κάποιες κοινωνικές ομάδες, διαμορφώνονται μέσα από μηχανισμούς εξουσίας, καθώς αντικατοπτρίζουν το κοινωνικό κύρος των κοινωνικών ομάδων και λειτουργούν μέσα από ψυχοκοινωνικούς δρόμους. Τα στερεότυπα, τέλος, δημιουργούν προσδοκίες για το ποια είναι η αναμενόμενη συμπεριφορά του άλλου, οδηγώντας στο φαινόμενο που ονομάζεται «αυτοεκπληρούμενη προφητεία» (Augoustinos & Walker, 1995). Το στερεότυπο είναι ένας άκαμπτος τρόπος αντίληψης σχετικά με ένα άτομο, που δε βασίζεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του / της, αλλά στα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στην ομάδα ή την τάξη στην οποία ανήκει το άτομο (Hafner, 1986). Φαίνεται πως τα στερεότυπα σηματοδοτούν μια ανθρώπινη κοινότητα που σχηματίζει συγκεκριμένες προσδοκίες από πληροφορίες τις οποίες χαρακτηρίζει ένας μέτριος έως ψηλός βαθμός μη αξιοπιστίας. Κι αυτό, γιατί τα στερεότυπα μπορεί να εμφανιστούν όταν η πληροφορία είναι ασαφής, ατελής ή μη συνεπής στη φύση της 1 Έτσι τα όρισε ο Walter Lippmann το 1922, ο οποίος εισήγαγε και τον όρο. Ο Lippmann ήταν δημοσιογράφος και εμπνεύστηκε τον όρο από το χώρο της τυπογραφίας. Στην τυπογραφία το στερεότυπο αναφέρεται σε μια μεταλλική μήτρα που χρησιμοποιείται για να τυπώνει επαναλαμβανόμενες και πανομοιότυπες εικόνες των τυπογραφικών στοιχείων. Ο Lippmann μετέφερε την αναλογία στον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι εφαρμόζουν την ίδια επαναλαμβανόμενη εικόνα στην εντύπωση που σχηματίζουν για μια κοινωνική ομάδα και τα μέλη της. Εάν κάποιος βλέπει όλους τους μαύρους ως καθυστερημένους, όλους τους Σκοτσέζους ως σφιχτοχέρηδες, όλους τους άνδρες µε ηγετικά χαρίσματα, όλους τους Έλληνες ως φιλόξενους, εφαρμόζει την ίδια μήτρα στην εντύπωσή του για όλα ανεξαιρέτως τα μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας.

6 (Steward, Powell & Chetwynd, 1979). Τα άτομα τείνουν να σχηματίζουν στερεότυπα για τους άλλους βασισμένα στη φυλετική, εθνική ή σεξουαλική ταυτότητά τους ή, ακόμα, βασισμένα στις πολιτικές ή θρησκευτικές επιλογές τους. Τα στερεότυπα είναι μια μορφή κατηγοριοποίησης, μιας λειτουργίας χρήσιμης και σημαντικής, που βοηθάει τον άνθρωπο να προβλέπει και να σχεδιάζει κάποιους πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης ενός ατόμου που ανήκει σε μια ομάδα ή κατηγορία (Καλαντζή-Αζίζι, Ζώνιου-Σιδέρη & Βλάχου, 1998). Ωστόσο, υπάρχει και μια προβληματική πλευρά, που αφορά την περίπτωση στην οποία τα χαρακτηριστικά που προσάπτονται σε μια ομάδα ανταποκρίνονται ελάχιστα στην πραγματικότητα. Έτσι, εκφράσεις του τύπου «οι μουσουλμάνοι είναι αμόρφωτο» ή «οι άντρες είναι εγωιστές» υποδηλώνουν πως απλώς και μόνο επειδή ένα άτομο ανήκει σε αυτές τις ομάδες θα έχει αυτόματα και τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά. Η έντονη αυτή τάση να κρίνουμε τους άλλους στη βάση της φυλής τους ή της εθνικότητας ή του φύλου ή της θρησκευτικής ή άλλης πεποίθησης ή προτίμησής τους επιτυγχάνεται μέσω δύο μηχανισμών: της προκατάληψης και της διάκρισης (Χαρίλα, 2000). Τα στερεότυπα είναι μια μορφή κατηγοριοποίησης που γίνεται συνήθως σε άτομα που ανήκουν στο ίδιο πολιτιστικό πλαίσιο. Είναι ανάγκη των ατόμων να δημιουργούν στερεότυπα για να διευκολύνουν το χάος που υπάρχει. Με την κατηγοριοποίηση απλοποιούμε και βάζουμε τάξη στη συνθετότητα του περιβάλλοντος και δικαιώνουμε συγχρόνως την κοινωνική μας θέση (Τσαούσης, 2006: 166). Στερεότυπο αποτελεί η απόδοση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών σε κάποιο άτομο ανάλογο με το φύλο, τις θρησκευτικές / πολιτικές αντιλήψεις του, τον τρόπο ομιλίας του κ.λ.π.. και χωρίς ικανή και βαθύτερη γνώση. Οι προκαταλήψεις αφορούν τα στερεότυπα, έχουν αρνητική φόρτιση και είναι αρκετά ανθεκτικές στην αλλαγή. Αντίθετα, οι στάσεις αφορούν τη γνωσιακή και συναισθηματική έκφραση απέναντι σε κάποιο γεγονός / κοινωνική ομάδα / κατάσταση κ.λ.π.. και είναι ευκολότερο να υποστούν αλλαγές (αλλαγή συγκεκριμένης νομοθεσίας, προγράμματα παρέμβασης, αλλά και ωρίμανση του ίδιου του ατόμου). Απαραίτητη προϋπόθεση για την τροποποίηση των στερεότυπων αντιλήψεων ή των προκαταλήψεων είναι η αυτογνωσία του ατόμου (η συνειδητοποίηση, δηλαδή, των αντιλήψεων αυτών καθαυτών) και η επαφή του με το αντικείμενο των προκαταλήψεων (Ζώνιου-Σιδέρη, 2000). Τα στερεότυπα είναι προκατασκευασμένα σχήματα αντίληψης-σκέψης, που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην πραγματικότητα και την αντίληψη που πάμε να σχηματίσουμε γι αυτή την πραγματικότητα, προκαλώντας απλοποιήσεις και γενικεύσεις που τη διαστρεβλώνουν. Προσανατολίζουν τη σκέψη μας κατά τρόπο συλλεκτικό και επιμεριστικό, με αποτέλεσμα να την αλλοιώνουν και να την παραμορφώνουν. Είναι ένα σύνολο γνωρισμάτων που με τρόπο υπεραπλουστευμένο, ακραίο και μεροληπτικό χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν και να χαρακτηρίσουν ένα κοινωνικό σύνολο και να το κρατήσουν έτσι σε απόσταση

7 από το σύνολο εκείνο που δημιουργεί και χρησιμοποιεί το στερεότυπο (Φίλιας, 2000: 240). Πολύ σημαντική είναι η σχέση μεταξύ της αντίληψης του ατόμου και των προσωπικών ή κοινωνικών στερεοτύπων. Τα ατομικά στερεότυπα είναι εκείνα που προκύπτουν όταν το άτομο αποδίδει στους άλλους χαρακτηριστικά με τον ίδιοι τρόπο που θα απέδιδε στον εαυτό του, βγάζοντας το συμπέρασμα ότι οι άλλοι είναι σε μεγάλο βαθμό όμοιοι με τον ίδιο. Ταυτόχρονα, όμως, με τη δημιουργία ατομικών στερεοτύπων δημιουργούνται και τα κοινωνικά στερεότυπα, που σχηματίζονται άμεσα με τους κοινωνικούς κανόνες. Φαίνεται να υπάρχει μια συνεχής αλληλεπίδραση ανάμεσα στα ατομικά και κοινωνικά στερεότυπα, με τέτοιο τρόπο, που στο τέλος μπορεί να χαρακτηρίζονται από γενικευμένες προσδοκίες για το πώς οι άλλοι αισθάνονται και συμπεριφέρονται εφαρμόζουμε αυτούς τους κανόνες ή πρότυπα όταν καλούμαστε να κρίνουμε τους άλλους (Χαρίλα, 2000). Η χρήση των στερεοτύπων επιτελείται για την ενίσχυση της κοινωνικής ομάδας υπαγωγής. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις ομάδων και µελών τους µε απόδοση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών στις αντίπαλες ομάδες και έλη, για την αιτιολόγηση της συμπεριφοράς σε συσχέτιση µε την αντίπαλη ομάδα, είναι κοινωνικές κατασκευές µε λανθασμένες και άκαμπτες γενικεύσεις. Τα στερεότυπα είναι τόσο αιτία όσο και αποτέλεσμα της προκατάληψης. Τα στερεότυπα και η προκατάληψη δεν είναι ένα λάθος του νου αλλά διαδικασία σχηματοποίησης των κοινωνικών σχέσεων, της εξουσίας και των ανισοτήτων στην κοινωνία. Υπηρετούν µε τη χρήση τους από τις ομάδες κοινωνικό-ιδεολογικές και οικονομικές λειτουργίες και στηρίζουν τα κάθε είδους ρατσιστικά φαινόμενα. Ο ρατσισμός εξυπηρετεί µε τη χρήση του την άνιση κατανομή εξουσίας ανάμεσα στις διαφορετικές ομάδες (Δραγώνα, 2001). Κάθε κοινωνία και κάθε ομάδα έχει τα δικά της στερεότυπα που την εκφράζουν και εξυπηρετούν τα κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά της συμφέροντα. Έτσι μιλάμε για στερεότυπα, πεποιθήσεις και προκαταλήψεις σε σχέση με διαφορετικές κοινωνικές τάξεις ή επαγγελματικές ομάδες ή σε σχέση με το φύλο. Τα στερεότυπα ειδικότερα απ αυτή την άποψη συνδέονται με τους ρόλους, των οποίων προσδιορίζουν το διαφορετικό εκάστοτε περιεχόμενο, ανάλογα με τις κοινωνικές προσδοκίες στις οποίες τα άτομα οφείλουν ν ανταποκριθούν μέσα από αυτούς. Μιλάμε λοιπόν για στερεότυπα σχετικά με το ρόλο της γυναίκας (καλή νοικοκυρά, πιστή σύζυγος) ή του άνδρα (προστάτης, αρχηγός της οικογένειας) ή ακόμα του παιδιού (υπάκουο, πειθαρχημένο) (Φίλιας, 2000: 240). Η προκατάληψη αναφέρεται στις αρνητικές στάσεις μας, σε περιπτώσεις που ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά ενός στερεοτύπου έχει αρνητική φόρτιση, ενώ η διάκριση περιγράφει τις αρνητικές ενέργειές μας προς την ομάδα που είναι το αντικείμενο της προκατάληψής μας. Είναι φανερό πως κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, οι προκαταλήψεις προς συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες μπορεί να πάρουν τη μορφή διακρίσεων (Χαρίλα, 2000). Τα στερεότυπα δεν είναι υποχρεωτικά αρνητικές γενικεύσεις, μπορεί να είναι και θετικές. Στερεότυπο είναι, για παράδειγμα, η άποψη ότι (όλοι) οι Έλληνες είναι

8 φιλόξενοι και γλεντζέδες. Οι προκαταλήψεις είναι αρνητικά και υποτιμητικά στερεότυπα. Η διαφορά μεταξύ στερεοτύπων και προκαταλήψεων είναι ότι τα στερεότυπα είναι προϊόν ασυνείδητων διεργασιών, ενώ οι προκαταλήψεις βρίσκονται κάτω από συνειδητό, γνωστικό έλεγχο (Devine, 1989). Οι άνθρωποι έχουμε μεγάλο ταλέντο στο να διατυπώνουμε την ίδια περιγραφή µε αξιολογικά διαφορετικό τρόπο, ανάλογα µε το αν αφορά τη δική «μας» ομάδα ή την ομάδα των «άλλων». Πιστεύουμε εύκολα µε κάθε ειλικρίνεια ότι (εμείς) «διαθέτουμε γενναιότητα», (εκείνοι) «επιθετικότητα», «έχουμε περηφάνια και αυτοσεβασμό», «έχουν αλαζονεία και εγωισμό», «είμαστε έντιμοι, αλλά δεν πέφτουμε και κορόιδα», «είναι αφελείς, αλλά άμα βρουν την ευκαιρία, θα κλέψουν», «είμαστε ηθικοί και καθαροί», «είναι ανήθικοι και βρόμικοι». Είναι καθολική στους ανθρώπους η επιθυμία να αποκτήσουν και να διατηρήσουν μια θετική κοινωνική ταυτότητα. Για να το καταφέρουν κάνουν ταυτίσεις µε τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουν και συγκρίσεις µε άλλες ομάδες στις οποίες δεν ανήκουν. Η σημασία του να είσαι Έλληνας αξιολογείται σε σύγκριση µε άλλες εθνικότητες. Το σχετικό κύρος της δικής μας ομάδας επηρεάζεται αποφασιστικά από το κύρος της ομάδας του άλλου. Με βάση αυτό, μια ολόκληρη σχολή της κοινωνικής ψυχολογίας έδειξε πολύ πειστικά πώς τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις χρησιμεύουν στο να εξυψώνουν την ομάδα στην οποία ανήκουμε εμείς και να αμαυρώνουν την ομάδα των άλλων 2. Η αδυναμία του ατόμου να ανεχθεί τους άλλους οι οποίοι δεν είναι σαν κι αυτόν προέρχεται συχνά από την απειλή που νιώθει σε ένα βαθύτερο επίπεδο του εαυτού. Φόβος, θυμός και εχθρότητα είναι τα συναισθήματα που ανακινούνται όταν οι άλλοι προσλαμβάνονται ως απειλητικοί. Το προκατειλημμένο άτομο αντιλαμβάνεται τη δική του ομάδα ως καλή, ως ομάδα που έχει τις δικές του αξίες, τις δικές του συνήθειες και παραδόσεις, τη δική του ιδεολογία. Έτσι, η ομάδα των άλλων, µε διαφορετικές αξίες, παραδόσεις και άλλη ιδεολογία, δεν μπορεί να γίνει ψυχολογικά αποδεκτή ως ισότιμη χωρίς να απειλήσει τον εαυτό µε ακύρωση και αφανισμό. Για να καταλάβουμε καλύτερα κάποιους ψυχικούς μηχανισμούς που µας ενδιαφέρουν ως προς τη λειτουργία των προκαταλήψεων, θα ανατρέξουμε στην πολύ πρώιμη παιδική ηλικία. Αυτό σημαίνει την απόρριψη της άποψης ότι οι προκαταλήψεις είναι αποτέλεσμα συνειδητού, γνωστικού ελέγχου και την αποδοχή της ερμηνείας η οποία εμβαθύνει σε ασυνείδητες διεργασίες. Το βρέφος, από τη στιγμή της γέννησης, καλείται να διαχειριστεί και να ερμηνεύσει την πραγματικότητα, µια πραγματικότητα που επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από ασυνείδητες φαντασιώσεις οι οποίες συχνά παίρνουν διωκτική μορφή. Για να αμυνθεί, το βρέφος χωρίζει τον κόσμο σε καλό και κακό, καταφεύγοντας στον ασυνείδητο μηχανισμό που η ψυχολογία ονομάζει σχάση (Klein, 1975). Η σχάση είναι ένας τρόπος για να μπορέσει το βρέφος να διαχειριστεί το άγχος, να βάλει τάξη στο χάος και να δομήσει κάποια όρια γύρω από τον εαυτό. Αυτή η διαδικασία ποτέ δεν 2 Σύμφωνα με τη Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας που εκπόνησε ο Tajfel Henri (1981).

9 ολοκληρώνεται πλήρως, διατηρείται σε όλη τη ζωή. H ίδια σχάση παράγει, για παράδειγμα, το ρατσισμό, όπου ο άλλος μετατρέπεται σε κακό αντικείμενο το οποίο είναι επικίνδυνο και απειλητικό, αλλά παράλληλα βάζει τάξη στην αταξία. Μπορείς, καταφεύγοντας στο μηχανισμό της σχάσης, να ξεχωρίσεις τους δικούς σου από τους άλλους και να αναζητήσεις την ασφάλεια που προσφέρουν οι δικοί σου, οι γνώριμοι, οι οικείοι, οι καλοί. Ένας άλλος μηχανισμός είναι η προβολή. Τα βρέφη δεν αντέχουν πάντα την ένταση των κακών συναισθημάτων και αμύνονται, απαλλάσσοντας τον εαυτό τους από αυτά, µε την προβολή του πόνου και της σύγκρουσης σε κάποιον άλλο. Ο μηχανισμός αυτός παρατηρείται και στους ενήλικες, ιδίως όταν βρίσκονται σε συνθήκες οι οποίες αναζωπυρώνουν άγχη πρώιμων εμπειριών. Τότε συναισθήματα ή χαρακτηριστικά του εαυτού τους που δεν μπορούν να αντέξουν τα προβάλλουν σε άλλους και βιώνουν αυτούς τους άλλους σαν να έχουν πράγματι τα ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά που τους απέδωσαν. Η προκατάληψη είναι ένας τέτοιος προβλητικός μηχανισμός. Προκαλεί αίσθηση ανακούφισης και ασφάλειας, επειδή τα ανεπιθύμητα, κακά χαρακτηριστικά προβάλλονται σε άλλους. Αυτό επιτρέπει στη «δική μας» ομάδα να εξιδανικεύεται, έτσι ώστε να αποκλείεται η όποια διάσπαση ανάμεσα στο άτομο και την ομάδα «του» (Aviram, 2002). Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις αλλάζουν κάτω από διαφορετικά κοινωνικά συστήματα. Κατά τη μετάβαση από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο δημιουργούνται και επιβάλλονται οι κανόνες και τα στερεότυπα της νέας κυρίαρχης ιδεολογίας. Το στερεότυπο διακρίνεται από την προκατάληψη, διότι το στερεότυπο είναι μία κατηγορία πεποιθήσεων, ενώ ο όρος προκατάληψη αναφέρεται σε μία ιδιαίτερη στάση που προσδιορίζεται και κατευθύνεται από αυτά τα στερεότυπα. Τα στερεότυπα συνεπάγονται μόνο απόψεις σχετικά με διαφορές μεταξύ ομάδων και δεν συνοδεύονται απαραίτητα από θετικές ή αρνητικές κρίσεις. Η αρνητική εκτίμηση των ατόμων ή των δραστηριοτήτων τους, επειδή ανήκουν σε μία συγκεκριμένη ομάδα είναι γνωστή ως προκατάληψη (Lips, 2001). Τα στερεότυπα που έχουν διαμορφωθεί και επικρατούν για τους άνδρες και τις γυναίκες είναι διαμετρικά αντίθετα. Στα στερεότυπα για τους άνδρες υπερτονίζονται χαρακτηριστικά προσωπικότητας του άνδρα όπως η επιθετικότητα, η ανταγωνιστικότητα, η ανεξαρτησία, η αποφασιστικότητα, η τόλμη, η γενναιότητα, η εξυπνάδα, η εφευρετικότητα και γενικά ιδιότητες θετικά επιφορτισμένες που προδιαγράφουν εξέλιξη. Αντίθετα στα στερεότυπα για τη γυναίκα αναφέρονται χαρακτηριστικά όπως η παθητικότητα, η υποχωρητικότητα, η δειλία, η στοργικότητα, η ευγένεια, η φιλαρέσκεια. Όλα αυτά δείχνουν ότι οι κυρίαρχες αντιλήψεις για τα φύλα δεν είναι απλά στερεότυπες αλλά μεροληπτικές υπέρ του ανδρικού φύλου (Μαραγκουδάκη, 2000: 20-21). Από τη στιγμή που τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες έχουν ενσωματώσει στην αυτοαντίληψή τους και τα θετικά και τα αρνητικά χαρακτηριστικά που εμπεριέχονται στο στερεότυπο του φύλου τους, είναι λογικό τα στερεότυπα για τους ρόλους των φύλων να επηρεάζουν άμεσα την προσωπική εικόνα που έχει ο καθένας για τον

10 εαυτό του και για τις αξίες που πρεσβεύει. Πέρα από την άμεση επιρροή, υπάρχει και η έμμεση στα κοινωνικά πιστεύω και στους τρόπους συμπεριφοράς. Αυτή αντανακλάται τόσο στην οικογένεια όσο και στην εργασία (Κακλαμανάκη, 1984: ). Μέσω του μηχανισμού της κοινωνικοποίησης γίνεται η μεταφορά των συμπεριφορών, ρόλων, στάσεων και αξιών στην επόμενη γενιά. Κατά την κοινωνικοποίηση, το άτομο μαθαίνει και ποιες συμπεριφορές είναι κατάλληλες για το κάθε φύλο. Καθώς οι φορείς της κοινωνικοποίησης έχουν στερεότυπες απόψεις για τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στο κάθε φύλο, η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων αντανακλά τις προσδοκίες που βασίζονται πάνω σ αυτές τις απόψεις (Κανταρτζή, 1991: 30-31). Κάθε παιδί, λοιπόν, γεννιέται αφενός σε μια κοινωνία όπου οι γυναίκες δεν έχουν ίσες ευκαιρίες με τους άνδρες και αφετέρου ανάλογα με το δικό του φύλο δέχεται διαφορετικά ερεθίσματα για το τι είναι κατάλληλο για τα αγόρια και τα κορίτσια (Κανταρτζή, 1991 Crawford & Gentry, 1989). Σεξισμός (ή αλλιώς σεξουαλικός ρατσισμός) είναι η πρακτική μέσω της οποίας υποβαθμίζονται άτομα με βάση το φύλο τους, η διάκριση εναντίον ενός φύλου. Το φύλο που υποτιμάται είναι το γυναικείο, όταν σε μια πατριαρχική κοινωνία ο γυναικείος λόγος βρίσκεται στο περιθώριο και οι άντρες έχουν αισθητά μεγαλύτερη οικονομική και πολιτική δύναμη. Στο επίπεδο της γλώσσας, η υποτίμηση εναντίον των γυναικών εκφράζεται στη γραμματική, τη σύνταξη, τη σημασιολογία λέξεων και προτάσεων. Το πιο τρανταχτό ίσως παράδειγμα αποτελεί η υπερίσχυση του αρσενικού γραμματικού γένους έναντι του θηλυκού και ουδετέρου. Σε κάθε περίπτωση, η άμεση σχέση γλώσσας και σκέψης τονίζει τη σημαντικότητα μιας πιο κριτικής προσέγγισης απέναντι στη γλώσσα. «Όπως ο ρατσισμός, έτσι και ο σεξισμός, σημαίνει πάντα εύνοια προς ένα γκρουπ σε βάρος ενός άλλου, είναι συχνά περίπλοκος στις εκδηλώσεις του, είναι διεισδυτικός μέσα στις πολλές συμπεριφορές ανθρώπων, που παραδίνονται, και είναι πολύ δύσκολος να αναγνωριστεί, να ουδετεροποιηθεί και να αλλάξει» (Heatherington, 1980: 179). Ο όρος «γλωσσικός σεξισμός» περιγράφει τη χρήση της γλώσσας με τρόπο που φαίνεται να διαιωνίζει και να νομιμοποιεί την εξουσία των αντρών εις βάρος των γυναικών. Η γλώσσα είναι σεξιστική όταν αγνοεί τις γυναίκες και τις επιδόσεις τους, όταν περιγράφει τις γυναίκες σε σχέση και υπό την κυριαρχία των αντρών. Έτσι για να επαινέσουμε έναν άντρα αρκεί να πούμε ότι είναι «άντρας», ένα ον απόλυτα θετικό που επιβάλλεται χωρίς συζήτηση (Bourdieu, 1996). Από την άλλη αρκεί να πούμε ότι είναι «γυναίκα» για να τον μειώσουμε. Όταν θέλουμε να μειώσουμε μια γυναίκα χρησιμοποιούμε το υποκοριστικό «γυναικούλα». Η Παυλίδου (1985) αναφέρει ότι «σεξισμός είναι η κοινωνική ανισότητα σε βάρος ενός φύλου, η μεροληπτική μεταχείριση κι αντιμετώπιση ενός α ου φύλου. Κι όπως ο ρατσισμός σχεδόν ποτέ δε συνεπάγεται κοινωνικές διακρίσεις σε βάρος της αρίας φυλής, έτσι κι ο σεξισμός ταυτίζεται με τις διακρίσεις σε βάρος του γυναικείου φύλου». H γλωσσική συμπεριφορά των ανθρώπων, συνδέεται με διάφορες προδιαγραφές σύμφωνα με τον κοινωνικό ρόλο, που καλούνται να αναλάβουν. Στη γλωσσική

11 συμπεριφορά των γυναικών, βλέπουμε να πραγματώνεται, ήδη από πολύ νωρίς, το πρότυπο του ωραίου και ασθενούς φύλου. Μια γυναίκα δεν είναι σωστό να χυδαιολογεί, αλλά θα ήταν ακόμα καλύτερα να σώπαινε τελείως. Ακόμη και με το γάμο, δηλώνονταν η εξάρτηση της γυναίκας, πρώτα από τον πατέρα της κι έπειτα συνέχιζε η νέα εξάρτησή της, από το σύζυγο. Η γλώσσα μας προδίδει, όταν επιχειρούμε να μιλήσουμε για καινούργιες εμπειρίες, όπως για παράδειγμα στη σεξουαλικότητα. Η καταπίεση της σεξουαλικότητας γενικά, αλλά ιδιαίτερα η καταδίκη της γυναικείας σεξουαλικότητας σε ανυπαρξία, έχουν οδηγήσει στην πορνογραφική έκφρασή της στη γλώσσα και στην αδυναμία έκφραση της γυναικείας σεξουαλικότητας σε μη χυδαία. Πέρα από το γεγονός, ότι η σεξουαλικότητα είναι ταμπού στην ελληνική κοινωνία, για τις γυναίκες κάθε ουσιαστικό, κάθε περιγραφή, κάθε έκφραση, που αναφέρεται στη σεξουαλικότητα, είναι φορτισμένα με τις εμπειρίες της ως αντικείμενο σεξουαλικό. Μία από τις πιο τεκμηριωμένες διαφορές ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες, αφορά τη φωνητική πραγμάτωση της γλώσσας. Οι γυναίκες προτιμούν συχνότερα από τους άντρες εκείνη τη φωνητική μορφή, που θεωρείται πρότυπη, δηλαδή «σωστότερη», πιο «καθώς πρέπει». Η ομιλία των γυναικών, φαίνεται να χαρακτηρίζεται από σχήματα επιτόνισης, που οι άντρες δε χρησιμοποιούν, όπως επιτονίσεις, που υποδηλώνουν μη ολοκλήρωση του εκφωνήματος ή θεωρούνται πιο ευγενικές. Επίσης, ενώ οι άντρες έχουν πλουσιότερο λεξιλόγιο σε σχέση με το επάγγελμά τους, οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη ποικιλία σε λεξιλόγιο, που αφορά την καθημερινή φροντίδα των παιδιών και το νοικοκυριό. Ο γλωσσικός σεξισμός δεν αποτελεί αίτιο, αλλά συνέπεια της κοινωνικής ανισότητας και όταν η κοινωνική πραγματικότητα αλλάξει, θα ακολουθήσει και η γλωσσική αλλαγή. «Κοινωνικό στερεότυπο - γλωσσικό στερεότυπο: οι αντίθετες όψεις του ίδιου νομίσματος». Σύμφωνα με τη σύγχρονη γλωσσολογία, η γλώσσα εκφράζει ιδέες, αλλά εκφράζοντάς τες τις επηρεάζει και τις διαμορφώνει συγχρόνως. Είναι, επομένως, ενδιαφέρον να δει κανείς πώς η γλώσσα διαμορφώνει τις αντιλήψεις των παιδιών για τα δύο φύλα, εφόσον η γλώσσα όχι μόνο εκφράζει τις κυρίαρχες αντιλήψεις και διακρίσεις των φύλων, αλλά και διαπαιδαγωγεί και επιβάλλει αυτές τις αντιλήψεις, αναπαράγοντας έτσι τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα φύλα και διαιωνίζοντας την ιδεολογική υποτέλεια του ενός φύλου, του γυναικείου (Κανταρτζή, 1991). Όταν γίνεται λόγος για γλωσσικό σεξισμό, ο νους μας πάει σχεδόν αυτόματα σε κοινωνικές αξίες, στην ιδεολογία στην οποία μυούμαστε με τη βοήθεια της γλώσσας. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε το πρότυπο της γυναίκας που μας επιβάλλεται μέσα από τα κείμενα. της διαφήμισης, σ όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή μέσα από τα κείμενα των βιβλίων που χρησιμοποιούνται ως αναγνωστικά στο δημοτικό. Η γλώσσα. εδώ χρησιμοποιείται ως εργαλείο για να επηρεάσει η να διαπαιδαγωγήσει σύμφωνα με συγκεκριμένα πρότυπα και αξίες.

12 Κριτική ιστορική αναδρομή της έννοιας «στερεότυπα» Τον όρο «στερεότυπο» εισήγαγε ο Lippmann στις αρχές της δεκαετίας του Ωστόσο ο Lippmann ήταν πιο μπροστά από την εποχή του, καθώς ήδη υποστήριζε ότι τα στερεότυπα είναι φορτισμένα τόσο από την κοινωνική πραγματικότητα όσο και από τα συναισθήματά μας και ότι το πρόβλημά τους είναι η μερική και προκατειλημμένη φύση τους. Την εποχή εκείνη η επιστήμη θεωρούσε τη γνωστική διαδικασία μια παθητική, «ψυχρή» λειτουργία η οποία επιτρέπει στον παρατηρητή να αποκτήσει μια λίγο πολύ αληθινή εικόνα της «πραγματικότητας». Συνεπώς, αντιμετώπιζε τότε τα στερεότυπα σαν ουδέτερα και αντικειμενικά, που βοηθούν τον άνθρωπο να βάλει τάξη στο πλήθος των πληροφοριών το οποίο τον βομβαρδίζει. Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια και να φτάσουμε στη δεκαετία του 1950 για να διαβλέψει η επιστήμη ότι, αντίθετα, η αντίληψη είναι γνωστική διαδικασία ενεργητική και «θερμή», η οποία ενέχει ένα αξιολογικό, κριτικό στοιχείο. Παρά την εξέλιξη στις επιστημονικές ιδέες, αυτό που πρωτίστως βασάνιζε τους ερευνητές ήταν «μήπως πρόκειται για αναπόφευκτη διαδικασία». Και ενώ οι μελέτες πολλαπλασιάζονταν, η αρχική εκδοχή του Lippmann περί κοινωνικών αιτίων και κοινωνικών επιπτώσεων των στερεοτύπων είχε ξεχαστεί και αυτό που απέμενε ήταν ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι τόσο περίπλοκη και τόσο συγκεχυμένη, ώστε χρειάζονται μηχανισμοί για να την οργανώνουν και να την απλοποιούν. Η παραπάνω άποψη κυριάρχησε για μεγάλο διάστημα, έως τις αρχές του Ωστόσο τα ερωτήματα παρέμεναν. Τι άραγε συμβαίνει στη διεργασία της σκέψης όταν οι άνθρωποι, για να αξιολογήσουν μια κατάσταση, έρχονται αντιμέτωποι µε διχοτομίες; Όταν ο κόσμος χωρίζεται σε μαύρους, λευκούς και κίτρινους, σε Αλβανούς και Έλληνες, σε άνδρες και γυναίκες; Οι Tajfel και Wilkes (1963), για να απαντήσουν σε τέτοιου είδους ερωτήματα, ανέλυσαν τη γνωστική διεργασία της κατηγοριοποίησης και πώς αυτή οδηγεί στο να υπερτονίζουμε τις διαφορές ανάμεσα στα μέλη διαφορετικών ομάδων, καθώς και τις ομοιότητες ανάμεσα στα άτομα της ίδιας ομάδας. Αυτή η ανάλυση στάθηκε πολύ σημαντική, γιατί έθεσε το ερώτημα μήπως τα στερεότυπα, χαρακτηριστικά του ρατσισμού, είναι το αποτέλεσμα του τρόπου µε τον οποίο ο ανθρώπινος νους απλώς επεξεργάζεται τις πληροφορίες, μήπως είναι δηλαδή ένα δυσάρεστο αλλά αναπόφευκτο παράγωγο της λειτουργίας της σκέψης. Αυτό το πολύ απαισιόδοξο ερώτημα έδωσε έναυσμα για πολλές καινούριες έρευνες οι οποίες, ωστόσο, έμειναν προσκολλημένες σε αυτό που ονομάστηκε «γνωστική τσιγκουνιά», µε την ακόλουθη μεταφορά του πελαγωμένου γραφειοκράτη ο οποίος δεν μπορεί να ταξινομήσει τα χαρτιά του και γι αυτό ψάχνει τρόπους να απλοποιήσει και να οργανώσει τις εισερχόμενες πληροφορίες (Billig, 1985). Για αρκετό διάστημα, µε άλλα λόγια, κυριάρχησε η ιδέα της περιορισμένης δυνατότητας του ανθρώπινου νου να διαχειριστεί τον πλούτο και τη διαφορετικότητα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Απλούστατα, έλεγε η έρευνα, δεν έχει ο ανθρώπινος νους τον απαραίτητο χώρο για να καταγράψει την πολλαπλότητα, τον πλούτο και την ατομική διαφορά, µε αποτέλεσμα η αντίληψη για τους άλλους να χρειάζεται να οργανωθεί και να

13 απλοποιηθεί, δηλαδή να ιεραρχηθεί γύρω από γνωστικές κατηγορίες, γύρω από στερεότυπα. Μια άλλη εκδοχή, στο ίδιο πνεύμα, η οποία απασχόλησε την έρευνα ήταν η αναζήτηση πάνω στο σωστό και στο λάθος των στερεοτύπων. Εάν πρόκειται για προκαταλήψεις, τότε θα πρέπει να είναι εύκολο να αντικαταστήσουμε κάθε λανθασμένη, ανακριβή και άκαμπτη αντίληψη µε τη σωστή. Μήπως όμως τα στερεότυπα δεν είναι τελείως αυθαίρετες κατασκευές και, αντίθετα, περιέχουν έναν «κόκκο αλήθειας»; Μήπως, για παράδειγμα, είναι αλήθεια ότι τα αγόρια έχουν περισσότερα ηγετικά χαρακτηριστικά και γι αυτό εκλέγονται στο δεκαπενταμελές; Ο αντίλογος σ αυτή την απορία είναι ότι τα στερεότυπα μπορεί μεν να περιγράφουν κάποια χαρακτηριστικά, δεν είναι όμως καθόλου εύκολο να διαψευσθούν ή να επικυρωθούν µε επιστημονικές αποδείξεις και να αποκτήσουν ερμηνευτική ισχύ. Μπορεί πράγματι τα παιδιά των αγροτών να έχουν χαμηλότερες επιδόσεις στο σχολείο, αλλά αυτή η πληροφορία δε μας δίνει καμία απολύτως ένδειξη των αιτίων του φαινομένου και δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο το οποίο επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι αυτά τα παιδιά έχουν μικρότερες ικανότητες. Άρα, μπορεί τα στερεότυπα να έχουν ψυχολογική και κοινωνική εγκυρότητα, χωρίς να είναι δυνατό να τα αντιστοιχίσουμε µε μια «αντικειμενική πραγματικότητα». Ένας από τους λόγους µη αντιστοιχίας τους µε την πραγματικότητα είναι ότι τα στερεότυπα αντικατοπτρίζουν τη φύση της διομαδικής συνθήκης σε μια δε-δομένη στιγμή (Oakes, Haslam & Turner, 1994). Όλοι ξέρουμε ότι τα στερεότυπα γίνονται πιο έντονα και επιθετικά όταν υπάρχουν κοινωνικές εντάσεις ανάμεσα στις ομάδες. Σε στιγμές, για παράδειγμα, εθνικιστικής έξαρσης οι αξιολογήσεις μας για τους μετανάστες ή τις μειονοτικές ομάδες γίνονται αυτόματα πολύ πιο αρνητικές. Έχει παραγνωριστεί η συμβολική, πολιτική και ιδεολογική φύση και λειτουργία των στερεοτύπων. Τα στερεότυπα είναι αντικειμενοποιημένα γνωστικά και συναισθηματικά οικοδομήματα τα οποία περιγράφουν κάποιες ομάδες και κινητοποιούνται σε συγκεκριμένες κοινωνικο-ιστορικές στιγμές. Αυτό σημαίνει ότι τα στερεότυπα τα κατασκευάζουμε συνεχώς μέσα στην κοινωνία, µε την καθημερινή μας συναλλαγή και την κοινή συνομιλία, και μετά αυτονομούνται και αποκτούν μια δική τους πραγματικότητα που έχει μεγάλη δύναμη. Αξίζει να αναφερθώ σε ένα ερευνητικό πείραμα το οποίο δείχνει πώς διαπλέκονται µε την κοινωνική πραγματικότητα οι γνωστικές διεργασίες κατά τη λειτουργία των στερεοτύπων. Το πείραμα συνίσταται στην προβολή ενός βίντεο που δείχνει δύο άντρες να μιλάνε και τον ένα να σπρώχνει τον άλλο, σε διαφορετικές εκδοχές. Στη μία ένας λευκός σπρώχνει ένα μαύρο, στην άλλη ένας μαύρος σπρώχνει ένα λευκό 3, ενώ μετά την προβολή τα υποκείμενα του πειράματος καλούνται να ερμηνεύσουν και να σχολιάσουν τις σκηνές που είδαν. Τα άτομα ερμήνευσαν τις σκηνές του βίντεο πολύ διαφορετικά, ανάλογα µε τα φυλετικά τους στερεότυπα. Αντιλήφθηκαν το μαύρο σαν πρόσωπο επιθετικό, ενώ σχολίασαν το λευκό σαν άνθρωπο που έκανε ένα αστειάκι, 3 Υπήρχαν άλλες δύο εκδοχές, µε δύο λευκούς που ο ένας σπρώχνει τον άλλο και αντίστοιχα δύο μαύρους.

14 δείχνοντας ότι δίνουμε τελείως διαφορετικές ερμηνείες στην ίδια «πραγματικότητα», ανάλογα µε τις στερεότυπες απόψεις οι οποίες μας διακατέχουν (Duncan, 1976). Εάν λοιπόν θεωρήσουμε τα στερεότυπα ιδεολογικές αναπαραστάσεις, θα διαπιστώσουμε ότι λειτουργούν µε τρόπους οι οποίοι υποστηρίζουν, δικαιώνουν και νομιμοποιούν τις σχέσεις εξουσίας μέσα στην κοινωνία 4. Οι Jost και Banaji (1994) γράφουν ότι: «Τα στερεότυπα νομιμοποιούν την εκμετάλλευση κάποιων κοινωνικών ομάδων από άλλες, καθώς ερμηνεύουν την επιτυχία ορισμένων κοινωνικών ομάδων αλλά και τη φτώχεια και την αδυναμία ορισμένων άλλων σαν να είναι αυτές οι διαφορές όχι μόνο δικαιολογημένες, αλλά και φυσικές» (Jost & Banaji, 1994: 10). Το ιδεολογικό πλαίσιο είναι τόσο διάχυτο και απατηλό, ώστε τα στερεότυπα αναδύονται αυθόρμητα και ασυνείδητα ακόμα και στους ανθρώπους οι οποίοι συνειδητά και µε κάθε εντιμότητα πιστεύουν στην ισότητα και στην ισονομία. 4 Ένας ενδεικτικός διάλογος από την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων: «Όταν χρησιμοποιώ μια λέξη», λέει ο Humpty Dumpty, «σημαίνει ό,τι εγώ επιλέγω να σημαίνει - ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο». «To ερώτημα είναι», λέει η Αλίκη, «αν μπορείς να χρησιμοποιείς τις λέξεις µε διαφορετικό τρόπο». «To ερώτημα είναι», απαντάει ο Humpty Dumpty, «ποιος είναι τ αφεντικό - αυτό είν όλο».

15 1.2. Διαδικασία δημιουργίας προκαταλήψεων Μία από τις κυριότερες αιτίες δημιουργίας προκαταλήψεων και, επομένως, στερεοτύπων προς μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων είναι η κοινωνική μάθηση, όπου μέσα από τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης τα άτομα αποκτούν συγκεκριμένες στάσεις, προσδοκίες, προκαταλήψεις, στερεότυπα. Το μοντέλο της κοινωνικής μάθησης δίνει έμφαση στη μάθηση και έμμεσα την ενίσχυση, από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, τους κοινωνικούς φορείς (σχολείο, κοινότητα), καθώς και από τα κοντινά πρόσωπα (οικογένεια, συγγενικό περιβάλλον), μέσω της παρατήρησης. Βάσει του νόμου της συνέχειας, στην κλασική εξαρτημένη μάθηση, η σταθερή και συνεχής συσχέτιση ενός ερεθίσματος με μια αντίδραση μπορεί να επιφέρει τροποποίηση της συμπεριφοράς (Bourne & Eskrand, 1979). Όταν στην τηλεόραση, σε διάφορα έργα, παρουσιάζονται συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες σε συγκεκριμένους ρόλους (π.χ. οι μαύρες γυναίκες ή οι Φιλιππινέζες, στις μέρες μας, ως υπηρέτριες, οι τραπεζίτες ως άτομα σκληρόκαρδα κ.λ.π.) τότε, από τη συσχέτιση αυτών των κατηγοριών διαμορφώνεται μια κοινή αντίληψη πως αυτές οι κατηγορίες πάνε μαζί. Από την άλλη μεριά, οι στάσεις των ατόμων του οικείου περιβάλλοντος απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες έχει βρεθεί πως επηρεάζουν τα παιδιά με τέτοιο τρόπο, ώστε είναι πολύ πιθανό να υιοθετήσει κι αυτό την ίδια συμπεριφορά προς αυτές τις ομάδες (Baron & Byrne, 1981). Μία άλλη θεωρία εξήγησης της απόκτησης στερεοτύπων και προκαταλήψεων επικεντρώνεται στη δομή της προσωπικότητας ως βάση για τέτοιες αντιδράσεις. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η προκατάληψη πηγάζει κυρίως από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, που προδιαθέτουν το άτομο προς αυτό το είδος αρνητικής συμπεριφοράς. Οι Adorno et al (1950, όπ. αναφ. στο Baron & Byrne, 1981) ξεκίνησαν πρώτοι να εξηγήσουν την προκατάληψη από αυτή τη σκοπιά. Θεώρησαν πως η προκατάληψη συνδέεται συχνά με ένα ευρύ φάσμα χαρακτηριστικών της προσωπικότητας το οποίο ονόμασαν αυταρχική προσωπικότητα. Τα άτομα με αυταρχική προσωπικότητα περιγράφονται ως άτομα που υποτάσσονται παθητικά σε πρόσωπα εξουσίας, ενώ αντιδρούν τιμωρητικά και βίαια σε ομάδες ατόμων άλλες εκτός από τη δική τους. Σύμφωνα με τους παραπάνω ερευνητές, τα αυταρχικά άτομα αναπτύσσουν αυτά τα χαρακτηριστικό εν μέρει ως αποτέλεσμα τιμωρητικών και βίαιων μεθόδων διαπαιδαγώγησης που δέχτηκαν ως παιδιά από τους γονείς τους ή από άλλα πρόσωπα. Τέλος, μια τρίτη θεωρία δημιουργίας στερεοτύπων και προκαταλήψεων πηγάζει κυρίως από τις συγκρούσεις ανάμεσα σε ομάδες. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, όταν διαφορετικές κοινωνικές ομάδες αγωνίζονται για να αποκτήσουν τα ίδια αγαθά (π.χ. εργασία, στέγη κ.λ.π.), που δεν προσφέρονται σε αφθονία, αναπτύσσεται μεταξύ τους ανταγωνισμός και οι αντιδράσεις της μίας ομάδας προς την άλλη είναι εχθρικές και επιθετικές (Baron & Byrne, 1981). Αυτό το βλέπουμε, στις μέρες μας, σε χώρες που δέχονται μετανάστες, οικονομικούς ή πολιτικούς, όπου, επειδή αναζητούν εργασία, στέγη, ιατρική περίθαλψη κ.λ.π. αναπτύσσεται εχθρότητα από την κυρίαρχη ομάδα προς τις ομάδες μεταναστών, ακριβώς γιατί μοιράζονται μαζί τους τα ίδια κοινωνικά

16 αγαθά. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή, η δημιουργία κλίματος εχθρότητας και προκαταλήψεων προς τις μειοψηφούσες ομάδες εξαρτάται από τις συγκεκριμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που υπάρχουν. Είναι φανερό πως, όσο σε μια χώρα οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες είναι δυσμενείς, τόσο ο ανταγωνισμός για το μοίρασμα των αγαθών ανάμεσα στις ομάδες θα είναι μεγαλύτερος και το κλίμα έντασης και εχθρότητας εντονότερο.

17 1.3. Προκατάληψη και φύλο Τα στερεότυπα των ρόλων και του φύλου αφορούν την απόδοση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών στα άτομα ανάλογα με το φύλο τους ή το ρόλο τους. Έτσι, αν ένα άτομο έχει το ρόλο του πατέρα ή της μητέρας, αν είναι άντρας ή γυναίκα, υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που αναμένεται να ταιριάζουν με το ρόλο αυτό. Η γνώση του φύλου ενός ατόμου επηρεάζει σημαντικά την απόδοση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών, άμεσα συνδεδεμένων με το φύλο (Locksley, Borgida, Brekke & Herburn, 1980). Έρευνες (Baron & Byrne, 1981 Steward, Powell & Chetwynd 1979) για την αντίληψη των ατόμων σχετικά με τις «τυπικές» γυναικείες και αντρικές συμπεριφορές έδειξαν πως στους άντρες αποδόθηκαν πιο θετικά αξιολογούμενες και κοινωνικά επιθυμητές συμπεριφορές απ ό,τι στις γυναίκες. Εκτός από την απόδοση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών στους άλλους σύμφωνα με το φύλο τους, το ίδιο το άτομο παρουσιάζει ανάλογη συμπεριφορά ανάλογα με το φύλο του/της. Τα άτομα που περιγράφουν τον εαυτό τους να έχουν «τυπικά γυναικεία» χαρακτηριστικά τείνουν να έχουν και αντίστοιχη συμπεριφορά. Εδώ υπάρχει η έννοια της ταυτότητας του φύλου, η οποία είναι το ιδιαίτερο συναίσθημα που αποκτά το παιδί συνειδητοποιώντας ότι ανήκει στο ένα ή στο άλλο φύλο (Νασιάκου, 1979). Στις περισσότερες κοινωνίες οι γυναίκες πλειοψηφούν έναντι των ανδρών. Ωστόσο, έχουν γίνει αντικείμενο προκαταλήψεων σαν να ήταν ομάδα μειονότητας. Καταρχήν, στις περισσότερες χώρες, όπως συμβαίνει και με πολλές φυλετικές ή εθνικές μειονότητες, έχουν εξαιρεθεί από την πολιτική και οικονομική εξουσία, οι οποία βρίσκεται κυρίως στα χέρια των αντρών. Δεύτερον, όπως για τις μειονότητες, έτσι και για τις γυναίκες υπάρχουν πολλά στερεότυπα, αρκετά από τα οποία έχουν αρνητική φόρτιση. Τέλος, οι γυναίκες, στις περισσότερες κοινωνίες, όπως και οι μειονότητες, έχουν υποστεί ποικίλες διακρίσεις, γεγονός που εξακολουθεί να συμβαίνει και στις μέρες μας σε κάποιες χώρες (Baron & Byrne, 1981).

18 1.4. Στερεότυπα-προκατάληψη και σχολείο Η πιο σημαντική, για την εκπαιδευτική πράξη, διάσταση των στερεοτύπων είναι ότι λειτουργούν µε τη μορφή αυτοεκπληρούμενης προσδοκίας. Δηλαδή περιμένουμε από τον άλλο να συμπεριφερθεί µε τρόπους οι οποίοι να επικυρώνουν τη στερεότυπη άποψή μας γι αυτόν. Είναι γνωστές σε όλους τους εκπαιδευτικούς οι έρευνες των Rosenthal και Jacobson (1968) οι οποίες απέδειξαν ότι ο τεχνητά, για τις ανάγκες του πειράματος, παραπλανημένος δάσκαλος ασυνείδητα συμπεριφέρθηκε διαφορετικά στα παιδιά που νόμιζε ότι έχουν «υψηλή» και διαφορετικά στα παιδιά που νόμιζε ότι έχουν «χαμηλή» νοημοσύνη, για να αποδειχθεί ότι τα παιδιά, στη συνέχεια, συμμορφώθηκαν µε τις προσδοκίες του πειραματικά παραπλανημένου δασκάλου. Τα στερεότυπα, πράγματι, τα ισχυροποιεί σημαντικά η διεργασία της αυτοεκπληρούμενης προσδοκίας και κάνει ακόμη πιο δύσκολη την αλλαγή τους. Τα στερεότυπα δεν αφορούν μόνο τους ενήλικες, αφορούν και τα παιδιά. Από τη δεκαετία του 1930 υπάρχει μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη στερεοτύπων, και ιδίως εθνικών προκαταλήψεων, στα παιδιά. Τα στερεότυπα φαίνεται ότι μαθαίνονται σε πολύ μικρή ηλικία, πριν καλά καλά ακόμα ένα παιδί αποκτήσει ιδέα για την ομάδα στην οποία αναφέρονται. Ήδη από 3 ετών τα παιδιά σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες έχουν συνείδηση της κοινωνικής δομής της κοινότητάς τους και αντιλαμβάνονται τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ πλειονότητας και μειονότητας (Nesdale, 2001). Η ελπιδοφόρα διάσταση αυτής της επιστημονικής πληροφορίας είναι ότι, εάν διαχειριστεί το εκπαιδευτικό σύστημα την έννοια της προκατάληψης νωρίς στην παιδική ηλικία, θα μπορέσει να συμβάλει στη δημιουργία ενός λιγότερο διχαστικού κόσμου. Έχουν κατά καιρούς εκφραστεί απόψεις ότι τα παιδιά αναπτύσσουν προκαταλήψεις διότι αντιγράφουν τους γονείς και γενικά τις στάσεις και αξίες της κοινωνίας. Ωστόσο, τα παιδιά δεν είναι απλά σφουγγάρια που ρου-φάνε τις κυρίαρχες εθνικές προκαταλήψεις. Διαθέτουν πολύπλοκες γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες, ώστε από τη μέση παιδική ηλικία προσπαθούν να καταλάβουν και να ελέγξουν το κοινωνικό τους περιβάλλον. Εξάλλου, υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα που επισημαίνουν ότι οι συνομήλικοι μπορεί να επηρεάζουν περισσότερο απ ό,τι οι γονείς τις στάσεις των παιδιών. Πριν από πολλά χρόνια, το 1947, δύο ψυχολόγοι στην Αμερική έκαναν το ακόλουθο πείραμα: έδωσαν σε µια μικτή ομάδα µαύρων και λευκών παιδιών προσχολικής ηλικίας µαύρες και λευκές κούκλες. Κατόπιν τους ζήτησαν να δηλώσουν σε ποιες από τις κούκλες νομίζουν ότι μοιάζουν, µε ποιες προτιμούσαν να παίξουν, ποιες θεωρούσαν πιο όμορφες, ποιες είχαν ωραιότερο χρώμα και ποιες περισσότερη καλοσύνη. Η πλειονότητα των παιδιών, τόσο των µαύρων όσο και των λευκών, δήλωσαν ότι μοιάζουν µε τη λευκή κούκλα, απέδωσαν ομορφιά και καλοσύνη στη λευκή κούκλα και συστηματικά επέλεξαν να παίξουν µε τη λευκή κούκλα. Ήδη, από 3 χρόνων, τα παιδιά μπορούν να αυτοαναγνωριστούν φυλετικά και είναι ενήμερα της αξίας της φυλετικής υπαγωγής. Η μελέτη αυτή επαναλήφθηκε πολλές φορές στην Αμερική καθώς και στη Νέα Ζηλανδία, στο γαλλόφωνο Καναδά, στην Ουαλία και τα

19 αποτελέσματα υπήρξαν παρεμφερή. Από τη δεκαετία του 1980, ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι αυτή η τάση άρχισε να υποχωρεί, γεγονός που αποδόθηκε στις ριζοσπαστικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της εποχής (Clark & Clark, 1947 Δραγώνα, 2001 Milner, 1975 Milner, 1983). Το σχολείο διαμορφώνει τις αναπαραστάσεις των παιδιών για το διαφορετικό και, κατ επέκταση, τη δημιουργία στερεοτύπων μέσα: (α) από την απευθείας κοινωνικοποιητική διαδικασία και την επαφή µε άλλα παιδιά, τα οποία διαφέρουν κοινωνικοπολιτισμικά, εθνοτικά, γλωσσικά, φυλετικά, (β) από τις στάσεις του δασκάλου, και (γ) από το φανερό ή κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα. Η εφηβεία, τόσο λόγω των αλλαγών στη γνωστική σφαίρα όσο και των ενδοψυχικών ανακατατάξεων, είναι η καταλληλότερη εποχή ώστε το σχολείο να συμβάλει στην προαγωγή κλίματος αποδοχής του άλλου, του διαφορετικού. Σε μια πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη της ιστορίας και της γλώσσας των σχολικών βιβλίων, μια ομάδα ερευνητών (Φραγκουδάκη & Δραγώνα, 1997) κατέληξαν πως η πρωταρχική πηγή που κάνει τα άτομα να έχουν τάση προς τον εθνικισμό και προς την αυταρχική νοοτροπία είναι η εκπαίδευση. Η γλώσσα έχει δύναμη, γιατί εκφράζει, δημιουργεί, ορίζει, προσδιορίζει και κατευθύνει (Καλαντζή-Αζίζι, Ζώνιου-Σιδέρη & Βλάχου, 1998). Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφουμε το «εμείς», ανεξάρτητα από το αν αναφέρεται σε εθνική, θρησκευτική, πολιτική, σεξουαλική ή άλλη ταυτότητα, επηρεάζει αυτόματα τον τρόπο που περιγράφουμε τους «άλλους». Η γλωσσική έκφραση και ο τρόπος με τον οποίο ορίζουμε μια κατάσταση καθορίζουν το πώς αντιλαμβανόμαστε την κατάσταση αυτή καθώς και το πώς θα την αντιμετωπίσουμε (Καλαντζή-Αζίζι, Ζώνιου-Σιδέρη & Βλάχου, 1998). Ο τρόπος με τον οποίο θα περιγράψουμε μια μειονότητα αυτόματα υποδεικνύει και έναν τρόπο αντιμετώπισης αυτής της μειονότητας μέσα στο σχολείο, με συγκεκριμένες εκπαιδευτικές πρακτικές. Από την άλλη μεριά, αναπόφευκτα επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο θα αντιμετωπίσουν οι μαθητές που ανήκουν στην πλειοψηφία και οι δάσκαλοι τους μαθητές της μειοψηφίας. Το παιδί, πριν ξεκινήσει το σχολείο, μεταφέρει τις στάσεις του οικογενειακού του περιβάλλοντος για τις μειονότητες. Η επαφή του με το σχολικό περιβάλλον μπορεί να διαμορφώσει ανάλογα τις απόψεις του και τη συμπεριφορά του προς τις μειονότητες. Η επαφή των παιδιών με εκπροσώπους διάφορων μειονοτήτων μέσα στο σχολικό περιβάλλον και η διατομική και διομαδική αλληλεπίδραση μαζί τους φαίνεται πως συμβάλλουν στη βελτίωση της στάσης τους απέναντι σε παιδιά μειονοτήτων. Το σχολικό περιβάλλον δίνει την ευκαιρία για την εξάλειψη ή την άμβλυνση των φυλετικών προκαταλήψεων, μέσα από την ένταξη των μειονοτήτων στο σχολικό περιβάλλον (Μιτίλης, 1998).

20 1.5. Στερεότυπα και κοινωνικές ομάδες Η θεωρία της «κοινωνικής ταυτότητας» του Tajfel (1981) περιγράφει τη διαδικασία υπαγωγών του ανθρώπου σε ομάδες και την προσπάθεια αποκόμισης θετικής κοινωνικής αξίας με την ενίσχυση της ομάδας του εις βάρος των άλλων για την προαγωγή της προσωπικής του αξίας ( ραγώνα, 2001). Ο τρόπος που οι άνθρωποι λειτουργούν στο πλαίσιο της ομάδας και του πλήθους διδάσκεται μέσα στο κοινωνικό σύνολο αλλά συγχρόνως προκαλείται και από το συγκεκριμένο πλαίσιο. Η διαπλοκή ταυτότητας και ομάδας ερμηνεύθηκε μέσα από ψυχολογικές και γνωστικές διαδικασίες και αποδόθηκε σε συνειδητά και ασυνείδητα κίνητρα. Η ψυχοδυναμική ανάλυση των ομαδικών διεργασιών υποστηρίζει ότι πίσω από κάθε συναλλαγή βρίσκονται οι ασυνείδητες επικοινωνιακές διεργασίες της ταύτισης και της προβολής. Οι εσωτερικευμένες εκδοχές των άλλων και των δι-ατομικών σχέσεων στα πολύ πρώτα παιδικά χρόνια αποτελούν τα χαρακτηριστικά στοιχεία του εσωτερικού κόσμου. Η απαρχή του εαυτού βρίσκεται σε αυτές τις εσωτερικευμένες εκδοχές και αποτελείται ουσιαστικά από τρόπους που μέσω της ταύτισης και της προβολής μπορεί να χρησιμοποιεί ως πρότυπο επανάληψης. Κοινωνική ταυτότητα είναι η γνώση του ατόμου ότι είναι µέλος μιας κοινωνικής ομάδας ή ομάδων και η γνώση αυτή συνοδεύεται από τη συναισθηματική και αξιολογική σημασία αυτής της υπαγωγής ( ραγώνα, 2001). Η κοινωνική ταυτότητα κατά κανόνα κατατάσσει το άτομο σε σχέση µε κάποια κοινωνική κατηγορία, θέση ή κύρος. Επομένως η αυτοεικόνα, το πώς αντιλαμβάνεται το άτομο τον εαυτό του, εξαρτάται από την υπαγωγή σε διάφορες ομάδες και συγκεκριμένα από τη διαφορά της δικής του ομάδας και από αυτή της ομάδας των άλλων. Ολόκληρος ο κοινωνικός κόσμος υποδιαιρείται σε πολλές κοινωνικές κατηγορίες όπως η κοινωνική τάξη, το φύλο, η θρησκεία, η εθνότητα και άλλες μικρότερες όπως οι αθλητικές ομάδες. Στις περισσότερες από τις υπάρχουσες κοινωνικές κατηγορίες ισχύει μια πραγματική διαφοροποίηση ως προς το συσχετισμό δυνάμεων και το κύρος. Παρατηρείται λοιπόν το φαινόμενο του υπερτονισμού των διαφορών μεταξύ των κατηγοριών αλλά και των ομοιοτήτων της ίδιας κατηγορίας (Φραγκουδάκη, 2001). Αυτό είναι πιο έντονο όταν η κατηγοριοποίηση έχει μεγάλη σημασία γι αυτόν που προβαίνει στην αξιολόγηση. Αυτή η διεργασία της κατηγοριοποίησης βάζει τα θεμέλια της δημιουργίας στερεοτύπων. Μέσα από κοινωνικές διαδικασίες γίνεται και η κατασκευή της κοινωνικής ταυτότητας των φύλων. Οι πεποιθήσεις και οι αξίες της κοινωνίας οδηγούν στη διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας του φύλου µε υιοθέτηση συγκεκριμένων συμπεριφορών, που αρμόζουν και είναι σύμφωνες µε τις κοινωνικές προσδοκίες. Τα κοινωνικά στερεότυπα επηρεάζουν την ταυτότητα και τα άτομα ανάλογα µε το φύλο τους εξοικειώνονται στη συμπεριφορά που θεωρείται κατάλληλη ή επιθυμητή σε µια συγκεκριμένη κοινωνία σε µια συγκεκριμένη χρονική στιγμή (Τurner, 1998). Τα στερεότυπα διατηρούνται και αναπαράγονται επειδή πολύ απλά δικαιολογούν τις προκαταλήψεις ανισότητας των δύο φύλων (Αθανασιάδου, 2002). Μέσω του μηχανισμού κοινωνικοποίησης γίνεται η μεταφορά των συμπεριφορών, των ρόλων,