Εγκυμοσύνη κι εργασία. Συνθήκες εργασίας και στάσεις νοσηλευτριών

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ & ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ και ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Πτυχιακή εργασία με θέμα: Εγκυμοσύνη κι εργασία. Συνθήκες εργασίας και στάσεις νοσηλευτριών ΡΙΖΟΥ ΕΥΜΟΡΦΙΑ Α.Μ.: 406 Εισηγητής καθηγητής: ΛΕΜΟΝΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Διδυμότειχο, Μάρτιος, 2015

2 Πτυχιακή εργασία με θέμα: Εγκυμοσύνη κι εργασία. Συνθήκες εργασίας και στάσεις νοσηλευτριών ΡΙΖΟΥ ΕΥΜΟΡΦΙΑ Α.Μ.: 406 Εισηγητής καθηγητής: ΛΕΜΟΝΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Μέλη Εξεταστικής επιτροπής: 1

3 2

4 Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της εργασίας μου, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που με στήριξαν με υπομονή και ανιδιολοτέλεια σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον εισηγητή καθηγητή της εργασίας αυτής, κύριο Ν. Λεμονάκη, για τις πολύτιμες συμβουλές και τις παρατηρήσεις του. Έπειτα, ευχαριστώ θερμά την οικογένειά μου για την πολύπλευρη στήριξή που μου παρείχε όλα αυτά τα χρόνια. Τέλος, ευχαριστώ το προσωπικό των βιβλιοθηκών που χρησιμοποίησα για την πολύτιμη βοήθειά τους στην εξεύρεση επιστημονικών πληροφοριών. 3

5 4

6 Περίληψη Θέμα της εργασίας αυτής αποτελούν οι συνθήκες εργασίας και η εγκυμοσύνη κατά την άσκηση του νοσηλευτικού επαγγέλματος. Αναλυτικότερα, στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση των συνθηκών, των στάσεων και των απόψεων των νοσηλευτριών αναφορικά με τη σχέση του φύλου τους και της ιδιαίτερης επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας με έμφαση στους πιθανούς περιορισμούς που θέτουν οι ιδιαιτερότητες του φύλου, όπως είναι η εγκυμοσύνη. Ως μέθοδος για την συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η ποσοτική έρευνα με τη χρήση δομημένων ερωτηματολογίων κλειστού τύπου. Συμπερασματικά παρατηρήθηκε ότι οι νοσηλεύτριες τείνουν να συνεχίζουν να εργάζονται στη διάρκεια της εγκυμοσύνης του χωρίς σημαντικές εκπτώσεις στην αποτελεσματικότητά τους. Ωστόσο, χρειάζεται να ληφθούν επιπρόσθετα μέτρα για τον περιορισμό των επαγγελματικών κινδύνων στους οποίους εκτίθενται. Λέξεις-κλειδιά: Εγκυμοσύνη, επαγγελματίες Υγείας, συνθήκες εργασίας, επαγγελματικοί κίνδυνοι, νομοθεσία, εργασιακή άδεια 5

7 Abstract Main issue of this essay is the the working conditions and pregnancy in the adjustment of the nursing profession. Specifically, the aim of this study is to investigate the conditions, attitudes and opinions of nurses as regards the relationship between their gender and the particular professional career with emphasis on possible restrictions that the specificities of sex pose, such as pregnancy. As a method for the collection of data we uses qualitative research with structured enclosed questionnaires. In conclusion, it was observed that nurses tend to continue working during their pregnancy without significant discounts to their effectiveness. However, additional measures need to be taken to reduce occupational danger to which the nurses are exposed. Λέξεις-κλειδιά: pregnancy, health proffesionals, working conditions, occupational danger, law, occupational allowance 6

8 Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 3 Περίληψη... 5 Abstract... 6 Εισαγωγή... 9 Κεφάλαιο 1. Το επάγγελμα του νοσηλευτή Η νοσηλευτική ως επάγγελμα Ο πολυεπίπεδος ρόλος του σύγχρονου νοσηλευτή Δεοντολογία του νοσηλευτικού επαγγέλματος Έκθεση νοσηλευτών σε επαγγελματικούς κινδύνους Κεφάλαιο 2. Έμφυλες διακρίσεις στο επάγγελμα της νοσηλευτικής Ο καταμερισμός του φύλου στη νοσηλευτική Φύλο και επαγγελματική ιεραρχία στη νοσηλευτική Έμφυλες διακρίσεις στο επάγγελμα του νοσηλευτή Κεφάλαιο 3. Η γυναίκα νοσηλεύτρια Η γυναικεία παρουσία στα επαγγέλματα υγείας. Ιστορική αναδρομή Στερεότυπα και προκαταλήψεις Χαρακτηριστικά του φύλου και άσκηση νοσηλευτικού επαγγέλματος Θεσμικές προβλέψεις υπέρ των εγκύων εργαζομένων Επαγγελματικοί κίνδυνοι και εγκυμοσύνη Μολυσματικές ασθένειες και βιολογικοί παράγοντες Έκθεση σε χημικούς και φαρμακευτικούς παράγοντες Επιβάρυνση από τις απαιτήσεις του επαγγέλματος Έκθεση σε ιοντίζουσα ακτινοβολία Ψυχοκοινωνική επιβάρυνση

9 Κεφάλαιο 4. Μεθοδολογία της έρευνας Θέμα και σκοπός της έρευνας Αναγκαιότητα και σπουδαιότητα της έρευνας Ερευνητικά ερωτήματα Ερευνητικές υποθέσεις Είδος ερευνητικής προσέγγισης Εργαλεία και μέσα συλλογής κι ανάλυσης δεδομένων Συμμετέχοντες Εγκυρότητα και αξιοπιστία Ηθική και δεοντολογία Κεφάλαιο 5. Αποτελέσματα Δημογραφικά χαρακτηριστικά Γυναικολογικό ιστορικό Εγκυμοσύνη κι εργασία Συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παράρτημα Α. Ερωτηματολόγιο Παράρτημα Β. Άδεια διεξαγωγής έρευνας

10 Εισαγωγή Η θέση της γυναίκας αποτελεί ένα από τα πιο πολυσυζητημένα ζητήματα των δύο τελευταίων αιώνων, που χαρακτηρίζονται ως σημείασταθμοί για την αναγνώριση της ισότητας των φύλων και την αναβάθμιση της θεσμικής, της κοινωνικής και της πολιτικής θέσης της γυναίκας. Στον χώρο της Υγείας, η αναγνώριση του ρόλου και η εξίσωση της θέσης της γυναίκας γνώρισε τους δικούς της ρυθμούς. Ήδη από την αρχαιότητα εντοπίζουμε καταγραφές που αφορούν σε γυναίκες που προσφέρουν νοσηλευτικές, ιατρικές και μαιευτικές υπηρεσίες και οι οποίες χαίρουν κάποιας εκτίμησης (Ερμείδου-Pollet, 1996, Ζυγά, 2006). Σήμερα, οι γυναίκες απασχολούνται πια ευρέως στις διάφορες δομές της υγείας ως επαγγελματίες της νοσηλευτικής. Ιδιαίτερα στην Ευρώπη και τις Η.Π.Α. οι γυναίκες τείνουν να επιλέγουν ολοένα και πιο συχνά τα επαγγέλματα υγείας, παρόλο που εκείνα συνεπάγονται αυξημένο φόρτο, αλλά και αυξημένους επαγγελματικούς κινδύνους (Βιτσιλάκη-Σορωνιάτη και συν., 2001, Blanchield and Biordi, 1996, Ratner et al., 2010). Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η διερεύνηση των συνθηκών, των στάσεων και των απόψεων των νοσηλευτριών αναφορικά με την ιδιαίτερη επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Η εργασία διακρίθηκε σε δύο ευρέα μέρη. Στο πρώτο μέρος επιχειρείται η θεωρητική θεμελίωση της εργασίας, για την οποία πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική ανασκόπηση. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται η ερευνητική προσέγγιση του θέματος μέσω της ποσοτικής μεθόδου και της συμπλήρωσης διαμορφωμένου ερωτηματολογίου. 9

11 Κεφάλαιο 1. Το επάγγελμα του νοσηλευτή 1.1. Η νοσηλευτική ως επάγγελμα Το επάγγελμα του νοσηλευτή περιλαμβάνει καλύπτει ένα ευρύ φάσμα απαιτήσεων και δραστηριοτήτων. Τα καθήκοντά του ξεκινούν από τη νοσηλεία του αρρώστου και φθάνουν ως την επιστημονική έρευνα με απώτερο σκοπό την εφαρμογή καινοτόμων θεραπευτικών μεθόδων για τη βελτίωση της ποιότητας της παρεχόμενης φροντίδας υγείας. Κατά κανόνα, στο πλαίσιο των καθημερινών του καθηκόντων, ο νοσηλευτής αναλαμβάνει να διασφαλίσει την τήρηση της θεραπευτικής και της φαρμακευτικής αγωγής, όπως αυτή έχει οριστεί από τους θεράποντες για τον κάθε ξεχωριστό ασθενή, να παρακολουθεί, να καταγράφει και να αξιολογεί τις ζωτικές λειτουργίες του ασθενούς, να εφαρμόζει τη θεραπεία, όπου χρειάζεται, κάνοντας για παράδειγμα ενέσεις και χορηγώντας φάρμακα και να φροντίζει για τη διατήρηση της υγείας και της υγιεινής του ασθενούς (Odegaard-Turner, 2007, QNU, 2014). Πέρα από τα τυπικά του προσόντα, ο νοσηλευτής είναι απαραίτητο να διαθέτει καλή σωματική και ψυχική υγεία, αφού στη διάρκεια της εργασίας του χρειάζεται να βρίσκεται σε διαρκή επαγρύπνηση για την παρακολούθηση της εξέλιξης της υγείας των ασθενών, αλλά και να μπορεί να ανταποκριθεί στις αυξημένες απαιτήσεις για τη φροντίδα τους. Ιδιαίτερα στα μεγάλα νοσοκομεία και τις μεγάλες κλινικές η δουλειά, όπου οι ευθύνες και οι υποχρεώσεις των νοσηλευτών είναι αυξημένες, εκείνοι τείνουν να αναφέρουν συχνότερα ως επίπονο, κοπιαστικό και ψυχοφθόρο το επάγγελμά τους. Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί, ακόμη, ότι σε αντίθεση με άλλους επαγγελματίες, οι νοσηλευτές εργάζονται παραδοσιακά σε ένα κυλιόμενο εβδομαδιαίο πρόγραμμα εργασίας συχνά σε νυχτερινές βάρδιες, σαββατοκύριακα και αργίες. Παρά τον μεγάλο και σύνθετο φόρτο εργασίας του επαγγέλματος, έχει παρατηρηθεί ότι εκείνο μονοπωλείται κατά κανόνα από γυναίκες επαγγελματίες διεθνώς. 10

12 Πολλές φορές έχει αναφερθεί από τη σχετική βιβλιογραφία ότι το επάγγελμα του νοσηλευτή συμπεριλαμβάνεται στις ομάδες υψηλού κινδύνου. Η καθημερινή συναναστροφή των νοσηλευτών με αρρώστους, καθιστά το περιβάλλον εργασίας ανθυγιεινό και ιδιαίτερα επικίνδυνο για τη μετάδοση ασθενειών. Επιπλέον, η έκθεση σε χημικούς, φαρμακευτικούς και βιολογικούς παράγοντες, σε ιονίζουσα ακτινοβολία, βάρη και αγχογόνες περιστάσεις καθιστά το επάγγελμα ιδιαίτερα απαιτητικό (Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012, 2010). 1.2 Ο πολυεπίπεδος ρόλος του σύγχρονου νοσηλευτή Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών παρατηρείται κάποια κλιμακούμενη αναβάθμιση του ρόλου του νοσηλευτή, όσον αφορά στα καθήκοντα με τα οποία εκείνος επιφορτίζεται κατά τις επαγγελματικές του δραστηριότητες. Πράγματι, για πολλά χρόνια, το νοσηλευτικό έργο περιοριζόταν στην συμπλήρωση της ιατρικής φροντίδας υγείας, τη διατήρηση της σωματικής υγιεινής των ασθενών και την παροχή πρώτων βοηθειών σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Ωστόσο στη σύγχρονη πραγματικότητα, τα καθήκοντα του νοσηλευτή ξεπερνούν κατά πολύ τον επικουρικό του ρόλο στο πλευρό των ιατρών. Ο ίδιος καλείται ακόμη να εμπλακεί στις δραστηριότητες πρόληψης, στην παροχή αγωγής υγείας, στην αποκατάσταση των ασθενών, στην παροχή παρηγορητικής υποστήριξης για την ανακούφιση του πόνου, την εκπαίδευση υγείας, την ψυχοσυναισθηματική και την ψυχοκοινωνική υποστήριξη των πασχόντων. Από τους πολλαπλούς ρόλους που επιτελεί, λοιπόν, ο σύγχρονος νοσηλευτής ως κυριότεροι μπορούν να αναφερθούν ο ρόλος του στην παροχή φροντίδας υγείας, στην πρόληψη, στην ενημέρωση και την πληροφόρηση, στην εκπαίδευση και την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση (Γαλάνη και συν., 1994, Ζυγά, 2006, Καλοκαιρινού-Αναγνωστοπούλου και Σούρτζη, 2006). 11

13 Στο πλαίσιο των καθηκόντων του που αφορούν στην παροχή φροντίδας υγείας, ο νοσηλευτής συμμετέχει στη διαδικασία της διάγνωσης, της θεραπείας και της περίθαλψης. Ακόμη, ιδιαίτερα όταν ο ίδιος παρέχει τις υπηρεσίες του σε νοσηλευόμενους ασθενείς, προσφέρει επιπλέον συμπληρωματικές συμβουλευτικές υπηρεσίες, ενώ συμβάλλει με κάθε δόκιμο τρόπο στη διαδικασία της ψυχοκοινωνικής του αποκατάστασης. Εξάλλου, η σύγχρονη νοσηλευτική επιτάσσει την αντιμετώπιση του ασθενούς ως βιοψυχοκοινωνικού και πνευματικού όντος με πολλές διαφορετικές διαστάσεις και ανάγκες, που χρειάζεται να λαμβάνονται υπόψη και να ικανοποιούνται κατά τη φροντίδα υγείας προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητα του νοσηλευτικού έργου (Κυζιρίδης, 2009, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2010). Η ενεργός εμπλοκή του νοσηλευτή στις διάφορες δραστηριότητες πρόληψης και αγωγής υγείας σηματοδοτεί και την αναβάθμιση του επαγγελματικού ρόλου, καθώς και την αναγνώριση του οφέλους που μπορεί να προσφέρει στην κοινότητα η αξιοποίηση των δεξιοτήτων και των γνώσεων του. Γενικά, η πρόληψη μπορεί να πραγματοποιηθεί σε τρία διαφορετικά επίπεδα, τη πρωτογενή, τη δευτερογενή και τη τριτογενή πρόληψη. Η πρωτογενής πρόληψη αναφέρεται σε όλες εκείνες τις διαδικασίες, οι οποίες απευθύνονται στον πληθυσμό μιας μικρής ή μεγάλης κοινότητας. Ουσιαστικά, στόχος αυτού του επιπέδου πρόληψης είναι να προλάβει την εμφάνιση τυχόν προβλημάτων υγείας. Δραστηριότητες που εμπίπτουν στην πρωτογενή πρόληψη είναι οι εμβολιασμοί, οι συνθήκες υγιεινής, η ασφάλεια υγείας, η ενημέρωση για τον ετήσιο έλεγχο της υγείας κ.λπ. Έπειτα, η δευτερογενής πρόληψη αφορά στην έγκαιρη διάγνωση των διαφόρων προβλημάτων υγείας και την πρώιμη παρέμβαση με τη παροχή της άμεσης, εξειδικευμένης και εξατομικευμένης φροντίδας υγείας. Τέλος, η τριτογενής πρόληψη συμπεριλαμβάνει μια μεγάλη ποικιλία από δραστηριότητες παρέμβασης που αποσκοπούν στον περιορισμό της εμφάνισης χρονίων νόσων στον πληθυσμό μιας κοινότητας, στο μέτρο που κάτι τέτοιο είναι εφικτό (Ζυγά, 2006, Κουτελέκος και Πολυκανδριώτη, 2008, Παπαγεωργίου- Βασιλοπούλου, 2012). 12

14 Ο σύγχρονος νοσηλευτής απαιτείται συχνά να παίξει καθοριστικό ρόλο στην ενημέρωση του ασθενούς για την κατάσταση της υγείας του και την πληροφόρηση του για υποκείμενες νόσους ή επαπειλητικές ιατρικές καταστάσεις για εκείνον. Αξίζει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο η ευθύνη της ενημέρωσης του ασθενούς και της οικογένειάς του επαφίεται κατά κανόνα στο ιατρικό προσωπικό. Ωστόσο, με τη σειρά τους οι νοσηλευτές θα πρέπει να είναι σε θέση να εκτιμούν διακριτικά τις γνώσεις των ασθενών και των οικογενειών τους για την υποκείμενη ασθένεια, τα συμπτώματά της και τις θεραπευτικές της απαιτήσεις. Η έγκυρη ενημέρωση και πληροφόρηση των ληπών φροντίδας υγείας δεν είναι διόλου περιττή, καθώς πολύ συχνά οι ασθενείς και οι οικογένειές τους καταλήγουν να πέφτουν θύματα παραπληροφόρησης και να υιοθετούν ακατάλληλες και αναποτελεσματικές πρακτικές για την αντιμετώπιση των παρενεργειών και των συμπτωμάτων βασιζόμενοι σε αμφίβολες πληροφορίες. Ο νοσηλευτής, για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, που ενδέχεται να αποβεί επικίνδυνη, μπορεί να λειτουργήσει ως ένας αξιόπιστος πληροφοριοδότης για τον ασθενή, αλλά και να τον παραπέμψει στον κατάλληλο ειδικό ιατρό, όταν οι προβληματισμοί του ή οι δυσκολίες του ασθενούς ξεπερνούν τις γνώσεις και τις αρμοδιότητες του νοσηλευτή (Φιοράκη, 2008, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012, 2010). Σήμερα, η εκπαίδευση των ασθενών αποτελεί επίσης αναπόσπαστο κομμάτι της ολιστικής φροντίδας υγείας που παρέχεται από επαγγελματίες της υγείας, ενώ φαίνεται να συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής του ατόμου. Σε γενικές γραμμές, η ολιστική παρέμβαση για την θεραπεία ενός ασθενούς, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσής του, συνίσταται να ξεκινά ήδη από τη διάγνωση της διαταραχής και να ολοκληρώνεται με την ίαση της, εφόσον αυτή είναι επιτεύξιμη. Αν και οι πρώτες μελέτες σχετικά με την εκπαίδευση των ασθενών εντοπίζονται στη δύση της δεκαετίας του 1960, μονάχα σήμερα παρατηρείται κάποια συστηματική διερεύνηση του ζητήματος εκ μέρους της επιστημονικής κοινότητας των επαγγελματιών υγείας, οι οποίοι επισημαίνουν ότι κάθε παρέμβαση θα πρέπει να διαμορφώνεται ανάλογα με τις ανάγκες του εκάστοτε πάσχοντα (patient-centred approach) (Πουλής, 2014,, QNU, 2014, Φιοράκη, 2008). 13

15 Η εκπαίδευση του ασθενούς θεωρείται σήμερα ως αναπόσπαστο κομμάτι της ολιστικής και αποτελεσματικής αντιμετώπισης των χρόνιων νοσημάτων. Στην εκπαίδευση του ασθενούς με χρόνιο νόσημα, ο τελευταίος διδάσκεται μια σειρά από τεχνικές αυτοφροντίδας, ενημερώνεται για τα συμπτώματα, τα χαρακτηριστικά και τις επιπτώσεις της νόσου και εξασκείται στον αυτοέλεγχο των επιπέδων στοιχείων, όπως η αρτηριακή του πίεση και τα επίπεδα της γλυκόζης στο αίμα του. Αναλυτικότερα, η ενίσχυση της ικανότητας του ασθενούς για αυτοφροντίδα αυξάνει το αίσθημα της ασφάλειας και τονώνει την αυτοπεποίθησή του. Η επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής αυτοδυναμίας του ασθενούς μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό αντίδοτο ενάντια στο αίσθημα του αβοήθητου που παρουσιάζεται να μεγιστοποιείται σε ασθενείς απολύτως εξαρτημένους από τρίτα πρόσωπα-φροντιστές. Παράλληλα, καθώς το άτομο αποκτά επαρκείς γνώσεις γύρω από την νόσο, τα χαρακτηριστικά, τη συμπτωματολογία και τις δόκιμες τεχνικές για την αντιμετώπισή τους, τα επίπεδα του άγχους του μειώνονται και κατ επέκταση η εικόνα της υγείας του. Εξάλλου, έχει πολλές φορές καταδειχθεί ότι το άγχος επιδρά αρνητικά στην λειτουργία του βιολογικού οργανισμού (Ζυγά, 2006, Gilani and Giridharan, 2014). Η εμπλοκή του νοσηλευτή στη διαδικασία της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης θεωρείται όλο και πιο σημαντική στο πέρασμα των ετών. Η έννοια της «αποκατάστασης» στις ιατρικές επιστήμες αναφέρεται στην επαναφορά ενός ασθενούς στην κατάσταση σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής υγείας που είχε πριν από την εμφάνιση και διάγνωση του υποκείμενου νοσήματος. Το γεγονός ότι η αποκατάσταση δεν αφορά αποκλειστικά την σωματική ενδυνάμωση των ασθενών έχει μεγάλη σημασία, αφού η σωματική, ψυχική και κοινωνική αποκατάσταση αποτελούν τρεις διακριτούς πυλώνες της ίδιας κατηγορίας. Αξίζει να τονιστεί ότι κάθε κατηγορία αποκατάστασης συνδέεται πολύ στενά με τις άλλες, με τις οποίες βρίσκεται σε τέτοια αλληλεπίδραση, ώστε ο διαχωρισμός τους να εξυπηρετεί τελικά μόνο εκπαιδευτικούς κι ερευνητικούς σκοπούς σε επίπεδο μελέτης και όχι εφαρμογής της νοσηλευτικής επιστήμης. Όπως και να χει, η διαδικασία 14

16 της αποκατάστασης απαιτεί τη συνεργασία μιας διεπιστημονικής ομάδας ειδικών με βαθιά επιστημονική κατάρτιση και επάρκεια στη παροχή εξειδικευμένης φροντίδας υγείας. Απώτερος σκοπός της νοσηλευτικής φροντίδας του ασθενούς που αντιμετωπίζει ψυχοκοινωνικές δυσκολίες είναι η διατήρηση της λειτουργικότητας του, ώστε να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τα αναπόφευκτα σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα που συνοδεύουν τα προβλήματα υγείας του. Παρόλα αυτά, όπως προαναφέρθηκε, η έμφαση στην άμβλυνση των σωματικών και οργανικών δυσκολιών δεν αρκεί. Ο ρόλος του νοσηλευτή στην περίπτωση αυτή είναι περίπλοκος και απαιτεί μια σειρά από επικοινωνιακές και συμβουλευτικές δεξιότητες (Odegaard-Turner, 2007) Δεοντολογία του νοσηλευτικού επαγγέλματος Θα μπορούσε εύλογα να ισχυρισθεί κανείς πως, στα πλαίσια του κρίσιμου και απαιτητικού νοσηλευτικού λειτουργήματος, η αντιμετώπιση της ιατρικής κατάστασης του ασθενούς αποτελεί ίσως το πιο απλό και αντιμετωπίσιμο εμπόδιο. Άλλωστε, η ραγδαία πρόοδος της επιστήμης προσφέρει σε πολλές περιπτώσεις προκαθορισμένες όσο και επαρκείς οδηγίες και απαντήσεις, τις οποίες ο άρτια καταρτισμένος νοσηλευτής οφείλει να γνωρίζει (Σπατούλα και συν., 2014, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012). Αξίζει να τονιστεί ότι η βιβλιογραφία συχνά επισημαίνει ως απλουστευτικό τον χαρακτηρισμό της νοσηλευτικής, και ιδιαίτερα της κοινοτικής νοσηλευτικής, ως «τέχνης» ή «επιστήμης». Στη πραγματικότητα, η νοσηλευτική αποτελεί κάτι πολύ περισσότερο, καθώς αναφέρεται σε ένα ιδιαίτερα απαιτητικό λειτούργημα με αυξημένες υποχρεώσεις, που προϋποθέτουν την ανάπτυξη ιδιαίτερων κοινωνικών δεξιοτήτων, που απευθύνονται στο κοινωνικό σύνολο και μάλιστα στο πιο απαιτητικό και σύνθετο κομμάτι του πληθυσμού, τους ασθενείς (Ζυγά, 2006). Όπως σημειώνει η Φιοράκη (2008: 120) «ο νοσηλευτής δεν αρκεί να είναι μόνο ένας 15

17 πλήρως καταρτισμένος επιστήμονας, αλλά και ένα εξόχως κοινωνικό και ηθικό όν». Υπό αυτό το πρίσμα, ανακύπτει μια σειρά από ζητήματα που σχετίζονται με την ηθική αντιμετώπιση του ασθενούς. Αυτό συμβαίνει επειδή από τον νοσηλευτή δεν απαιτείται μόνο η παροχή υπηρεσιών φροντίδας υγείας στον ασθενή, αλλά και μια συγκεκριμένη προσέγγιση με ανθρωπιστική στάση και δημοκρατική κουλτούρα προς τον ασθενή. Ακόμη περισσότερο, ο σύγχρονος νοσηλευτής είναι ανάγκη να μπορεί να αναγνωρίζει τον ασθενή ως κάτι περισσότερο από ένα απλό «περιστατικό», ένα πρόβλημα προς επίλυση. Πάνω από όλα, οφείλει να αντιμετωπίζει τον κάθε άνθρωπο ως ξεχωριστή οντότητα με τη δική της προσωπικότητα, της ιδιαίτερες ανάγκες και τις ικανότητές της. Βέβαια, η έκθεση του ασθενούς σε διάφορες θεραπείες και η εξάρτησή του από τρίτα πρόσωπα δεν αποτελεί ελεύθερη επιλογή του ιδίου, αλλά μια κατάσταση που του επιβάλλεται από τις δυσάρεστες συγκυρίες και τα προβλήματα της υγείας του. Για τον λόγο αυτό, είναι προφανές ότι κάθε ασθενής, και ιδιαίτερα οι βαρέως ή οι χρόνια πάσχοντες, έχει ανάγκη από μια συγκεκριμένη αντιμετώπιση και μια ηθική και υποστηρικτική στάση του κοινοτικού ή κλινικού νοσηλευτή απέναντί του. Εξάλλου, πρέπει να σημειωθεί ότι συχνά από τη στάση του νοσηλευτή ο ασθενής προσδοκά σε μεγάλο βαθμό θεραπεία, κατανόηση και ελάφρυνση της οδύνης (Δημητριάδου- Παντέκα και συν., 2013, Ζυγά, 2006, Παπαγεωργίου-Βασιλοπούλου, 2012). Το πρόβλημα της ηθικής αντιμετώπισης του ασθενούς είναι ιδιαίτερα σύνθετο και κατά καιρούς έχει προβληματίσει έντονα τους επαγγελματίες της νοσηλευτικής, αφού απαιτεί το συνδυασμό θεωριών και εννοιών, όπως το νοσηλευτικό καθήκον, το κοινωνικά αποδεκτό, τη βιοηθική και τον ανθρωπισμό (Ζυγά, 2006). Κατά τη διαδικασία της νοσηλευτικής υποστήριξης ανακύπτουν πολλά και διαφορετικά προβλήματα σχετικά με την εξέταση του ζητήματος της ηθικής αντιμετώπισης του ασθενούς και των ηθικών υποχρεώσεων του νοσηλευτή απέναντι σ εκείνον. Μάλιστα, οι ηθικές επιλογές που πραγματοποιούνται 16

18 κάθε φορά εντάσσονται σε ένα περίπλοκο πλέγμα καθηκόντων, υποχρεώσεων, δικαιωμάτων και προσωπικών επιλογών. Με βάση τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, είναι φανερό ότι οι διάφορες παρεμβάσεις του νοσηλευτή δεν οφείλουν την αποτελεσματικότητά τους αποκλειστικά και μόνο στις επιλεγόμενες στρατηγικές του που αφορούν στην παροχή υπηρεσιών φροντίδας υγείας, αλλά πολύ περισσότερο στις επιλογές του που σχετίζονται με την ανθρώπινη συμπεριφορά και αντιμετώπιση. Η κάθε ξεχωριστή θεραπευτική παρέμβαση, εξάλλου, μπορεί να αποτύχει, αλλά η ανθρώπινη αντιμετώπιση προσφέρει πάντοτε αδιαμφισβήτητα, βαθιά και πολλαπλά οφέλη. Συνεπώς, ο νοσηλευτής οφείλει να αναπτύσσει μια σύνθετη και ξεκάθαρη ηθική σκέψη και στάση γεμάτη ενσυναίσθηση, κατανόηση και υποστήριξη προς την ασθενή. Η στάση αυτή, σε συνδυασμό με τον υπάρχοντα νομικό κώδικα δεοντολογίας, είναι που θα του επιτρέψει να προβεί σε κρίσεις και να λάβει αποφάσεις προς το συμφέρον του ασθενούς (Παπαγεωργίου-Βασιλοπούλου, 2012) Έκθεση νοσηλευτών σε επαγγελματικούς κινδύνους Με τον όρο «επαγγελµατικός κίνδυνος» εννοείται ο κίνδυνος για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζοµένων, ο οποίος οφείλεται στην επαγγελµατική έκθεση του εργαζομένου στους διάφορους βλαπτικούς παράγοντες του εργασιακού περιβάλλοντος. Πιο αναλυτικά, ο επαγγελµατικός κίνδυνος μπορεί να σχετίζεται µε την πιθανότητα ή την συχνότητα έκθεσης των εργαζοµένων σε κάποια πηγή κινδυνου που βρίσκεται στον εργασιακό χώρο ή µε την σοβαρότητα των συνεπειών της παραπάνω έκθεσης, δηλαδή, την βλάβη που προκλήθηκε από την έκθεση του ατόμου στην πηγή αυτή (Καραβά-Κυπριανού, 2010, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012, 2010). Ανάλογα με τη φύση και τις επιπτώσεις τους, οι επαγγελματικοί κίνδυνοι μπορεί να είναι βιολογικοί, φυσικοί, χημικοί ή οργανικοί. 17

19 Οι βιολογικοί κίνδυνοι αναφέρονται στην έκθεση του νοσηλευτικού προσωπικού σε βιολογικούς παράγοντες. Συγκεκριμένα, ως «βιολογικοί παράγοντες» περιγράφονται οι διάφοροι µικροοργανισµοί µεταξύ των οποίων και ορισμένοι γενετικά τροποποιηµένοι, οι κυτταροκαλιέργειες και τα ενδοπαράσιτα του ανθρώπου που ενδέχεται να προκαλέσουν µόλυνση, αλλεργία ή τοξικότητα στο άτομο. Γενικώς, οι βιολογικοί κίνδυνοι θεωρούνται ως οι σοβαρότεροι επαγγελματικοί κίνδυνοι στους οποίους εκτίθεται το προσωπικό υγείας στον χώρο του νοσοκοµείου. Παραδείγματα έκθεσης σε βιολογικούς κινδύνους είναι τα τρυπήµατα από χρησιµοποιηµένες βελόνες, τα κοψίματα από νυστέρι, η επαφή με βιολογικά υγρά (αίμα, απεκκρίσεις κ.λπ.) κ.α. Οι φυσικοί κίνδυνοι αναφέρονται σε παράγοντες που σχετίζονται µε το εργασιακό περιβάλλον του νοσηλευτικού προσωπικού και θέτουν σε κίνδυνο την σωματική ακεραιότητα και την υγεία του, όπως είναι η έκθεση σε ραδιενεργό ακτινοβολία, η ηχορρύπανση από συσκευές, η πτώση από πατώµατα κακής κατασκευής, η ανάφλεξη ή η τοπική έκρηξη από εύφλεκτο υλικό κ.α. Οι χημικοί κίνδυνοι προκύπτουν από την επαφή του προσωπικού υγείας µε μια μεγάλη ποικιλία χηµικών και άλλων επικίνδυνων ουσιών κατά την διεκπεραίωση των εργασιακών καθηκόντων τους και η οποία μπορεί να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία τους. Πολύ συχνά, οι νοσηλευτές εµφανίζουν πολλές και ποικίλες ενοχλήσεις δερματικού χαρακτήρα, όπως κνησµό, ερυθρότητα, φυσαλίδες και φλεγμονές. Κατά κανόνα, οι σχετικές βλάβες εκδηλώνονται στα χέρια, στο πρόσωπο και στον κορμό του σώματος. Συμπληρωματικά μπορεί να εμφανιστούν ακόμη συµπτώµατα όπως αναπνευστικές διαταραχές με δύσπνοια και φτάρνισμα, οφθαλμολογικοί ερεθισμοί κ.α. Παραδείγματα έκθεσης σε χημικούς κινδύνους είναι η εισπνοή πτητικών αερίων. Η επαφή με επικίνδυνα φάρμακα, χημειοθεραπευτικά σκευάσματα, κυτταροστατικά και όξινα διαλύµατα κ.α. Έπειτα, ως «οργανικοί κίνδυνοι» αναφέρονται εκείνοι που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των αυξημένων και ιδιαίτερων απαιτήσεων της άσκησης του επαγγέλματος. Οργανικές επιπτώσεις του φόρτου εργασίας μπορεί να είναι οι 18

20 μυοσκελετικές παθήσεις, οι κεφαλαλγίες, οι ψυχικές δυσκολίες, τα αγγειακά προβλήµατα, οι διαταραχές του ύπνου και της όρασης, η κόπωση και η επαγγελµατική εξουθένωση (burn-out syndrome) (Hood, 2008, QNU, 2014, Φιοράκη, 2008, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012, 2010). 19

21 Κεφάλαιο 2. Έμφυλες διακρίσεις στο επάγγελμα της νοσηλευτικής 2.1. Ο καταμερισμός του φύλου στη νοσηλευτική Σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία, το εργατικό δυναμικό της Ελλάδας ανέρχεται περίπου σε ποσοστό 48,50% επί του συνολικού πληθυσμού. Από εκείνους, οι γυναίκες καταλαμβάνουν περίπου το 38%, ενώ οι άνδρες καλύπτουν το 62% του συνόλου του εργατικού δυναμικού. Αντίστοιχα, τα ποσοστά ανεργίας φτάνουν το 24,6% για τις γυναίκες και το 16,2% για τους άνδρες. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συστηματική αύξηση της εισόδου της γυναίκας στην εργασία, παρά τις υφεσιακές οικονομικές συγκυρίες. Ωστόσο, τα στατιστικά στοιχεία διαπιστώνουν κάποια συγκέντρωση των γυναικών εργαζομένων σε συγκεκριμένους τομείς, με κυριότερο τον τριτογενή τομέα, και σε λίγους κλάδους, όπως είναι η υγεία, εκπαίδευση, δημόσια διοίκηση και τα τουριστικά επαγγέλματα, τη στιγμή που οι άνδρες τείνουν να παρεισφρύουν σε όλους σχεδόν τους επαγγελματικούς κλάδους. Στους ίδιους κλάδους, όμως, παρατηρείται η υπο-εκπροσώπηση των γυναικών εργαζομένων σε υψηλές θέσεις της ιεραρχίας (WHO, 2006, 2008). Πράγματι, έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι οι γυναίκες εργαζόμενες επιδεικνύουν μια σαφή προτίμηση σε επαγγέλματα σχετικά με την υγεία (19%) και την εκπαίδευση (13%). Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι το επάγγελμα του ιατρού αποτελεί μία από τις βασικές επιλογές των ανδρών σε ποσοστό 26,1%, ενώ στις γυναίκες το αντίστοιχο ποσοστό φθάνει το 20,6%. Αντιθέτως, τα νοσηλευτικά επαγγέλματα φαίνεται να επιλέγονται κυρίως από γυναίκες (WHO, 2008). 20

22 2.2. Φύλο και επαγγελματική ιεραρχία στη νοσηλευτική Οι διάφορες έρευνες που αναφέρονται στη σχέση του φύλου με την επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος και την ανέλιξη στην ιεραρχία θέτουν ως αφετηρία τους λόγους για τους οποίους επιλέγει κανείς τη νοσηλευτική ως επαγγελματική ειδικότητα. Οι έρευνες αυτές παρατηρούν ότι οι άνδρες τείνουν να επιλέγουν κυρίως τα ιατρικά επαγγέλματα υπό την επίδραση των παρεμβάσεων των γονέων, της αναζήτησης του κοινωνικού κύρους, των προτύπων, της προσδοκίας για κοινωνική κι επαγγελματική ανέλιξη, τυχαία περιστατικά, αλλά και διάφορα επιστημονικά κριτήρια. Αντιθέτως, οι γυναίκες δείχνουν σαφή προτίμηση στο νοσηλευτικό επάγγελμα λαμβάνοντας υπόψη μια σειρά από διαφορετικά κριτήρια, όπως είναι οι μελλοντικές οικογενειακές τους υποχρεώσεις, η διάρκεια σπουδών, η σταθερότητα της εργασίας, τα ωράρια και οι απαιτήσεις της εργασίας. Το κύρος του επαγγέλματος δεν φαίνεται να απασχολεί τόσο τις γυναίκες, ωστόσο, οι ίδιες τείνουν να επιλέγουν κυρίως κλάδους με ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Παρόλα αυτά, ιδιαίτερα στο χώρο της υγείας και της κοινωνικής μέριμνας, αν και το σύνολο του γυναικείου εργατικού δυναμικού αγγίζει ακόμη και τα άτομα, μονάχα 707 περίπου εργαζόμενες φαίνεται ότι κατέχουν υψηλές θέσεις στην ιεραρχία. Γενικά, η νοσηλευτική θεωρείται παραδοσιακά ως ένα «γυναικείο επάγγελμα», αν και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική είσοδος των ανδρών στον κλάδο, το οποίο παρουσιάζει μικρή δυνατότητα εξέλιξης με τη θέση της προϊσταμένης να αποτελεί την υψηλότερη θέση της νοσηλεύτριας στην ιεραρχία στο χώρο του νοσοκομείου. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος από τις γυναίκες μαρτυρά μεταξύ άλλων τις χαμηλές προσδοκίες τους για εξέχουσα σταδιοδρομία και δυνατότητες ανέλιξης στο χώρο εργασίας (Τριαντοπούλου και Τσαπάκη, 2009, QNU, 2014, WHO, 2008). 21

23 2.3. Έμφυλες διακρίσεις στο επάγγελμα του νοσηλευτή Παρόλο που το νοσηλευτικό επάγγελμα αποτελείται κυρίως από γυναίκες εργαζόμενες, φαίνεται ότι κι αυτός ο επαγγελματικός κλάδος δεν στερείται των έμφυλων διακρίσεων που παρατηρούνται και στους άλλους εργασιακούς τομείς. Για παράδειγμα, σχετικές μελέτες παρατηρούν ότι υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση των γυναικών επαγγελματιών υγείας στις θέσεις χαμηλής ευθύνης στις νοσοκομειακές μονάδες. Παράλληλα, εκείνες φαίνεται να ωθούνται στο νοσηλευτικό επάγγελμα κυρίως από μια σειρά από στερεοτυπικές αντιλήψεις για τους ρόλους του φύλου τους με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν χαμηλή ικανοποίηση από την άσκηση του επαγγέλματός τους. Οι έμφυλες διακρίσεις, βέβαια, στο νοσηλευτικό επάγγελμα δεν απευθύνονται μονάχα στις γυναίκες. Πολύ συχνά αναφέρεται ότι ο σημαντικότερος λόγος που αποθαρρύνει έναν άνδρα από το να επιλέξει το νοσηλευτικό επάγγελμα είναι ότι η κοινωνία θεωρεί ότι το νοσηλευτικό επάγγελμα δεν ταιριάζει στο ανδρικό φύλο, αλλά αποτελεί το κατεξοχήν γυναικείο πεδίο απασχόλησης. Δεν είναι, μάλιστα, λίγες οι φορές, οπότε οι άνδρες νοσηλευτές αναφέρουν ότι δυσκολεύονται να βρουν υποστήριξη και κατανόηση σε συναδέλφους του ίδιου φύλου, όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες σχετικές με το επάγγελμα και τους κοινωνικούς τους ρόλους. Αντιθέτως, οι γυναίκες νοσηλεύτριες βρίσκουν μεγαλύτερη υποστήριξη και κατανόηση έχοντας διαθέσιμες για υποστήριξη πολλές γυναίκες συναδέλφους (Alex, 2011, Hood, 2008, QNU, 2014). 22

24 Κεφάλαιο 3. Η γυναίκα νοσηλεύτρια 3.1. Η γυναικεία παρουσία στα επαγγέλματα υγείας. Ιστορική αναδρομή Η εμπλοκή των γυναικών στα επαγγέλματα υγείας απαντά ήδη από τα προιστορικά χρόνια, οπότε εμφανίζονται και διαδίδονται θρησκείες που εμπεριέχουν θεές της γονιμότητας που φέρονται να έχουν θεραπευτικές ικανότητες. Το γεγονός προσφέρει μια σημαντική ώθηση στις γυναίκες, οι οποίες μπορούν να εμπλέκονται συχνότερα με την παροχή φροντίδας υγείας αξιοποιώντας το κύρος που τους δίνει ο ρόλος των θεών-ιατρών. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι από χώρα σε χώρα παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στο ρόλο της γυναίκας και την ενασχόληση της με τις υπηρεσίες υγείας και περίθαλψης (Ερμείδου-Pollet, 1996). Κατά την κλασική περίοδο, παρόλο που η επιστήμη της ιατρικής βιώνει μεγάλη ανάπτυξη στην αρχαία Αθήνα, οι γυναίκες δεν φαίνεται να έχουν την ελάχιστη πρόσβαση στις σπουδές αυτές. Ο μύθος της Αγνοδίκης, μιας νεαρής κοπέλας από αριστοκρατική γενιά, η οποία αναγκάστηκε να μεταμφιεστεί σε άνδρα προκειμένου να σπουδάσει την ιατρική, που την είχε γοητεύσει, αποδεικνύεται χαρακτηριστικός. Στα πρωτοχριστιανικά χρόνια, αν και η γυναίκα θεωρήθηκε σε γενικές γραμμές ως ίση ψυχικά με τον άνδρα, ο ρόλος της ως πειρασμού τονίστηκε τώρα περισσότερο από ποτέ. Έτσι, τα δικαιώματα της συρρικνώθηκαν ξανά, οι ελευθερίες της περιορίστηκαν και η κοινωνική της θέση υποβαθμίστηκε. Ωστόσο, φαίνεται ότι στο Βυζάντιο η αναρρίχηση γυναικών με εξέχουσα και δυναμική προσωπικότητα συνέβαλε στην ενίσχυση της θέσης του «ασθενούς» φύλου. Η Αυτοκράτειρα Ειρήνη, για παράδειγμα, υπήρξε η ιδρύτρια του νοσοκομείου της Μονής του Παντοκράτορα, στο οποίο φαίνεται να εργαζόταν και μικρός αριθμός γυναικών, γεγονός που μαρτυρά το έντονο ενδιαφέρον του γυναικείου πληθυσμού για την υγεία και την περίθαλψη (Κορνάρου και Ρουμελιώτη, 2008). 23

25 Στη διάρκεια του Μεσαίωνα σε γενικές γραμμές οι περισσότερες σχετικά χειραφετημένες και προοδευτικές γυναίκες έλαβαν το στίγμα της μάγισσας και στη πλειοψηφία τους καταδικάστηκαν σε θάνατο έπειτα από μια σειρά φρικτών βασανιστηρίων. Ωστόσο, από την ιστορία δεν λείπουν και οι εξαιρέσεις. Στις αρχές του 11ου αιώνα μαρτυρείται η ίδρυση της πρώτης ιατρικής σχολής σε ολόκληρη την Ευρώπη με το όνομα «Ιπποκρατική Πολιτεία». Η σχολή αυτή λειτούργησε στην ιστορική πόλη Σαλέρνο της Νότιας Ιταλίας και εκπαίδευσε μερικές εκατοντάδες επαγγελματιών της υγείας μεταξύ των οποίων και κάμποσες γυναίκες. Στην ίδια σχολή, όμως, οι γυναίκες δεν παρουσιάζονται αποκλειστικά και μόνο ως σπουδάστριες της ιατρικής, αλλά εξίσου συχνές είναι οι αναφορές σε διδάσκουσες (Κορνάρου και Ρουμελιώτη, 2008). Με τη Βιομηχανική Επανάσταση του 18ου αιώνα, οι γυναίκες συρρέουν μαζικά στα μέχρι προηγουμένως ανδροκρατούμενα επαγγέλματα. Εξαιτίας της λειψανδρείας λόγω της διαρκούς πολεμικής δραστηριότητας, της μαζικής μετανάστευσης και των διαφόρων επιδημιών, οι γυναίκες αναγκάζονται να προσχωρήσουν σε μια σειρά από χειρωνακτικά και επιστημονικά επαγγέλματα, μεταξύ των οποίων και εκείνα που αφορούν στην ιατρική περίθαλψη. Σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα οι κοινωνικές και πολιτικές κατακτήσεις των γυναικών αντικατοπτρίζονται σαφώς στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία στον χώρο της υγείας ως ερευνήτριες, νοσηλεύτριες ή θεράποντες, πέρα από το πεδίο της γυναικολογίας και της παιδιατρικής. Πολλές από αυτές καταφέρνουν να διαπρέψουν αποτελώντας διαχρονικά πρότυπα επιστημόνων, όπως η φυσικοχημικός Marie Curie, η ψυχίατρος Francoise Minkowska και άλλες (Ερμείδου-Pollet, 1996, Κορνάρου και Ρουμελιώτη, 2008). Στην Ελλάδα η πρώτη γυναίκα φοιτήτρια που εισήχθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ήταν η Αγγελική Παναγιωτάτου, το Έκτοτε άνοιξε ο δρόμος για την προσχώρηση των γυναικών σε κάθε ακαδημαϊκό κλάδο σπουδών. Ήδη την ίδια χρονιά ιδρύεται η πρώτη Σχολή Νοσοκόμων που δέχεται εξίσου άνδρες και γυναίκες σπουδαστές. Ωστόσο, μόνο το

26 κατοχυρώθηκε συνταγματικά η ισότητα των φύλων. Στο χώρο της ιατρικής στην Ελλάδα η Αμαλία Φλέμινγκ αποτελεί την πρώτη γυναίκα γιατρό που διακρίθηκε ως επαγγελματίας και έφθασε να διδάσκει ως ακαδημαϊκός στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (Ερμείδου-Pollet, 1996, Ζυγά, 2006). Σήμερα οι γυναίκες έχουν ισότιμη πρόσβαση στις ιατρικές σπουδές με τους άνδρες, ενώ πληθυσμιακά οι επιστήμονες της υγείας συγκεντρώνουν περίπου τον ίδιο αριθμό ειδικών. Οι έμφυλες διακρίσεις στη πρόσβαση, την ανέλιξη και την αντιμετώπιση των ανθρώπων σε επίπεδο πολιτικής, επαγγελματικής σταδιοδρομίας και κοινωνικής δραστηριότητας έχει ποινικοποιηθεί με μια σειρά από νομοθετικές ρυθμίσεις (Ζυγά, 2006, QNU, 2014) Στερεότυπα και προκαταλήψεις Τα τελευταία χρόνια η κοινωνική έρευνα έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στις διαφορές και τις διακρίσεις που εντοπίζονται στους διάφορους τομείς της κοινωνικής δραστηριότητας ανάλογα με το φύλο. Ιδιαίτερα στον τομέα της εργασίας έχει παρατηρηθεί ότι τα άτομα διαφορετικού φύλου βιώνουν μια διαφορετική αντιμετώπιση, όχι μονάχα όσον αφορά την επαγγελματική τους δραστηριότητα καθαυτή, αλλά και την αρχική επιλογή του τομέα σπουδών και απασχόλησης. Παραδοσιακά, οι γυναίκες ωθούνται σε επαγγέλματα, που θεωρούνται ως πιο σύμφωνα με τους στερεοτυπικούς ρόλους που τους έχει αποδώσει η πατριαρχική ιδεολογία, ως συζύγων και μητέρων. Στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, η απόκτηση παιδείας αποτελεί συνταγματικά κατοχυρωμένο και συνάμμα αναφαίρετο δικαίωμα όλων των πολιτών ανεξάρτητα από το φύλο τους (Βιτσιλάκη-Σορωνιάτη και συν., 2001). Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκπαίδευση, ως μηχανισμός κοινωνικής αλλαγής αποσκοπεί μεταξύ άλλων στη προώθηση της ισότητας των φύλων. Παρόλα αυτά, ως μέσο κοινωνικού ελέγχου, η εκπαίδευση κατορθώσει σε μεγάλο βαθμό να αναπαράξει τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές που 25

27 στηρίζονται στην ανδροκρατία. Δεν είναι λίγες οι έρευνες που καταδεικνύουν ότι το σχολείο ενθαρρύνει τον προσανατολισμό των κοριτσιών σε σπουδές και επαγγέλματα που αντανακλούν τον παραδοσιακό τους ρόλο ως συζύγων και μητέρων (Κανταρτζή & Ανθόπουλος, 2009). Με βάση τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι σε μεγάλο βαθμό οι επιλογές σπουδών και επαγγέλματος των γυναικών υπαγορεύονται από το φύλο τους και τις στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικά με τους διαφορετικούς επαγγελματικούς ρόλους των δύο φύλων. Πολλές μελέτες έχουν ερμηνεύσει ακόμη και το γεγονός ότι τα κορίτσια είθισται να σημειώνουν καλύτερες επιδόσεις στα γλωσσικά μαθήματα και τις ανθρωπιστικές σπουδές, ως μια τάση συμμόρφωσης προς τις στερεότυπες αντιλήψεις για το φύλο τους. Πράγματι, παρά την ανοδική τους εξέλιξη στον εκπαιδευτικό χώρο οι επιλογές σπουδών των κοριτσιών φαίνεται ότι υπαγορεύονται σε μεγάλο βαθμό από προσκόλληση στο παραδοσιακό μοντέλο, μια προσκόλληση, η οποία παραρατηρείται και στις επιλογές του αντίθετου φύλου, όπου οι άνδρες λογίζονται ως πιο ικανοί στις θετικές σπουδές και τις επιστήμες υγείας (Κορνάρου και Ρουμελιώτη, 2008) Χαρακτηριστικά του φύλου και άσκηση νοσηλευτικού επαγγέλματος Λόγω των χαρακτηριστικών του φύλου της, όπως είναι η ικανότητα για τεκνοποίηση και η μητρότητα, η γυναίκα νοσηλεύτρια απολαύει κάποιων ειδικών δικαιωμάτων κατά την άσκηση των επαγγελματικών της καθηκόντων, ενώ κατά τα λοιπά έχει ίσα δικαιώματα με τους άνδρες συναδέλφους της. Πιο αναλυτικά, οι βασικότερες διατάξεις για την κατοχύρωση των εργασιακών και κοινωνικών δικαιωµάτων της γυναίκας θεσμοθετήθηκαν στην Ελλάδα ήδη από τις αρχές του 20 ου αιώνα με τους νόμους 1302/1980 και 1414/1984, που αφορούν στην προστασία της µητρότητας, την απασχόληση, το επάγγελµα και τις σύνοδες τις οικογενειακές υποχρεώσεις της αντίστοιχα. Ήδη από τα χρόνια αυτά, οι γυναίκες εργαζόµενες απέκτησαν το δικαίωµα 26

28 ίσης µεταχείρισης µε τους άνδρες στην εργασιακή απασχόληση, τις συνθήκες εργασίας, την επαγγελµατική εξέλιξη και σταδιοδρομία, τις εργασιακές αµοιβές, την κατάρτιση και την κοινωνική ασφάλιση. Κατά την ίδια περίπου περίοδο, οι γυναίκες κατέκτησαν, ακόμη, το δικαίωµα για άδεια µητρότητας ή άλλες οικογενειακές υποχρεώσεις, αλλά και το δικαίωμα για επιδόµατα γάµου, µητρότητας και οικογενειακών υποχρεώσεων. Σε γενικές γραμμές, η συµµετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναµικό και δη στα απαιτητικά επαγγέλματα υγείας είναι άρρηκρα συνδεδεµένη µε τα γεγονότα του κύκλου ζωής. Στον ελληνικό χώρο, οι γυναίκες που εργάζονται σπανιότερα διατηρούν την απασχόλησή τους µέχρι την προκαθορισμένη ηλικία συνταξιοδότησης, ενώ συχνότερα, παύουν να εργάζονται ή διακόπτουν μακρόχρονα την εργασία τους σ ένα συγκεκριµένο σηµείο της ζωής τους, όπως είναι ο γάµος ή η γέννηση του πρώτου τους παιδιού. Βέβαια, η τάση αυτή φαίνεται να μειώνεται καθώς αυξάνεται η οικονομική ύφεση και η ανάγκη για συμπλήρωση του οικογενειακού εισοδήματος είναι μεγαλύτερη. Πρακτικά, σε αντίθεση με τους άνδρες νοσηλευτές, οι νοσηλεύτριες δικαιούνται να λαμβάνουν άδεια τοκετού και λοχείας με μέγιστη διάρκεια τους 17 μήνες μετ αποδοχών. Η άδεια αυτή είναι δυνατόν να επιμηκυνθεί σε εξαιρετικές περιπτώσεις, οπότε παρουσιάζονται σοβαρές επιπλοκές στην υγεία της νεαρής μητέρας. Ωστόσο, η ύπαρξη σοβαρών επαγγελματικών κινδύνων στο χώρο εργασίας δεν συνιστά παράγοντα που επηρεάζει τη διάρκεια ή το δικαίωμα αδειοδότησης της γυναίκας εργαζόμενης νοσηλεύτριας για λόγους εγκυμοσύνης (Καραβά-Κυπριανού, 2010, Κορνάρου και Ρουμελιώτη, 2008, Lynn, 2012) Θεσμικές προβλέψεις υπέρ των εγκύων εργαζομένων Η διασφάλιση της ισότιμης μεταχείρισης των δύο φύλων τόσο σε κοινωνικά, όσο και σε θέματα απασχόλησης αποτελεί κοινό μέλημα των νομοθετικών ρυθμίσεων ευρωπαϊκών χωρών. Πράγματι, στην Ευρώπη παρατηρείται μια συστηματική προσπάθεια για τη δημιουργία ενός επαρκούς νομικού πλαισίου που θα διασφαλίσει στην ουσιαστική ισότητα, θα ενισχύσει 27

29 της θέσης της γυναίκας στην απασχόληση, θα εξασφαλίσει την ίση αμοιβή των δύο φύλων, αλλά και τις ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στην αγορά εργασίας (Μπαλούγιας και Μπαλαβανίδου, 2014). Πολύ συχνά έχει επισημανθεί ότι το πιο κρίσιμο πεδίο στο οποίο οι εργαζόμενες γυναίκες έχουν ανάγκη από άμεση και αποτελεσματική προστασίας, είναι εκείνο της μητρότητας. Για τον λόγο αυτό, νομοθετικά έχουν ληφθεί ποικίλα μέτρα για την προστασία των εγκύων και των μητέρων, τόσο κατά το διάστημα της εγκυμοσύνης όσο και μετά από αυτό. Αναλυτικότερα, οι βασικότερες νομοθετικές ρυθμίσεις για την προστασία των εργαζόμενων γυναικών στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους είναι οι εξής: Α. Απαγόρευση απόλυσης εγκύου Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία απαγορεύεται η καταγγελία της σύμβασης ή της γενικότερης σχέσης εργασίας εργαζόμενης από τον εργοδότη της, τόσο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της όσο και για το χρονικό διάστημα δεκαοκτώ μηνών μετά την γέννηση του παιδιού. Η απαγόρευση απόλυσης αφορά ακόμη και μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα απουσίας, που οφείλονται σε προβλήματα υγείας σχετικά με την κύηση και τον τοκετό. Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, ο εργοδότης μπορεί να απολύσει την εργαζομένη μονάχα εφόσον συντρέχει σπουδαίος λόγος που δεν έχει αποδεδειγμένα ως αιτία ή αφορμή την εργαζόμενη, όπως είναι για παράδειγμα η παύση λειτουργίας της επιχείρησης. Στην περίπτωση αυτή, ο εργοδότης είναι υποχρεωμένος να κοινοποιήσει την καταγγελία και στο Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας (ΣΕΠΕ). Αξίζει να σημειωθεί ότι η ενδεχόμενη μείωση της απόδοσης της εγκύου που οφείλεται στην εγκυμοσύνη δεν μπορεί να θεωρηθεί ως επαρκής λόγος για την απόλυσή της (α. 36 παρ. 1 ν. 3996/2011). Β. Άδεια μητρότητας Οι έγκυες εργαζόμενες έχουν δικαίωμα να λαμβάνουν άδεια μητρότητας, συνολικής διάρκειας 18 εβδομάδων. Από αυτές, οι 9 εβδομάδες 28

30 χορηγούνται υποχρεωτικά πριν την πιθανή ημερομηνία τοκετού και οι υπόλοιπες 9 εβδομάδες χορηγούνται μετά τη γέννηση του παιδιού (α. 11 ν. 2874/2000,ΥΕΚΑ, 2012). Στην περίπτωση που ο τοκετός πραγματοποιηθεί σε ημερομηνία προγενέστερη από την αρχικά αναμενόμενη εβδομάδα τοκετού, η εργαζόμενη μπορεί να λαμβάνει το υπόλοιπο της άδειας μητρότητας μετά από τον τοκετό, ώστε να εξασφαλίζεται το σύνολο των 18 εβδομάδων (ΥΕΚΑ, 2012). Γ. Άδεια απουσίας φροντίδας παιδιού Επιπρόσθετα, οι μητέρες εργαζόμενες δικαιούνται περίπου 30 μήνες μετά τη λήξη της άδειας λοχείας είτε να προσέρχονται μια ώρα αργότερα, είτε να αποχωρούν νωρίτερα κατά μία ώρα καθημερινά για λόγους που αφορούν τη φροντίδα του παιδιού. Γενικά, κατόπιν συμφωνίας με τον εργοδότη, το ημερήσιο ωράριο των μητέρων μπορεί να είναι μειωμένο κατά δύο ώρες για τους πρώτους 12 μήνες μετά τη λοχεία και σε μία ώρα για 6 επιπλέον μήνες. Στην περίπτωση που η μητέρα δεν μπορεί ή δεν επιθυμεί να κάνει χρήση του παραπάνω δικαιώματος η μητέρα, την άδεια αυτή είναι δυνατό να την χρησιμοποιήσει ο πατέρας. Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις κι έπειτα από συνεννόηση με τον εργοδότη, το μειωμένο ωράριο μπορεί να χορηγηθεί και ως ισόχρονη άδεια με αποδοχές (ΥΕΚΑ, 2012). Δ. Ειδική εξάμηνη άδεια Στη συνέχεια, η μητέρα που είναι ασφαλισμένη στο ΙΚΑ ΕΤΑΜ και εργάζεται με σχέση εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου, μετά τη λήξη της άδειας λοχείας και της ισόχρονης προς το μειωμένο ωράριο άδεια έχει δικαίωμα να λάβει ειδική άδεια προστασίας μητρότητας διάρκειας 6 μηνών. Επιπλέον κατά τη διάρκεια της παραπάνω ειδικής άδειας, ο Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού έχει υποχρέωση να καταβάλλει στην εργαζόμενη μητέρα, ποσό ίσο με τον κατώτατο μισθό σε μηνιαία βάση καθώς και τις αντίστοιχες απολαβές δώρων εορτών και επιδόματος αδείας, όπως 29

31 αυτές καθορίζονται από την εκάστοτε νομοθεσία (α. 142 ν. 3655/2008, ΥΕΚΑ, 2012) Ε. Δικαιώματα με την επιστροφή στην απασχόληση Με την επιστροφή της νέας μητέρας στην απασχόληση, η σχετική νομοθεσία εξασφαλίζει την αναγνώριση της αρχαιότητά της, το δικαίωμά της σε προαγωγή ή επάνοδο σε όμοια ή παρόμοιας φύσεως εργασία χωρίς μείωση των αντίστοιχων αποδοχών. Η άσκηση του δικαιώματος της μητέρας να προσέρχεται κατά μία ώρα αργότερα στην εργασία της και να φεύγει κατά μία ώρα νωρίτερα για διάστημα λίγων μηνών σε διευκόλυνση τής μιας ώρας κάθε μέρα είτε να προσέρχεται πιο αργά στην εργασία της, είτε να φεύγει πιο νωρίς είτε να διακόπτει την εργασία της για περίοδο 9 μηνών από τον τοκετό, επαφίεται αποκλειστικά στην εργαζόμενη και όχι στον εργοδότη (ΥΕΚΑ, 2012). Ζ. Έκθεση σε επαγγελματικούς κινδύνους στη διάρκεια της εγκυμοσύνης Δεδομένου του γεγονότος ότι ορισμένοι επαγγελματικοί κίνδυνοι μπορεί να αποτελέσουν επισφαλείς παράγοντες για την πορεία της εγκυμοσύνης και την υγεία της εγκύου και του εμβρύου, ο εργοδότης οφείλει να εκτιμά τους κινδύνους στους οποίους εκτίθεται η έγκυος και να λαμβάνει τα κατάλληλα προληπτικά και προστατευτικά μέτρα για την αποφυγή ή τη μείωση των κινδύνων αυτών. Σε περίπτωση που ο εργοδότης εφαρμόσει τα προληπτικά μέτρα που απαιτούνται από τη νομοθεσία για ασφάλεια και υγεία στην εργασία και δεν μπορεί να αποφύγει τους κινδύνους, τότε θα χρειαστεί ενδεχομένως να διαφοροποιήσει τις συνθήκες ή τις ώρες εργασίας της εγκύου εργαζομένης για να διασφαλίσει την ασφάλεια και την υγεία της ιδίας και του εμβρύου (ΥΕΚΑ, 2012). Όσον αφορά τη νυκτερινή εργασία, σύμφωνα με το άρθρο 7 του π.δ. 176/1997 με τίτλο «Μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας και της υγείας κατά 30

32 την εργασία των εγκύων, λεχώνων και γαλουχουσών εργαζομένων», οι εργαζόμενες γυναίκες, που βρίσκονται σε κατάσταση εγκυμοσύνης ή λοχείας με τέκνο ηλικίας έως ενός έτους και σε πλήρη ή μερική απασχόληση κατά τη νύχτα, μπορούν να μετακινούνται σε αντίστοιχη θέση μέρας, εφόσον υποβάλλουν ιατρικό πιστοποιητικό που επιβεβαιώνει την ανάγκη της μετακίνησης αυτής. Η λήψη του παραπάνω μέτρου πραγματοποιείται αποκλεισικά για λόγους που αφορούν την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων γυναικών, ενώ στην περίπτωση που η μετακίνηση αυτή είναι αντικειμενικά αδύνατη, απαλλάσσονται προσωρινά από την εργασία (Κορομπέλη και συν., 2006, ΥΕΚΑ, 2012). Τέλος, αναφορικά με το κυλιόμενο ωράριο, φαίνεται ότι δεν υπάρχει κάποια διάταξη που να ορίζει με σαφήνεια το δικαίωμα της εγκύου να μεταβαίνει προσωρινά σε συνεχόμενο ωράριο εργασίας. Ωστόσο, το παραπάνω π.δ. ρυθμίζει μερικώς το συγκεκριμένο πρόβλημα. Συγκεκριμένα, ο εργοδότης καλείται να εξασφαλίσει μια γραπτή εκτίμηση των υφιστάμενων κατά την εργασία κινδύνων στον οποίο εκτίθεται οι εργαζόμενες έγκυες γυναίκες. Η εκτίμηση αυτή προσδιορίζει ακόμη τη φύση των κινδύνων, το βαθμό και το εύρος της έκθεσης των εργαζομένων γυναικών σ αυτούς, ώστε να ληφθούν μέτρα για τη μείωση ή την αποφυγή τους. Η προσωρινή προσαρμογή των συνθηκών εργασίας αποτελεί μέτρο που μπορεί να ληφθεί από τον εργοδότη προκειμένου να περιοριστούν οι εργασιακοί κίνδυνοι που υπονομεύουν την υγεία και την ασφάλεια της εγκυμοσύνης (Κορομπέκη και συν., 2006, ΥΕΚΑ, 2012) Επαγγελματικοί κίνδυνοι και εγκυμοσύνη Αναφέρθηκε προηγουμένως ότι στο νοσηλευτικό επάγγελμα ελλοχεύουν πολλοί και ποικίλοι επαγγελματικοί κίνδυνοι. Ορισμένοι από αυτούς μπορούν να αποβούν ακόμη πιο σοβαροί για τις εγκύους νοσηλεύτριες που εξακολουθούν να εργάζονται καθόσον βρίσκονται σε ενδιαφέρουσα κατάσταση. Παρακάτω ακολουθεί μια αναλυτική αναφορά των κινδύνων αυτών. 31

33 Μολυσματικές ασθένειες και βιολογικοί παράγοντες Οι βιολογικοί µολυσµατικοί κίνδυνοι αποτελούν τους σοβαρότερους κινδύνους ου έχει αντιµετωπίσει το νοσηλευτικό προσωπικό κι εκείνους που έχουν μελετηθεί περισσότερο από τη σχετική βιβλιογραφία. Μεταδοτικά νοσήματα, όπως είναι τα αναπνευστικά νοσήµατα, η φυµατίωση, το SARS η ηπατίτιδα και ο ιός του AIDS, αποτελούν ιδιαίτερα απειλητικούς παράγοντες για κάθε εργαζόμενο στο χώρο της υγείας πόσω μάλλον για τις εγκύους νοσηλεύτριες. Οι φυσικοί κίνδυνοι με τους τραυματισμούς των νοσηλευτρικών από από βελόνες και άλλα αιχµηρά αντικείµενα αποτελούν έναν πολύ σοβαρό κίνδυνο, που ενδέχεται να οδηγήσει στη µετάδοση µολυσµατικών παραγόντων και ασθενειών στο νοσηλευτικό προσωπικό. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι το νοσηλευτικό προσωπικό αποτελεί την επαγγελµατική οµάδα εκείνη που εµφανίζει τα µεγαλύτερα ποσοστά μικροτραυματισμών που οδηγούν σε μολύνσεις σε σχέση µε άλλους εργαζόµενους σε υγειονομικούς τομείς (Βεζυρίδης, 2008, Blanchield and Biordi, 1996, Odegaard-Turner, 2007). Όπως παρατηρεί σχετική έρευνα του του Αµερικανικού Κέντρου Ελέγχου Ασθενειών (όπ. αναφ. WHO, 2008), περίπου το 32% των τραυµατισµών των νοσηλευτών οφείλεται σε υποδερµικές βελόνες, το 21% σε βελόνες, ράµµατα και πεταλούδες, το 7% σε νυστέρια, ενώ το 12% σε φλεβοκαθετήρες και βελόνες φλεβοτοµίας. Καθώς τα παραπάνω εργαλεία έρχονται σε στενή επαφή με βιολογικούς παράγοντες, όπως το αίμα και τα υγρά του σώματος, αποτελούν έναν ιδιαίτερα σηµαντικό παράγοντα κινδύνου. Οι τραυµατισµοί µε τα παραπάνω αντικείµενα αυτά συµβαίνουν κατά κανόνα ως ατυχήματα στη διάρκεια της εκπλήρωσης των νοσηλευτικών καθηκόντων με την παροχή φροντίδας υγείας στους ασθενείς. Η περιορισμένη άνεση κινήσεων και η στενότητα χώρου σε πολλές νοσοκομειακές μονάδες, καθώς και λοιποί φυσικοί παράγοντες, είναι δυνατόν 32

34 να παρεμποδίσουν την ασφαλή και σωστή εκτέλεση νοσηλευτικών πρακτικών και να θέσουν σε κίνδυνο την ακεραιότητα και την υγεία του προσωπικού υγείας. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κάποια αύξηση του αριθµού των φοιτητών νοσηλευτών που τραυµατίζονται από αιχµηρά αντικείµενα κατά τη διάρκεια της κλινικής τους άσκησης. Η μόλυνση από τον ιό του AIDS και τον ιό της ηπατίτιδας Β αποτελεί έναν σημαντικό κίνδυνο που αφορά περίπου το 5-6% των τραυματισμών του νοσηλευτικού προσωπικού. Για την πρόληψη των μολύνσεων αυτών συστήνεται ο εµβολιασµός του προσωπικού σε όλα τα νοσοκοµεία για τους ιούς της ηπατίτιδας και άλλες μολυσματικές ασθένειες, μέθοδος, όμως, που δεν μπορεί να αποτρέψει πλήρως τον κίνδυνο (Ratner et al., 2010, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012, 2010). Από την άλλη πλευρά, η πρόληψη των τραυµατισµών από αιχµηρά αντικείμενα είναι δυνατή, έπειτα από την ενδελεχή διερεύνηση των κινδύνων, την ανάλυσή τους και την ανάλογη προληπτική παρέµβαση, όπως είναι η απομάκρυνση και η τακτοποίηση των εργαλείων αυτών και η χρήση χειρουργικών γαντιών για την αποφυγή άμεσης επαφής με το δέρμα. Επιπλέον, ειδικά διαμορφωμένα κιτία για τη μεταφορά και την τακτοποίηση των αιχμηρών υλικών, µε εγκοπές για την ασφαλή αποµάκρυνση της βελόνας από τις σύριγγες χρησιµοποιούνται σχεδόν σε όλα τα νοσηλευτικά τµήµατα. Επιπλέον, η εκπαίδευση του προσωπικού για την πρόληψη των ατυχημάτων με τραυματισμούς στο χώρο του νοσοκομείου, αποδεικνύεται ιδιαίτερα σηµαντική. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η κατάλληλη εκπαίδευση μπορεί να επιφέρει ακόμη και µείωση των τραυµατισµών της τάξεως του 59% με τη μείωση των επικίνδυνα λανθασµένων τεχνικών, όπως η επανατοποθέτηση του καλύµµατος της σύριγγας µετά τη χρήση της. Αξίζει να τονιστεί ότι συχνοί τραυματισμοί αναφέρονται κυρίως στο χώρο του χειρουργείου, όπου τα προληπτικά μέτρα και οι σχετικές παρεμβάσεις δεν είναι δυνατό να εξαλείψουν τον κίνδυνο τραυματισμού και μόλυνσης. Σε κάθε περίπτωση, προωθείται η αναφορά και η λεπτοµερής καταγραφή της µορφής και των συνθηκών τυχόν τραυµατισµού από ειδικές επιτροπές προκειμένου να αξιοποιηθούν οι πληροφορίες για τη λήψη 33

35 κατάλληλων προληπτικών μέτρων (QNU, 2014, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2012, 2010) Έκθεση σε χημικούς και φαρμακευτικούς παράγοντες Αναφέρθηκε προηγουμένως ότι οι χημικόί παράγοντες αποτελούν επίσης ισχυρό επαγγελματικό κίνδυνο στον οποίο εκτίθενται οι έγκυες νοσηλεύτριες. Πράγματι, η έκθεση σε βλαβερές χηµικές ενώσεις που ενδέχεται να συµβεί κατά την εφαρμογή χηµειοθεραπευτικών και άλλων κυτταροτοξικών φαρµάκων, καθαριστικών και απολυµαντικών µέσων, μπορεί να αποβεί πολύ επικίνδυνη για τις νοσηλεύτριες. Επιπλέον, ποικίλες και ισχυρές χηµικές ουσίες που χρησιµοποιούνται για την απολύµανση και αποστείρωση των επιφανειών και των αντικειµένων νοσηλείας, µπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στο αναπνευστικό σύστηµα και το δέρμα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας ουσίας που χρησιµοποιείται για την αποστείρωση υλικών με μεγάλη ευαισθησία στην θερµότητα, το οξείδιο του αιθυλενίου, το οποίο, θεωρείται σήμερα ως ύποπτο για την εμφάνιση καρκίνου και καρκινογενέσεων. Βεβαίως, πολλά είναι τα φάρµακα τα οποία αποτελούν σοβαρό κίνδυνο υγείας για τους νοσηλευτές που εργάζονται σε νοσοκομεία και οι οποίοι είναι δυνατό να εκτεθούν σε αυτά κατά την ετοιµασία, τη διαχείριση και την εφαρμογή τους στους ασθενείς. Λόγω της τοξικότητάς τους, τα φάρμακα αυτά απαιτούν ακόμη μεγαλύτερη προσοχή κατά τη χρήση τους, αφού μπορούν να προκαλέσουν καρκινογένεση, τερατογένεση, αναπτυξιακή και αναπαραγωγική τοξικότητα ή τοξικότητα οργάνων και οργανική ανεπάρκεια (Αδάλη, 2002, Μαραγκουδάκη, 2002, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2010). Ακόμη, λοιπές αζωτούχες χηµικές ενώσεις, η χρήση των οποίων πλέον έχει περιοριστεί, παρατηρήθηκε ότι μπορούν να προκαλέσουν αιµοποιητικές διαταραχές στο µυελό τον οστών και ιδιαίτερα στα λεµφοκύτταρα. Πράγματι, ήδη από τη δεκαετία του 1970, διάφοροι χηµειοθεραπευτικοί παράγοντες έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση λευχαιµίας, αλλά και άλλων νεοπλασματικών ασθενειών σε εργαζόμενους που είχαν εκτεθεί σ αυτούς. Η 34

36 παρατήρηση αυτή οδήγησε στην άποψη ότι η έκθεση στους διάφορους χημικούς παράγοντες, που χρησιμοποιούνται για φαρμακευτικούς σκοπούς στο νοσοκομείο, μπορούν να αποβούν ιδιαίτερα επιβλαβείς για τους υγιείς νοσηλευτές. Αξίζει να σημειωθεί ότι έρευνες δείχνουν πως οι νοσηλεύτριες που διαχειρίζονται χηµειοθεραπευτικά φάρµακα παρουσίαζουν µεγαλύτερη συχνότητα αποβολών και υπογονιµότητας. Αν και σήμερα λαμβάνονται πολλαπλά μέτρα για την αποφυγή της άμεσης επαφής του προσωπικού με τους διάφορους χημικούς παράγοντες, τα φάρµακα είναι δυνατόν να διαρρεύσουν κατά τη διάρκεια της χρήσης τους στους ασθενείς ή κατά την προετοιμασία τους για την ιατρική χορήγησή τους (Κορνάρου και Ρουμελιώτη, 2008, Σπατούλα και συν., 2014) Επιβάρυνση από τις απαιτήσεις του επαγγέλματος Πέρα από τους χημικόύς και βιολογικούς παράγοντες, οι σύγχρονοι νοσηλευτές είναι επίσης δυνατό να εκτεθούν σε περιβαλλοντικούς και µηχανικούς παράγοντες που συνεπάγονται τη µυοσκελετική επιβάρυνση τους και ενδέχεται να προκαλέσουν μυικά και ορθοπεδικά προβλήματα. Ο οσφυαλγία, η ισχιαλγία, ο πόνος στην πλάτη και τα γόνατα αποτελούν συχνές δυσκολίες που εμφανίζουν οι νοσηλευτές λόγω των επαγγελματικών απαιτήσεων. Τα μυικά άλγη και µυοσκελετικές κακώσεις που οφείλονται στις απαιτήσεις του νοσηλευτικού επαγγέλματος είναι δυνατόν να τροφοδοτήσουν ένα μεγάλο εργασιακό πρόβληµα που αφορά στην επάρκεια και την αποτελεσματικότητα του νοσηλευτικού έργου. Η κόπωση, η επιβάρυνση και οι τραυµατισµοί απειλούν διάφορα µέρη του σώµατος, όπως τον λαιµό, τους ώµους, τους αγκώνες, την οσφυϊκή περιοχή και τα γόνατα και μπορούν να προκαλέσουν πολλά και χρόνια προβλήματα. Πράγματι, πολλές έρευνες διεθνώς φανερώνουν κάποια αυξημένη συχνότητα εμφάνισης ορθοπεδικών προβλημάτων στο νοσηλευτικό προσωπικό. Πολύ περισσότερο, σε σχέση με άλλους επαγγελματικούς κλάδους, το νοσηλευτικό επάγγελμα παρουσιάζει κατά πολύ µεγαλύτερα ποσοστά εμφάνισης µυοσκελετικών προβληµάτων 35

37 ακόμη και στις πιο επικουρικές θέσεις (Hood, 2008, Ραφτόπουλος και συν., 2003). Συγκεκριμένα, στη διάρκεια της παροχής φροντίδας υγείας, οι νοσηλευτές απαιτείται να σηκώνουν βάρη, να σκύβουν, να κοντοστέκονται ή να βρίσκονται σε κίνηση για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Χαρακτηριστικές δραστηριότητες του επαγγέλματος που προκαλούν σωματική επιβάρυνση στους νοσηλευτές είναι η µετακίνηση και η µεταφορά των ασθενών, η μεταφορά και η απογραφή νοσηλευτικού υλικού, η καθαριότητα των ασθενών, η φροντίδα των τραυμάτων, η αιμοληψία και το στρώσιµο των κρεβατιών. Κατά τις δραστηριότητες αυτές, οι νοσηλευτές χρειάζεται να βρίσκονται σε πρόκυψη και επίκυψη για μεγάλα διαστήματα στη διάρκεια της ημέρας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αυξημένη πνευματική κόπωση ως απόρροια των πολλαπλών καθηκόντων στον χώρο εργασίας έχει συχνά συνδεθεί με την αύξηση των πιθανοτήτων πρόωρου τοκετού ή γέννησης λιποβαρούς νεογνού (McDonald et al., 1988, Mc Donald, 1988). Επιπρόσθετα, στις χειρουργικές κλινικές, οι νοσηλευτές είναι υποχρεωμένοι να τακτοποιούν τα χειρουργικά εργαλεία, τα οποία πολύ συχνά φέρουν μεγάλο βάρος. Πράγματι, η άρση βάρους είτε με τη μεταφορά των ασθενών, είτε με τη μεταφορά του νοσοκομειακού υλικού περιγράφεται συχνά από τους νοσηλευτές ως η πιο κοπιώδης και επιβαρυντική εργασία (Κότσαλου και συν., 2013, Φουντούκη και Θεοφανίδης, 2010). Στο σημείο αυτό, έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η σωματική κούραση, η ορθοστασία και οι απαιτήσεις του επαγγέλματος έχουν βρεθεί να σχετίζονται με τον πρόωρο τοκετό, την αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης επιπλοκών στον τοκετό, αλλά και τη γέννηση λιπόβαρων νεογνών (Calder and Cwinn, 2014, McDonald, 1988, NHS Plus, 2009). Πράγματι, οι σχετικές έρευνες καταδεικνύουν ότι οι εργαζόμενες γυναίκες και ιδιαίτερα οι επαγγελματίες υγείας έχουν αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσουν επιπλοκές στην εγκυμοσύνη τους εξαιτίας της κόπωσης, της ανύψωσης βάρους και της παρατεταμένης ορθοστασίας. Εκτιμάται μάλιστα ότι οι εργαζόμενες εμφανίζουν αυξημένες κατά 1,4 έως 6,1 φορές αποβολές. Επιπλέον, οι ίδιες έχουν 12% περισσότερες πιθανότητες να γεννήσουν πρόωρα (Μπαλούγιας 36

38 και Μπαλαβανίδου, 2014, NHS Plus, 2009). Επιπλέον, η πρόωρη γέννηση και η γέννηση λιποβαρών παιδιών στις εργαζόμενες γυναίκες στις δομές της υγείας αποδίδεται κυρίως στην ανεπαρκή ικανοποίηση των αυξημένων θερμιδικών αναγκών τους λόγω της κοπιώδους εργασίας τους, στο αυξημένο στρες και την εγρήγορση, αλλά και στην έλλειψη ύπνου που σχετίζεται με το κυλιόμενο ωράριο (Alex, 2011, Calder and Cwinn, 2014, Κορομπέλη και συν., 2006). Πράγματι, το κυλιόμενο ωράριο, καθώς και η κόπωση και ο ελλιπής ύπνος που απορρέει από αυτό, έχει βρεθεί να αποτελεί σημαντικό κίνδυνο για την εμφάνιση επιπλοκών στην εγκυμοσύνη, όπως είναι οι αποβολές (Moen et al., 2014). Σε σχετική έρευνα τους οι Infante-Rivard et al. (1992) σημειώνουν ότι ο κίνδυνος επιπλοκών στην εγκυμοσύνη είναι αυξημένος έως και 4 φορές για τις γυναίκες, οι οποίες απασχολούνται σε κυλιόμενο ωράριο Έκθεση σε ιοντίζουσα ακτινοβολία Όπως έχει πολλές φορές παρατηρηθεί, το νοσηλευτικό προσωπικό που εργάζεται σε νοσοκομεία και ιδιαίτερα σε θαλάμους ακτινοθεραπείας και ακτινολογίας είναι εκτεθειμένοι σε αυξημένους κινδύνους που απειλούν την υγεία τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συχνή έκθεση σε ιοντίζουσα ακτινοβολία μπορεί να αποβεί επιβλαβής για την υγεία του προσωπικού. Η εμφάνιση δερματικών διαταραχών, στοματίτιδας και κόπωσης, καθώς και η αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης νεοπλασματικών ασθενειών αποτελούν μονάχα μερικές από τις πιθανές επιπτώσεις της έκθεσης σε ακτινοβολία. Ιδιαίτερα στις εγκύους νοσηλεύτριες, η πιθανότητα τερατογένεσης, εμφάνισης αναπτυξιακών διαταραχών και νεοπλασματικών νόσων στο παιδί, καθώς και ο κίνδυνος αποβολής ή επιπλοκών θεωρείται ιδιαίτερα αυξημένος με την έκθεση τους στην ακτινοβολία. Παρά τα διάφορα μέτρα προστασίας που λαμβάνουν οι εργαζόμενοι στις ακτινολογικές κλινικές, ακόμη και η ελάχιστη έκθεση τους στην ακτινοβολία συστήνεται να αποφεύγεται στη διάρκεια της εγκυμοσύνης (Καραβά-Κυπριανού, 2010, Κουτελέκος και Πολυκανδριώτη, 2008, Κυζιρίδης, 2009, Lawson et al., 2012). 37

39 Ψυχοκοινωνική επιβάρυνση Το ψυχικό φορτίο του νοσηλευτή είναι μεγάλο, καθώς ο ίδιος έρχεται καθημερινά αντιμέτωπος με αγχογόνες καταστάσεις, που απαιτούν εγρήγορση και επαγρύπνηση, ενώ επιτρέπουν ελάχιστα περιθώρια λάθος χειρισμών. Παράλληλα, η επαφή με ανίατες ασθένειες, που δεν επιδέχονται θεραπεία παρά τις προσπάθειες και τις προσδοκίες του προσωπικού υγείας, η εξάρτηση των ασθενών από τις φροντίδες τους και η συχνή επαφή με τον θάνατο επιβαρύνουν ψυχολογικά τους νοσηλευτές και τους τοποθετούν στις ομάδες επαγγελματιών με υψηλό κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών δυσκολιών, όπως είναι η κατάθλιψη. Επιπλέον, συχνές είναι η βίαιες συµπεριφορές ενάντια στο προσωπικό υγείας, οι οποίες μπορεί να προέρχονται από νοσηλευόμενους π παθολογικούς, χειρουργικούς ή ψυχιατρικούς ασθενείς ή συγγενείς τους που θρηνούν. Πράγματι, έχει παρατηρηθεί ότι οι νοσηλευτές κάνουν αυξημένη χρήση ψυχοτρόπων φαρμάκων, ενώ διατρέχουν σοβαρό κίνδυνο να εμφανίσουν κατάθλιψη ή αγχώδεις διαταραχές (Ραφτόπουλος και συν., 2003). Τα αίτια της αίσθησης του φόρτου του νοσηλευτή έχουν αποτελέσει συχνά αντικείμενο μελετών και διερευνήσεων. Αρχικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ασθενούς με αυξημένες ανάγκες υγείας θεωρούνται ως η κυριότερη πηγή άγχους για τους νοσηλευτές που τον φροντίζουν (Παπαγεωργίου-Βασιλοπούλου, 2012). 38

40 Κεφάλαιο 4. Μεθοδολογία της έρευνας 4.1. Θέμα και σκοπός της έρευνας Θέμα της παρούσης έρευνας είναι η διερεύνηση των συνθηκών, των στάσεων και των απόψεων των νοσηλευτριών αναφορικά με τη σχέση του φύλου τους και της ιδιαίτερης επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας σε σχέση με την εγκυμοσύνη. Σκοπός της έρευνας είναι να καταγραφούν και να μελετηθούν διεξοδικά οι απόψεις και οι εμπειρίες των νοσηλευτριών για τις απαιτήσεις και τους περιορισμούς τους επαγγέλματός τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους Αναγκαιότητα και σπουδαιότητα της έρευνας Παρά το γεγονός ότι το νοσηλευτικό επάγγελμα αποτελεί μία από τις συνηθέστερες επιλογές των γυναικών εργαζομένων στην Ευρώπη, η σχέση των αναγκών του φύλου τους με την διεκπεραίωση των επαγγελματικών τους καθηκόντων ιδιαίτερα στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους έχει ελάχιστα διερευνηθεί. Στην ελληνική βιβλιογραφία, μάλιστα, δεν αναφέρονται αντίστοιχες έρευνες. Ωστόσο, η εμβριθής διερεύνηση του θέματος μπορεί να συμβάλει στη λήψη μέτρων για τον περιορισμό των επαγγελματικών κινδύνων και την ασφαλέστερη απασχόληση των γυναικών νοσηλευτριών κατά την άσκηση των εργασιακών τους καθηκόντων Ερευνητικά ερωτήματα Κατά την οργάνωση μιας επιστημονικής έρευνας η διατύπωση των βασικών ερωτημάτων στα οποία εκείνη καλείται να απαντήσει είναι ιδιαίτερα σημαντική. Χάρη στην επιλογή και τη διατύπωση προκαθορισμένων 39

41 ερευνητικών ερωτημάτων, ο ερευνητής μπορεί να παραμένει προσανατολισμένος στην στοχοθεσία της έρευνας καθώς επίσης να κατασκευάσει ακριβή ερευνητικά εργαλεία (Cohen et al., 2011 Εμβαλώτης και συν., 2006). Ως βασικά ερωτήματα της παρούσης έρευνας, λοιπόν, ορίζονται τα εξής: Ως ερευνητικά ερωτήματα τίθενται τα παρακάτω: Πόσο ικανοποιημένες είναι οι νοσηλεύτριες από την άσκηση του επαγγέλματός τους; Κατά πόσο θεωρούν ότι μπόρεσαν να ανταπεξέλθουνς τις επαγγελματικές τους απαιτήσεις στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους; Πόσο συχνά οι νοσηλεύτριες συνεχίζουν να εργάζονται στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους; Για πόσο χρονικό διάστημα; Πως περιγράφουν οι εργαζόμενες νοσηλεύτριες την εγκυμοσύνη τους; Ποιες επιπτώσεις των απαιτήσεων του επαγγέλματός τους στην εγκυμοσύνη τους αναγνωρίζουν οι εργαζόμενες νοσηλεύτριες; Ποιες στρατηγικές αναπτύσσουν για την αντιμετώπιση των δυσκολιών αυτών; 4.4. Ερευνητικές υποθέσεις Οι ερευνητικές υποθέσεις αποτελούν επί της ουσίας τις πιθανές και αναμενόμενες απαντήσεις στα προκαθορισμένα ερευνητικά ερωτήματα. Η διατύπωση των ερευνητικών υποθέσεων μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά στον έλεγχο της μεροληψίας του ερευνητή, αλλά και στην επαναδιατύπωση των ερευνητικών ερωτημάτων. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι οι ερευνητικές υποθέσεις διατυπώνονται με βάση τις υπάρχουσες γνώσεις για το προς διερεύνηση θέμα, τα συμπεράσματα και τα ευρήματα που προκύπτουν από παλαιότερες αντίστοιχες έρευνες, αλλά και τις παραδοχές της σχετικής βιβλιογραφικής ανασκόπησης (Εμβαλώτης και συν., 2006). 40

42 παρακάτω: Ως ερευνητικές υποθέσεις της παρούσης έρευνας τίθενται οι Αναμένεται ότι οι νοσηλεύτριες θα εκτιμήσουν ως μέτρια την ικανοποίησή τους από το επάγγελμά τους. Αναμένεται να εκφράσουν την άποψη ότι μπόρεσαν να ανταπεξέλθουν ικανοποιητικά στις επαγγελματικές τους υποχρεώσεις κατά την εγκυμοσύνη τους. Αναμένεται ότι οι περισσότερες νοσηλεύτριες θα επιλέγουν να συνεχίσουν να εργάζονται για κάποια περιόδο στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, αλλά λαμβάνουν άδεια μητρότητας κατά τους τελευταίους μήνες της κύησης. Ως βασικές επιπτώσεις της απασχόλησής τους στην διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, οι νοσηλεύτριες αναμένεται να αναφέρουν το αυξημένο άγχος, την κόπωση από τις απαιτήσεις του επαγγέλματος, αλλά και τον φόβο των επαγγελματικών κινδύνων. Η λήψη αδειών μητρότητας και η καλή επικοινωνία με τους συναδέλφους αναμένεται να αναφερθούν ως οι βασικές στρατηγικές για την αντιμετώπιση των δυσκολιών του επαγγέλματος στη διάρκεια της εγκυμοσύνης Είδος ερευνητικής προσέγγισης Αναφορικά με την μεθοδολογία της έρευνας, που επιλέχθηκε, εκείνη βασίζεται σε επιστημονικά τεκμηριωμένες στρατηγικές. Συγκεκριμένα, επιλέχθηκε η ποσοτική στατιστική συλλογή και ανάλυση των δεδομένων, η οποία εστιάζεται στη μελέτη της συχνότητας εμφάνισης ενός φαινομένου ή μιας άποψης, μεταφράζει, δηλαδή γεγονότα και σχέσεις σε ποσοστά προκειμένου να τα αναλύσει και να τα ερμηνεύσει (Cohen et al., 2011). Στη παρούσα έρευνα επιχειρείται, λοιπόν, να εκτιμηθεί πόσο συχνά οι 41

43 νοσηλεύτριες εξέφρασαν συγκεκριμένες απόψεις για την διεκπεραίωση των επαγγελματικών τους καθηκόντων και τις δυσκολίες τους στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους Εργαλεία και μέσα συλλογής κι ανάλυσης δεδομένων Ο τρόπος συλλογής των προς μελέτη δεδομένων αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά στάδια της επιστημονικής της ερευνητικής διαδικασίας. Στην παρούσα έρευνα το ερωτηματολόγιο αποτελεί το βασικό εργαλείο συλλογής των δεδομένων. Πρόκειται για ερωτηματολόγιο με προκαθορισμένες απαντήσεις πολλαπλής εκλογής μεταξύ των οποίων θα μπορούν να επιλέξουν οι συμμετέχοντες εκείνη που συμφωνεί περισσότερο στις απόψεις τους αναφορικά με το προς μελέτη θέμα (Cohen et al., 2011). Η ανάλυση των δεδομένων που πρόκειται να συλλεχθούν θα πραγματοποιηθεί με τη χρήση του δημοφιλούς στατιστικού λογισμικού SPSS. Η ανάλυση πρόκειται σε πρώτο επίπεδο να επικεντρωθεί στην περιγραφική στατιστική (descriptive statistics) κατά την οποία θα επιχειρήσει να συναγάγει κάποια αρχικά και γενικά συμπεράσματα από τις σχετικές συχνότητες στις απαντήσεις που δόθηκαν ανά ερώτηση. Κατά την ανάλυση πρόκειται επίσης να παρουσιαστούν ενδελεχώς οι μέσες τιμές στις ερωτήσεις κλίμακας όπου διατυπώνονται οι απόψεις των νοσηλευτριών αναφορικά με τη σχέση της εγκυμοσύνης και της επαγγελματικής τους απασχόλησης. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την διευκόλυνση των μελετητών στη κατανόηση και την επεξεργασία των δεδομένων, τα αποτελέσματα πρόκειται να παρατεθούν σε διαγράμματα, πίνακες και γραφήματα (Cohen et al., 2011) Συμμετέχοντες Το ερευνητικό δείγμα αποτελείται από 100 νοσηλεύτριες, οι οποίες είχαν την εμπειρία μιας εγκυμοσύνης, ενώ απασχολούνταν σε δημόσιο 42

44 νοσοκομείο. Συγκεκριμένα, κριτήρια με τα οποία επιλέχθηκαν νοσηλεύτριες από όλη τη Ελλάδα είναι τα εξής: Οι συμμετέχουσες θα πρέπει να είναι επαγγελματίες νοσηλεύτριες που εργάζονται σε δημόσια νοσοκομεία της χώρας. Οι συμμετέχουσες θα πρέπει να έχουν τεκνοποιήσει ενόσω εργάζονταν σε δημόσια νοσοκομεία της χώρας. Οι συμμετέχοντες θα πρέπει να συμπληρώσουν τα ερωτηματολόγια εντός της προθεσμίας που ορίστηκε από τον ερευνητή Εγκυρότητα και αξιοπιστία Για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας πρόκειται να θεωρήσουμε εξαρχής ότι οι απαντήσεις των συμμετεχόντων συμπληρώνονται με τη μεγαλύτερη δυνατή ειλικρίνεια και ακρίβεια. Αναμένεται ότι η διατήρηση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων κατά την συμπλήρωση των ερωτηματολογίων θα αποτελέσει ένα δυνατό κίνητρο για τους συμμετέχοντες, ώστε να εκφράσουν ελεύθερα και ειλικρινά τις απόψεις τους για τη σχολική διεύθυνση. Προκειμένου να διασφαλιστεί η ρεαλιστικότητα των απόψεων, οι συμμετέχοντες καλούνται ακόμη να εκφράσουν τις απόψεις τους με βάση το παράδειγμα του σχολικού διευθυντή της μονάδας στην οποία εργάζονται την τρέχουσα περίοδο, ακόμη κι αν θεωρούν ότι αυτό δεν είναι αντιπροσωπευτικό της πλειοψηφίας των σχολικών διευθυντών της χώρας. Τέλος, θα καταβληθεί προσπάθεια, ώστε να χρησιμοποιηθεί στα ερωτηματολόγια λεξιλόγιο και ορολογία γνωστή και κατανοητή στους συμμετέχοντες, ώστε να μειωθεί η πιθανότητα τυχόν παρερμηνεύσεων, που είναι δυνατόν να αλλοιώσουν τα αποτελέσματα (Cohen et al., 2011). Η εγκυρότητα αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της έρευνας και η διασφάλισή της είναι ιδιαίτερα σημαντική. Για την εκτίμηση της εγκυρότητας του εργαλείου συλλογής δεδομένων πρόκειται να υπολογιστεί ο δείκτης εσωτερικής συνάφειας Cronbach s alpha. 43

45 4.9. Ηθική και δεοντολογία Σε πρώτο επίπεδο, επιβεβαιώθηκε η εξασφάλιση της συναίνεσης των νοσηλευτριών να συμμετάσχουν στην έρευνα με τη θέλησή τους. Για την εξασφάλιση της συναίνεσης, οι συμμετέχουσες ενημερώθηκαν εξαρχής για τη διασφάλιση της ανωνυμίας τους, το περιεχόμενο, τον σκοπό και τη διαδικασία της έρευνας. Επιπλέον, οι συμμετέχουσες ενημερώθηκαν εκ των προτέρων ότι τα πορίσματα της εν λόγω μελέτης δεν θα δημοσιευτούν σε οποιοδήποτε περίπτωση, αλλά θα χρησιμοποιηθούν μόνο για τη συμπλήρωση και τους σκοπούς της συγκεκριμένης εργασίας. Παράλληλα, λήφθηκαν τα απαραίτητα μέτρα για την αποφυγή της πρόσβασης τρίτων προσώπων στα αρχεία της έρευνας. 44

46 Κεφάλαιο 5. Αποτελέσματα 5.1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά Όσον αφορά στα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων, η μέση ηλικία του δείγματος είναι τα 38,1 έτη, ενώ ο μέσος χρόνος προϋπηρεσίας είναι τα 13,2 έτη. Από τους συμμετέχοντες, το 57% ανέφερε ότι εργάζεται με μόνιμη απασχόληση και το 39% με σύμβαση ορισμένου χρόνου. Μόνο ένα μικρό ποσοστό των νοσηλευτριών, της τάξεως του 4% δήλωσε ότι εργάζεται υπό διαφορετικό τύπο απασχόλησης. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΉ ΑΠΑΣΧΌΛΗΣΗ Μόνιμη απασχόληση Σύμβαση ορισμένου χρόνου Άλλο 4% 39% 57% Σχήμα 1. Τύπος απασχόλησης Αναφορικά με τον ιδιαίτερο τομέα εργασίας τους, παρουσιάστηκε ποικιλία απαντήσεων με την πλειοψηφία των συμμετεχόντων να απασχολούνται σε τομείς της εντατικής νοσηλευτικής (20%), ενώ το 13% απασχολείται στα χειρουργεία. Παράλληλα, κατά 17% οι νοσηλεύτριες 45

47 ανέφεραν ότι εργάζονται στο Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών, κατά 12% σε πνευμονολογικά και νευρολογικά τμήματα και κατά 11% στα Τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία. Ένα ποσοστό της τάξεως του 13% ανέφερε, ακόμη, ότι εργάζεται στον παθολογικό τομέα και την κοινοτική νοσηλευτική. Το 8% εργάζεται σε γυναικολογικές κλινικές, ενώ διαπιστώθηκε ένα παρόμοιο ποσοστό της τάεως του 6% εργαζομένων στην παιδιατρική κλινική. ΤΟΜΕΊς ΜΕΘ ΤΕΠ ΤΕΙ Γυναικολογικός τομέας Χειρουργείο Πνευμολογικό/νευρολογικό τμήμα Παθολογικός τομέας/κοινότητα Παιδιατρικός τομέας 8% 6% 20% 13% 11% 12% 17% 13% Σχήμα 2. Τομείς εργασίας νοσηλευτριών Ως προς την οικογενειακή τους κατάσταση, οι νοσηλεύτριες του δείγματος είναι κυρίως έγγαμες (65%). Ένα μικρότερο ποσοστό της τάξεως του 30% ανέφεραν ότι είναι άγαμες, ενώ 5% ανέφεραν ότι είναι διαζευγμένες. 46

48 Οικογενειακή κατάσταση 30% 5% 5% Έγγαμη Άγαμη Διαζευγμένη 65% Σχήμα 3. Οικογενειακή κατάσταση Αναφορικά με το βαθμό εκπαίδευσης, η συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος ανέφερε ότι έχει πτυχίο Ανώτερης ή Ανωτάτης Εκπαίδευσης (72%). Μόλις το 15% αποτελείται από αποφοίτους ΙΕΚ, ΕΠΑΣ ή ΕΠΑΛ, ενώ το 13% φέρει μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών. ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΑΕΙ/ΤΕΙ ΙΕΚ/ΕΠΑΣ/ΕΠΑΛ Μεταπτυχιακό 13% 15% 72% Σχήμα 4. Εκπαιδευτικό κεφάλαιο 47

49 Oι συμμετέχουσες εργάζονται σε κυκλικό ωράριο κατά 70%. Ένας μικρότερες αριθμός νοσηλευτριών αναφέρει ότι εργάζεται κυρίως στην πρωινή (20%) ή την απογευματινή βάρδια (7%), ενώ μόλις το 3% αναφέρει ότι απασχολείται στην νυχτερινή βάρδια. ΩΡΆΡΙΟ Πρωινή βάρδια Απογευματινή βάρδια Κυκλικό ωράριο Βραδινή βάρδια 3% 20% 7% 70% Σχήμα 6. Ωράριο εργασίας Όσον αφορά την ικανοποίηση από τον χρόνο εναλλαγής της βάρδιάς τους, οι νοσηλεύτριες δήλωσαν κατά 52% μη ικανοποιημένες, ενώ ένα εξίσου υψηλό ποσοστό ανέφερε ότι είναι ικανοποιημένο (48%). ΙΚΑΝΟΠΟΊΗΣΗ Ικανοποίηση Ναι Όχι Σχήμα 7. Ικανοποίηση από το χρόνο εναλλαγής βάρδιας 48

50 Τέλος, αναφορικά με τους λόγους που την επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος εκ μέρους των νοσηλευτριών του δείγματος, οι συμμετέχουσες έδωσαν διφορούμενες απαντήσεις. Αναλυτικότερα, η σταθερότητα και η μονιμότητα της απασχόλησης θεωρείται ως πολύ καθοριστικός παράγοντας για το 47%, ως αρκετά καθοριστικός για το 45% και ως λίγο καθοριστικός για το 8%. Μονιμότητα 8% 45% 47% Πολύ καθοριστική Αρκετά καθοριστική Λίγο καθοριστική Σχήμα 8. Η επίδραση της μονιμότητας στην επιλογή επαγγέλματος Η δημιουργικότητα του επαγγέλματος θεωρείται ως πολύ καθοριστικός παράγοντας στην επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος για το 53%, ως αρκετά 42% και ως λίγο καθοριστικός 5%. 49

51 Δημιουργικότητα επαγγέλματος 45% 21% 21% 34% Πολύ καθοριστική Αρκετά καθοριστική Λίγο καθοριστική Σχήμα 9. Η επίδραση της δημιουργικότητας στην επιλογή επαγγέλματος Η επίδραση του τομέα σπουδών θεωρείται ως πολύ καθοριστικός παράγοντας στην επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος για το 55%, ως αρκετά 43% και ως λίγο καθοριστικός 2%. Σπουδές 2% 43% 55% Πολύ καθοριστική Αρκετά καθοριστική Λίγο καθοριστική Σχήμα 10. Η επίδραση των σπουδών στην επιλογή επαγγέλματος Η τυχαία επιλογή αναγνωρίζεται ως πολύ καθοριστικός παράγοντας στην επιλογή του νοσηλευτικού επαγγέλματος για το 14%, ως αρκετά 60% και ως λίγο καθοριστικός 26%. 50

52 Τυχαία επιλογή 26% 14% 60% Πολύ καθοριστική Αρκετά καθοριστική Λίγο καθοριστική Σχήμα 11. Η επίδραση της τυχαιότητας στην επιλογή του επαγγέλματος 5.2. Γυναικολογικό ιστορικό Αναφορικά με το γυναικολογικό ιστορικό των συμμετεχουσών, η μέση ηλικία έναρξης της έμμηνου ρύσης είναι τα 12,3 έτη. Παράλληλα, ως μέση διάρκεια της έμμηνης ροής αναφέρθηκαν η 5,1 ημέρες και ως μέση διάρκεια του έμμηνου κύκλου οι 29 ημέρες. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην πλειοψηφία τους οι νοσηλεύτριες ανέφεραν ότι έχουν συχνά κανονικό κύκλο κατά 81%, ενώ ορισμένες περιέγραψαν τον κύκλο τους ως συχνά επώδυνο κατά 11%. 51

53 ΈΜΜΗΝΟς ΚΎΚΛΟς Κανονικός Ανώμαλος Επώδυνος Ανώδυνος 11% 4% 4% 81% Σχήμα 11. Περιγραφή έμμηνου κύκλου Το 42% των συμμετεχουσών ανέφεραν ότι είχαν στο παρελθόν φυσιολογικούς τοκετούς. Ο μέσος αριθμός των προηγούμενων φυσιολογικών τοκετών είναι οι 1,8. Ορισμένες από τις νοσηλεύτριες ανέφεραν επίσης ότι στο παρελθόν είχαν προχωρήσει σε τοκετό με καισαρική τομή κατά 32% και σε πρόωρο τοκετό κατά 6%. Ο μέσος αριθμός των τοκετών με καισαρική τομή είναι 1,2. Αξίζει να σημειωθεί ότι καμία από τις νοσηλεύτριες δεν ανέφερε ότι έχει ιστορικό γέννησης νεκρών εμβρύων. 52

54 Τοκετοί Χωρίς παρελθόν τοκετού Πρόωροι Με καισαιρική τομή Φυσιολογικοί Τοκετοί Σχήμα 12. Ιστορικό τοκετών Από τις συμμετέχουσες μονάχα μια μικρή μειοψηφία ανέφερε ότι είχε στο παρελθόν αποβολές (7%) ή είχε υποβληθεί σε εκτρώσεις (5%). Εκτρώσεις και αποβολές 5% 7% Εκτρώσεις Αποβολές Καμία 88% Σχήμα 13. Ιστορικό εκτρώσεων και αποβολών 53

55 Μονάχα το 4% από τις συμμετέχουσες δήλωσε ότι βρίσκεται σε εγκυμοσύνη στη διάρκεια της έρευνας. Υποκείμενη εγκυμοσύνη Ναι Όχι Σχήμα 14. Συμμετέχουσες σε εγκυμοσύνη 5.3. Εγκυμοσύνη κι εργασία Αναφορικά με την επίδραση της εγκυμοσύνης στην εργασιακή τους απασχόληση, οι συμμετέχουσες ανέφεραν ότι κατά 50% συνέχισαν να εργάζονται κανονικά και κατά 40% με μειωμένο ωράριο στη διάρκεια της τελευταίας εγκυμοσύνης τους. Μονάχα 10% ανέφεραν ότι δεν εργάζονταν στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους. 54

56 Απασχόληση κι εγκυμοσύνη 10% 40% 50% Κανονικά Με μειωμένο ωράριο Παύση εργασίας Σχήμα 14. Απασχόληση στη διάρκεια της εγκυμοσύνης Όσον αφορά την υποστήριξη από τον προϊστάμενό τους σε περίπτωση εγκυμοσύνης, οι νοσηλεύτριες εκτίμησαν κατά 75% ότι θα την έχουν σίγουρα ή πιθανότατα. Αντίθετα, μια μειοψηφία της τάξεως του 17% εκτίμησε ότι μάλλον δεν θα υποστηριχθεί ικανοποιητικά από τον προϊστάμενο της υπηρεσίας τους σε περίπτωση εγκυμοσύνης. Υποστήριξη προϊστάμενου 17% 8% 23% Ναι Μάλλον ναι Μάλλον όχι Όχι 52% Σχήμα 15. Υποστήριξη προϊστάμενου σε περίπτωση εγκυμοσύνης 55

57 Όσον αφορά την υποστήριξη από τον προϊστάμενό τους σε περίπτωση εγκυμοσύνης, οι νοσηλεύτριες εκτίμησαν κατά 82% ότι θα την έχουν σίγουρα ή πιθανότατα. Αντίθετα, μια μειοψηφία της τάξεως του 18% εκτίμησε ότι μάλλον δεν θα υποστηριχθεί ικανοποιητικά από τον προϊστάμενο της υπηρεσίας τους σε περίπτωση εγκυμοσύνης. ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ ΣΥΝΑΔΈΛΦΩΝ Ναι Μάλλον ναι Μάλλον όχι Όχι 15% 3% 29% 53% Σχήμα 16. Υποστήριξη συναδέλφων σε περίπτωση εγκυμοσύνης Αναφορικά με την επίδραση της εγκυμοσύνης στην εργασιακή τους απασχόληση, οι συμμετέχουσες ανέφεραν ότι κατά 50% συνέχισαν να εργάζονται κανονικά και κατά 40% με μειωμένο ωράριο στη διάρκεια προηγούμενων εγκυμοσύνων τους. Μονάχα 10% ανέφεραν ότι δεν εργάζονταν στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους. Παρατηρείται δε ότι οι απαντήσεις ταυτίζονταν με εκείνες που αφορούσαν στην περίπτωση της τελευταίας τους εγκυμοσύνης. Στη διάρκεια της προηγούμενης εγκυμοσύνης τους οι συμμετέχουσες ανέφεραν ότι εργάζονταν κυρίως στον δημόσιο τομέα (78%). Ορισμένες από αυτές εργάζονταν στον ιδιωτικό τομέα (9%) και ελάχιστες ως ελεύθερες επαγγελματίες (13%). Μέσος χρόνος εβδομαδιαίας εργασίας στη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι οι 33,7 ώρες. 56

58 Τύπος εργασίας 13% 9% Δημόσιος τομέας Ιδιωτικός τομέας Ελεύθερο επάγγελμα 78% Σχήμα 17. Τύπος εργασίας σε προηγούμενη εγκυμοσύνη Από τις νοσηλεύτριες που ανέφεραν ότι προχώρησαν σε παύση της εργασίας τους στη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, ο κυρίαρχος λόγος που οδήγησε στην παύση εργασίας ήταν ο φόβος για πιθανές επιπλοκές 50%, για τις δύσκολες συνθήκες εργασίας (33%) και λόγω των απαιτητικών βαρδιών (17%). ΠΑΎΣΗ ΕΡΓΑΣΊΑς Φόβος για επιπλοκές Δύσκολες συνθήκες εργασίας Απαιτητικές βάρδιες 17% 50% 33% Σχήμα 18. Λόγοι παύσης εργασίας κατά την εγκυμοσύνη 57

59 Η συντριπτική πλειοψηφία των νοσηλευτριών θεωρεί πως η προηγούμενη εγκυμοσύνη τους δεν επηρέασε τη στάση του προϊστάμενου απέναντί τους. Καμιά τους δεν εξέφρασε την άποψη ότι η στάση του προϊστάμενου επηρεάστηκε αρνητικά. Στάση προϊστάμενου 12% Επηρεάστηκε θετικά Δεν επηρεάστηκε 88% Σχήμα 19. Επίδραση εγκυμοσύνης στη στάση του προϊστάμενου Αντίστοιχες απόψεις εκφράστηκαν και για την επίδραση της εγκυμοσύνης στη στάση των συναδέλφων απέναντί τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους με την πλειοψηφία να εκτιμά ότι δεν υπήρξε κάποια διαφοροποίηση. 58

60 ΣΤΆΣΗ ΣΥΝΑΔΈΛΦΩΝ Επηρεάστηκε θετικά Δεν επηρεάστηκε 10% 90% Σχήμα 20. Επίδραση εγκυμοσύνης στη στάση συναδέλφων Γενικά οι νοσηλεύτριες του δείγματος τείνουν να πιστεύουν ότι η εγκυμοσύνη τις εμπόδισε να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της εργασίας τους κατά 57%. Επίδραση εγκυμοσύνης 10% 3% 33% 54% Συμφωνώ απόλυτα Μάλλον συμφωνώ Μάλλον διαφωνώ Διαφωνώ απόλυτα Σχήμα 21. Η εγκυμοσύνη ως εμπόδιο επαγγελματικής αποτελεσματικότητας 59

61 Οι περισσότερες νοσηλεύτριες ανέφεραν ότι γνωρίζουν τη νομοθεσία για την προστασία των εγκύων, λεχώνων και γαλουχουσών εργαζόμενων. Νομοθεσία 8% 35% 57% 35% Ναι Όχι Μερικώς Σχήμα 21. Γνώση νομοθεσίας προστασίας εγκύων εργαζόμενων Ως συνηθέστερη δυσκολία στην εργασία που ενδεχομένως οφείλεται στην εγκυμοσύνη αναφέρθηκε ο φόβος για την υγεία του μωρού και η εύκολη κόπωση. Δυσκολίες 16% 18% 27% 39% Φόβος για την υγεία μωρού Εύκολη κόπωση Αδιαθεσία και ναυτία Αύξηση σωματικού βάρους Σχήμα 22. Συχνές δυσκολίες στην εργασία οφειλόμενες στην εγκυμοσύνη 60

62 Ως λιγότερο συχνή δυσκολία στην εργασία που ενδεχομένως οφείλεται στην εγκυμοσύνη αναφέρθηκαν οι ψυχολογικές μεταπτώσεις και η αυξημένη όρεξη. ΔΥΣΚΟΛΊΕς Ψυχολογικές μεταπτώσεις Αυξημένη όρεξη 20% 80% Σχήμα 23. Λιγότερο συχνές δυσκολίες οφειλόμενες στην εγκυμοσύνη Ως κυριότερα στοιχεία του νοσηλευτικού επαγγέλματος που δυσκολεύουν την εργασία κατά την εγκυμοσύνη, οι συμμετέχουσες ανέφεραν κυρίως τα πολλαπλά καθήκοντα, τον αυξημένο κίνδυνο λοιμώξεων, την ορθοστασία, τη σωματική φροντίδα ασθενών και τη μεταφορά αντικειμένων με μεγάλο βάρος. 61

63 ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΎ ΕΠΑΓΓΈΛΜΑΤΟς Πολλαπλά καθήκοντα Σωματική φροντίδα ασθενών Κίνδυνος λοιμώξεων Ορθοστασία Μεταφορά αντικειμένων 16% 29% 20% 17% 18% Σχήμα 23. Στοιχεία νοσηλευτικού επαγγέλματος που δυσκολεύουν την εργασία κατά την εγκυμοσύνη Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, σε ποσοστό 97%, οι νοσηλεύτριες παραδέχθηκαν ότι χειρίζονται επικίνδυνα υλικά. ΕΠΙΚΊΝΔΥΝΑ ΥΛΙΚΆ Ναι Όχι Σχήμα 24. Χρήση επικίνδυνων υλικών 62