ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ στο ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Οι αυτοπροσβολές στο ποινικό δίκαιο Επιβλέπων Καθηγητής: Ν Ι Κ Ο Σ Π Α Ρ Α Σ Κ Ε Υ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Φοιτήτρια: Ε Λ Ι Ζ Α Κ Ο Μ Π Α Τ Σ Ι Α Ρ Η Α. Ε. Μ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ 5 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 Β. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ 8 α. Η έννοια της «αυτοπροσβολής» 8 β. ιάκριση από συγγενείς έννοιες 14 Γ. Η ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΗ ΩΣ ΠΡΑΞΗ ΠΟΥ Ο ΗΓΕΙ ΑΙΤΙΑΚΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΟΥ ΕΝΝΟΜΟΥ ΑΓΑΘΟΥ 16 α. Η αυτοπροσβολή ως πράξη που συνδέεται αιτιακά µε ορισµένο αποτέλεσµα 16 Ι. Η αυτοπροσβολή ως πράξη προς έτερον 16 ΙΙ. Η αιτιώδης συνάφεια στις αυτοπροσβολές 23 β. Η αυτοπροσβολή ως προσβολή έννοµου αγαθού 33 I. Το έννοµο αγαθό και οι µορφές προσβολής του µέσα από το παράδειγµα της χρήσης ναρκωτικών ουσιών 33 i. Η φύση και το περιεχόµενο του έννοµου αγαθού ως βασικές παράµετροι του ζητήµατος 33 ii. Η επιλογή του παραδείγµατος της χρήσης ναρκωτικών ανάµεσα στις λοιπές τυποποιηµένες πράξεις αυτοπροσβολής 39 iii. Η φύση και το περιεχόµενο του έννοµου αγαθού µέσα από το παράδειγµα της χρήσης ναρκωτικών ουσιών 43 iv. Το περιεχόµενο των µορφών προσβολής των έννοµων αγαθών µέσα από το παράδειγµα της χρήσης ναρκωτικών ουσιών 47 ΙΙ. εκτικά αυτοπροσβολών έννοµα αγαθά 58. Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΩΝ 62 α. Με βάση το άδικο 62 Ι. Οι αυτοπροσβολές ως έκφανσης της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας 64 ΙΙ. Η συµπροσβολή της προσωπικής ελευθερίας ως προϋπόθεση για την προσβολή των ατοµικών έννοµων αγαθών 74 3

4 ΙΙΙ. Η αυτοκτονία ως µη αµιγής αυτοπροσβολή και το ζήτηµα της ύπαρξης δικαιώµατος στο θάνατο 79 i. Η θεµελίωση των εν προκειµένω απόψεων στο Σύνταγµα 82 ii. Μια δικαιοπολιτική θεώρηση των εν προκειµένω απόψεων 85 iii. Από την υποχρέωση στη ζωή στο δικαίωµα στο θάνατο 89 ΙV. Ειδικά ζητήµατα 106 i. Οι συνέπειες της αναγνώρισης του θετικού δικαιώµατος στο θάνατο στο χώρο των ετεροπροσβολών της ζωής 106 ii. H συµµετοχή σε αυτοκτονία 110 iii. Η διάσωση της ζωής αρνούµενου ιατρική πράξη ασθενούς 121 β. Με βάση τον πατερναλισµό στο ποινικό δίκαιο 131 γ. Με βάση τον καταλογισµό 142 δ. Με βάση την ποινή 147 Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΠΙΛΟΓΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ 155 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 161 4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΚ ΑΠ άρ. αριθµ. Αρµ ΑρχΝοµ τα βλ. Βουλ Γνµδ Ε Α Ανθρώπου ΕΕ ΕΕ Α Ανθρώπου έκδ. Ελλ ικ ΕλλΕπιθΕγκλ. επ. επιµ. ΕπιστΕπετΑρµ ΕΣ Α Ανθρώπου Εφ ΚΙ ΚΝΝ ΚΟΚ µτφρ. Ν ΝοΒ ό.α.π. ό.π. Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος άρθρο αριθµός Αρµενόπουλος Αρχείο Νοµολογίας ικαιώµατα του Ανθρώπου βλέπε βούλευµα Γνωµοδότηση Ευρωπαϊκό ικαστήριο ικαιωµάτων του Ευρωπαϊκή Ένωση Εθνική Επιτροπή για τα ικαιώµατα του έκδοση Ελληνική ικαιοσύνη Ελληνική Επιθεώρηση Εγκληµατολογίας επόµενα επιµέλεια Επιστηµονική Επετηρίδα Αρµενόπουλου Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Εφετείο Κώδικας Ιατρικής εοντολογίας Κώδικας Νόµων για τα Ναρκωτικά Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας µετάφραση Νόµος Νοµικό Βήµα όπως ακριβώς παραπάνω όπως παραπάνω 5

6 παρ. παράγραφος ΠΚ Πονικός Κώδικας Πληµ Πληµµελειοδικείο Ποιν ικ Ποινική ικαιοσύνη ΠοινΛογ Ποινικός Λόγος ΠοινΧρ Ποινικά Χρονικά Σ Σύνταγµα σ. σελίδα στοιχ. στοιχείο Στρ Στρατοδικείο Συµβ Συµβούλιο ΣωφρΚ Σωφρονιστικός Κώδικας τεύχ. τεύχος ΤιµΤοµ Τιµητικός Τόµος ΤΝΠ Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών τόµ. τόµος ΤοΣ Το Σύνταγµα υπ. υποσηµείωση Υπερ Υπεράσπιση ΧΘ ΕΕ Χάρτης Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης BtMG BGH eds FS vol. Betäubungsmittelgesetz Bundesgerichtshof editors Festschrift volume 6

7 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι διαφορετικές κατευθύνσεις που έχουν διατυπωθεί γύρω από το ζήτηµα της ποινικής αντιµετώπισης των αυτοπροσβολών αναφαίνονται ήδη από τους διαφορετικούς ορισµούς που διατυπώνονται σχετικά. Στην παρούσα εργασία, αφού προκρίνεται ο ορισµός που ταυτίζει το δράστη 1 της αυτοπροσβολής µε το φορέα του προσβαλλόµενου έννοµου αγαθού, ελέγχεται η ένταξη αυτών στις «πράξεις» που ενδιαφέρουν το ποινικό δίκαιο και αναδεικνύεται η σηµασία της θέσης που λαµβάνει κανείς αφενός ως προς την αιτιώδη συνάφεια ορισµένης πράξης µε το αποτέλεσµά της, αφετέρου, δε, ως προς τη φύση και το περιεχόµενο του έννοµου αγαθού και των µορφών προσβολής του, για την κατάφαση αµιγούς ή µη αυτοπροσβολής ή ετεροπροσβολής. Στο πλαίσιο της προβληµατικής που αφορά στο έννοµο αγαθό, βοηθητικό αποδεικνύεται το παράδειγµα της χρήσης ναρκωτικών ουσιών και, ειδικότερα, των διαφορετικών απόψεων που έχουν διατυπωθεί σχετικά µε την προσβολή µε την πράξη αυτή και αγαθών τρίτων. Οι οριοθετήσεις αυτές επιτρέπουν την εξέταση, στη συνέχεια, του ζητήµατος της ποινικής αντιµετώπισης των αυτοπροσβολών κάτω από το πρίσµα του αδίκου, του πατερναλισµού στο ποινικό δίκαιο, του καταλογισµού και της ποινής. Επιχειρείται, δηλαδή, να δοθεί απάντηση στην τυχόν κατάφαση ουσιαστικού αδίκου στις αυτοπροσβολές, στο τυχόν επιτρεπτό της τιµώρησης των αυτοπροσβαλλοµένων στη βάση πατερναλιστικών κριτηρίων, στη λειτουργία της ανικανότητας για καταλογισµό στους ίδιους ως βάση για τη µη τιµώρησή τους και στο τυχόν απρόσφορο της ποινής σε κάθε περίπτωση αυτοπροσβολής. Στο πλαίσιο των αναζητήσεων αυτών, προσεγγίζονται συγκεκριµένες εφαρµογές της θέσης που λαµβάνει κανείς σχετικά µε την ποινική αλλά και, γενικότερα, τη δικαιϊκή αντιµετώπιση των αυτοπροσβολών. Ειδικότερα, συζητείται ιδίως το πρόβληµα της άρνησης ιατρικών πράξεων από ασθενή, της συµµετοχής τρίτων προσώπων 2 σε 1 ιευκρινίζεται ήδη από αυτό το σηµείο ότι ο όρος «δράστης» χρησιµοποιείται στην παρούσα εργασία σε αναφορά προς την πράξη της αυτοπροσβολής και όχι τυχόν προς κάποιο έγκληµα, η δυνατότητα τυποποίησης του οποίου άλλωστε είναι προς διερεύνηση. 2 Η αναφορά σε «τρίτο» πρόσωπο ακολουθεί την καθιερωµένη συµβατική ορολογία, έστω και αν δεν ακριβολογεί, αφού το µόνο πρόσωπο που προηγείται είναι ο ίδιος ο αυτοπροσβαλλόµενος. 7

8 αυτοκτονία και της θέσης του δικαίου απέναντι στα πολύπλευρα ζητήµατα της υποχρέωσης των ανθρώπων να ζουν και του δικαιώµατος των ίδιων στο θάνατο. Β. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ α. Η έννοια της «αυτοπροσβολής» Στη θεωρία έχουν υποστηριχθεί δύο εκ διαµέτρου αντίθετες κατευθύνσεις σχετικά µε τον ορισµό των «αυτοπροσβολών»: µία στηριζόµενη σε αντικειµενικά περιγραφικά µεγέθη και µία άλλη στηριζόµενη σε υποκειµενικά. Ενώ η πρώτη 3, λοιπόν, εστιάζει στο υποκείµενο και το αντικείµενο της πράξης και στα έννοµα αγαθά που αυτή προσβάλλει, η δεύτερη 4 δίνει αυξηµένη βαρύτητα στον εσωτερικό κόσµο 3 Βλ. Βούλτσου Π., Η Ποινική Προβληµατική της Ευθανασίας, 2006, σ. 174, Κατρούγκαλου Γ., Το δικαίωµα στη ζωή και στο θάνατο, 1993, σ. 88, Μανωλεδάκη Ι., Γενική Θεωρία του Ποινικού δικαίου, 2004, σ. 848, Μαργαρίτη Λ., Σωµατικές Βλάβες: Άρθρα Α, β έκδ., 2000, σ. 79 επ., Μπιτζιλέκη Ν., Η συµµετοχική πράξη, 1990, σ. 211 επ., Παπαδαµάκη Α., Στρατιωτικό Ποινικό ίκαιο, 2008, σ. 251, Παπανεοφύτου Α., Συναίνεση και προσβολή έννοµου αγαθού, ΠοινΧρ 1984, σ. 889, Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη από αυτοκαταστροφικές πράξεις, ΕλλΕπιθΕγκλ 1989, σ. 61, Παύλου Σ., Η ποινικοποίηση της χρήσεως ναρκωτικών: Ένα ζήτηµα στα δικαιοκρατικά όρια του Ποινικού ικαίου και το συζητούµενο νοµοσχέδιο για την αντικατάσταση της αντιναρκωτικής νοµοθεσίας, Ενώπιον 2011, τεύχ. 63, σ. 11, Πιτσελά Α., Αυτοκαταστροφική συµπεριφορά στα σωφρονιστικά καταστήµατα: υπό το φως και της νοµολογίας του Ε Α, σε Χαριστήριο εις Λουκά Θεοχαρόπουλο και ήµητρα Κοντογιώργα-Θεοχαροπούλου, β τόµ., 2009, σ. 594, Συµεωνίδου- Καστανίδου Ε., Εγκλήµατα κατά της ζωής, β έκδ., 2001, σ. 146, Φυτράκη Ε., Αυτοπροστασία και καταστολή, Υπερ 1994, σ. 1009, Χατζηκώστα Κ., Μερικές σκέψεις για τον πατερναλισµό στο ποινικό δίκαιο µε αφορµή τον αξιόποινο χαρακτήρα της χρήσης και των πράξεων διακίνησης ναρκωτικών ουσιών, Ποιν ικ 2005, σ Βλ. Αναγνωστόπουλου Α., Η αυτοδιακινδύνευση, σε Ποινικές Επιστήµες, Θεωρία και Πράξη: προσφορά τιµής στην Άννα Μπενάκη-Ψαρούδα, 2008, σ. 3, Βαθιώτη Κ., Στοιχεία ποινικού δικαίου: γενικό µέρος, 2007, σ. 124/125, Κοτσαλή Λ., Ο Ν 1729/1987 περί ναρκωτικών: απολογισµός προοπτικές, Ποιν ικ 2006, σ. 770, Κωνσταντινίδη Α., Ζητήµατα αυτοδιακινδύνευσης του θύµατος, ΠοινΧρ 2000, σ. 182, Τριανταφύλλου Γ., Η αυτοδιακινδύνευση του θύµατος στα εγκλήµατα της ανθρωποκτονίας και της σωµατικής βλάβης εξ αµελείας Η συνειδητή έκθεση του θύµατος στον κίνδυνο, 1999, σ. 7 επ. και τις εκεί παραπέρα παραποµπές στη γερµανική κυρίως βιβλιογραφία. Βλ. και Παπαχαραλάµπους Χ., Φυσιοκρατία και κανονιστικό πρόταγµα: Αιτιότητα και αντικειµενικός καταλογισµός ως θεµέλια της γενικής θεωρίας του αδικήµατος, 2003, σ. 76 επ. και ιδίως 84, υπ. 152, ο 8

9 του φορέα του προσβαλλόµενου έννοµου αγαθού. ιατυπώνονται, έτσι, οι εξής δύο ορισµοί για την έννοια της «αυτοπροσβολής»: I. «Αυτοπροσβολή» είναι η πράξη που προσβάλλει έννοµο αγαθό του ίδιου του δράστη. II. «Αυτοπροσβολή» είναι η πράξη που βλάπτει έννοµο αγαθό, ο φορέας του οποίου έχει άµεσο δόλο για την επέλευση της βλάβης. Σε ό,τι αφορά, ειδικότερα, τον πρώτο των ανωτέρω ορισµών, αυτός διευκρινίζει απλώς ότι µε την πράξη προσβάλλεται έννοµο αγαθό του ίδιου του δράστη, ανεξάρτητα του αν η προσβολή αφορά βλάβη ή διακινδύνευση 5, αφού και οι δύο αυτές περιπτώσεις αναγνωρίζονται από το ποινικό δίκαιο ως εξειδικεύουσες την έννοια της «προσβολής» έννοµου αγαθού και µια διάκριση ειδικά σε ό,τι αφορά τις αυτοπροσβολές δε θα δικαιολογούνταν, αλλά και χωρίς να διακρίνει ανάλογα µε το αν συµπροσβάλλεται τυχόν και έννοµο αγαθό τρίτου. οποίος, υιοθετώντας τη σχετική θέση της Puppe I., δέχεται ότι στην αυτοπροσβολή, αντίθετα από ό,τι συµβαίνει στην αυτοδιακινδύνευση υπάρχει εξωτερικευµένη συναίνεση του θύµατος, Ρουµελιώτου Σ., Οι αυτοπροσβολές από την άποψη του Ποινικού δικαίου και της Εγκληµατολογίας (απόπειρα αυτοκτονίας και χρήση ναρκωτικών ουσιών), ΠοινΛογ 2006, σ και 2388, η οποία, ενώ εκκινεί από την ταύτιση στις αυτοπροσβολές του δράστη και του φορέα του έννοµου αγαθού, δέχεται ότι το κριτήριο της επιδίωξης ή αποδοχής της βλάβης του έννοµου αγαθού από το φορέα του οριοθετεί το εννοιολογικό πεδίο της αυτοπροσβολής. Πρβλ., τέλος, Παπανεοφύτου Α., ό.π., σ. 893, ο οποίος, µε βάση το υποκειµενικό κριτήριο της βούλησης του φορέα του έννοµου αγαθού, προτείνει αντί του όρου «αυτοπροσβολή» εκείνους της «αυτενέργειας» και «αυτεπίδρασης» για τις περιπτώσεις όπου η πράξη δεν έρχεται σε αντίθεση µε τη σχετική βούληση του δράστη. 5 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ. 61, Μπιτζιλέκη Ν., Η συµµετοχική, ό.π., σ. 209, Χατζηκώστα Κ., Μερικές σκέψεις, ό.π., σ

10 Στο πλαίσιο του εν λόγω ορισµού, διατυπώθηκε, πάντως, η άποψη 6, ότι το υλικό αντικείµενο της πράξης και όχι ο φορέας του προσβαλλόµενου έννοµου αγαθού είναι το κρίσιµο µέγεθος που θα πρέπει να ταυτίζεται µε το υποκείµενο της αυτοπροσβολής, ώστε σε κάθε περίπτωση που υλικό αντικείµενο της πράξης είναι ο δράστης της να πρόκειται για «αυτοπροσβολή». Έτσι, υποστηρίζεται, δίνεται η πρέπουσα αξία στην «εµπειρική παρατήρηση του οντολογικού µέρους του συµβάντος» και όχι στην «κοινωνική του αξιολόγηση» 7 και διασφαλίζεται καταρχήν η επιµονή στον κανόνα 8 ότι οι αυτοπροσβολές δεν τιµωρούνται. Βέβαια, το υλικό αντικείµενο της πράξης είναι ένα, ενώ τα έννοµα αγαθά που προσβάλλονται από αυτήν πολλές φορές είναι περισσότερα του ενός. Έτσι, όταν ορισµένα από τα περισσότερα προσβαλλόµενα έννοµα αγαθά δεν ανήκουν στο δράστη, γεννάται το ζήτηµα µήπως τότε δεν υπάρχει αυτοπροσβολή. Ο ορισµός που στηρίζεται στο υλικό αντικείµενο της πράξης έχει δώσει απάντηση σε αυτό το πρόβληµα: ανεξαρτήτως των φορέων των προσβαλλόµενων έννοµων αγαθών, εφόσον το υλικό αντικείµενο της πράξης µε το υποκείµενό της ταυτίζονται, υπάρχει αυτοπροσβολή. Σε ό,τι αφορά, όµως, την περιγραφή και όχι τυχόν τη νοµική αξιολόγησητης πράξης της αυτοπροσβολής, αντίστοιχη θέση µπορεί να λάβει κανείς και υπό το κριτήριο του φορέα του έννοµου αγαθού, ώστε αυτοπροσβολή να υπάρχει κάθε φορά 6 Βλ. Μαργαρίτη Λ., Σωµατικές βλάβες, ό.π, σ. 86 επ., ο οποίος παραπέµπει και στον ορισµό του Binding K. (Handbuch des deutschen Strafrechts, α τόµ., 1885, σ. 697), όπου, όµως, αναφέρεται ότι το χαρακτηριστικό των αυτοπροσβολών είναι η ταυτότητα µεταξύ του υποκειµένου και αντικειµένου της προσβολής: «Identität zwischen dem Subjekte und dem Gegenstände der Verletzung» (η υπογράµµιση δική µου). Βλ. και Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ. 61, κατά τον οποίο ως «αντικείµενο» της προσβολής (κατά τον άνω ορισµό του Binding) «δε θα πρέπει να νοηθεί η εξατοµικευµένη όψη του προσβαλλόµενου έννοµου αγαθού, αλλά ο συγκεκριµένος φορέας του». Για «σύµπτωση ταύτιση υποκειµένου και αντικειµένου προσβολής» κάνει λόγο και ο Παπαδαµάκης Α., Σκέψεις για το πρόβληµα της ποινικοποίησης της χρήσης ναρκωτικών, Αρµ 1989, σ. 703, υπ. 12. Για το αντικείµενο της προσβολής και τη διάκρισή του από το υλικό αντικείµενο της πράξης, βλ. Μανωλεδάκη Ι. (επιµ. Καϊάφα-Γκµπάντι Μ., Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε.), Ποινικό ίκαιο, Επιτοµή Γενικού Μέρους, ζ έκδ., 2005, σ. 330 επ. 7 Βλ. Μαργαρίτη Λ., Σωµατικές βλάβες, ό.π., σ Βλ. Μαργαρίτη Λ., Σωµατικές βλάβες, ό.π., σ. 87/88, αλλά και σ. 86, όπου χρησιµοποιείται το κριτήριο της τυχόν προσβολής και άλλων αγαθών, τα οποία το υποκείµενο της πράξης δεν µπορεί να διαθέσει, προκειµένου να οριοθετούνται οι «κατ εξαίρεση τιµωρούµενες» αυτοπροσβολές. 10

11 που υπάρχει προσβολή αγαθού του ίδιου του δράστη, ακόµα δηλαδή και όταν συµπροσβάλλεται και αγαθό τρίτου, περιπτώσεις που ορίζονται ως «µη αµιγείς» ή «εν µέρει» 9 ή «µη καθαρές» 10 ή «µη γνήσιες» 11 ή «µη αποκλειστικές» 12 αυτοπροσβολές. Ο ορισµός αυτός προκρίνεται 13 για δύο λόγους. Κατά το µέρος που αφορά στην κάλυψη και των περιπτώσεων συµπροσβολής αγαθών τρίτων, επειδή αφήνει τις νοµικές αξιολογήσεις εκτός του πεδίου του ορισµού και αρκείται στο να περιγράψει κατά το δυνατόν πληρέστερα όλες τις εκφάνσεις των αυτοπροσβολών, κάνοντας παράλληλα ευχερέστερο αφενός τον έλεγχο της υπαγωγής ορισµένων από αυτές στη νοµική µεταχείριση των ετεροπροσβολών και αφετέρου τη συνολικότερη αξιολόγηση της διφυούς συµπεριφοράς του δράστη 14. Κατά το µέρος, εξάλλου, που αφορά στην πρόκριση του κριτηρίου του φορέα του έννοµου αγαθού ή εκείνου του υλικού αντικειµένου της πράξης, είναι σαφές, ότι µία εµπειρική - οντολογική προσέγγιση του έννοµου αγαθού αποφεύγει τη δυσπιστία που φαίνεται να διατυπώνει σχετικά η αντίθετη θέση 15. Παραπέρα, ο δράστης, ως πρόσωπο, δεν µπορεί να ταυτίζεται πράγµατι µε το υλικό αντικείµενο της πράξης, παρά µόνο σε συγκεκριµένες περιπτώσεις αυτοπροσβολών, ενώ εξίσου σαφές είναι 9 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ. 72, υπ Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Η λογική της ποινικής καταστολής της χρήσης ναρκωτικών ουσιών, σε ιάλογος µε τον ποινικό νοµοθέτη, 1995, σ Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ Βλ., όµως, σε αναφορά προς την ένταξη στις «αυτοπροσβολές» και πράξεων που συµπροσβάλλουν αγαθά τρίτων, Μπιτζιλέκη Ν., H συµµετοχική, ό.π., σ. 210, ο οποίος φαίνεται να εντάσσει, αντίθετα, τις περιπτώσεις αυτές στις «ετεροπροσβολές». 14 Βλ. και το ιδιώνυµο έγκληµα της διάταξης του άρθρου 56 1β Ν 3028/2002, κατά το οποίο «Αν το µνηµείο ανήκει στο δράστη επιβάλλεται φυλάκιση µέχρι τριών (3) ετών», όταν για την ίδια πράξη στη βασική µορφή του εγκλήµατος (άρθρο 56 1α) απειλείται ποινή φυλάκισης τουλάχιστον δύο ετών. Βέβαια, η µικρότερη ποινή σε σχέση µε το βασικό έγκληµα εξηγείται από το ότι στο ιδιώνυµο δεν προσβάλλονται δύο ξένα έννοµα αγαθά, αλλά ένα ξένο (πολιτιστική κληρονοµιά) και ένα του ίδιου του δράστη (ιδιοκτησία). Bλ. σχετικά Μανωλεδάκη Ι. (επιµ. Μπιτζιλέκη Ν.), Εγκλήµατα κατά της ιδιοκτησίας, 2007, σ. 357 επ.. 15 Η δυσπιστία αυτή παρατηρείται εν γένει στις απόψεις που διακρίνουν το «έννοµο αγαθό» από το «υλικό αντικείµενο της πράξης». Βλ. χαρακτηριστικά την κριτική στην εν λόγω θέση σε Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, ό.π., σ. 162 επ.. 11

12 ότι η εν λόγω άποψη δε θα µπορούσε να νοηθεί ως απαιτούσα την αποσύνδεση από την κοινωνική αξιολόγηση που ενέχει η ίδια η αναγωγή ενός αγαθού σε «έννοµο», ώστε να αφορά κάθε επενέργεια στο πρόσωπο του δράστη της πράξης, καθώς αν αυτή η επενέργεια δεν είναι προσβλητική για το δράστη και, µάλιστα, προσβλητική ενός έννοµου αγαθού του δράστη, τότε, όπως θα εξηγηθεί και σε άλλο σηµείο της εργασίας, ελλείπει η απολύτως αναγκαία βάση για το όποιο ποινικό ενδιαφέρον. Σε αναφορά, άλλωστε, προς τον υπό ΙΙ ορισµό, θα πρέπει αρχικά να τονιστεί ότι η σχετική πρόθεση του αυτοπροσβαλλοµένου ανάγεται, κατά τους υποστηρικτές του, σε κρίσιµο στοιχείο για την ποινική αξιολόγηση της συµπεριφοράς τρίτων -ιδίως στο πλαίσιο του αντικειµενικού καταλογισµού- και, για το λόγο αυτό, αναφέρεται ήδη στον ορισµό των «αυτοπροσβολών» 16. Ανεξαρτήτως, όµως, της άποψης που θα δεχτεί κανείς ως προς το επιµέρους αυτό ζήτηµα, η αξία ενός τέτοιου αξιολογικού ορισµού είναι αµφισβητήσιµη, τόσο λόγω της ασυνέπειάς του µε το αντικειµενικό σύστηµα που υιοθετεί το ποινικό µας δίκαιο και τη συνακόλουθη σύγχυση που δηµιουργεί σε αναφορά προς τη χρησιµοποιούµενη ορολογία 17 όσο και λόγω της εξ αρχής περιορισµένης και «µεροληπτικής» εξέτασης του φαινοµένου.και αν ακόµη, δηλαδή, στο πλαίσιο της ποινικής αντιµετώπισης των ίδιων των αυτοπροσβολών ή της συµµετοχής σε αυτές, επιλέγει κανείς να δώσει αυξηµένο βάρος στην υποκειµενική σχέση του φορέα του έννοµου αγαθού µε την προσβολή του, αυτό είναι προτιµότερο να γίνεται υπό την παραδοχή ενός σαφώς διατυπωµένου, αντικειµενικού ορισµού, καθόσον η ίδια η εξειδικευόµενη έννοια αφορά σε αντικειµενικό µέγεθος. Ενδεικτικό της ασάφειας που δηµιουργείται ως προς τα αντικειµενικά στοιχεία του υπό ΙΙ ορισµού αποτελεί, πάντως, το ότι δεν είναι ξεκάθαρο ούτε αν ο 16 Βλ. Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ. 7, όπου ο ορισµός της «αυτοπροσβολής» δίνεται προς διάκρισή της από την «υπό την κανονιστική έννοια» νοούµενη «αυτοδιακινδύνευση» και 3, όπου ως σκοπός της «δεοντολογικά κανονιστικά» νοούµενης αυτοδιακινδύνευσης τίθεται η περιγραφή των προϋποθέσεων για το ατιµώρητο των συµµετόχων σε αυτοδιακινδύνευση. 17 Βλ., χαρακτηριστικά, Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ. 17, υπ. 43, ο οποίος σε αναφορά προς την άποψη των Παρασκευόπουλου Ν. (Ποινική ευθύνη, ό.π., σ. 61) και Μπιτζιλέκη Ν. (Η συµµετοχική, ό.π., σ. 213) περί ένταξης στην έννοια των αυτοπροσβολών τόσο περιπτώσεων βλάβης όσο και διακινδύνευσης, υποστηρίζει ότι «δεν είναι σαφές, αν η εν λόγω διακινδύνευση ταυτίζεται από τους άνω συγγραφείς µε τις αυτοπροσβολές µόνο στις περιπτώσεις εγκληµάτων διακινδύνευσης ή επεκτείνεται και στα εγκλήµατα βλάβης». Οµοίως η Ρουµελιώτου Σ., ό.π., σ. 2387/

13 ίδιος ο φορέας του έννοµου αγαθού πράττει 18, ενώ το ίδιο συµβαίνει και ως προς τον περιορισµό στη βλάβη του δράστη θύµατος. Ειδικότερα, ο εν λόγω περιορισµός δε φαίνεται να αναφέρεται στην πραγµατικότητα στον αποκλεισµό της διακινδύνευσης ως της δεύτερης µορφής προσβολής που αναγνωρίζεται στο ποινικό δίκαιο. Αντίθετα, καθώς ο όρος της «αυτοπροσβολής» τίθεται, στο πλαίσιο του εν λόγω ορισµού, σε αντιπαραβολή προς εκείνον της «αυτοδιακινδύνευσης», ο οποίος µε τη σειρά του, κατά την άποψη αυτή, καλύπτει τις περιπτώσεις που ο δράστης προσβάλλει δικό του έννοµο αγαθό από αµέλεια ή κατά µία άποψη- και ενδεχόµενο δόλο, αντίστοιχα η χρήση του όρου «βλάβη» φαίνεται να συνδέεται και πάλι µε υποκειµενικά στοιχεία καλύπτοντας τις περιπτώσεις που ο αυτοπροσβαλλόµενος τελεί µε (άµεσο) δόλο. Θα πρέπει, πάντως, να σηµειωθεί ότι ο εν λόγω ορισµός των αυτοπροσβολών έχει παρουσιαστεί ως «αναµφισβήτητος» 19 σε ό,τι αφορά την περίπτωση που ο αυτοπροσβαλλόµενος έχει άµεσο δόλο α βαθµού, ως εµφανίζων «µια σχετική σύµπτωση απόψεων» 20 για την περίπτωση του άµεσου δόλου β βαθµού, ενώ ταυτόχρονα ως µάλλον επικρατών 21 ως προς τον ενδεχόµενο δόλο του φορέα του έννοµου αγαθού για βλάβη δικού του έννοµου αγαθού. 18 Βλ. χαρακτηριστικά Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ. 17, όπου αναφέρεται ότι η πράξη µπορεί να είναι του φορέα του έννοµου αγαθού ή τρίτου, σ. 7, όπου η πράξη φαίνεται να ανήκει στο φορέα του έννοµου αγαθού και σ. 4, όπου σε αναφορά προς την έννοια της «αυτοδιακινδύνευσης» (για την οποία, βλ. την ενότητα που ακολουθεί) γίνεται λόγος για «ύπαρξη ορισµένης αντικειµενικής συµβολής του φορέα του εννόµου αγαθού στο εις βάρος του αποτέλεσµα». Ορατή είναι εδώ η οµοιότητα µε τα όσα υποστηρίζονται για την αυτουργική πράξη από την υποκειµενική θεωρία για τη συµµετοχή: βλ., αντί άλλων, Χωραφά Ν. (επιµ. Σταµάτη Κ.), Ποινικόν ίκαιον, 1978, σ. 331, όπου «κατά την υποκειµενικήν θεωρίαν αυτουργός είναι ο επιχειρών οιανδήποτε πράξιν συµβάλλουσαν οπωσδήποτε εις την πραγµάτωσιν της αντικειµενικής υποστάσεως του εγκλήµατος (εποµένως είτε πράξιν πραγµατώσεως της αντικειµενικής υποστάσεως, είτε πράξιν παρακινήσεως ή βοηθητικήν εις εκείνην), εφ όσον πράττει µε animus auctoris, εφ όσον δηλ. θέλει ή αποδέχεται την εγκληµατικήν πράξιν ως ιδικήν του». Αντίστοιχα για την «αυτοδιακινδύνευση», πρβλ. Παπαχαραλάµπους Χ., Η συµµετοχή σε αυτοκτονία, 1997, σ. 3/4, όπου ο εν λόγω όρος χρησιµοποιείται για να περιγράψει την κατάσταση στην οποία θέτει τον εαυτό του ο δράστης ενός εγκλήµατος «επιτρέποντας» την εναντίον του άµυνα. 19 Βλ. Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ. 7, όπου, όµως, επί το πλείστον παραποµπές στη γερµανική βιβλιογραφία. 20 Βλ. αµέσως προηγούµενη υπ.. 21 Βλ. Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ. 15, ο οποίος πάντως τονίζει (σ. 16) την έντονη οµοιότητα των περιπτώσεων του ενδεχόµενου δόλου µε εκείνες της ενσυνείδητης αµέλειας και φαίνεται έτσι να 13

14 Ενόψει των αδυναµιών του δεύτερου αυτού ορισµού, ο όρος «αυτοπροσβολές» χρησιµοποιείται στην παρούσα εργασία κατά την περιγραφική αυτού έννοια, όπως αυτή αποτυπώνεται ανωτέρω, υπό Ι. Παρά το ότι, όµως, προκρίνεται ως ορθότερη η άποψη που δεν περιορίζει τις αυτοπροσβολές σε αυτές που προσβάλλουν αποκλειστικά έννοµα αγαθά του δράστη, το αντικείµενο της εργασίας περιορίζεται ακριβώς στις περιπτώσεις αυτές. Ο λόγος είναι, βεβαίως, η πρακτική σηµασία της διάκρισης, καθώς, όποιον ορισµό και να δεχτεί κανείς, οι πράξεις που προσβάλλουν τόσο αγαθά του δράστη όσο και τρίτων γίνεται δεκτό ότι ακολουθούν τη νοµική θέση των ετεροπροσβολών. Για το λόγο αυτό, στο εξής, όπου γίνεται λόγος για αυτοπροσβολή, χωρίς ειδικότερο προσδιορισµό, θα νοείται η αµιγής µόνο. β. ιάκριση από συγγενείς έννοιες Ήδη από τα ανωτέρω αναδείχθηκε η στενή σχέση αφενός των «ετεροπροσβολών» και αφετέρου των «αυτοδιακινδυνεύσεων» µε τις «αυτοπροσβολές». Έγινε, λοιπόν, σαφές ότι, κατά τη θέση που προκρίνεται στην παρούσα εργασία, οι «ετεροπροσβολές» περιλαµβάνουν τις πράξεις που προσβάλλουν έννοµα αγαθά αποκλειστικά τρίτων σε σχέση µε το δράστη. Σε ό,τι αφορά, εξάλλου, την έννοια της «αυτοδιακινδύνευσης», αυτή θα πρέπει να θεωρείται εντάσσει και την τελευταία στην έννοια της «αυτοδιακινδύνευσης». Οµοίως οι Αναγνωστόπουλος Α., Η αυτοδιακινδύνευση, ό.π., σ. 4, υπ. 4 και Βαθιώτης Κ. Στοιχεία, ό.π., σ Τη θέση της σχετικής ελληνικής θεωρίας ακολουθεί και το υπό ΙΙ πρότυπο των υποκειµενικών ορισµών για την «αυτοπροσβολή». 14

15 υπάλληλη στην έννοια των «αυτοπροσβολών» 22, εξειδικεύοντας απλώς το είδος της προσβολής και όχι αναφερόµενη στις περιπτώσεις όπου ο φορέας του έννοµου αγαθού το προσβάλλει ή συµβάλλει στην προσβολή του από αµέλεια ή ενδεχόµενο δόλο 23. Οι αυτοπροσβολές, παραπέρα, υποστηρίζεται 24 ότι αποτελούν τον πυρήνα των «χωρίς θύµα» εγκληµάτων. Βέβαια, εγκληµατολογικά, γίνεται δεκτό ότι «θύµα» ενός εγκλήµατος, δηλαδή το «πρόσωπο κατά του οποίου άµεσα ή έµµεσα στρέφεται (γενικά ή συγκεκριµένα) το έγκληµα, εφόσον η τροποποίηση της δικής του συµπεριφοράς θα µπορούσε να το αποτρέψει» 25, µπορεί να είναι και ο δράστης του 26 και, συνεπώς, υπό αυτή την έννοια, δε θα µπορούσε να καταφαθεί συγγένεια των αυτοπροσβολών µε τα «χωρίς θύµα» εγκλήµατα. Ωστόσο, ο εν λόγω όρος δεν αναφέρεται πράγµατι στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει κανένα θύµα, αλλά σε εκείνες όπου δεν υπάρχει φανερή βλάβη τρίτου 27. Και τότε, όµως, η διάκρισή του από τις «αυτοπροσβολές» είναι σαφής, ενώ εγγύτερα προς τις τελευταίες βρίσκεται η ειδικότερη κατηγορία των «χωρίς πρόκληση ζηµίας σε τρίτους» 28 εγκληµάτων, κατηγορία η οποία επίσης διακρίνεται, πάντως, από τις αυτοπροσβολές, καθώς 22 Από τον ορισµό που δίνει ο Μυλωνόπουλος Χ., Ποινικό δίκαιο: γενικό µέρος, α τόµ., 2007, σ , στην «αυτοδιακινδύνευση», εξετάζοντάς την στο πλαίσιο της αιτιώδους συνάφειας ορισµένης πράξης µε το αποτέλεσµα, ότι δηλαδή πρόκειται για την περίπτωση που «ο παθών µε την συµπεριφορά του θέτει έναν νέο κίνδυνο, ο οποίος και πραγµατώνεται, µόνο αυτός, στο αποτέλεσµα» φαίνεται ότι ο κίνδυνος αναφέρεται, και κατά το συγγραφέα, στα αγαθά του ίδιου του δράστη και ότι δεν απαιτούνται επιπλέον προϋποθέσεις σχετικά µε την υποκειµενική κάλυψη του αποτελέσµατος από αυτόν. Παραπέρα, η χρήση του όρου «παθών» και το στοιχείο της πραγµάτωσης του νέου κινδύνου στο αποτέλεσµα εξηγούνται βάσει της συστηµατικής ένταξης του ορισµού στα περί αιτιώδους συνάφειας πράξης τρίτου όταν παρεµβάλλεται αυτοδιακινδύνευση και δεν αφορούν τον ορισµό της «αυτοδιακινδύνευσης». 23 Βλ. Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ , Ρουµελιώτου Σ., ό.π., σ Βλ. Αλεξιάδη Σ., Εγκληµατολογία, ε έκδ., 2011, σ Βλ. Αλεξιάδη Σ., Εγκληµατολογία, ό.π., σ Βλ. Σπινέλλη Κ., Εγκληµατολογία: Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, Πανεπιστηµιακές Παραδόσεις, α έκδ., 1985, σ. 121 επ., η οποία και προτείνει την προσθήκη και του κριτηρίου της αποτυχίας συµµόρφωσης του δράστη σε «κοινωνικά παραδεκτούς κανόνες». 28 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ

16 αφενός εδράζεται όπως και τα «χωρίς θύµα» εγκλήµατα- σε εγκληµατολογικές προσεγγίσεις και αφετέρου προϋποθέτει το χαρακτήρα του κατά τους ορισµούς και πάλι της εγκληµατολογίας- «εγκλήµατος». Γ. Η ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΗ ΩΣ ΠΡΑΞΗ ΠΟΥ Ο ΗΓΕΙ ΑΙΤΙΑΚΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΟΥ ΕΝΝΟΜΟΥ ΑΓΑΘΟΥ α. Η αυτοπροσβολή ως πράξη που συνδέεται αιτιακά µε ορισµένο αποτέλεσµα Υπό τον ορισµό που έγινε δεκτός στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας για την έννοια της «αυτοπροσβολής» είναι σαφές ότι πρόκειται για «πράξη». Ζήτηµα είναι, όµως, αν οι αυτοπροσβολές αποτελούν και «πράξεις» υπό την έννοια του ποινικού δικαίου. Από τα ειδικότερα στοιχεία που προϋποτίθενται στο ποινικό δίκαιο για να υπάρχει «πράξη», εκείνο στο οποίο απαιτείται να σταθεί κανείς, εξετάζοντας την κατάφασή του στις αυτοπροσβολές, είναι το «προς έτερον» αυτής. Η εν λόγω εξέταση επιχειρείται στην πρώτη ενότητα του παρόντος κεφαλαίου. Ακολουθεί η εξέταση των αυτοπροσβολών ως πράξεων που οδηγούν αιτιακά σε συγκεκριµένο αποτέλεσµα. Τα όρια της εργασίας δε θα επέτρεπαν µια σε βάθος επισκόπηση των διαφορετικών θεωριών. Για το λόγο αυτό, µετά από µια σύντοµη αναφορά στις σχετικές θεωρίες, επιχειρείται µέσω παραδειγµάτων η οριοθέτηση των αυτοπροσβολών από τις ετεροπροσβολές µε βάση τη σχέση κάθε φορά της πράξης του φορέα του έννοµου αγαθού και τρίτου µε το προσβλητικό αποτέλεσµα. Ι. Η ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΗ ΩΣ ΠΡΑΞΗ ΠΡΟΣ ΕΤΕΡΟΝ Τη βάση για τον αποκλεισµό των αµιγών αυτοπροσβολών όχι µόνο από τις ουσιαστικά άδικες πράξεις αλλά ήδη από τις «πράξεις» µπορεί να αποτελέσει η διάταξη του άρθρου 7 1 Σ. Ειδικότερα, υποστηρίζεται 29 ότι, παρά το γεγονός ότι η διάταξη αυτή δεν προσδιορίζει τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την «πράξη», η 29 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Η συνταγµατική διάσταση του αδίκου και της ενοχής, Υπερ 1993, σ

17 αναφορά της παραπέµπει σε όσα ήδη πριν από τη θέση του Συντάγµατος του 1975 σε ισχύ γίνονταν δεκτά στο πλαίσιο της διάταξης του άρθρου 14 ΠΚ. Από τα χαρακτηριστικά, λοιπόν, που η κρατούσα στο ποινικό δίκαιο άποψη 30 αποδίδει στην «πράξη» αυτό που ενδιαφέρει για την ποινική αντιµετώπιση των αυτοπροσβολών είναι το «προς έτερον» 31. Με τον όρο αυτό νοείται η ίδρυση µιας κοινωνικής σχέσης, η οποία παραπέρα προσδιορίζεται ως η πράξη που «αναφέρεται στο κοινωνικό περιβάλλον» 32 ή «επενεργεί στον κοινωνικό κόσµο» 33 ή «επηρεάζει το κοινωνικό περιβάλλον» 34 ή «µπορεί να έχει κοινωνικές συνέπειες» 35 ή «αφορά άλλον» 36 ή «επιφέρει συνέπειες σε τρίτους» 37 ή «απευθύνεται σε κάποιον άλλο» 38 ή «στρέφεται προς άλλον» 39 ή 30 Βλ., όµως, Μυλωνόπουλου Χ., Γενικό, α τόµ., ό.π., σ. 109, Χαραλαµπάκη Α., Σύνοψη Ποινικού ικαίου: Γενικό Μέρος, α τοµ.: το Έγκληµα, 2010, σ. 261 και από τη γερµανική θεωρία, αντί πολλών, Baumann J. (µτφρ. Γιαννίδης Ι., Κοτσαλής Λ.), Θεµελιώδεις έννοιες και σύστηµα του Ποινικού ικαίου, 1983, σ. 92 επ. και ιδίως Βλ. Χωραφά Ν., Ποινικόν ίκαιον, ό.π., σ. 114, ο οποίος και εισήγαγε για το εν προκειµένω ζήτηµα τον όρο, δανειζόµενος µια αριστοτελική διατύπωση. 32 Βλ. Ανδρουλάκη Ν., Ποινικό ίκαιο Γενικό Μέρος, α τόµ: Θεωρία για το έγκληµα, 2000, σ. 151, Κοτσαλής Λ., Ποινικό ίκαιο Γενικό Μέρος, α τόµ., 2005, σ Έτσι και ο Βαθιώτης Κ., Στοιχεία, ό.π., σ Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια του ποινικού δικαίου Γενικό Μέρος: Το έγκληµα, 2008, σ Βλ. Κατρούγκαλου Γ., ό.π., σ. 85, Χωραφά Ν., Ποινικόν ίκαιον, ό.π., σ. 114, Ζησιάδη Ι., Ποινικόν ίκαιον, Γενικόν Μέρος, α τόµ., 1971, σ. 157, Ζιµπουλάκη Α., Γενικό ποινικό δίκαιο, 1977, σ. 36, Παρασκευόπουλου Ν., Ποινική ευθύνη, ό.π., σ Βλ. Μαγκάκη Γ.-Α., Ποινικό δίκαιο: διάγραµµα γενικού µέρους, 1982, σ Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, ό.π., σ Βλ. Γιαννίδη Ι., σε ΣυστΕρµΠ, σ. 146 (ά. 14, αριθµ. 22) 38 Βλ. Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., Εγκλήµατα κατά της ζωής, ό.π., σ. 164 και Ζιµπουλάκη Α., ό.π., σ. 36. Βλ., όµως, Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, σ. 185, όπου «η πράξη είναι λοιπόν ανθρώπινη δράση «προς έτερον». Αυτό δε σηµαίνει, βέβαια, ότι η πράξη πρέπει να απευθύνεται σε κάποιον. Αρκεί να τον αφορά καθ οιονδήποτε τρόπο» (η υπογράµµιση του συγγραφέα). 39 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια, ό.π., σ. 105, Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε. σε Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, σ

18 «δηµιουργεί µια κοινωνική σύγκρουση» 40. Στις διατυπώσεις αυτές κάποτε ο «έτερος» φαίνεται να νοείται ως κοινωνικό σύνολο ή περιβάλλον και κάποτε ως ορισµένος άνθρωπος, διάφορος του δράστη. Και η ενέργεια, όµως, ξεκινά από µια κάποια αναφορά προς τον «έτερο» για να καταλήξει ήδη να στρέφεται προς αυτόν. Την ίδια πορεία ακολουθεί, αντίστοιχα, και η εξειδίκευση των εν λόγω όρων, χωρίς να µπορεί, ωστόσο, ακόµα και υπό τους τελευταίους ορισµούς να απαντηθεί µε ευκολία αν ιδρύει κοινωνική σχέση, για παράδειγµα, η πράξη που στεναχωρεί άλλον άνθρωπο ή που αποτελεί την αφορµή για τη µίµησή της από άλλον. Από τα σχετικά παραδείγµατα που έχουν χρησιµοποιηθεί στη θεωρία, για την αποσαφήνιση του «προς έτερον» της πράξης θα πρέπει να αναφερθεί εκείνο της παράλειψης χρήσης ζώνης ασφαλείας από επιβάτη αυτοκινήτου. Σύµφωνα, λοιπόν, µε άποψη που ως «προς έτερον» πράξη ορίζει αυτή που «αφορά» άλλον, οι εν λόγω παραλείψεις αποτελούν «πράξεις» για το ποινικό δίκαιο, καθώς η διακινδύνευση της σωµατικής ακεραιότητας και ζωής των δραστών αφορά και τρίτους και, πιο συγκεκριµένα, τους υπαίτιους ενός πιθανού ατυχήµατος 41. Στην περίπτωση ατυχήµατος, ειδικότερα, η (ποινική 42 ) ευθύνη των τρίτων θα είναι µεγαλύτερη, αφού θα αναφέρεται σε βαρύτερες προσβολές. 40 Βλ. Βούλτσου Π., Η ποινική προβληµατική, ό.π., σ. 175, για τη θέση του οποίου, όµως, στο ζήτηµα βλ. και παρακάτω, υπ. 53. Αντίθετα, η εκεί (υπ. 252) παραπεµπόµενη Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε. (Εγκλήµατα κατά της ζωής, ό.π., σ. 164), φαίνεται να αναφέρεται σε άδικη πράξη όταν παρατηρεί ότι αυτή υπάρχει στο ποινικό δίκαιο εφόσον, εκτός των άλλων, διαπιστώνεται και η ίδρυση κοινωνικής σύγκρουσης. 41 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, ό.π., σ Βλ. και την ενότητα που ακολουθεί αµέσως παρακάτω. Η αστική ευθύνη, πάντως, θα περιορίζεται κατ εφαρµογή του κανόνα του άρθρου 300 ΑΚ, κατά τον οποίο, όταν συντρέχει πταίσµα του ζηµιωθέντος, η ευθύνη του ζηµιώσαντος τρίτου περιορίζεται στο αποτέλεσµα που αποδίδεται στη δική του υπαίτια πράξη. Βλ. σχετικά Γεωργιάδη Α., Ενοχικό ίκαιο, Γενικό Μέρος, α τόµ., ε έκδ., 2007, σ. 164 επ.. 18

19 Το ίδιο δε γίνεται, ωστόσο, δεκτό από µεγάλη µερίδα της θεωρίας 43, κατά την οποία ποτέ οι αµιγείς αυτοπροσβολές δεν αποτελούν «πράξεις» για το ποινικό δίκαιο, καθώς στερούνται του εν λόγω κοινωνικού νοήµατος. Αντίθετα, κατά την πρώτη άποψη σχετικά µε το ως άνω παράδειγµα, και οι αµιγείς αυτοπροσβολές είναι κάποτε τουλάχιστον «πράξεις», αφού ο χαρακτήρας της µη χρήσης κράνους ή ζώνης ασφαλείας ως αυτοπροσβολής δεν αµφισβητείται από τον υποστηρικτή της εν λόγω άποψης 44. Η ανάγκη, λοιπόν, παραπέρα εξειδίκευσης της σηµασίας που αποδίδεται στο «προς έτερον» της πράξης από όσους αποκλείουν το εν λόγω στοιχείο σε όλες τις αµιγείς αυτοπροσβολές καθίσταται, βέβαια, προφανής. Μια απόπειρα προς αυτή την κατεύθυνση θα µπορούσε να ξεκινήσει και αντίστροφα. Αν, δηλαδή, τη βάση για την αναζήτηση των -υπό τους ανωτέρω ορισµούς- ιδρυουσών κοινωνική σχέση πράξεων αποτελέσει η θέση ότι από αυτές 43 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια, ό.π., σ. 104 επ., του ίδιου, Σκέψεις για την αυτοκτονία και το δίκαιο, σε Justice in Particular: Χαρµόσυνο Φαίδωνα Κοζύρη, 2007, σ. 365, σε προηγούµενη µελέτη του οποίου και σε αναφορά προς τη χρήση και την κατοχή για χρήση ναρκωτικών φαίνεται να διατυπώνεται επιφύλαξη σχετικά µε το αν λείπει το στοιχείο του «προς έτερον» και όταν αυτές δεν τελούνται κρυφά και µε προφυλάξεις (του ίδιου, Ποινική ευθύνη, ό.π., σ. 67), Συµεωνίδου- Καστανίδου Ε., Εγκλήµατα κατά της ζωής, ό.π., σ. 164, Φυτράκη Ε., ό.π., σ. 1010/1011, Χατζηκώστα Κ., Παρατηρήσεις σε ΑΠ 1011/2004, ΠοινΛογ 2004, σ Έτσι και οι Μπέκας Γ., Η προστασία της ζωής και της υγείας στον Ποινικό Κώδικα, 2004, σ. 262, Πανούσης Γ. (Η έννοια του θανάτου στο Ποινικό ίκαιο, ΝοΒ 1978, σ. 83), αναφερόµενοι ειδικά στην αυτοπροσβολή της ζωής, Παύλου Σ., Ναρκωτικά, γ έκδ., 2008, σ. 180, αναφερόµενος ειδικά στη χρήση και κατοχή προς χρήση ναρκωτικών και καταρχήν µόνο ο Παπαδαµάκης Α., Στρατιωτικό, ό.π., σ. 251/252. Την ίδια θέση φαίνεται να δέχεται και η Ρουµελιώτου Σ., ό.π., σ Έτσι και η Ετήσια Έκθεση 2011 της Εθνικής Επιτροπής για τα ικαιώµατα των Ανθρώπων (ΕΕ Α), σ. 111 (δηµοσιευµένη στο διαδικτυακό τόπο της ΕΕ Α: Πρβλ. Μανιτάκη Α., Κράτος ικαίου και ικαστικός Έλεγχος της Συνταγµατικότητας, Εκδόσεις Σάκκουλα, α τοµ., 1994, σ , Μυλωνόπουλου Χ., Γενικό, α τόµ., ό.π., σ. 7-8, ο οποίος, ενώ δεν εντάσσει (σ. 109) το «προς έτερον» στα χαρακτηριστικά της «πράξης» κατά το ποινικό δίκαιο, σηµειώνει πάντως ότι «το δίκαιο αποσκοπεί να ρυθµίσει την εξωτερική συµπεριφορά των ατόµων προς άλληλα και το ποινικό δίκαιο δεν µπορεί να λειτουργεί καταχρηστικά, προς επιδίωξη άλλων σκοπών», θέση στην οποία στηρίζει το ατιµώρητο των αυτοπροσβολών. 44 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, στ έκδ., ό.π., σ Βλ. και Κυπραίου Β., Εγκλήµατα κατά της ζωής και της σωµατικής ακεραιότητας (Γερµ. θεωρία και νµλγ.), Ελλ ικ 1982, σ. 694, ο οποίος αναφέρει ειδικά για την αυτοκτονία ότι η άποψη ότι δεν αποτελεί «πράξη» είναι λανθασµένη, χωρίς όµως να εξηγεί τη θέση του αυτή. 19

20 αποκλείονται όλες οι αµιγείς αυτοπροσβολές, κατά λογική αναγκαιότητα το πιθανό εύρος των ιδρυουσών κοινωνική σχέση πράξεων περιορίζεται σε όσες αποκλείεται να συνυπάρχουν µε αµιγή αυτοπροσβολή. Για παράδειγµα, αµιγής αυτοπροσβολή είναι και εκείνη που εγείρει το ενδιαφέρον τρίτων για µίµησή της 45 ή που προκαλεί αισθήµατα δυσαρέσκειας ή θλίψης, εφόσον γίνει δεκτό 46 ότι δεν πρόκειται τότε για προσβολή έννοµου αγαθού τρίτου. Αντίθετα, αµιγής αυτοπροσβολή δεν µπορεί εξ ορισµού να υπάρχει α) όταν προσβάλλονται και έννοµα αγαθά τρίτου και β) όταν το αποτέλεσµα δε φτάνει να προσβάλλει κάποιο έννοµο αγαθό 47. Στην τελευταία περίπτωση µπορούν να ενταχθούν, για παράδειγµα, πράξεις που «συµβάλλουν» απλώς σε ένα προσβλητικό αποτέλεσµα σε βάρος έννοµου αγαθού του δράστη 48 όχι, όµως, και σε βάρος αγαθού τρίτου, καθώς η περίπτωση αυτή δεν αποκλείεται όπως αµέσως παραπάνω έγινε δεκτό- από την κατάφαση αµιγούς αυτοπροσβολής. Περαιτέρω, και οι πράξεις που δε φτάνουν να προσβάλλουν έννοµο αγαθό του δράστη, ενόψει του ότι ήδη οι αµιγείς αυτοπροσβολές ποτέ δεν ιδρύουν κοινωνική σχέση, θα πρέπει να αποκλεισθούν από τις ιδρύουσες κοινωνική σχέση πράξεις (επιχείρηµα από το µείζον στο έλασσον 49 ). Αν, όµως, οι διαπιστώσεις αυτές δεν είναι εσφαλµένες, ίδρυση κοινωνικής σχέσης υπάρχει µόνο όταν υπάρχει προσβολή 50 έννοµου αγαθού τρίτου. 45 Βλ. και παρακάτω υπ Βλ. παρακάτω, υπό Γ.β.Ι.iii. 47 Τόσο για την έννοια του «έννοµου αγαθού» όσο και για το περιεχόµενο των µορφών προσβολής του, βλ. παρακάτω, υπό Γ.β.Ι. 48 Βλ. και την ενότητα που ακολουθεί. Περίπτωση ανυπαρξίας προσβολής, στο µέτρο που γίνεται δεκτό ότι αυτοτελές άδικο δεν υπάρχει στις πράξεις συµµετοχής, αποτελεί ακριβώς και η συµµετοχή του φορέα του έννοµου αγαθού στην εναντίον του προσβολή. Βλ. σχετικά Μπιτζιλέκη Ν., Η συµµετοχική, ό.π., σ. 212, ο οποίος χαρακτηρίζει πάντως και τις τελευταίες αυτές περιπτώσεις ως «αυτοπροσβολές», Roxin C. (µτφρ. Συµεωνίδη.), Σχετικά µε το λόγο τιµώρησης της συµµετοχής, Υπερ 1994, σ. 10/ Βλ. Σταµάτη Κ., Η θεµελίωση των νοµικών κρίσεων, Επιτοµή, η έκδ., 2009, σ. 302 επ.. 50 Βλ. και Φυτράκη Ε., ό.π., σ. 1010/1011, ο οποίος, «αντιστρέφοντας» την πρόταση, ότι πράξη για το ποινικό δίκαιο είναι η «προς έτερον», αναφέρει ότι πράξη δεν είναι η «καθ εαυτού» και όχι η «προς εαυτόν». Έτσι και η Ρουµελιώτου Σ., ό.π., σ Ανίθετα, ως πράξη «κατ άλλου ανθρώπου» χαρακτηρίζει το έγκληµα ο Μπακατσούλας Μ., Τα αίτια της αυτοκτονίας, 1965, ό.π., σ

21 Το συµπέρασµα αυτό δεν υιοθετείται ρητά ούτε από όσους αποκλείουν τις αυτοπροσβολές από τις «πράξεις» αλλά ούτε βέβαια και από όλους όσοι αποδέχονται το «προς έτερον» της πράξης, καθώς στηρίζεται στη θέση αφενός ότι οι αµιγείς αυτοπροσβολές αποκλείονται από τις εν λόγω πράξεις και αφετέρου ότι ως «αµιγείς αυτοπροσβολές» ορίζονται οι πράξεις που προσβάλλουν αποκλειστικά αγαθά του δράστη. Έτσι, το στοιχείο του «προς έτερον» αναδεικνύεται αναµφισβήτητα σε κρίσιµο για όσους 51 δεν αποδέχονται ήδη ότι για να είναι ουσιαστικά άδικη µια πράξη πρέπει να προσβάλλει ορισµένο έννοµο αγαθό. Στην αντίθετη περίπτωση και, επιπλέον, όταν αποδέχεται κανείς τη θέση ότι όλες οι αµιγείς αυτοπροσβολές (µε το ως άνω περιεχόµενο) δεν ιδρύουν κοινωνική σχέση και, συνεπώς, δεν είναι πράξεις, η αποδοχή του στοιχείου του «προς έτερον» σε όλες τις πράξεις που ενδιαφέρουν το ποινικό δίκαιο φαίνεται να µεταφέρει απλώς το άδικο της πράξης ήδη στα συστατικά στοιχεία αυτής, προσθέτοντας µόνο ότι αντικείµενο της προσβολής πρέπει να είναι (και) αγαθό τρίτου. Τότε, λοιπόν, «πράξεις» στο ποινικό δίκαιο µπορούν να είναι µόνο οι ουσιαστικά άδικες (εφόσον ως τέτοιες προσδιορίζονται εκείνες που προσβάλλουν ορισµένο έννοµο αγαθό 52 ) και, σε περίπτωση που οι αµιγείς αυτοπροσβολές θεωρηθεί ότι δεν αποκλείονται ήδη από τις τελευταίες, µόνο όσες από τις ουσιαστικά άδικες πράξεις προσβάλλουν (και) αγαθό τρίτου. Κρίνεται, ωστόσο, ορθότερο το στοιχείο της προσβολής έννοµου αγαθού να αναφέρεται αποκλειστικά στο άδικο της πράξης, καθώς ενέχει αναγκαία αποδοκιµασία για το αποτέλεσµά της, και όχι ήδη στα στοιχεία που συνθέτουν την πράξη, καθώς εκεί οριοθετούνται απλώς οι πράξεις που ενδιαφέρουν το ποινικό δίκαιο 51 Βλ., χαρακτηριστικά, Ανδρουλάκη Ν., Θεωρία, ό.π., σ. 152/153, όπου και το παράδειγµα της καταγραφής υβριστικών σκέψεων για άλλον σε προσωπικό ηµερολόγιο του δράστη. Για το συγγραφέα στέρεη βάση για το ατιµώρητο της εν λόγω πράξης φαίνεται να παρέχει βασικά η έλλειψη του «προς έτερον» αυτής. Αντίθετα, για όσους αναγνωρίζουν την προσβολή έννοµου αγαθού ως απαραίτητη προϋπόθεση για το ουσιαστικό άδικο µιας πράξης, πέρα από την έλλειψη του «προς έτερον» της καταγραφής σκέψεων σε προσωπικό ηµερολόγιο και σε ένα επόµενο επίπεδο πια, θα διαπιστωνόταν πάντως και η έλλειψη ακριβώς προσβολής έννοµου αγαθού: η πράξη του παραδείγµατος µόνο ως θεµελίωση µιας κλειστής και µη προσβάσιµης πηγής κινδύνου θα µπορούσε να νοηθεί. Βλ. και παρακάτω, υπό Γβ.Ι.iv. 52 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, ζ έκδ., ό.π., σ

22 χωρίς να απαξιολογούνται κιόλας 53. Η κοινωνικότητα, λοιπόν, της πράξης δε σηµαίνει, κατά την εδώ υιοθετούµενη άποψη, πάντα και προσβολή αγαθού τρίτου και, συνεπώς, οι αµιγείς αυτοπροσβολές δεν αποκλείονται από τις «πράξεις» κατά το ποινικό δίκαιο, έστω και αν γίνει δεκτό 54 ότι οι ίδιες δεν κρίνονται σε επίπεδο «αδίκου» της πράξης- αντικοινωνικές. Αυτό δε σηµαίνει, από την άλλη πλευρά, ότι δεν υπάρχουν και περιπτώσεις αµιγών αυτοπροσβολών που δεν ιδρύουν κοινωνική σχέση και τότε ήδη δεν αποτελούν «πράξεις». Η αναζήτηση και οριοθέτηση των περιπτώσεων αυτών έχει, βέβαια, ενδιαφέρον που ξεπερνά την ποινική αντιµετώπιση των αυτοπροσβολών και, γι αυτό το λόγο, απαιτεί ειδική µελέτη. Καθώς, λοιπόν, κάτι τέτοιο δε θα µπορούσε να επιχειρηθεί στην παρούσα εργασία, κρίσιµη θεωρείται η παράθεση µίας µόνο τελευταίας παρατήρησης. Υποστηρίχθηκε 55, ειδικότερα, ότι υπό τη θεώρηση ότι η κοινωνικότητα της «πράξης» αρκείται στο να «αφορά» αυτή άλλον, ενόψει του ότι το εν λόγω κριτήριο ενέχει µια κρίση για το τι αφορά ποιον, αναιρείται η ίδια η δυνατότητα περιγραφικής σύλληψης της πράξης. Πράγµατι, το τι αφορά ποιον και, ακόµα περισσότερο, το τι µπορεί να αφορά κάποιον (όπως στο παράδειγµα µε την παράλειψη χρήσης ζώνης ασφαλείας) δεν αποδεικνύεται εµπειρικά και, συνεπώς, δεν προκρίνεται ως κριτήριο για το «προς έτερον» της πράξης, αφού αναγκαία ενέχει ασάφεια και ρευστότητα. Παραπέρα, όµως, αναφορικά προς την αναίρεση της δυνατότητας περιγραφικής σύλληψης της πράξης, δε θα µπορούσε κανείς παρά να συµφωνήσει 56 µε την εν λόγω παρατήρηση σε ό,τι αφορά ειδικά τις θεωρίες 57 του 53 Βλ. και Βούλτσου Π., Η ποινική προβληµατική, ό.π., σ. 175/176, όπου «η έννοια της πράξης στο ποινικό δίκαιο συνδέεται µάλλον µε την οντολογία µιας ανθρώπινης εξωτερικής συµπεριφοράς (µε θετική ή αποθετική έννοια). Εκεί πίπτει το κύριο βάρος και δευτερευόντως έχουν ρόλο οι κοινωνικές συνέπειες (συγκρούσεις)» (οι υπογραµµίσεις δικές µου). Υπό τη θέση αυτή, όµως, δε γίνεται σαφές αν η κοινωνικότητα της πράξης, το «προς έτερον», εξοβελίζεται από στοιχείο της «πράξης», ώστε η κοινωνικότητα να εκτιµάται τυχόν µόνο στο πλαίσιο του αδίκου, ή αν πίπτει αλλού το κύριο βάρος για την κατάφαση της πράξης. Θα πρέπει να τονιστεί, πάντως, ότι η εδώ υποστηριζόµενη άποψη απλώς αρνείται την ταύτιση της κοινωνικότητας της πράξης µε την προσβολή αγαθού τρίτου και όχι την ίδια την κοινωνικότητα ως συστατικό στοιχείο της πράξης. 54 Για το ζήτηµα αυτό, πάντως, βλ. την υπό.α. ενότητα της εργασίας. 55 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια, ό.π., σ. 105/ Έτσι, εξάλλου, και ο Μανωλεδάκης Ι., Το έννοµο αγαθό ως βασική έννοια του Ποινικού δικαίου, 1998, σ

23 ποινικού δικαίου που δεν απαιτούν σε ένα επόµενο επίπεδο, προκειµένου δηλαδή η «πράξη» να είναι και «άδικη», να προσβάλλεται ορισµένο έννοµο αγαθό. Αντίθετα, όταν αυτό γίνεται αποδεκτό -και, µάλιστα, µε το περιεχόµενο των όρων που σε επόµενο σηµείο 58 της εργασίας αναλύεται- το ζήτηµα φαίνεται να αφορά στη σηµασία της ενιαίας ή διακριτής 59 θεώρησης της πράξης και του άδικου χαρακτήρα της, στο οποίο η παρούσα εργασία, όπως ήδη διατυπώθηκε, προκρίνει τη δεύτερη λύση. ΙΙ. Η ΑΙΤΙΩ ΗΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑ ΣΤΙΣ ΑΥΤΟΠΡΟΣΒΟΛΕΣ Το ζήτηµα της αιτιώδους συνάφειας της πράξης µε το αποτέλεσµά της είναι κεφαλαιώδους σηµασίας για το ποινικό δίκαιο. Στις διαφορετικές θεωρίες 60 που αναπτύχθηκαν σχετικά ανήκουν: α) η θεωρία της ισοδυναµίας των όρων 61, κατά την 57 Βλ., ενδεικτικά, Μυλωνόπουλου Χ., Γενικό, α τοµ., ό.π., σ. 109, ο οποίος, ασκώντας κριτική στην κρατούσα στη χώρα µας άποψη ότι «πράξη» κατά το ποινικό δίκαιο είναι η πράξη «προς έτερον», αποκλείει ex lege τη µη κατάφαση πράξης σε συγκεκριµένα παραδείγµατα, από µόνο το λόγο δηλαδή ότι έχουν τυποποιηθεί σε νόµο. Σε περίπτωση που αποδεχόταν κανείς, όµως, αυτό το κριτήριο, είναι φανερό ότι δε θα υπήρχε λόγος να εξετάζεται ούτε το ουσιαστικό άδικο της κάθε πράξης ούτε και τα συστατικά στοιχεία της τελευταίας. Εξίσου φανερή είναι, βέβαια, και οι τιµωρητική εκτροπή στον προσανατολισµό του ποινικού δικαίου. Βλ. και Ψαρούδα-Μπενάκη Α., Η περί αδίκου διδασκαλία του Νικολάου Χωραφά, σε Θεωρία και Πράξη του Ποινικού ικαίου, 2004, σ. 81, υπ. 44, όπου παραποµπές σε τµήµα της γερµανικής θεωρίας που αποδέχεται την πραγµάτωση της αντικειµενικής υπόστασης και όχι την πράξη ως θεµέλιο της έννοιας του εγκλήµατος. 58 Βλ. παρακάτω, την υπό Γ.β. ενότητα της εργασίας. 59 Βλ. και Ανδρουλάκη Ν., Θεωρία, ό.π., σ. 151/ Για µια επισκόπηση των σχετικών θεωριών, βλ., ενδεικτικά, Ανδρουλάκη Ν., Θεωρία, ό.π., σ. 198 επ., Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, ό.π., σ. 189 επ., Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια, ό.π., σ. 106 επ.. 61 Βλ., µεταξύ άλλων, Ανδρουλάκη Ν., Θεωρία, ό.π., ιδίως σ. 210, Ζησιάδη Ι., Ποινικό δίκαιον, α τόµ., ό.π., σ. 158 επ., Κοτσαλή Λ., Ποινικό δίκαιο, ό.π., σ. 158 επ., Κωστάρα Α., Έννοιες και θεσµοί του ποινικού δικαίου, β έκδ., 2004, σ. 345, Μαγκάκη Γ.-Α., ό.π., σ. 165, Χαραλαµπάκη Α., Σύνοψη, ό.π., σ. 276, Χωραφά Ν., Γενικαί αρχαί µετ επιτοµής του ειδικού µέρους, α τόµ., ζ έκδ., 1964, σ Πρόκειται για την κρατούσα στην επιστήµη άποψη, η οποία µάλιστα ακολουθείται και από τη νοµολογία, στην οποία πάντως έχουν εµφανιστεί την τελευταία δεκαετία αποφάσεις που, περιορίζοντας σηµαντικά τη θεωρία αυτή, αναζητούν, όταν στην επέλευση του αποτελέσµατος συνέβαλλαν περισσότερες πράξεις, αν τυχόν κάποια από αυτές προκάλεσε άµεσα την τέλεση των άλλων ή τελεί από µόνη της ή µαζί µε άλλη σε άµεση αιτιότητα µε το αποτέλεσµα. Βλ., ενδεικτικά, ΑΠ 23

24 οποία οδηγούν αιτιακά σε ορισµένο αποτέλεσµα όλοι οι όροι, χωρίς τους οποίους αυτό θα έλειπε, β) οι «εξατοµικεύουσες» 62 θεωρίες, που περιέχουν παραλλαγές της αµέσως προηγούµενης θεωρίας, περιορίζοντας τον κύκλο των όρων µε βάση διαφορετικά κριτήρια, όπως είναι η προσφορότητα και η νοµική σηµασία του κάθε επιµέρους όρου, γ) η θεωρία του αντικειµενικού καταλογισµού 63, θεωρία που έρχεται 1546/2003, ΠοινΧρ 2004, σ. 703 (µε αντίθετες παρατηρήσεις Χριστόπουλου Π., κατά τον οποίο η παρέκκλιση αυτή από τη θεωρία του ισοδυνάµου των όρων είναι δογµατικά εσφαλµένη λόγω της αοριστίας που ενέχει και των πρακτικών ατόπων, στα οποία οδηγεί ), ΑΠ 1442/2002, ΠοινΛογ 2002, σ Ο όρος χρησιµοποιείται, µεταξύ άλλων, και από τον Ανδρουλάκη Ν., Θεωρία, ό.π., σ. 200 επ., όπου παραπέρα παραποµπές, αλλά και το σχόλιο του συγγραφέα ότι οι περισσότερες από τις θεωρίες αυτές δεν υποστηρίζονται σήµερα από κανέναν. Μεταξύ των θεωριών που «εξατοµικεύουν», κατά την έννοια αυτή, τη θεωρία του ισοδυνάµου των όρων θα µπορούσε να ενταχθεί και εκείνη της απαγόρευσης αναδροµής, η οποία εφαρµόζεται και στο πλαίσιο της θεωρίας του αντικειµενικού καταλογισµού. Κατά τη θεωρία αυτή, όταν για την επέλευση ενός αποτελέσµατος συνέβαλαν περισσότεροι όροι, όσοι τελούνται µε δόλο του δρώντος αποκλείουν την αιτιώδη συνάφεια όσων από τους προηγούµενους τελέστηκαν µε αµέλεια. Βλ. σχετικά, αντί άλλων, Βαθιώτη Κ., Απαγόρευση αναδροµής και αντικειµενικός καταλογισµός: κατανοµή ποινικής ευθύνης επί αιτιώδους συµβολής περισσοτέρων στο εγκληµατικό αποτέλεσµα, 1999, ιδίως σ. 69 επ.. Βλ., όµως, και τις αντίθετες παρατηρήσεις των Σοφού Θ., σε ΣυστΕρµΠΚ άρ. 28, αριθµ. 69, Τζαννετή Α., Παρατηρήσεις σε ΣυµβΑΠ 1487/1991, ΠοινΧρ 1992, σ. 279, Χαραλαµπάκη Α., Η απαγόρευση αναδροµής ως κριτήριο του αιτιώδους συνδέσµου: ειδικά προβλήµατα καταµερισµού ποινικής ευθύνης (µε αφορµή την ΑΠ 1487/1991), ΠοινΧρ 1992,ιδίως σ. 228 επ.. 63 Βλ. Βαθιώτη Κ., Απαγόρευση, ό.π., ιδίως σ. 137 επ., του ίδιου, Στοιχεία, ό.π., σ. 113 επ., Γιαννίδη Ι., σε ΣυστΕρµΠΚ, άρ. 14, αριθµ , Μπιτζιλέκη Ν., Προβληµατισµοί της Ποινικής δογµατικής στην καµπή της χιλιετίας, Υπερ 2000, ιδίως σ. 122, Μυλωνόπουλου Χ., Γενικό, α τοµ., ό.π., σ. 195 επ., Παπαχαραλάµπους Χ., Φυσιοκρατία, ό.π., ιδίως σ. 25 επ., ο οποίος τονίζει (ιδίως σ. 56 επ.) τη διάκριση (αλλά και τη διαλεκτική σχέση) µεταξύ αντικειµενικού καταλογισµού και αιτιότητας, διάκριση που αποτελεί σε µεγάλο βαθµό και τη βάση της εναντίον της εν λόγω θεωρίας κριτικής (βλ. χαρακτηριστικά Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια, ό.π., σ. 108, ο οποίος σηµειώνει ότι η εν λόγω θεωρία «καταλογίζει άνωθεν τα αποτελέσµατα σε ενέργειες, δηλαδή σύµφωνα µε νοµικές σκοπιµότητες και κριτήρια. Συνιστά ως εκ τούτου µια κατεξοχήν κανονιστική µέθοδο, µε όλες της αδυναµίες που έχει η επιλογή αυτή για την εγγυητική λειτουργία του ποινικού δικαίου»), Τριανταφύλλου Γ., ό.π., σ. 67 επ., Puppe I. (µτφρ. Ναµία Ο.), Ο σύνδεσµος µεταξύ πληµµέλειας της συµπεριφοράς και αποτελέσµατος όπως παρουσιάζεται σε παραδείγµατα της οδικής κυκλοφορίας, ΠοινΧρ 1996, σ. 161 επ., η οποία επισηµαίνει (σ. 165) ως προς τη σχέση αντικειµενικού καταλογισµού αιτιότητας: «όλες οι προϋποθέσεις του αντικειµενικού καταλογισµού έστω και εάν εκτείνονται πέραν της καθαρής αιτιότητας πρέπει να ανάγονται σε αυτήν, να συνιστούν εποµένως εξειδικεύσεις του 24

25 επίσης να περιορίσει την πρώτη, αποκλείοντας σε ένα πρώτο επίπεδο όσους όρους δεν είναι πληµµελείς και αποκόπτοντας σε δεύτερο επίπεδο τυχόν ανεπιεικείς λύσεις µέσω της εφαρµογής ενός συνόλου αξιολογικών αρχών του δικαίου -εντός των οποίων και η αρχή της «αυτοδιακινδύνευσης» 64 -, που καταλήγουν στην αποµόνωση των πληµµελών-παράνοµων εκείνων πράξεων που έθεσαν τον ανεπίτρεπτο κίνδυνο, ο οποίος και πραγµατώθηκε στο αποτέλεσµα, δ) η θεωρία του διαταράσσοντος αιτίου 65, η οποία αναζητά τον όρο που προκάλεσε διατάραξη της φυσικής αλλά και κοινωνικής ροής και ε) η θεωρία της φυσικής ενότητας της πράξης 66, η οποία αναζητά την µυϊκή κίνηση που φυσικά (άµεσα ή αναπόδραστα) παρήγαγε ορισµένο αποτέλεσµα (αιτιακή ενέργεια) ή την παράλειψη που επιτρέπει την παραγωγή του από άλλη αιτιακή ενέργεια (αιτιακή συνθήκη). Η πρόκριση της θεωρίας της φυσικής ενότητας της πράξης στηρίζεται αφενός στην επιµονή σε µια περιγραφική σύλληψη της πράξης και αφετέρου στις συνέπειες αιτιώδους συνδέσµου διότι σε τελευταία ανάλυση ο αιτιώδης σύνδεσµος κατεξοχήν είναι εκείνος ο οποίος καθιδρύει την σύνδεση της πράξης µε το αποτέλεσµα. Όσον ακόµα οι προϋποθέσεις του αντικειµενικού καταλογισµού... δεν διαµορφώνονται ως εξειδικευµένοι προσδιορισµοί του αιτιώδους συνδέσµου, παραµένουν κανόνες/τύποι κενοί περιεχοµένου, των οποίων η αποκλειστική προσφορά συνίσταται στην εξασφάλιση εδάφους για διαισθητική διορθωτική επέµβαση επί του τελικού αποτελέσµατος, σύµφωνα µε το οποίο πρέπει να καταλογιστεί στο δράστη το αποτέλεσµα, το οποίο αιτιωδώς προκάλεσε», Roxin C. (µτφρ. Χαραλαµπάκη Α.), Ο καταλογισµός στην αντικειµενική υπόσταση του εγκλήµατος, 1985, ιδίως σ. 45 επ.. 64 Για την αρχή αυτή, που θεωρείται, στο πλαίσιο πάντα του αντικειµενικού καταλογισµού, ειδικότερη έκφανση της αρχής της «ίδιας υπευθυνότητας», βλ., µεταξύ άλλων, Βαθιώτη Κ., Αυτοδιακινδύνευση του θύµατος versus εγγυητική θέση του δράστη, Ποιν ικ 2005, σ επ., του ίδιου, Στοιχεία, ό.π., σ. 123 επ., του ίδιου, Σωστικές επεµβάσεις για την αποτροπή του εγκληµατικού αποτελέσµατος και ευθύνη του δράστη, σε ΤιµΤοµ Ν. Ανδρουλάκη, 2003, σ. 29 επ., όπου και οι διαφορετικές απόψεις για το ζήτηµα ήδη στο πλαίσιο των υποστηρικτών του αντικειµενικού καταλογισµού, αλλά και οι σχετικές κατευθύνσεις της γερµανικής ιδίως νοµολογίας, Ναµία Ο., Ευθύνεται για ανθρωποκτονία εκ προθέσεως ο ηθικός αυτουργός σε εµπρησµό επί αυτοδιακινδυνεύσεως αυτοπροσβολής του εµπρηστή;, ΠοινΧρ 1995, σ. 254/255, Ρηνοπούλου Μ., Παρατηρήσεις σε ΣυµβΠληµΕυρυτ 13/2005, Ποιν ικ 2009, σ επ., Roxin C., Ο καταλογισµός, ό.π., σ. 79 επ.. 65 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Τα θεµέλια, ό.π., σ. 112 επ.. 66 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Επιτοµή, ό.π., σ. 200 επ.. Έτσι και Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., Εγκλήµατα κατά της ζωής, ό.π., σ. 539 επ.. Πρβλ. Καϊάφα-Γκµπάντι Μ., Εξωτερική και εσωτερική αµέλεια στο ποινικό δίκαιο, 1994, ιδίως σ. 90 επ.. 25