ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΣ

Transcript

1 ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΑΝΤΑΛΑΚΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΜΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΤΣΙΑΤΣΟΣ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ, 2010

2 ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΣ INTERNET RISKS AND SAFETY- CREATION OF A COMMUNITY OF PRACTICE FOR PARENTS AND STUDENTS Τριμελής Επιτροπή: Τσιάτσος Θρασύβουλος, Λέκτορας τμήματος Πληροφορικής ΑΠΘ Δημητριάδης Σταύρος, Επίκουρος Καθηγητής τμήματος Πληροφορικής ΑΠΘ Βασιλειάδης Νίκος, Επίκουρος Καθηγητής τμήματος Πληροφορικής ΑΠΘ 2

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το Διαδίκτυο είναι ένα μέσο, που χρησιμοποιείται ευρέως για την επικοινωνία, την ενημέρωση και την ψυχαγωγία εκατομμυρίων ανθρώπων. Μέσα σε λίγα μόνο λεπτά μεγάλοι και μικροί μπορούν να βρεθούν σε έναν απέραντο εικονικό χώρο γεμάτο πληροφορίες. Ωστόσο, ο αχανής αυτός ιδεατός κόσμος δεν είναι πάντα και τόσο ασφαλής. Ένας ενήλικας είναι σε θέση να αποφύγει τους κινδύνους που θα συναντήσει εκεί με την προϋπόθεση ότι μπορεί και τους αναγνωρίζει. Για το παιδί, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά και χρειάζεται να μάθει πως να προστατεύεται. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να ενημερώσει γονείς και μαθητές για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να προστατευθούν από τους κινδύνους που εγκυμονεί η μη ορθή χρήση του Διαδικτύου. Έτσι, η νέα γενιά χρηστών θα χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο υπεύθυνα και με ασφάλεια. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται τόσο με τη σύνταξη κατάλληλης αναφοράς όσο και με την υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης κοινότητας με εκπαιδευτικό και ενημερωτικό υλικό. Κατόπιν εξέτασης παρόμοιων περιπτώσεων, ανασκόπησης της βιβλιογραφίας και μελέτης των αναγκών δυνητικών χρηστών διαμορφώθηκαν οι απαιτήσεις μιας κοινότητας πρακτικής για την ενημέρωση γονιών και μαθητών αναφορικά με τους κινδύνους που κρύβει το Διαδίκτυο. Η τεχνολογική πλατφόρμα που επιλέχθηκε μετά από ανασκόπηση πιθανών τεχνολογικών λύσεων και με βάση την ανάγκη για κάλυψη συγκεκριμένων απαιτήσεων, ήταν η Joomla, στην οποία ενσωματώθηκαν λειτουργίες με στόχο να προκαλούν το ενδιαφέρον, τη φαντασία, την εμπλοκή και την αλληλεπίδραση του χρήστη με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες στην κοινότητα. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: κοινότητα πρακτικής, Διαδίκτυο, κακόβουλο λογισμικό, παρενόχληση, πορνογραφία, παιχνίδια-ηλ. τζόγος 3

4 ABSTRACT Internet is a tool that is widely used for the communication, the information and the entertainment of millions of people. Within a few minutes young and older people can be immersed in a vast virtual space full of information. However, this vast virtual world is not always safe. If an adult can recognize the risks found in the Internet he will probably be able to avoid them. Nevertheless, things are a bit different for children. A child has to learn how to get protected. The aim of this study is to inform parents and students and advise them on how they can be protected from risks posed by the improper use of the Internet. Thus, the new generation of users will be able to use the Internet responsibly and safely. This is achieved both through the development of an appropriate report and the implementation of an integrated community with educational and informative material. The requirements of the community of practice arose after considering similar communities, reviewing the literature and studying the needs of potential users. The technology platform that was chosen was Joomla. This platform was chosen after reviewing potential technological solutions and on a need to meet specific requirements, as it incorporates features designed to attract the interest, the imagination and the interaction within the community. Key Words: community of practice, Internet, malware, bullying, pornography, gaming and gambling 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Διαδίκτυο είναι ένα συναρπαστικό μέσο, το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως για την επικοινωνία, την ενημέρωση και την ψυχαγωγία εκατομμυρίων ανθρώπων. Μέσα σε λίγα μόνο λεπτά μεγάλοι και μικροί μπορούν να βρεθούν σε έναν απέραντο εικονικό χώρο γεμάτο πληροφορίες. Μπορούν να παίξουν, να μάθουν, να αλληλογραφήσουν και να συνομιλήσουν. Με την συνεχή εξέλιξη των νέων τεχνολογιών, οι χρήστες του Διαδικτύου είναι πια σε θέση να πραγματοποιούν ηλεκτρονικές αγορές, συναλλαγές με το Δημόσιο και τις τράπεζες και να ασχολούνται με την εκπαίδευση και την εργασία εξ αποστάσεως. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες οι Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) και ειδικότερα οι υπηρεσίες του Διαδικτύου να εφαρμοστούν στην Εκπαίδευση και σταδιακά η Διαδικτυακή Εκπαίδευση να γίνει αποδεκτή από την εκπαιδευτική κοινότητα. Ωστόσο, οι ανήλικοι χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο συνήθως χωρίς επίβλεψη, με μια πρωτόγνωρη ελευθερία, που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Αναμφίβολα ένα παιδί μπορεί να αντλήσει από το Διαδίκτυο πολλές, καλές και χρήσιμες πληροφορίες, που μπορούν να συνεισφέρουν ουσιαστικά στη διαδικασία της μάθησης. Υπάρχει όμως ένα σοβαρό μειονέκτημα. Ο αχανής αυτός ιδεατός κόσμος δεν είναι πάντα και τόσο ασφαλής. Ένας ενήλικας είναι σε θέση να κρίνει και να αποφύγει τους κινδύνους που θα συναντήσει εκεί με την προϋπόθεση ότι μπορεί και τους αναγνωρίζει. Για το παιδί, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά και χρειάζεται να μάθει να προστατεύεται μόνο του στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, ενώ είναι απαραίτητο να έχει πάντα και τη βοήθεια της οικογένειάς του, όταν τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα. Η βοήθεια αυτή από τη μεριά της οικογένειας δεν είναι απλή υπόθεση. Καθώς, λοιπόν, το Διαδίκτυο είναι πλέον ένα ισχυρότατο μαθησιακό εργαλείο, η ανάγκη ενημέρωσης γονιών και μαθητών πάνω σε θέματα καλής και ασφαλούς χρήσης του κρίνεται ολοένα και πιο επιτακτική. Υποστηρίζοντας πως απάντηση στους κινδύνους του Διαδικτύου μπορούν να δώσουν η εκπαίδευση και η πρόληψη προβήκαμε στη σύνταξη της παρούσας μελέτης και στην κατασκευή μιας ολοκληρωμένης κοινότητας με ενημερωτικό και εκπαιδευτικό υλικό. Η εκπαίδευση μπορεί να συνεισφέρει στην απαραίτητη αλλαγή του τρόπου συμπεριφοράς γονιών και μαθητών και να δημιουργήσει μια υπεύθυνη στάση απέναντι στο Διαδίκτυο, ενώ με την πρόληψη μπορούμε να βοηθήσουμε ώστε να προωθηθούν οι θετικές πλευρές 5

6 και τα οφέλη της χρήσης των διαδραστικών τεχνολογιών. Ωστόσο, για να μπορέσει μια κοινότητα να λειτουργήσει αποτελεσματικά θα πρέπει να παραμείνει ζωντανή και να εμπλουτίζεται συχνά με μαρτυρίες και πολύτιμες συμβουλές των μελών της. Καθώς το Διαδίκτυο εξελίσσεται ραγδαία, το ίδιο ισχύει και με τους κινδύνους του. Γι αυτό, η διαρκής ενημέρωση του υλικού μιας τέτοιας κοινότητας κρίνεται απαραίτητη για να παραμείνει ζωντανή και κάτι τέτοιο είναι ευθύνη όλων των μελών της. Η παρούσα εργασία θα ήταν αδύνατο να ολοκληρωθεί χωρίς την πολύτιμη βοήθεια του επιβλέποντα καθηγητή κυρίου Τσιάτσου Θρασύβουλου, λέκτορα του τμήματος Πληροφορικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που με την πολύτιμη βοήθεια και υποστήριξή του με βοήθησε σε όλα τα στάδια της εργασίας.. Τανταλάκη Νικολέτα Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...3 ABSTRACT...4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ...9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΚΟΒΟΥΛΟ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ- MALWARE ΙΟΙ (VIRUSES) ΣΚΟΥΛΗΚΙΑ (WORMS) ΔΟΥΡΕΙΟΙ ΊΠΠΟΙ (TROJAN HORSES) SPYWARE DIALERS ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΠΟ ΚΑΚΟΒΟΥΛΟ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΑΠΑΤΕΣ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ (BULLYING) ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΘΥΜΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΤΖΟΓΟΣ (GAMING & GAMBLING) ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ...42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

8 3.1 SCH.GR SAFERINTERNET.GR ISafe...54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΡΓΟΥ ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΛΥΣΕΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ ΕΛ/ΛΑΚ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΕΛΛΗΝΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΕΥΚΟΛΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΚΑΛΥΨΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΗΣΤΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ...71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ONLINE KOINOTHTAΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΟΥ ΧΡΗΣΤΗ...77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...80 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I...87 ΑΚΡΩΝΥΜΑ...87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IΙ...88 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IΙΙ...89 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV

9 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Διακοπή λήψης πιθανού μολυσμένου αρχείου...15 Εικόνα 2: Εντοπισμός πιθανού μολυσμένου μηνύματος...18 Εικόνα 3: Εντοπισμός ιού από αντιικό πρόγραμμα...19 Εικόνα 4: Εκτέλεση μολυσμένου αρχείου...20 Εικόνα 6: Χρήση ακατάλληλης εφαρμογής μέσω Facebook...28 Εικόνα 7: Μενού σχετικό με την ασφάλεια του Διαδικτύου στο Sch.gr...48 Εικόνα 8: To Forum του Sch.gr...49 Εικόνα 9: Αρχική σελίδα του SaferInternet.gr...50 Εικόνα 10: Αρχική σελίδα του Saferinternet.org...50 Εικόνα 11: Το περιβάλλον «μελέτης»των μικρών μαθητών...51 Εικόνα 12: Χρήση γλώσσας κατανοητής για τα παιδιά...51 Εικόνα 13 Τεστ γνώσεων του Saferinternet.gr...52 Εικόνα 14: Δυνατότητα καταγγελίας προσβλητικών σελίδων...52 Εικόνα 15: Κεντρική σελίδα επιλογών του Saferinternet.gr...53 Εικόνα 16: Το γλωσσάρι του Saferinternet.gr...54 Εικόνα 17: Η αρχική σελίδα του isafe.com...55 Εικόνα 18: Θεματικές ενότητες εκπαιδευτικών βίντεο του isafe.com...56 Εικόνα 19: Ολοκληρώνοντας την παρακολούθηση ενός βίντεο στο isafe.org...56 Εικόνα 20: Έντυπο ενημερωτικό υλικό του isafe.com...57 Εικόνα 21: Φόρμα δήλωσης τάξης στο isafe.org...57 Εικόνα 22: Η λίστα συχνών ερωτήσεων του isafe.org...58 Εικόνα 23: Προγράμματα πολλών και διαφορετικών κοινοτήτων από την isafe.com...58 Εικόνα 24: Ενδεικτικές Περιπτώσεις Χρήσης...60 Εικόνα 25: Οι λειτουργικότητες των υπό εξέταση πλατφορμών...68 Εικόνα 26: Η τεχνολογική αρχιτεκτονική της κοινότητας πρακτικής...69 Εικόνα 27: Η αρχική σελίδα του Επισκέπτη...72 Εικόνα 28: Ενημερωτικό φυλλάδιο για την παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο...74 Εικόνα 29: Ένα κόμικ για το κακόβουλο λογισμικό...74 Εικόνα 30: Το τεστ γνώσεων...75 Εικόνα 31: Τα νέα...75 Εικόνα 32: Η ψηφοφορίες

10 Εικόνα 33: Αξιολόγηση του ιστοχώρου...76 Εικόνα 34: Η αρχική σελίδα του εγγεγραμμένου χρήστη...77 Εικόνα 35: Οι λεπτομέρειες του χρήστη...77 Εικόνα 36: Οι πόντοι του χρήστη στην κοινότητα...78 Εικόνα 37: Συνεισφορά Υλικού...78 Εικόνα 38: Κουβέντα...79 Εικόνα 39: Το Forum...79 Εικόνα 40: Φυλλάδιο αντιμετώπισης κακόβουλου λογισμικού...89 Εικόνα 41: Φυλλάδιο αντιμετώπισης της κυβερνο-παρενόχλησης...90 Εικόνα 42: Φυλλάδιο αντιμετώπισης της πορνογραφίας...91 Εικόνα 43: Φυλλάδιο αντιμετώπισης του ηλ. τζόγου

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Διαδίκτυο αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για τη διεύρυνση των γνώσεων, για την έρευνα, την εργασία αλλά και τη διασκέδαση. Τα σχολεία σήμερα χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο ως εργασιακό περιβάλλον όλο και πιο πολύ, τόσο για τις ανάγκες της διδασκόμενης ύλης όσο και για τις διαδικασίες αξιολόγησης και διοίκησης. Επίσης, το Διαδίκτυο διεισδύει όλο και περισσότερο στις εργασιακές πρακτικές των εκπαιδευτικών, ενώ είναι πολύ πιθανό στο κοντινό μέλλον να απαιτείται από τους εκπαιδευτικούς να οργανώνουν, να εκπαιδεύουν, να αξιολογούν και να διαχειρίζονται τις τάξεις τους μέσα από εικονικά περιβάλλοντα. Ωστόσο, όπως όλα τα εργαλεία, έτσι και το Διαδίκτυο πρέπει να χρησιμοποιείται υπεύθυνα και σωστά. Είναι ανοιχτό σε όλους, ακόμα και σε αυτούς που επιθυμούν να βλάψουν τους συνανθρώπους τους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Στα σχολεία οι εκπαιδευτικοί εμπιστεύονται τεχνικές λύσεις όπως το φιλτράρισμα και η φραγή ιστοσελίδων, αν και πολλοί από αυτούς γνωρίζουν ότι τέτοια συστήματα δεν είναι αλάθητα. Παρόλα αυτά όταν οι μαθητές δουλεύουν στο σπίτι, συχνά δεν υπάρχει τέτοια προστασία ούτε κάποιος τρόπος ελέγχου των ενεργειών τους. Έτσι, γίνεται επιτακτική η ανάγκη στενής συνεργασίας των εκπαιδευτικών με τους γονείς πάνω σε τέτοια θέματα. Υπάρχει πάντα η ανησυχία για το είδος της πληροφορίας, την οποία μπορούν να αντλήσουν τα παιδιά είτε κατά τύχη είτε σκόπιμα. Η λύση βρίσκεται στη γνώση των πιθανών κινδύνων που μπορεί να εγκυμονεί η χρήση του Διαδικτύου και στη σωστή και ασφαλή χρήση του. Η ασφάλεια στο Διαδίκτυο μπορεί να πάρει δύο μορφές. Στα αγγλικά αυτές οι δύο μορφές αποδίδονται με τους όρους «security» και «safety». Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται στην προστασία από κινδύνους, όπως η προσβολή από κακόβουλο λογισμικό, ενώ η δεύτερη στην προστασία από ηλεκτρονικές απάτες και συναφή αδικήματα. Με τον όρο κακόβουλο λογισμικό αναφερόμαστε σε λογισμικό που μπορεί να βλάψει την ορθή λειτουργία ενός Η/Υ, όπως οι ιοί (viruses), τα σκουλήκια (worms) οι Δούρειοι Ίπποι (trojan horses) κ.λπ. Όσον αφορά τις ηλεκτρονικές απάτες, μπορούν πλέον να πάρουν στις μέρες μας πολλές μορφές, όπως αυτή της παρενόχλησης (bullying), της παιδικής πορνογραφίας και του ηλεκτρονικού τζόγου. Στην παρούσα μελέτη θα εξεταστούν οι δύο αυτοί όροι αναλυτικά και θα προταθούν τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισής τους είτε με τη υιοθέτηση κατάλληλης 11

12 συμπεριφοράς από τη μεριά των χρηστών είτε με τη χρήση κατάλληλου λογισμικού, όπου αυτό είναι δυνατό. Για την αντιμετώπιση των κινδύνων του Διαδικτύου, που συχνά μπορεί να αποτελέσουν μορφές ηλεκτρονικού εγκλήματος ήταν απαραίτητη ακόμη και η συνεννόηση μεταξύ των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η εκπόνηση μιας αποτελεσματικής στρατηγικής για την αντιμετώπισή τους. Ο σκοπός αυτός επετεύχθη με το Συνέδριο για το Ηλεκτρονικό έγκλημα, τη συνθήκη που υπογράφηκε στη Βουδαπέστη και άλλα γενικά νομοθετήματα που στόχο έχουν την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Στην Ελλάδα, οι διάφορες μορφές του ηλεκτρονικού εγκλήματος ρυθμίζονται και τιμωρούνται ξεχωριστά από διάφορα επιπρόσθετα και ειδικότερα νομοθετήματα που θα μελετήσουμε στη συνέχεια. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να ενημερώσει γονείς και μαθητές για τους τρόπους, με τους οποίους μπορούν να προστατευθούν από τους κινδύνους που εγκυμονεί η μη ορθή χρήση του Διαδικτύου. Με αυτό τον τρόπο, η μελέτη αποσκοπεί στο να ενισχύσει τη νέα γενιά χρηστών, ώστε να χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο υπεύθυνα και με ασφάλεια. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται τόσο με τη σύνταξη της παρούσας αναφοράς όσο και με την υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης κοινότητας με εκπαιδευτικό και ενημερωτικό υλικό, όπου κάθε ενδιαφερόμενος θα μπορεί να ενημερώνεται είτε μελετώντας μόνος του μελετώντας το σχετικό υλικό είτε ζητώντας βοήθεια από άλλα μέλη της κοινότητας. Για τη σύνταξη της παρούσας εργασίας μελετήθηκε ελληνική και ξένη βιβλιογραφία και για την κατασκευή της κοινότητας για την προώθηση της ασφάλειας στο Διαδίκτυο σε γονείς και μαθητές εξετάστηκαν παρόμοιες προσπάθειες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έγιναν προσπάθειες επέκτασης των ιδεών που συναντήθηκαν. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφονται αναλυτικά οι κίνδυνοι που κρύβει το Διαδίκτυο και οι επιπτώσεις τους και αναφέρονται τρόποι πρόληψης και προστασίας από αυτούς. Έπειτα, στο Κεφάλαιο 2 γίνεται μία αναφορά στην ισχύουσα νομοθεσία που μας προστατεύει από τους κινδύνους αυτούς, βάση νόμων και οδηγιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και της χώρας μας. Στο επόμενο Κεφάλαιο πραγματοποιείται μια επισκόπηση βιβλιογραφίας με αναφορά στην έννοια των κοινοτήτων πρακτικής και στη μελέτη ιστοχώρων παρόμοιων με αυτόν που θέλουμε να αναπτύξουμε. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζεται η διαχείριση του έργου που θα αναπτυχθεί με προσδιορισμό απαιτήσεων και ρόλων και επιλέγεται η κατάλληλη 12

13 τεχνολογική πλατφόρμα. Στο Κεφάλαιο 5 πραγματοποιείται μια παρουσίαση της online κοινότητας που αναπτύχθηκε και τέλος πραγματοποιείται μια σύντομη αξιολόγηση του συστήματος. 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Η ασφάλεια στο Διαδίκτυο μπορεί να πάρει δύο μορφές. Στα αγγλικά αυτές οι δύο μορφές αποδίδονται με τους όρους «security» και «safety». Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται στην προστασία από κινδύνους, όπως η προσβολή από κακόβουλο λογισμικό όπως οι ιοί, ενώ η δεύτερη στην προστασία από ηλεκτρονικές απάτες. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τις δύο αυτές έννοιες αναλυτικά ξεκινώντας με την ανάλυση κινδύνων που αφορούν την πρώτη κατηγορία (Vellum, 2008). 1.1 ΚΑΚΟΒΟΥΛΟ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ- MALWARE Ο όρος προέρχεται από τον συνδυασμό των λέξεων MALicious (κακόβουλο) και software (λογισμικό). Πρόκειται δηλαδή για λογισμικό που μπορεί να απειλήσει την ασφάλεια του χρήστη και του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Malware χαρακτηρίζονται μεταξύ άλλων οι ιοί (viruses), τα σκουλήκια (worms) οι Δούρειοι Ίπποι (trojan horses) και το Spyware, όροι που θα αναπτύξουμε στη συνέχεια ΙΟΙ (VIRUSES) Οι ιοί είναι προγράμματα λογισμικού, σχεδιασμένα να εξαπλώνονται από τον ένα υπολογιστή στον άλλο και να παρεμβαίνουν στη λειτουργία του υπολογιστή. Σκοπός τους είναι να αναπαράγονται. Καθώς αποτελούν τμήμα κώδικα, μπορούν και προσκολλώνται σε προγράμματα ή αρχεία (αρχεία ξενιστές) ώστε να μεταδοθούν. Όπως συμβαίνει και με τους ανθρώπινους ιούς, δεν έχουν όλοι οι ιοί τα ίδια σοβαρά αποτελέσματα. Υπάρχουν ιοί ελάχιστα ενοχλητικοί ως και καταστρεπτικοί. Μπορούν να αλλοιώσουν ή να διαγράψουν δεδομένα από έναν υπολογιστή, να χρησιμοποιήσουν το πρόγραμμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου του μολυσμένου χρήστη για να εξαπλωθούν σε άλλους υπολογιστές ή ακόμη και να διαγράψουν ολόκληρο το σκληρό δίσκο (Bocij, 2006). Η διαφορά τους από τους ιούς που προσβάλλουν τον άνθρωπο είναι ότι δεν μπορούν να διαδοθούν χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Οι ιοί των ηλεκτρονικών υπολογιστών εξαπλώνονται εύκολα μέσω των συνημμένων των μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Συχνά «μεταμφιέζονται» σε συνημμένα με αστείες φωτογραφίες, κάρτες, αρχεία ήχου ή βίντεο. 14

15 Ακόμη, μπορούν εύκολα να εξαπλωθούν μέσω λήψεων από το Διαδίκτυο. Μπορούν να κρυφτούν σε λογισμικό μη νόμιμο αλλά και νόμιμο ή σε άλλα αρχεία ή προγράμματα που κάποιος χρήστης μπορεί να κάνει λήψη. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε πως κατά την προσπάθεια μεταφόρτωσης ενός αρχείου ήχου από ένα πρόγραμμα διαμοίρασης αρχείων, η διαδικασία διακόπηκε από το ίδιο το πρόγραμμα διότι υπήρχε κίνδυνος μόλυνσης. Δυστυχώς δεν παρέχουν όλα τα προγράμματα μεταφόρτωσης αρχείων την ίδια ασφάλεια (Vellum, 2008). Εικόνα 1: Διακοπή λήψης πιθανού μολυσμένου αρχείου ΣΚΟΥΛΗΚΙΑ (WORMS) Τα σκουλήκια (worms) αποτελούν μια ειδική κατηγορία ιών, που έχουν σχεδιαστεί για να αντιγράφουν τον εαυτό τους από τον έναν υπολογιστή στον άλλο αυτόματα. Οι ιοί τύπου worm αναπαράγονται σε μεγάλο βαθμό και δεν χρειάζεται να διαδοθούν μέσω ενός προγράμματος «οικοδεσπότη» (Bocij, 2006). Συχνά, καταναλώνουν μνήμη ή εύρος ζώνης δικτύου αναγκάζοντας έναν υπολογιστή να κολλήσει. Για παράδειγμα, ένας ιός τύπου worm μπορεί να αποστείλει αντίγραφα του εαυτού του σε όλους όσους είναι εγγεγραμμένοι στον κατάλογο του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ενός ανυποψίαστου χρήστη. Έπειτα οι υπολογιστές των δεκτών μπορούν να κάνουν το ίδιο προκαλώντας υπερφόρτωση της δικτυακής κυκλοφορίας, η οποία θα μπορούσε να επιβραδύνει την ταχύτητα για παράδειγμα 15

16 ενός εταιρικού δικτύου. Ακόμη, οι συγκεκριμένοι ιοί μπορούν να επιτρέψουν σε κάποιον να διαχειρίζεται το μολυσμένο υπολογιστή από απόσταση. Παραδείγματα τέτοιων ιών είναι οι ιοί Sasser και Blaster (Vellum, 2008) ΔΟΥΡΕΙΟΙ ΊΠΠΟΙ (TROJAN HORSES) Οι δούρειοι ίπποι είναι προγράμματα, τα οποία φαίνονται χρήσιμα αλλά στην ουσία θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια του υπολογιστή και μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά. Το όνομά τους έχει προκύψει από το δούρειο ίππο της μυθολογίας, ο οποίος έμοιαζε με κάποιο δώρο. Ωστόσο, μετέφερε τους Έλληνες στρατιώτες που κατέλαβαν την Τροία (Bocij, 2006). Διαδίδονται όταν οι χρήστες ανοίξουν ένα πρόγραμμα πιστεύοντας ότι προέρχεται από νόμιμη πηγή. Μπορούν ακόμη να συμπεριληφθούν σε λογισμικό που μπορεί κανείς να μεταφορτώσει από το Διαδίκτυο. Ένας πρόσφατος δούρειος ίππος είχε τη μορφή ενός μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, το οποίο περιείχε συνημμένα, που έμοιαζαν με αρχεία ενημερωμένων εκδόσεων για την ασφάλεια της Microsoft. Τελικά, επρόκειτο για ιούς οι οποίοι προσπαθούσαν να απενεργοποιήσουν το λογισμικό προστασίας από ιούς και το τείχος προστασίας (βλ. Ενότητα 1.1.6) (Vellum, 2008) SPYWARE Με τον όρο spyware αναφερόμαστε σε προγράμματα που μπορούν να προσκολληθούν κρυφά σε αρχεία που μπορεί κανείς να μεταφορτώσει από το Διαδίκτυο. Μόλις κατέβει, εγκαθίσταται στον υπολογιστή και ξεκινά την παρακολούθηση της διαδικτυακής δραστηριότητας του χρήστη. Θα λέγαμε ότι μοιάζει αρκετά με τους δούρειους ίππους, καθώς εισέρχεται στον υπολογιστή κατά τη διάρκεια εγκατάστασης ενός φαινομενικά ακίνδυνου λογισμικού, χωρίς να το αντιλαμβάνεται ο χρήστης. Οι πληροφορίες που καταγράφει αποστέλλονται τότε σε τρίτους, συχνά εταιρίες που δημιουργούν το προφίλ κάθε χρήστη και στέλνουν διαφημιστικό ή άλλο υλικό ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του. Το spyware μπορεί και συγκεντρώνει πληροφορίες για τις διευθύνσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, για τους κωδικούς πρόσβασης ακόμη και τους αριθμούς πιστωτικών καρτών του χρήστη. Ακόμη, μειώνει την ευρυζωνικότητα του χρήστη και χρησιμοποιεί τους πόρους μνήμης του υπολογιστή του. Επειδή το spyware χρησιμοποιεί τους πόρους μνήμης του συστήματος, οι εφαρμογές που τρέχουν στο παρασκήνιο μπορούν να οδηγήσουν στην κατάρρευση ή σε γενικότερη αστάθεια του συστήματος. 16

17 Το adware αποτελεί μια μορφή spyware που συλλέγει πληροφορίες για το προφίλ του χρήστη, με στόχο αργότερα να προβάλλει διαφημίσεις στον φυλλομετρητή του (web browser), βάσει των πληροφοριών που έχει συλλέξει γύρω από τις συνήθειες του στο σερφάρισμα (SaferInternet, 2008) DIALERS Οι dialers είναι προγράμματα σχεδιασμένα για να σταματούν τη σύνδεση στο Διαδίκτυο μέσω του παρόχου του χρήστη και για να εκτρέπουν τη σύνδεση σε μια διεθνή γραμμή, κάτι που τις περισσότερες φορές έχει ως αποτέλεσμα υπέρογκους λογαριασμούς τηλεφώνου. Αυτό συμβαίνει συνήθως όταν ο χρήστης επισκεφθεί μια ιστοσελίδα με ύποπτο ή πορνογραφικό περιεχόμενο ή αναξιόπιστες ιστοσελίδες ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΠΟ ΚΑΚΟΒΟΥΛΟ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ Προκειμένου να αποφευχθούν οι παραπάνω κίνδυνοι θα πρέπει να ληφθούν κάποια μέτρα πρόληψης και προστασίας για την αποφυγή προσβολής από κακόβουλο λογισμικό. Τα μέτρα που προτείνονται στην ενότητα αυτή αφορούν τόσο γονείς όσο και μαθητές. Μπορεί ορισμένα από αυτά να ακούγονται περίπλοκα ειδικά για αρχαρίους χρήστες όμως μπορούν πολύ εύκολα να αποτελέσουν κομμάτι της καθημερινότητας του χρήστη στον κυβερνοχώρο. Όπως αναφέραμε οι ιοί εξαπλώνονται συχνά μέσω μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με τη βοήθεια συνημμένων, δηλαδή αρχείων τα οποία αποστέλλονται μαζί με τα μηνύματα. Συνήθως μπορούμε να διακρίνουμε αν το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο περιέχει συνημμένα με τη βοήθεια ενός εικονιδίου (π.χ. συνδετήρα), το οποίο υποδεικνύει πως υπάρχει συνημμένο αρχείο και περιέχει το όνομά του. Για το λόγο αυτό, είναι απαραίτητο κάθε χρήστης να μην ανοίγει συνημμένα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, που προέρχονται από άγνωστο αποστολέα, έχουν περίεργο θέμα ή ακόμη και καθόλου θέμα. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε ένα στιγμιότυπο από τα εισερχόμενα μηνύματα σε μια θυρίδα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Διακρίνουμε ένα μήνυμα από άγνωστο αποστολέα και ασαφές θέμα που περιέχει συνημμένο αρχείο (σημειώνεται με ένα μικρό φάκελο). Το συγκεκριμένο συνημμένο μπορεί να είναι μολυσμένο ή να οδηγεί σε κάποιο σύνδεσμο που μπορεί να προκαλέσει ζημιά στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. 17

18 Εικόνα 2: Εντοπισμός πιθανού μολυσμένου μηνύματος Ακόμη όμως και στην περίπτωση που ο αποστολέας είναι γνωστός ο κίνδυνος ελλοχεύει. Αν ο παραλήπτης δεν καταλαβαίνει το μήνυμα που έχει λάβει ή αν παραλάβει κάποιο αρχείο που δεν περίμενε, θα πρέπει να έρθει σε επικοινωνία με το πρόσωπο που το έστειλε για να επιβεβαιώσει το περιεχόμενο του συνημμένου πριν το ανοίξει. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγεται η μεταφόρτωση λογισμικού από πηγές που δεν είναι έμπιστες. Δεν είναι όλα τα προγράμματα ασφαλή. Οι μαθητές, καθώς είναι μικρότεροι ηλικιακά, μπορεί εύκολα να παρασυρθούν και να προβούν σε μεταφόρτωση λογισμικού που εμφανίζεται ως κάποιο παιχνίδι ηλεκτρονικού υπολογιστή. Συχνά όμως αυτό πρόκειται για κάποιο Δούρειο Ίππο, που με αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να εισέλθει στον υπολογιστή. Οι ιοί δεν μπορούν να εξαπλωθούν αν ο χρήστης δεν ανοίξει ή δεν εκτελέσει κάποιο μολυσμένο πρόγραμμα. Σε συνέχεια του προηγούμενου, καλό είναι σε κάθε υπολογιστή να υπάρχει λογισμικό προστασίας από τους ιούς (αντιικό- antivirus), το οποίο να είναι ενεργό και να ανανεώνεται αυτόματα με τις πληροφορίες για νέους ιούς από τον κατασκευαστή του. Τα αντιικά λογισμικά επιτρέπουν την προστασία του χρήστη από το σύνολο σχεδόν των ιών. Είναι σε θέση να εντοπίζουν μολυσμένα αρχεία ή συχνά ακόμη και να απομακρύνουν ιούς από ένα μολυσμένο σύστημα. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε πως ένα γνωστό αντιικό πρόγραμμα ανίχνευσε ιό σε κάποιο μολυσμένο αρχείο όταν του ζητήθηκε να το ανιχνεύσει. 18

19 Εικόνα 3: Εντοπισμός ιού από αντιικό πρόγραμμα Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε ποια θα ήταν η αντίδραση του προγράμματος αυτού αν επιχειρούσαμε να εκτελέσουμε το μολυσμένο αρχείο που μεταφορτώσαμε. Παράλληλα, μας δίνει τη δυνατότητα να θεραπεύσουμε το αρχείο (αν είναι εφικτό) ή να μεταφέρουμε τον ιό σε κάποιο μέρος απομόνωσης (αν είναι εφικτό). 19

20 Εικόνα 4: Εκτέλεση μολυσμένου αρχείου Στην αγορά κυκλοφορούν πολλά αντιικά λογισμικά ικανά να καλύψουν κάθε ανάγκη. Υπάρχουν όμως και αρκετές αποτελεσματικές δωρεάν εκδόσεις αντιικών λογισμικών όπως το AVG που είδαμε παραπάνω ( το Avast ( το Avira ( το Comodo ( το PC Tools AntiVirus ( ενώ κάποια ανήκουν και στην κατηγορία του ανοικτού λογισμικού όπως το ClamWin ( (E-OpenIT, 2007). Ωστόσο, για να είναι αποτελεσματικό ένα αντιικό λογισμικό θα πρέπει να τηρούνται κάποιες βασικές αρχές. Αρχικά, το λογισμικό αυτό θα πρέπει να ενημερώνεται τακτικά. Καινούριοι ιοί εμφανίζονται κάθε μέρα αλλά το αντιικό λογισμικό μπορεί να προστατεύσει το χρήστη μόνο από τους ιούς που περιέχονται στη βάση δεδομένων του. Τα περισσότερα σύγχρονα αντιικά λογισμικά ενσωματώνουν για το σκοπό αυτό μηχανισμούς αναβάθμισης της βάσης αυτής, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν το σύνολο των υπαρχόντων ιών. Ακόμη, το αντιικό λογισμικό θα πρέπει να εκτελείται συνεχώς. Τα περισσότερα σύγχρονα αντιικά λογισμικά ενσωματώνουν προγράμματα, τα οποία ελέγχουν κάθε αρχείο ή μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας που ανακτά ο χρήστης, ώστε να εντοπίζουν τον ιό πριν αυτός εκτελεστεί και προσβάλλει τον υπολογιστή του χρήστη (Vellum, 2008), (Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο, 2009). 20

21 Εκτός από τα αντιικά λογισμικά, υπάρχουν και τα τείχη προστασίας που μπορούν να συμβάλλουν στην προστασία του χρήστη από κακόβουλο λογισμικό. Με τον όρο τείχος προστασίας αναφερόμαστε σε ένα πρόγραμμα που ελέγχει την κυκλοφορία στη διασταύρωση του Η/Υ του χρήστη και του Διαδικτύου. Το τείχος προστασίας ελέγχει και αναφέρει ποια προγράμματα του Η/Υ θέλουν να επικοινωνήσουν με το Internet. Επίσης, αναφέρει στον χρήστη αν κάποιος προσπαθεί να επικοινωνήσει με τον υπολογιστή του και του δίνει τη δυνατότητα να επιτρέψει ή να απαγορεύσει την είσοδο και έξοδο πληροφοριών. Ουσιαστικά, υπάρχει για να ελέγχει όλες τις θύρες (ports) που χρησιμοποιεί ένας Η/Υ για την επικοινωνία του με το Διαδίκτυο (Vellum, 2008), (Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο, 2009). Ωστόσο, αυτό που είναι σημαντικό να τονίσουμε είναι ότι το firewall δεν προστατεύει από ιούς. Αυτό που πετυχαίνει είναι κυρίως να δίνει στο χρήστη τη δυνατότητα ελέγχου ροής των πληροφοριών ανάμεσα στον υπολογιστή του και το Διαδίκτυο, αποτρέποντας έτσι πιθανές επιθέσεις για παράδειγμα κάποιων hackers. Το μειονέκτημα των firewalls είναι το πλήθος των μηνυμάτων που στέλνουν στο χρήστη ζητώντας την άδεια για πρόσβαση διαφόρων προγραμμάτων. Όταν το πρόγραμμα είναι άγνωστο, ο χρήστης θα πρέπει να απαγορεύει την πρόσβαση, ενώ σε περίπτωση λάθους δίνεται πάντα η δυνατότητα άρσης της απαγόρευσης (Vellum, 2008), (Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο, 2009). Τα Windows XP έχουν ενσωματωμένο τείχος προστασίας, το οποίο ενεργοποιείται από τον Πίνακα Ελέγχου με την επιλογή Συνδέσεις Δικτύου και Internet>Τείχος Προστασίας των Windows όπως βλέπουμε στην παρακάτω εικόνα: Εικόνα 5: Ενεργοποίηση τείχους προστασίας 21

22 Σε περίπτωση χρήσης παλαιότερων εκδόσεων των Windows οι προχωρημένοι χρήστες μπορούν Χαρακτηριστικό να εγκαταστήσουν πρόγραμμα τείχους κάποιο άλλο ασφαλείας είναι τείχος το προστασίας. Zone Alarm ( για το οποίο υπάρχει έκδοση που διανέμεται δωρεάν από την εταιρεία, ενώ υπάρχει και το CA HIPS (πρώην Tiny Firewall, το οποίο είναι εμπορικό. Τέλος, όσων αφορά την προστασία από dialers, σε περίπτωση που γίνεται χρήση modem και dial-up για τη σύνδεσή στο Διαδίκτυο, ο χρήστης μπορεί να ζητήσει από τον τηλεπικοινωνιακό του πάροχο φραγή διεθνών κλήσεων. Ο πάροχος θα δώσει έναν κωδικό, τον οποίο θα πρέπει ο χρήστης να καλεί πριν από κάθε άλλον διεθνή κωδικό. Με αυτόν τον τρόπο, ο dialer δεν θα μπορεί να εκτρέψει τη σύνδεση του χρήστη στο εξωτερικό, καθώς το τηλέφωνό του θα φράζει την εξερχόμενη κλήση (Vellum, 2008), (Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο, 2009). 1.3 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΑΠΑΤΕΣ Στη συνέχεια θα μελετήσουμε κινδύνους που σχετίζονται με ηλεκτρονικές απάτες και συναφή αδικήματα. Η πληροφορική τεχνολογία κατέστησε δυνατή τη διάπραξη ενός ευρέως φάσματος εγκληματικών πράξεων, οι οποίες απαιτούν εξειδίκευση και αυξημένη κατάρτιση. Ως «Ηλεκτρονικό Έγκλημα» θεωρούνται οι αξιόποινες εγκληματικές πράξεις που τελούνται με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και συστημάτων επεξεργασίας δεδομένων και τιμωρούνται με συγκεκριμένες ποινές από τη νομοθεσία. Στη συνέχεια θα αναπτύξουμε διάφορες μορφές ηλεκτρονικού εγκλήματος (Κούρος, 2005) ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ (BULLYING) Με τον όρο παρενόχληση αναφερόμαστε στην υβριστική συμπεριφορά απέναντι σε ένα πρόσωπο χρησιμοποιώντας βία ή εξαναγκασμό. Πρόκειται για επιθετική συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται σε τακτά σκόπιμα χρονικά διαστήματα, επιβλαβής και είναι συχνά απρόκλητη. Η παρενόχληση αποτελεί 22

23 ένα πανάρχαιο κοινωνικό πρόβλημα που ξεκινά από τις αίθουσες των σχολείων και μπορεί να φτάσει ακόμη και μέχρι και τις αίθουσες συνεδριάσεων (McCarthy, Rylance, Bennett, & Zimmermann, 2001). Παλαιότερα με τις μορφές που έπαιρνε, δεν αντιμετωπιζόταν ως ένα πρόβλημα που απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή αλλά ως αναπόσπαστο κομμάτι της παιδικής συμπεριφοράς. Πλέον, αποτελεί ένα παγκόσμιο πρόβλημα που χρήζει ιδιαίτερης αντιμετώπισης με πολλά περιστατικά να καταγράφονται κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Ιαπωνία, τις Σκανδιναβικές χώρες, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία. (Campbell, 2005). Η παρενόχληση μπορεί να είναι φυσική, οπότε περιλαμβάνει τη χρήση σωματικής βίας ή λεκτική οπότε περιλαμβάνει προσβλητικά λόγια και σαρκασμό απέναντι στο θύμα (DiGuilio, 2001). Απαιτεί δύο τουλάχιστον άτομα, τον αυτουργό και το θύμα, αν και συχνά μπορεί να υπάρχουν πολλοί εμπλεκόμενοι παρατηρητές του φαινόμενου που όμως δεν αντιδρούν από φόβο μήπως αποτελέσουν το επόμενο θύμα (Harris & Petrie, 2002). Στις μέρες μας, πολλοί νέοι χρησιμοποιούν μέσα όπως μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, κάμερες κινητών τηλεφώνων και ιστοσελίδες με στόχο να παρενοχλήσουν άτομα του στενού τους κύκλου όπως π.χ. συμμαθητές τους. Αυτού του είδους η παρενόχληση με τη χρήση νέων τεχνολογιών ονομάζεται «κυβερνοπαρενόχληση», όπως αναφέρει ο Bill Belsey σε έναν ιστοχώρο που έχει αναπτυχθεί με στόχο την υποστήριξη και ενημέρωση νεαρών ατόμων ( ή απλώς παρενόχληση με χρήση τεχνολογίας. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για παρενόχληση είναι πολλές και μπορεί να περιλαμβάνουν την αποστολή προσβλητικών μηνυμάτων στο μαθητή- θύμα, αφού προηγουμένως ο αυτουργός δείξει το μήνυμα σε άλλους, την αποστολή απειλητικών ή την προώθηση εμπιστευτικών σε πολλές επαφές γελοιοποιώντας τον πρώτο αποστολέα. Μπορεί όμως να πάρει και πολύ χειρότερες μορφές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανάπτυξη ενός προσβλητικού ιστοχώρου στοχευμένου σε ένα μαθητή και η παρότρυνση άλλων να προσθέσουν τα σχόλιά τους. Σε τέτοιου είδους ιστοχώρους μπορεί ακόμη και να διεξάγονται προσβλητικές ψηφοφορίες αποδίδοντας χαρακτηρισμούς σε μαθητές- θύματα (Snider & Borel, 2004). 23

24 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗΣ Οι συνέπειες της παρενόχλησης είναι πολλές. Αυξάνει τα επίπεδα κατάθλιψης και άγχους στο μαθητή, ο οποίος συχνά εμφανίζει αδυναμία ένταξης στο κοινωνικό σύνολο, καθώς νιώθει μειονεκτικά, ενώ εμφανίζει και πολλά ψυχοσωματικά προβλήματα και προβλήματα στις διαπροσωπικές του σχέσεις (Kaltiala-Heino et al, 1999). Όπως είναι αναμενόμενο οι σχολικές επιδόσεις του μαθητή πέφτουν, ενώ αυξάνονται οι απουσίες του. Όσον αφορά την παρενόχληση με χρήση τεχνολογικών μέσων, μπορούμε να αναλογιστούμε τις συνέπειές της αν σκεφτούμε ότι το κοινό στο οποίο γίνεται γνωστή η παρενόχληση είναι πολύ μεγαλύτερο από την αυλή ενός σχολείου. s μπορούν να προωθηθούν σε όλες τις επαφές ενός μαθητή και ένας ιστοχώρος είναι ορατός σε εκατομμύρια ανθρώπους. Ακόμη, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε τη δύναμη που έχει ο γραπτός λόγος. Όταν το θύμα παρενοχλείται λεκτικά μπορεί να μη συγκρατήσει όσα ακούει, αλλά στην περίπτωση του γραπτού κειμένου σε s, chat rooms ή ιστοσελίδες ο μαθητής-θύμα μπορεί να διαβάσει όσα έχουν γραφεί γι αυτόν ξανά και ξανά. Παράλληλα, η παρενόχληση με χρήση ηλεκτρονικών μέσων μπορεί συχνά να είναι ανώνυμη. Έτσι, πολλοί μαθητές προβαίνουν σε πράξεις παρενόχλησης που διαφορετικά θα είχαν αποφύγει. (Campbell, 2005) ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ Η παρενόχληση όπως αναφέραμε και νωρίτερα είναι γνωστή εδώ και χρόνια. Για να αντιμετωπιστεί όμως αποτελεσματικά η κυβερνο-παρενόχληση θα πρέπει καταρχήν γονείς, εκπαιδευτικοί και μαθητές να ενημερωθούν για αυτή και για τις συνέπειες από τη συνεχή και συστηματική άσκησή της. Κάθε νέος εκπαιδευτικός που ξεκινά την εκπαιδευτική του δράση σε ένα σχολείο θα πρέπει να είναι ενημερωμένος για το φαινόμενο και οι γονείς θα πρέπει να μάθουν τις μεθόδους με τις οποίες αυτή πραγματοποιείται ακόμη και κρυφά, τη νύχτα, σε ένα παιδικό δωμάτιο στέλνοντας προσβλητικά . Έπειτα, γονείς και εκπαιδευτικοί θα πρέπει συχνά να ανοίγουν διάλογο με τους μαθητές. Τα σχολεία μπορούν ακόμη να διεξάγουν ενημερωτικά προγράμματα, για να καλλιεργήσουν στους μαθητές το συναίσθημα του κινδύνου της παρενόχλησης και των διαστάσεων που έχει πάρει στις μέρες μας με τη χρήση των 24

25 ηλεκτρονικών μέσων. Δράσεις ακόμη θα μπορούσαν να υιοθετηθούν από δήμους και κοινότητες (Campbell, 2005). Ωστόσο, αυτοί που πραγματικά μπορούν να παίξουν το σημαντικότερο ρόλο στην αντιμετώπιση της παρενόχλησης είναι επιβλέποντας τα κυβερνο- οι γονείς, παιδιά. Για παράδειγμα, η θέση του υπολογιστή στο σπίτι είναι ένα θέμα με το οποίο θα πρέπει να ασχοληθεί η οικογένεια με ιδιαίτερη προσοχή. Χρειάζεται επίβλεψη χωρίς όμως να γίνεται κατάχρηση, με αποτέλεσμα να στερούνται οι μαθητές πολλά από τα οφέλη του Διαδικτύου. Κάτι τέτοιο βέβαια, ίσως είναι δύσκολο για ορισμένους γονείς που δεν έχουν καλές σχέσεις με την τεχνολογία. Οι γονείς αντιμετωπίζουν το Διαδίκτυο με διαφορετικό τρόπο από ότι τα παιδιά. Για αυτούς το Διαδίκτυο αποτελεί ένα πρακτικό εργαλείο ενώ για τους μαθητές συχνά αποτελεί έναν ισχυρό σύνδεσμο με τους συμμαθητές τους και κάθε ομάδα συνομηλίκων, στην οποία μπορεί να ανήκουν. Το σχολείο και το κράτος θα πρέπει υποστηρίξουν την καταπολέμηση του ψηφιακού αναλφαβητισμού των γονέων (κάτι που ήδη έχει ξεκινήσει να γίνεται και στη χώρα μας με κατάλληλα προγράμματα), ενθαρρύνοντας τους έτσι, να ανοίξουν κάποια συζήτηση με τα παιδιά πάνω σε θέματα που αφορούν τις νέες τεχνολογίες. Με αυτόν τον τρόπο, οι νέοι θα συνειδητοποιήσουν ότι οι μεγαλύτεροι γνωρίζουν πράγματα πάνω σε αυτό το θέμα και έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες να στραφούν στους γονείς τους, αν χρειαστούν κάποια βοήθεια (Campbell, 2005). Ωστόσο, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην καταπολέμηση της κυβερνο-παρενόχλησης είναι ότι τα θύματα σπάνια αναφέρουν την παρενόχληση, την οποία υφίστανται στους γονείς τους, ενώ το ποσοστό των παρενοχλημένων παιδιών που στρέφεται στη βοήθεια του εκπαιδευτικού κατά τον Campbell (όπως αναφέρει ο Rigby) είναι μικρότερο από 25%. Οι λόγοι μπορεί να είναι πολλοί. Ένα παιδί μπορεί να ντρέπεται ή να νιώθει άβολα με αυτό που του συμβαίνει. Μπορεί να φοβάται ότι θα κατηγορηθεί ως υπεύθυνο για αυτό που υφίσταται ή ότι θα ανησυχήσει τόσο πολύ τους γονείς του που αυτοί θα επιχειρήσουν να το αποκόψουν από τη χρήση του 25

26 ηλεκτρονικού υπολογιστή προκειμένου να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Σύμφωνα με έρευνα του National Children s Home (2002), περίπου το 30% των παρενοχλημένων παιδιών δεν αναφέρει το πρόβλημά του σε κανέναν. Προκειμένου να ενθαρρύνουν ένα παιδί να μιλήσει υπάρχουν κάποιες κινήσεις για τις οποίες γονείς και εκπαιδευτικοί θα πρέπει να φροντίσουν. Αρχικά, θα πρέπει να μη δείχνουν δυσπιστία σε όσα αναφέρει ένα παιδί που έχει υποστεί παρενόχληση και να αποφεύγουν αστεία σχόλια που μπορεί να το φέρουν σε δύσκολη θέση. Ακόμη, θα πρέπει να χειρίζονται το θέμα με εμπιστευτικότητα και να μην υιοθετούν το ρόλο του τιμωρού (Campbell, 2005). Ένα άλλο μεγάλο εμπόδιο στην καταπολέμηση της κυβερνο-παρενόχλησης είναι η ανωνυμία των μαθητών όταν χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο προκειμένου να παρενοχλήσουν τους συμμαθητές τους. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν λογαριασμούς πολλών διαφορετικών χρηστών ή να συνεισφέρουν ανώνυμα σε κάποιο ιστοχώρο που προσβάλλει ή θίγει κάποιον συμμαθητή τους. Κατ αυτόν τον τρόπο ο αυτουργός δεν γνωστοποιείται ποτέ. Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι η κυβερνο-παρενόχληση αποτελεί ένα πρόβλημα που παίρνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις στις μέρες μας. Τα μέτρα για την πρόληψή της μπορεί να μοιάζουν αρκετά με τα μέτρα πρόληψης της κατά πρόσωπο παρενόχλησης, η αντιμετώπισή της όμως σίγουρα θα πρέπει να επανεξεταστεί περεταίρω (Campbell, 2005) ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ Η παιδική πορνογραφία ορίζεται διαφορετικά από τη νομοθεσία της κάθε χώρας. Ο κοινός παρανομαστής είναι οι αναπαραστάσεις ανηλίκων που συμμετέχουν σε σεξουαλικές πράξεις ή καταστάσεις που υποδηλώνουν σεξουαλικές δραστηριότητες. Μερικές φορές ο ορισμός περιλαμβάνει εικόνες που έχουν υποστεί επεξεργασία από ηλεκτρονικό υπολογιστή ή και καρτούν. Η παιδική πορνογραφία ορίζεται από το νόμο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής ως «η οπτική απεικόνιση ενός ανηλίκου σε καταφανώς σεξουαλική συμπεριφορά» και μπορεί να προκαλέσει στα παιδιά ψυχοσωματικές βλάβες» (Schell et al, 2006). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το Διαδίκτυο έχει προκαλέσει τη μεγαλύτερη αύξηση των ποσοστών παιδικής πορνογραφίας από κάθε άλλο μέσο τα τελευταία χρόνια. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι νέες τεχνολογίες έχουν μειώσει τους φραγμούς παραγωγής και διανομής παιδικού πορνογραφικού υλικού. Το 26

27 Διαδίκτυο δίνει στην παιδική πορνογραφία ιδιαίτερη ώθηση, κυρίως λόγω της μεγάλης ευκολίας στη μετάδοση υλικού από τον έναν παιδόφιλο στον άλλο και από τη μια χώρα στην άλλη. Κατά την περίοδο της εφηβείας τα νεαρά άτομα εξερευνούν τη σεξουαλικότητά τους και προσπαθούν να ανεξαρτητοποιηθούν κάνοντας την «προσωπική τους επανάσταση». Αυτή η στάση ανεξαρτητοποίησης και η αναζήτηση νέων γνωριμιών μέσω Διαδικτύου, καθώς αποτελεί αγαπητό μέσο επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης, καθιστούν τους εφήβους την πιο ευαίσθητη ομάδα στο ζήτημα της πορνογραφίας αλλά και της σεξουαλικής παρενόχλησης (Schell et al, 2006), (SaferInternet, 2008). Σύμφωνα με την TopTenReviews (2005) η παιδική πορνογραφία παράγει περισσότερα από 3 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως, ενώ υπάρχουν περισσότερες από ιστοσελίδες με πρωταρχικό σκοπό την πώληση παιδικού πορνογραφικού υλικού σε άλλους. Περίπου το 80% των χρηστών που αγοράζουν υλικό παιδικής πορνογραφίας παρενοχλούν ενεργά παιδιά στην καθημερινότητά τους. Οι ηλικία των ανθρώπων αυτών κυμαίνεται από 10 έως 65 ετών (Posey 2005). Ακόμη, περίπου το 20% των νέων που χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο δηλώνει ότι έχει δεχτεί ανήθικες προτάσεις online, ενώ το ίδιο δηλώνει το 89% των νέων που συμμετέχουν σε chat rooms. Το πιο ανησυχητικό ωστόσο είναι ότι το 29% των παιδιών ηλικίας 7 έως 17 ετών δηλώνει ότι θα έδινε χωρίς δισταγμό τη διεύθυνση του σε κάποιον άλλο (Ropelato, 2005). Τις περισσότερες φορές οι θύτες δελεάζουν παιδιά προκειμένου να ικανοποιήσουν τις σεξουαλικές τους επιθυμίες και να παράγουν πορνογραφικό υλικό χρησιμοποιώντας δωμάτια συνομιλιών και εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. Facebook, Myspace κ.λ.π.). Οι χώροι αυτοί θεωρούνται από τα παιδιά ασφαλείς τόποι συνομιλίας στο Διαδίκτυο τόσο εξαιτίας της δημόσιας φύσης της συζήτησης αλλά και της λανθασμένης εκτίμησης των παιδιών ότι διατηρείται η ανωνυμία τους. Μέσω αυτών αποστέλλουν παιδικό πορνογραφικό υλικό σε ανήλικους χρήστες σε μια προσπάθεια να τους πείσουν ότι πρέπει να εξοικειωθούν με την εικόνα, ότι είναι κάτι φυσιολογικό και να τους ωθήσουν έτσι σε ανάλογες πράξεις. Σαφώς κάτι τέτοιο πραγματοποιείται με ένα ιδιαίτερα δελεαστικό τρόπο, ώστε να φαίνονται αξιόπιστοι στα υποψήφια θύματά τους. Η τακτική αυτή χρησιμοποιείται επίσης για να αποτρέψουν το θύμα από το να ζητήσει προστασία από τους γονείς και τους δασκάλους του, αφού καταλήγει να νιώθει ένοχο που έχει ανταλλάξει τέτοιου είδους φωτογραφίες (Schell et al, 2006). 27

28 Ας δούμε τώρα ένα παράδειγμα που υποδεικνύει πόσο εύκολα μπορεί ένα παιδί να πέσει θύμα σεξουαλικής παρενόχλησης μέσω των εργαλείων κοινωνικής δικτύωσης. Δημιουργώντας ένα λογαριασμό μιας ανήλικης κοπέλας στο facebook, δεν συναντήσαμε κανένα πρόβλημα και καμία σύσταση για τον τρόπο χρήσης του εργαλείου. Παράλληλα, δεν υπήρχε καμία απαγόρευση όταν επιχειρήσαμε να μπούμε σε μια εφαρμογή γνωριμιών για ενήλικες του facebook. Με αυτό τον τρόπο, βρεθήκαμε μπροστά σε ακατάλληλο διαφημιστικό υλικό και φυσικά σε δεκάδες άτομα που επιχείρησαν να παρενοχλήσουν τον ανήλικο χρήστη, παρόλο που η ηλικία του ήταν εμφανής. Αξίζει να σημειωθεί πως μια τέτοια εφαρμογή είναι πολύ εύκολο να εντοπιστεί από ένα παιδί, ακόμη και άθελά του και δεν απαιτούνται παρά μόνο μερικά κλικ, για να συμμετέχει ενεργά σε αυτή. Το facebook ωστόσο, απαγορεύει τη χρήση λογαριασμού σε άτομα κάτω των 13 ετών. Εικόνα 6: Χρήση ακατάλληλης εφαρμογής μέσω Facebook ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ Η πορνογραφία ενηλίκων από την άλλη, έχει διαφορετικό νομικό καθορισμό και διαφορετικά επίπεδα αποδοχής. Ορίζεται ως μια αναπαράσταση (βίντεο, dvd, ήχος, κείμενο) ενός ενήλικου ατόμου που συμμετέχει ή απεικονίζεται ως συμμετέχων σε σαφή σεξουαλική δραστηριότητα. Ωστόσο δεν παύει να αποτελεί και αυτή κίνδυνο για τα παιδιά. Υπάρχει αρκετά μεγάλος βαθμός συναίνεσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ότι η πρόσβαση στο συγκεκριμένο υλικό μπορεί να επηρεάσει τη σωματική και την 28

29 πνευματική ανάπτυξη των ανηλίκων και ότι θα πρέπει να επιτρέπεται μόνο σε ενηλίκους (Schell et al, 2006). Παρόλα αυτά, είναι ιδιαίτερα εύκολο να εκτεθεί ένα παιδί σε πορνογραφικό υλικό για ενήλικες. Καταρχήν, είναι ιδιαίτερα απλό να «ανεβάσει» κάποιος φωτογραφικό υλικό στο Διαδίκτυο. Αφού σκανάρει τη φωτογραφία, μπορεί να την αποθηκεύσει σε κάποιο αρχείο και μετά είτε να την στείλει μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και να τη δημοσιεύσει σε κάποια ιστοσελίδα είτε να την προωθήσει μέσω κινητού τηλεφώνου. Ο τεράστιος όγκος πορνογραφικού υλικού στο Διαδίκτυο μπορεί να διαπιστωθεί από οποιονδήποτε. Στις 19 Οκτωβρίου 2009, πληκτρολογώντας τη λέξη «sex» σε μια μηχανή αναζήτησης, εμφανίστηκαν ως αποτελέσματα sites (ωστόσο τα αποτελέσματα αυτά περιλαμβάνουν και sites με ιατρικό ή άλλου είδους μη πορνογραφικό περιεχόμενο). Έρευνα της Εταιρίας Μελέτης Ανθρώπινης Σεξουαλικότητας (Ε.Μ.Α.Σ., 2007) δείχνει ότι 65% των Ελλήνων θεωρεί ότι η πρόσβαση σε πορνογραφικό υλικό στο Διαδίκτυο είναι εύκολη, πολλοί πιστεύουν ότι ο εντοπισμός ιστοσελίδων που έχουν μόνο ελαφρύ περιεχόμενο πορνογραφίας είναι πολύ εύκολος, ενώ μόλις το 2% πιστεύει ότι ο εντοπισμός πορνογραφικών σελίδων είναι δύσκολος. Σύμφωνα με έρευνα του 2004 (Livingstone, 2005 όπως αναφέρουν οι Dombrowski et al., 2006), το 38% των παιδιών ηλικίας 9-19 που χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο έχουν ανοίξει κάποιο pop-up παράθυρο με πορνογραφικό περιεχόμενο, το 36% έχει επισκεφτεί κάποια ιστοσελίδα με πορνογραφικό περιεχόμενο τυχαία και το 25% έχει δεχτεί κάποιο με πορνογραφικό περιεχόμενο (Dombrowski et al., 2006).Υπάρχει, λοιπόν, τόσο μεγάλη προσφορά τέτοιου είδους υλικού που τα παιδιά ακόμα και μέσω μιας απλής μηχανής αναζήτησης μπορούν να το εντοπίσουν (Dombrowski et al., 2006). Βέβαια, ακόμη και αν δεν το αποζητήσουν τα ίδια, υπάρχουν πολλά άτομα που τα προσεγγίζουν στο Διαδίκτυο, δίνοντάς τους πορνογραφικό υλικό. Αυτό μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους όπως με τη χρήση διαφημιστικών pop-up παραθύρων, μέσα από τυχαίες αναζητήσεις των παιδιών στο Διαδίκτυο με οποιαδήποτε μηχανή αναζήτησης ή ακόμη και μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Ένα μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μπορεί να περιέχει συνδέσμους σε ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Το άνοιγμα ενός και μόνο τέτοιου μηνύματος μπορεί να οδηγήσει σε εμφάνιση ακατάλληλου περιεχομένου. Κατ αυτόν τον τρόπο, οι spammers, οι αποστολείς δηλαδή «ενοχλητικού» υλικού «μεταμφιέζουν» τα 29

30 μηνύματά τους, ώστε να πείσουν τον αναγνώστη να τα ανοίξει (Dombrowski et al., 2006). Ακόμη, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τα παιδιά συχνά χρησιμοποιούν προγράμματα P2P για τη μεταφόρτωση τραγουδιών, ταινιών ή λογισμικού (συχνά καταπατώντας τα πνευματικά δικαιώματα του δημιουργού). Στα δίκτυα αυτά κάθε χρήστης συμμετέχει μεταφορτώνοντας, ανταλλάσσοντας και αναζητώντας αρχεία στους υπολογιστές άλλων χρηστών. Αυτά τα δίκτυα συχνά χρησιμοποιούνται για την παράνομη ανταλλαγή αρχείων και έχουν σημανθεί ως ένας από τους ισχυρότερους αγωγούς διακίνησης πορνογραφικού υλικού. Ένα παιδί μπορεί να αναζητήσει σκόπιμα πορνογραφικό υλικό μέσω αυτών των προγραμμάτων ή μπορεί ακόμη και μη σκόπιμα να βρεθεί μπροστά σε τέτοιο υλικό εξαιτίας κάποιου παραπλανητικού τίτλου (Dombrowski et al., 2006). Μερικές από τις δημοφιλέστερες εφαρμογές P2P είναι το Limewire, το Morpheus, το Gnutella, το FreeNet, το WinMX και το imesh (Μισυρλή, 2006) ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Οι επιπτώσεις σε ένα παιδί που παρενοχλείται σεξουαλικά και πέφτει θύμα της πορνογραφίας είναι πολλές και ποικίλλουν ανάλογα με την έκταση της παρενόχλησης, το βαθμό της έκθεσης στο ακατάλληλο υλικό και φυσικά την μοναδική προσωπικότητα κάθε παιδιού. Ένα παιδί που παρενοχλείται εμφανίζει συχνά προβλήματα ύπνου και έχει πολλούς εφιάλτες. Αποκόπτεται από το κοινωνικό σύνολο που το περιβάλλει και προσκολλάται σε έναν ενήλικα. Η διάθεση και η προσωπικότητά του αλλάζουν ξαφνικά και διακρίνεται από έντονη μυστικοπάθεια. Επιπτώσεις συναντάμε και στις διατροφικές συνήθειες του παιδιού. Εμφανίζονται πολλές και ξαφνικές αλλαγές ενώ παρατηρείται και απώλεια όρεξης. Τα παιδιά που έχουν παρενοχληθεί αποκτούν και διαφορετικό τρόπο ομιλίας. Χρησιμοποιούν νέες λέξεις για τα μέρη του σώματός τους χωρίς εμφανή πηγή και μιλούν για κάποιον καινούριο μεγαλύτερο φίλο και αδικαιολόγητα δώρα. Οι επιπτώσεις στα παιδιά κάποιες φορές είναι τόσο έντονες που μπορεί να τα οδηγήσουν ακόμη σε φυγή από το σπίτι. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της παιδικής σεξουαλικής παρενόχλησης και κακοποίησης, ανεξάρτητα από το μέσο που χρησιμοποιείται, είναι πολύ σοβαρές, επηρεάζουν πολλούς τομείς της ζωής του ατόμου και χωρίς θεραπεία διατηρούνται 30

31 για μια ολόκληρη ζωή. Οι τάσεις αυτοκτονίας, ο εθισμός στα ναρκωτικά, ο αλκοολισμός, η ανορεξία, η βουλιμία, η κατάθλιψη, οι ψυχώσεις, η εξάρτηση από κακοποιητικές σχέσεις, η εμπλοκή σε πορνεία, η αποτυχία στην εργασία και στις προσωπικές σχέσεις αποτελούν συνήθεις συνέπειες στα ενήλικα άτομα που έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά ως παιδιά. Η ψυχοθεραπεία είναι πολύτιμη για την αποκατάσταση της ψυχικής βλάβης, που έχουν υποστεί τα άτομα αυτά (Μισυρλή, 2006), (Γιωτάκος, 2007) ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΘΥΜΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ Καθώς το Διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει μεγάλη απειλή για το συναισθηματικό κόσμο των νεαρών ατόμων, η προστασία και επιτήρησή τους κρίνεται επιτακτική ανάγκη. Το πορνογραφικό υλικό όπως είπαμε συχνά εμφανίζεται με τη μορφή pop-up διαφημιστικών παραθύρων κατά τη διάρκεια πλοήγησης στο Διαδίκτυο. Καθώς ο στόχος αυτών των διαφημιστικών είναι να αποσπάσουν την προσοχή του χρήστη από τη σελίδα στην οποία βρίσκεται, το κλείσιμο ενός pop up παραθύρου μπορεί να ανοίξει ένα δεύτερο ή ένα τρίτο. Η εμφάνιση τέτοιων pop up παραθύρων σε έναν υπολογιστή, λοιπόν, μπορεί να υποδεικνύει ότι ο συγκεκριμένος υπολογιστής είχε προηγουμένως χρησιμοποιηθεί για πρόσβαση σε ακατάλληλο υλικό, σημάδι που κανένας γονιός δεν θα έπρεπε να παραβλέψει (Dombrowski et al., 2006). Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει ακόμη να δοθεί από τους γονείς στο μέρος, όπου θα τοποθετηθεί ο ηλεκτρονικός υπολογιστής στο σπίτι. Είναι προτιμότερο να τοποθετείται σε κεντρικά σημεία του σπιτιού όπως στο σαλόνι και όχι στο παιδικό δωμάτιο, για να μπορούν να συμμετέχουν στο σερφάρισμα όλα τα μέλη της οικογένειας και να εξερευνούν μαζί το Διαδίκτυο με τρόπο ασφαλή (Dombrowski et al., 2006). O συνηθέστερος τόπος που κάποιος επιτήδειος μπορεί να συναντήσει ένα παιδί και να ανταλλάξει πορνογραφικό υλικό με αυτό είναι τα δωμάτια συνομιλιών ή συζητήσεων (chat rooms). Για το σκοπό αυτό, το παιδί θα πρέπει να κατανοήσει ότι σε τέτοιους χώρους δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι για την ταυτότητα του άλλου. Επομένως, πρέπει να αντιμετωπίζει τις διαδικτυακές του γνωριμίες με αρκετή επιφυλακτικότητα, καθώς ακόμη και άτομα που έχουν κερδίσει την εμπιστοσύνη του μπορεί να έχουν σκοπό να το βλάψουν. Δίνεται η δυνατότητα αποθήκευσης των συνομιλιών που πραγματοποιούνται στα παρισσότερα chat rooms. Κάτι τέτοιο είναι 31

32 ιδιαίτερα χρήσιμο για τους γονείς, καθώς τους επιτρέπει να κάνουν κάποια καταγγελία στην περίπτωση που κάποιος προσπαθεί να παρενοχλήσει ένα παιδί. Οφείλουν να είναι ενημερωμένοι για τις διαδικτυακές γνωριμίες των παιδιών, ώστε όταν παρατηρήσουν κάτι ύποπτο να μπορέσουν να τα συμβουλέψουν αποτελεσματικά. Φυσικά θα πρέπει να αποφεύγεται η ανταλλαγή προσωπικών στοιχείων επικοινωνίας σε ένα chat room, καθώς αν κάποιος επιτήδειος γνωρίζει το κινητό τηλέφωνο, τη διεύθυνση κατοικίας ή το σχολείο, ακόμη και αν το παιδί αποφασίσει να αποφύγει τη διαδικτυακή επικοινωνία, μπορεί εύκολα να το εντοπιστεί στο φυσικό κόσμο (Dombrowski et al., 2006). Υπάρχουν αρκετές τεχνολογικές λύσεις για την προστασία των παιδιών από τη σεξουαλική παρενόχληση και το πορνογραφικό υλικό στο Διαδίκτυο. Τέτοιες λύσεις όπως τα τείχη προστασίας, τα αντιικά προγράμματα και η ασύρματη κρυπτογράφηση μπορούν να προστατέψουν τους ανήλικους χρήστες από τις απόπειρες ενός θύτη να τους προσεγγίσει και να υποκλέψει τα προσωπικά τους δεδομένα. Ωστόσο, τα προγράμματα αυτά δεν μπορούν να προστατέψουν κανένα παιδί από κάποιον επιτήδειο που έχει ήδη στην κατοχή του πληροφορίες επικοινωνίας με αυτό. Η προσοχή των γονιών θα πρέπει να στραφεί στη δραστηριότητα του παιδιού στο Διαδίκτυο προκειμένου να αποφευχθεί η παρενόχληση και η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει το γονιό με την παροχή εργαλείων γονικού ελέγχου ενός υπολογιστή στο σπίτι. Παρόλο που αυτού του είδους οι τεχνολογίες έχουν αρκετά ελαττώματα διαθέτουν τρόπους για τη μείωση των απειλών που προέρχονται από το Διαδίκτυο και μπορούν να αποτρέψουν τα παιδιά από τη συμμετοχή σε δραστηριότητες, όπου ο κίνδυνος παρενόχλησης θα είναι πιο έντονος (Dombrowski et al., 2006), (Μισυρλή, 2006). Με τη χρήση λογισμικών-φίλτρων, οι γονείς μπορούν να προκαθορίσουν το είδος της πληροφορίας στην οποία μπορεί να φτάσει σε ένα παιδί μέσω του Internet. Το λογισμικό αυτό ελέγχει και φιλτράρει την online επικοινωνία και μπλοκάρει τις pop-up διαφημίσεις, ορισμένες από τις οποίες μπορεί να είναι πορνογραφικές. Μπορεί ακόμη, να θέτει χρονικά όρια σε δραστηριότητες όπως η επικοινωνία σε chat rooms. Μία από τις κύριες χρήσεις του λογισμικού αυτού είναι να επιχειρεί να μπλοκάρει τη διάδοση πορνογραφικού υλικού. Υπάρχουν φίλτρα που επιτρέπουν τη δημιουργία μιας λευκής λίστας, δηλαδή μιας λίστας με ιστοσελίδες που ο χρήστης μπορεί να επισκέπτεται και φίλτρα που επιτρέπουν τη δημιουργία μιας μαύρης λίστας, δηλαδή μιας λίστας με σελίδες που ο χρήστης δεν μπορεί να επισκέπτεται. 32

33 Τέλος, υπάρχει και μία τρίτη κατηγορία με φίλτρα που αξιολογούν τα δεδομένα που ζητά ο χρήστης και ελέγχει μια λίστα από χαρακτηριστικά (λέξεις κλειδιά, φράσεις κ.λ.π.), για να αποφασίσει αν θα εμφανίσει το σχετικό περιεχόμενο ή όχι. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν είναι πάντα και τόσο αποτελεσματικό. Για παράδειγμα, αν επιθυμούσαμε να μπλοκάρουμε περιεχόμενο που σχετίζεται με τη λέξη «sex» αυτομάτως θα μπλοκάραμε και κάθε έγγραφο που θα προερχόταν από το Πανεπιστήμιο του Essex. Παραδείγματα φίλτρων που παρέχουν δυνατότητες γονικού ελέγχου είναι τα Spy Agent (εμπορική λύση), iprotectyou (διατίθεται δωρεάν), K9 Web Protection (διατίθεται δωρεάν), ενώ συχνά υπάρχουν και ενσωματωμένα σε ορισμένα λειτουργικά συστήματα όπως τα Windows Vista (Dombrowski et al., 2006), (Vellum, 2008). Μία άλλη κατηγορία λογισμικού που μπορεί να βοηθήσει είναι τα προγράμματα keyloggers, όπως το IamBigBrother (εμπορική λύση). Τα προγράμματα αυτά μπορούν και ιχνηλατούν τη δραστηριότητα ενός παιδιού στο Διαδίκτυο. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει και από τους γονείς με τον περιοδικό έλεγχο του ιστορικού του φυλλομετρητή (Dombrowski et al., 2006). Παρόλα αυτά, η χρήση όλων αυτών των τεχνολογιών αν και προτείνεται, είναι σίγουρα μη επαρκής. Σε πολλές περιπτώσεις η χρήση τεχνολογικών μέσων προστασίας προστατεύει από εύκολα προσδιορίσιμες απειλές δεν μπορεί όμως να αποτρέψει κάποιον επιτήδειο από το να πλησιάσει ένα παιδί. Συνεπώς, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στην εκπαίδευση των παιδιών αλλά και των γονιών. Ο διάλογος σε γλώσσα εύκολα κατανοητή για τα παιδιά μπορεί σίγουρα να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση. Για τους εφήβους προτείνεται η παραχώρηση μεγαλύτερης αυτονομίας και πιο στοχευμένων συζητήσεων, ενώ για τα παιδιά κάτω των 12 ετών είναι προτιμότερη η επίβλεψη και οι πιο συγκεκριμένες προτάσεις δράσης. Ακατάλληλο πορνογραφικό υλικό βρίσκεται παντού διαθέσιμο και εμφανίζεται χωρίς να ελέγχει την ηλικία του χρήστη που σερφάρει στον κυβερνοχώρο. Τα παιδιά θα πρέπει να ενθαρρύνονται να συζητάνε με τους ενήλικες τις ανησυχίες τους και να καλύπτουν την περιέργεια τους για αυτούς τους ιστοχώρους, παρά να τους επισκέπτονται με συνομήλικούς τους κρυφά. Εκτός από όλα τα παραπάνω βέβαια τα παιδιά θα πρέπει να μαθαίνουν να σέβονται το σώμα τους και το σώμα των άλλων (Dombrowski et al., 2006), (SaferInternet, 2008). Μια αρκετά έξυπνη ιδέα που προτείνουν οι Dombrowski, Gisclar και Durst στο άρθρο τους (2006) είναι η χρήση ενός συμβολαίου χρήσης του Διαδικτύου με τη 33

34 μορφή παιχνιδιού. Αυτό το συμβόλαιο μπορεί να καθορίζει με πολύ λεπτομερή τρόπο κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για τη χρήση του Internet μέσα και έξω από το σπίτι (Dombrowski et al., 2006). Φυσικά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η καταπολέμηση της παιδικής πορνογραφίας δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη βοήθεια των υπευθύνων και των αρμόδιων αρχών. Κάθε ανήλικο ή ενήλικο άτομο που εντοπίζει μια ιστοσελίδα στην οποία υπάρχει παράνομο υλικό, θα πρέπει να επικοινωνεί με την Ελληνική Ανοιχτή Γραμμή SafeLine. Η SafeLine δέχεται καταγγελίες για ιστοχώρους ή υπηρεσίες νέων που μπορεί να περιέχουν εικόνες κακομεταχείρισης των παιδιών, οπουδήποτε στον κόσμο και κάθε τι άλλο που μπορεί να είναι παράνομο κατά την άποψή του χρήστη. Συνεργάζεται με τους Φορείς Παροχής Υπηρεσιών Διαδικτύου (ISP), το Ακαδημαϊκό Δίκτυο ΕΔΕΤ και το Σχολικό Δίκτυο, Ερευνητικά και Πολιτιστικά Ιδρύματα, Ενώσεις Καταναλωτών και την Ελληνική Αστυνομία για τον περιορισμό της ροής του παράνομου περιεχομένου στο Διαδίκτυο (SaferInternet, 2008) ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΤΖΟΓΟΣ (GAMING & GAMBLING) Για τα παιδιά το Διαδίκτυο είναι πρωτίστως μία πηγή διασκέδασης. Ακόμη και αν ο υπολογιστής αντιμετωπίζεται ως εργαλείο δουλειάς για τους γονείς και ως εκπαιδευτικό εργαλείο για τα παιδιά, τα παιχνίδια είτε στο Διαδίκτυο είτε σε κάποιο CD-ROM καθιστούν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ένα εργαλείο διασκέδασης. Τα αγόρια δένονται ιδιαίτερα με αυτά, αν και τα κορίτσια μπορεί να τα βρουν εξίσου συναρπαστικά σε περίπτωση που καλύπτουν τα ενδιαφέροντα τους. Συνήθως τα παιχνίδια προσελκύουν τα παιδιά όχι τόσο λόγω της ποιότητάς τους (π.χ. εντυπωσιακά γραφικά) αλλά κυρίως επειδή μπορεί να σχετίζονται με τα ενδιαφέροντά τους. Τα νεαρά άτομα μαθαίνουν πολύ εύκολα τον χειρισμό των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, βασιζόμενα στο ένστικτό τους και σε δοκιμές. Έτσι, κανείς δεν χρειάζεται να αφιερώνει χρόνο διαβάζοντας τις οδηγίες χρήσης. Τα απλά παιχνίδια δοκιμάζονται από κάθε ηλικία. Είναι συνήθως πνευματώδη και ανανεώνονται συχνά. Τα σύνθετα πολλαπλών παιχτών παιχνίδια δίνουν την ευκαιρία στο χρήστη να παίξει με χρήστες από όλο τον κόσμο. Το στοιχείο του ανταγωνισμού είναι ακόμη ένα στοιχείο που προσελκύει τα παιδιά είτε έχουν να ανταγωνιστούν άλλους χρήστες είτε ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό σε μια προσπάθεια να ανεβάσουν το προσωπικό τους σκορ (Livingstone, Bovill, 2001). 34

35 Όταν, λοιπόν, αναφερόμαστε στη δραστηριότητα του να παίζει κανείς ηλεκτρονικά παιχνίδια χρησιμοποιούμε τον όρο «gaming». Υπάρχουν online παιχνίδια δράσης, ρόλων και τα παιχνίδια στρατηγικής. Υπάρχει όμως και ο όρος «gambling», που αναφέρεται στο γνωστό σε όλους τζόγο. Κάποιος στοιχηματίζει χρήματα στο αποτέλεσμα κάποιου συμβάντος, το οποίο μπορεί να ελέγχεται από αυτόν που στοιχηματίζει ή να εξαρτάται από εξωγενείς παράγοντες. Παράδειγμα τέτοιων στοιχημάτων είναι το ποιος θα κερδίσει σε έναν αγώνα ποδοσφαίρου, σε μια κούρσα ιπποδρομίας ή σε μια παρτίδα τάβλι. Αν αφαιρεθεί το οικονομικό ενδιαφέρον, η δραστηριότητα μετατρέπεται σε απλό παιχνίδι (SaferInternet, 2008), (Livingstone, Bovill, 2001). Το Διαδίκτυο έχει κάνει τη συνάντηση των ανθρώπων που στοιχηματίζουν πιο εύκολη. Δεν είναι απαραίτητο να συναντήσει κανείς τους υπόλοιπους παίχτες. Για παράδειγμα, στο ηλεκτρονικό πόκερ οι παίχτες παίζουν σε πραγματικό χρόνο σε ένα κοινό ηλεκτρονικό περιβάλλον, το οποίο ο κάθε παίκτης βλέπει στην οθόνη του. Το πρόβλημα είναι ότι τα παιδιά μπορεί να εντοπίσουν σελίδες με δραστηριότητες τζόγου ψάχνοντας για σελίδες με ηλεκτρονικά παιχνίδια. Παρόλο που τα περισσότερα παιχνίδια και οι δραστηριότητες επιτρέπονται σε ανήλικους, ο τζόγος δεν επιτρέπεται (SaferInternet, 2008) ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Το βασικό πρόβλημα με τον τζόγο στο Διαδίκτυο είναι ο κίνδυνος χρηματικής απώλειας. Αυτό συνδέεται ως ένα βαθμό με τον εθισμό στον τζόγο, μια κατάσταση, κατά την οποία δεν μπορεί κανείς να σταματήσει να στοιχηματίζει με την ελπίδα ότι με ένα ακόμα γύρο θα πάρει πίσω τα χαμένα. Οι γονείς θα πρέπει να καθορίζουν τι είδους παιχνίδια και ιστοσελίδες παιχνιδιών θα επισκέπτονται τα παιδιά όταν είναι online και να τους υπενθυμίζουν ότι απαγορεύεται από το νόμο να τζογάρουν στο Διαδίκτυο (είναι παράνομο σε πολλές χώρες του κόσμου). Τα παιδιά θα πρέπει μέσα από το διάλογο με τους γονείς τους να καταλάβουν πως δουλεύει ο τζόγος. Ο online τζόγος αναπτύσσεται από επιχειρήσεις που στοχεύουν στο κέρδος. Μπορεί να γίνει ιδιαίτερα εθιστικός και υπάρχουν άνθρωποι που αφιερώνουν πολλές ώρες καθημερινά για να τζογάρουν στο Internet, ανενόχλητοι στα σπίτια τους με αποτέλεσμα την απομόνωση και την απώλεια χρημάτων. 35

36 Οι γονείς ακόμη, θα πρέπει να είναι σίγουροι ότι τα παιδιά δεν χρησιμοποιούν την πιστωτική τους κάρτα χωρίς την άδειά τους. Τις περισσότερες φορές ο online τζόγος (αλλά και η πρόσβαση σε πορνογραφικό υλικό, για το οποίο μιλήσαμε παραπάνω) απαιτεί τη χρήση πιστωτικής κάρτας (Mitchell& Wells, 2007). Όσον αφορά τώρα τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, είναι αλήθεια ότι σήμερα τα παιδιά αφιερώνουν ολοένα και περισσότερες ώρες εντός και εκτός σπιτιού σε αυτά. Η ενασχόληση των παιδιών με αυτά να γίνεται με σύνεση. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με δύο τρόπους. Ορίζοντας πρωτίστως σωστά τη θέση του υπολογιστή στο σπίτι και θεσπίζοντας ορισμένους κανόνες καλής χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή (SaferInternet, 2008), (Livingstone, Bovill, 2001), (ESRB& PTA, 2008). Ένα άλλο θέμα που τίθεται αναφορικά με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και τις επιπτώσεις τους είναι το κατά πόσο σχετίζονται με τη βίαιη συμπεριφορά. Δεν έχει εδραιωθεί ακόμα επιστημονικά η ύπαρξη μιας τέτοιας σχέσης, ούτε αναμένεται ότι κάτι τέτοιο θα γίνει ποτέ, παρά τις αναφορές που κάνουν λόγο για το αντίθετο. Άλλοι κοινωνικοί παράγοντες έχουν πολύ μεγαλύτερη επιρροή στις πράξεις του ατόμου. (Johansson & Gotestam, 2004). Τα παιχνίδια ωστόσο προκαλούν την έκκριση αδρεναλίνης και αυτό το αυξημένο επίπεδο ορμονών μπορεί να δημιουργήσει μια βραχυχρόνια αλλαγή συμπεριφοράς, που υπολογίζεται στη μία ώρα. Είναι επομένως σημαντικό να αφιερώνεται λίγος χρόνος για ηρεμία μετά από ένα παιχνίδι πριν τον ύπνο, αλλιώς μπορεί να διαταραχθεί ο ύπνος και αυτό να οδηγήσει σε περαιτέρω προβλήματα. Ακόμη, η συστηματική ενασχόληση με τα παιχνίδια είναι μια κυρίως στατική δραστηριότητα. Ενήλικες και παιδιά θα πρέπει να φροντίζουν να κάνουν συχνά διαλείμματα, να κινούνται αρκετά και να παίρνουν αρκετή τροφή και υγρά τις ώρες που παίζουν στον ηλεκτρονικό υπολογιστή (Saferinternet, 2008), (ESRB& PTA, 2008). Παράλληλα, συχνά το περιεχόμενο και οι απεικονίσεις ενός παιχνιδιού μπορεί να θεωρηθούν από κάποιον προβληματικές ή ακόμα και προσβλητικές. Για να βοηθηθούν οι γονείς στην απόφαση αγοράς ενός παιχνιδιού, έχει δημιουργηθεί το σύστημα αξιολόγησης PEGI ( Το σύστημα του Πανευρωπαϊκού οργανισμού «PEGI - Pan European Game Information» έχει σχεδιαστεί για να παρέχει βοήθεια στους αγοραστές των βιντεοπαιχνιδιών (ειδικά τους γονείς), σχετικά με το αν ένα παιχνίδι είναι κατάλληλο για ένα παιδί ή ένα νεότερο έφηβο. Το σύστημα αποτελείται από δύο μέρη: την κατάταξη του παιχνιδιού σε ηλικιακές ομάδες και τον χαρακτηρισμό του περιεχόμενου (Saferinternet, 2008). 36

37 Υπάρχουν ακόμη ενδείξεις ότι ο εθισμός στα online παιχνίδια μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα στη συμμετοχή και στην ομαλή ένταξη των παιδιών στο κοινωνικό σύνολο πέρα από τις αναμενόμενες μειωμένες σχολικές επιδόσεις. Η υπερβολική ενασχόληση με ένα παιχνίδι για ώρες καθημερινά, μπορεί να επηρεάσει το υπόλοιπο της ζωής των παιδιών. Η έρευνα ωστόσο, έχει αποδείξει ότι αυτό σπάνια έχει να κάνει με το ίδιο το παιχνίδι αλλά με το online κοινωνικό δίκτυο που υπάρχει στο παιχνίδι. Υπάρχουν παιδιά που δεν είναι ικανά να διαμορφώσουν τακτικούς κοινωνικούς δεσμούς στην δική τους πραγματική κοινότητα, με αποτέλεσμα αυτές οι διαδικτυακές κοινότητες να μπορούν να δώσουν ώθηση στην αυτοπεποίθησή τους και να τους επιτρέψουν κατ επέκταση να δημιουργήσουν σχέσεις με τους γύρω τους (Saferinternet, 2008), (Praeger,2006). Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι, εφόσον όλα τα online παιχνίδια περιλαμβάνουν κάποια μορφή επικοινωνίας μεταξύ των παιχτών, μερικοί (αν όχι όλοι) από τους κινδύνους που αφορούν δωμάτια επικοινωνίας ισχύουν και στα παιχνίδια. 37

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ Οι νέες τεχνολογίες και το Διαδίκτυο διευκόλυναν και δημιούργησαν ιδανικές συνθήκες για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη μορφών εγκληματικότητας, πολλές από τις οποίες περιγράψαμε στις προηγούμενες ενότητες και συνοψίζονται στον όρο ηλεκτρονικό έγκλημα. Ο όρος ηλεκτρονικό έγκλημα ή ηλεκτρονική εγκληματικότητα αποτελεί μια ευρεία έννοια, στην οποία εμπίπτουν όλες εκείνες οι αξιόποινες πράξεις που τελούνται με τη χρήση ενός συστήματος ηλεκτρονικής επεξεργασίας δεδομένων. Ο όρος διακρίνεται σε στενή και σε ευρεία έννοια. Η στενή έννοια της ηλεκτρονικής εγκληματικότητας αναφέρεται σε αξιόποινες πράξεις όπως η ηλεκτρονική απάτη, η χωρίς άδεια απόκτηση δεδομένων, η παραποίηση δεδομένων και η δολιοφθορά, δηλαδή εγκλήματα, όπου ο ηλεκτρονικός υπολογιστής αποτελεί κύριο μέσο τέλεσης των εγκλημάτων. Αντίθετα, η ευρεία έννοια της εγκληματικότητας μέσω Η/Υ περιλαμβάνει όλα εκείνα τα αδικήματα για την τέλεση των οποίων ο ηλεκτρονικός υπολογιστής χρησιμοποιείται ως βοηθητικό μέσο (Κούρος, 2005),. 2.1 ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Οι μορφές του Ηλεκτρονικού εγκλήματος είναι ποικίλες και με τη συνεχή ανάπτυξη της τεχνολογίας και του Διαδικτύου πολλαπλασιάζονται. Για την αντιμετώπιση του κινδύνου αυτού ήταν απαραίτητη η συνεννόηση μεταξύ των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η εκπόνηση μιας αναλυτικής και αποτελεσματική στρατηγικής. Ο σκοπός αυτός επιτεύχθει με το Συνέδριο για το ηλεκτρονικό έγκλημα (Convention on Cybercrime), του οποίου όλα τα συμπεράσματα αποτυπώνονται στη συνθήκη που υπογράφηκε στη Βουδαπέστη στις 23/11/2001. Στη συνθήκη της Βουδαπέστης, που υπέγραψε μεταξύ πολλών άλλων χωρών και η Ελλάδα υπάρχουν επεξηγήσεις και ρυθμίσεις για τα ακόλουθα ηλεκτρονικά εγκλήματα (CoE, 2001), (ΔΙΚΤΥΩΘΕΙΤΕ, 2001): 1. Για τα αδικήματα κατά της εμπιστευτικότητας, της ακεραιότητας και της 38

39 διαθεσιμότητας των δεδομένων και των συστημάτων Η/Υ. Τέτοια αδικήματα είναι η παράνομη πρόσβαση, η παράνομη υποκλοπή, η επέμβαση σε δεδομένα, η επέμβαση σε συστήματα και η κακή χρήση συσκευών. 2. Για τα αδικήματα που σχετίζονται με τους υπολογιστές όπως η απάτη με Η/Υ και η πλαστογραφία. 3. Για τα αδικήματα σχετικά με το περιεχόμενο όπως είναι το αδίκημα της παιδικής πορνογραφίας. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν ληφθεί και ισχύουν αρκετά μέτρα για την αντιμετώπισης αυτού του είδους εγκληματικότητας όπως τα ακόλουθα: α. Η Απόφαση του Συμβουλίου με αριθμό 2000/C 8/06, που περιέχει προτροπές του Συμβουλίου προς τα κράτη μέλη και την Επιτροπή, ώστε να ληφθούν μέτρα για την προστασία των ανηλίκων στα οπτικοακουστικά μέσα και στο Ίντερνετ. β. Η Σύσταση με αριθμό 98/560/ΕΚ, όπου αναφέρονται οι συστάσεις του Συμβουλίου στα κράτη μέλη για την προστασία των ανηλίκων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στις οπτικοακουστικές υπηρεσίες και τις υπηρεσίες πληροφόρησης. γ. Η Απόφαση του Συμβουλίου με αριθμό 2000/375/ΔΕΥ, όπου γίνεται λόγος για τα μέτρα που λαμβάνουν τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε οι χρήστες του Διαδικτύου να βοηθήσουν στην ποινική δίωξη της παραγωγής, επεξεργασίας, διανομής και κατοχής πορνογραφικού υλικού με θέμα τα παιδιά δ. Η Απόφαση του Συμβουλίου με αριθμό 2001/C 213/0301, όπου υπάρχουν οι προτροπές του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα κράτη μέλη για την προστασία των ανηλίκων σε όλα τα οπτικοακουστικά μέσα και για την προστασία των ανηλίκων στο ψηφιακό περιβάλλον. ε. Η Απόφαση του Συμβουλίου με αριθμό 1999/C 362/06, όπου αναφέρεται ότι τα κράτη μεταξύ τους πρέπει να συνεργάζονται ώστε να διευκολύνουν την αποτελεσματική διερεύνηση και δίωξη ποινικών αδικημάτων που αφορούν την παιδική πορνογραφία στο Ίντερνετ στ. Η Απόφαση 1151/2003/ΕΚ για την έγκριση, τη διάρκεια, τη χρηματοδότηση και τους στόχους προγράμματος για την προώθηση της ασφαλέστερης χρήσης του Ίντερνετ, ζ. Η Ανακοίνωση της Επιτροπής COM/2002/0152, για τα επακόλουθα μέτρα παρακολούθησης του πολυετούς κοινοτικού προγράμματος δράσης για την προώθηση της ασφαλέστερης χρήσης του Διαδικτύου μέσω της καταπολέμησης του παράνομου και βλαβερού περιεχομένου στα παγκόσμια δίκτυα 39

40 η. Το Ψήφισμα του Συμβουλίου με αριθμό 2002/C 65/02, για την αξιολόγηση του περιεχομένου των βιντεοπαιχνιδιών και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Τα ψυχαγωγικά παιχνίδια, των οποίων το αποτέλεσμα εξαρτάται αποκλειστικά από την τεχνική ή πνευματική ικανότητα του παίκτη και η διενέργειά του έχει αποκλειστικά ψυχαγωγικό σκοπό, επιτρέπονται τόσο σε δημόσιους όσο και σε ιδιωτικούς χώρους. Τα μη ψυχαγωγικά παιχνίδια δεν επιτρέπονται σε χώρους εκτός σπιτιού, όπως για παράδειγμα σε καταστήματα που παρέχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο (π.χ. Internet café). Το ποια παιχνίδια έχουν χαρακτηριστεί ως ψυχαγωγικά ή μη προκύπτει από αποφάσεις που έχουν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης (Τσαγκατάκης, 2002). Συχνά τα παιχνίδια στο Διαδίκτυο απαιτούν χρηματική συναλλαγή. Ένα ακόμα ζήτημα, λοιπόν, που τίθεται σχετικά με την χρήση του Διαδικτύου από τους ανήλικους είναι η πραγματοποίηση συναλλαγών με ηλεκτρονικά μέσα. Οποιαδήποτε συναλλαγή με ανήλικο είναι άκυρη και μπορεί να επισύρει ποινή για τον αντισυμβαλλόμενο εφόσον το περιεχόμενό της δεν απευθύνεται σε παιδιά και εφήβους. Στην περίπτωση όμως των ηλεκτρονικών συναλλαγών δεν είναι πάντα δυνατή η εξακρίβωση των στοιχείων του καταναλωτή. Για την προστασία των προμηθευτών που δραστηριοποιούνται μέσω κάποιας ιστοσελίδας είναι απαραίτητη η αναγραφή στους όρους χρήσης του site ότι δεν επιτρέπονται οι συναλλαγές με ανηλίκους και ότι η ιστοσελίδα δεν φέρει καμία ευθύνη. 4. Για αδικήματα που σχετίζονται με καταπάτηση της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η εμφάνιση των βάσεων δεδομένων σε συνδυασμό με τη διάδοση του Διαδικτύου έχει κάνει την αντιγραφή και την ηλεκτρονική διάδοση των πνευματικών δημιουργημάτων αποτελεσματική και εξαιρετικά απλή. Με τον τρόπο αυτό όμως, καταστρατηγούνται τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας των δημιουργών πάνω στα δημιουργήματά τους, γεγονός για το οποίο κρίνεται απαραίτητη η ενημέρωση των παιδιών. Όλοι αυτοί που κατεβάζουν υλικό από το Διαδίκτυο που είναι προστατευμένο από το νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων, δίχως την συγκατάθεση του δημιουργού γίνονται παραβάτες του νόμου. Η παράνομη ανταλλαγή αρχείων σε μαζικό επίπεδο υπονομεύει μια επένδυση σε ένα νέο ταλέντο και καταστρέφει όλη την δημιουργική αλυσίδα. Από την άλλη, μερικοί χρήστες του Διαδικτύου διεκδικούν το δικαίωμα της ελεύθερης χρήσης, απαιτώντας από τους δικαιούχους των πνευματικών δικαιωμάτων 40

41 να μην πηγαίνουν τους πελάτες τους στα δικαστήρια. Μερικοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι ο νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων είναι πεπαλαιωμένος. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν συζητήσεις γύρω από το μέλλον του copyright σε πολλαπλά επίπεδα, ερευνώντας τη δυνατότητα εναλλακτικών νομικών μοντέλων. Αυτό που πρέπει να γίνει τουλάχιστον στην παρούσα χρονική στιγμή, είναι να υπάρξει μια σωστή εκπαίδευση της κοινότητας των χρηστών του Διαδικτύου. Ένας μεγάλος αριθμός εφήβων δεν ξέρει τι ακριβώς σημαίνει ο όρος πνευματικό δικαίωμα. Δυστυχώς, η ίδια έρευνα δείχνει επίσης, ότι πολλοί έφηβοι δεν ενδιαφέρονται για την πνευματική ιδιοκτησία. Οι κάτοχοι των πνευματικών δικαιωμάτων πρέπει να κατανοήσουν τα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν αν ενημερώσουν τους πελάτες τους. Πρέπει να αναζητηθούν εναλλακτικά νομικά πλαίσια, και πρέπει η βιομηχανία να δημιουργήσει ελκυστικές online υπηρεσίες στην κοινότητα των χρηστών του Διαδικτύου. Όσον αφορά τώρα τις κυρώσεις, όταν η παράνομη ανταλλαγή αρχείων αφορά μια μεμονωμένη περίπτωση, όπου για παράδειγμα ο δράστης ανταλλάσσει μια χολιγουντιανή ταινία ή μια μουσική επιτυχία με τους φίλους του, η πιο πιθανή ποινή θα είναι χρηματική, ανάλογα με το υπολογιζόμενο κόστος της παράβασης που θα αποφασίσουν τα δικαστήρια. Η εκτεταμένη όμως, παράνομη ανταλλαγή αρχείων μπορεί να οδηγήσει σε ποινικές διώξεις και σε φυλάκιση, ανάλογα με τον όγκο των αρχείων που διακινήθηκαν, το κίνητρο για κέρδος κ.α. Επίσης η συνθήκη περιέχει ρυθμίσεις για την συνέργια, την απόπειρα και την υποκίνηση ηλεκτρονικών εγκλημάτων καθώς και την ευθύνη των επιχειρήσεων. Ακόμα, τονίζει την αναγκαιότητα της διεθνούς συνεργασίας μεταξύ των κρατών για την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος και θίγει το θέμα της αρμοδιότητας και της δικαιοδοσίας των δικαστηρίων σχετικά με τα εγκλήματα αυτά. Η συνθήκη αυτή αποτελεί το πιο άρτιο κείμενο σχετικά με το ηλεκτρονικό κείμενο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπάρχουν φυσικά και άλλα γενικά νομοθετήματα που βοηθούν στην καταπολέμηση του Ηλεκτρονικού εγκλήματος. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση ισχύουν (Μπαλωμένου, 2004): 1. Η Σύσταση του Συμβουλίου με αριθμό 9193/01, με την οποία καλούνται τα κράτη μέλη να συμμετάσχουν στο δίκτυο πληροφόρησης της Ομάδας των Οκτώ, το οποίο 41

42 λειτουργεί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο, με στόχο την καταπολέμηση του εγκλήματος υψηλής τεχνολογίας 2. Το Ψήφισμα του Συμβουλίου με αριθμό 2003/ C 48/01, για την ασφάλεια των δικτύων και των πληροφοριών 3. Η Σύσταση του Συμβουλίου με αριθμό 95/144/ΕΚ, όπου αναφέρονται οι προτροπές του Συμβουλίου σχετικά με την ασφάλεια των συστημάτων πληροφορικής 4. Η Κοινή θέση της 27ης Μαΐου 1999 (1999/364/ΔΕΥ), όπου τα κράτη μέλη υποστηρίζουν την κατάρτιση του σχεδίου σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την καταπολέμηση του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο και φροντίζουν ώστε να περιληφθούν στη σύμβαση διατάξεις που θα διευκολύνουν την αποτελεσματική διερεύνηση και δίωξη εγκλημάτων που άπτονται των ηλεκτρονικών συστημάτων και δεδομένων. 5. Το Ψήφισμα του Συμβουλίου με αριθμό 2002/C 43/02, για κοινή προσέγγιση και ειδικές δράσεις στον τομέα της ασφάλειας των πληροφοριών και των δικτύων 6. Το έγγραφο με αριθμό 2000/C 124/01 σχετικά με τη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την πρόληψη και τον έλεγχο του οργανωμένου εγκλήματος. Στο έγγραφο αυτό αναλύονται διεξοδικά τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την πρόληψη και την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος όπου εντάσσονται και πολλές μορφές του ηλεκτρονικού εγκλήματος 7. Το Σχέδιο Δράσης με αριθμό 97/C 251/01, για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος 2.2 ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ Στην Ελλάδα ισχύει ο νόμος 2928 του 2001 για την προστασία του πολίτη από αξιόποινες πράξεις εγκληματικών οργανώσεων. Οι διάφορες μορφές του ηλεκτρονικού εγκλήματος ρυθμίζονται και τιμωρούνται ξεχωριστά και από διάφορα επιπρόσθετα και ειδικότερα νομοθετήματα. Ειδικότερα αναλύονται οι ακόλουθες μορφές εγκλήματος σχετικές με όσα έχουμε αναλύσει ως τώρα (Κούρος, 2005), (Μπαλωμένου, 2004): Ιοί- Προστασία των δεδομένων από ιούς Η παρεμβολή ιών σε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή γεννά την αστική ευθύνη του προμηθευτή και κάθε υπαιτίου, τη συμβατική ευθύνη του προμηθευτή του προγράμματος, εφόσον υπάρχει πώληση προγράμματος και εφαρμόζονται τα άρθρα 42

43 577 και 578 του αστικού κώδικα και αδικοπρακτική ευθύνη του δράστη κατά τα άρθρα 914, 919 αστικού κώδικα. Ο υπαίτιος όμως υπέχει και ποινική ευθύνη σύμφωνα με το άρθρο 381 του ποινικού κώδικα. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει η Ανακοίνωση της Επιτροπής με αριθμό COM/2001/0298, για την ασφάλεια δικτύων και πληροφοριών, όπου γίνεται αναλυτική αναφορά και λεπτομερής επεξήγηση της έννοιας του ιού, του τρόπου που λειτουργεί και των τρόπων αντιμετώπισης του. Παράνομη διείσδυση σε δεδομένα ( hacking, cracking)- Προστασία του απορρήτου στο Διαδίκτυο Hacking αποτελεί η μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση σε ξένο υπολογιστή ή συστήματα υπολογιστών και Cracking η αλλαγή των κωδίκων πρόσβασης και η άρση της προστασίας των προγραμμάτων, η οποία καθιστά δυνατή την παράνομη αντιγραφή τους. Η χωρίς δικαίωμα διείσδυση σε συστήματα επεξεργασίας δεδομένων έστω και όταν γίνεται χωρίς πρόθεση βλάβης, τιμωρείται με το άρθρο 370Γ του Ποινικού κώδικα. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχουν ακόμα ψηφιστεί ειδικά νομοθετήματα για την αντιμετώπιση του hacking αλλά έχουν ήδη αρχίσει οι προπαρασκευαστικές εργασίες για την δημιουργία τους. Εγκλήματα κατά της ηθικής και της αξιοπρέπειας-προστασία ανηλίκων-προστασία από παράνομο και βλαβερό περιεχόμενο Παράνομο και βλαβερό περιεχόμενο που θίγει την προσωπικότητα και την ηθική των ατόμων αποτελούν η δυσφήμηση μέσω του Διαδικτύου και η διάδοση πορνογραφικού υλικού. Ο προσβληθείς στην προσωπικότητα από κάποιο μήνυμα που διακινείται στο Διαδίκτυο προστατεύεται από τις διατάξεις 361, 362, 366 και 367 του ποινικού κώδικα. Δυσχερέστερο είναι το ζήτημα της διάδοσης πορνογραφικού υλικού στο Διαδίκτυο ιδιαίτερα σε σχέση με τους ανηλίκους και την προστασία τους από την έκθεση σε αυτό. Ακόμη, από τις 24/01/2008 ισχύει ο νέος Νόμος για την καταπολέμηση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης και της παιδικής πορνογραφίας. Οι ρυθμίσεις του νομοσχεδίου αποβλέπουν, στην προστασία των δικαιωμάτων των ανηλίκων θυμάτων του εμπορίου παιδιών, της παιδικής πορνείας και παιδικής πορνογραφίας. Τα βασικά σημεία του νομοσχεδίου αυτού είναι τα ακόλουθα: 43

44 Η παιδική πορνογραφία τιμωρείται και όταν σκοπός του δράστη δεν είναι η αποκόμιση κέρδους, ο οποίος σκοπός, εφόσον βέβαια υφίσταται, θεωρείται επιβαρυντική περίπτωση. Τιμωρητέο υλικό παιδικής πορνογραφίας αποτελεί η αναπαράσταση ή η πραγματική ή εικονική αποτύπωση σε ηλεκτρονικό ή άλλο φορέα: α) του σώματος ή μέρους του σώματος ανηλίκου, με τρόπο που καταφανώς προκαλεί γενετήσια διέγερση. Για ελαφρότερες προσβολές της γενετήσιας ελευθερίας του θύματος με προτάσεις ή χειρονομίες που αφορούν σε ασελγείς πράξεις από μέρος του δράστη, προβλέπεται ποινή φυλάκισης τουλάχιστον 6 μηνών. Θεωρείται αξιόποινη πράξη η παραγωγή, διανομή, δημοσίευση, επίδειξη, εισαγωγή στην Επικράτεια ή εξαγωγή από αυτήν ή η μεταφορά, η προσφορά, η πώληση ή με οποιονδήποτε τρόπο διάθεση, η αγορά, προμήθεια, απόκτηση και κατοχή υλικού παιδικής πορνογραφίας καθώς και η διανομή και μετάδοση πληροφοριών για τις παραπάνω πράξεις. Προβλέπεται βαρύτερη τιμωρία για τις πράξεις της παραγωγής, προσφοράς, πώλησης ή με οποιονδήποτε τρόπο διάθεσης, διανομής, διαβίβασης, αγοράς, προμήθειας και κατοχής υλικού παιδικής πορνογραφίας, καθώς και της διανομής πληροφοριών για τις πράξεις αυτές μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή ή του Διαδικτύου. Spamming Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αφορά στις διαδικτυακές διαφημίσεις είναι το λεγόμενο spamming, δηλαδή η αποστολή πολυάριθμων s με διαφημιστικό περιεχόμενο σε χιλιάδες καταναλωτές-χρήστες του Διαδικτύου. Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά νομοθετήματα για την προστασία των καταναλωτών αλλά αναφέρονται στα μηνύματα μέσω τηλεφώνου και φαξ. Η τακτική αυτή με χρήση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ωστόσο, απαγορεύεται μόνο από την Οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου στο άρθρο 13 αναφέρεται ότι «η χρησιμοποίηση αυτόματων συστημάτων κλήσης χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση (συσκευές αυτόματων κλήσεων), τηλεομοιοτυπικών συσκευών (φαξ) ή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για σκοπούς απευθείας εμπορικής προώθησης επιτρέπεται μόνον στην περίπτωση συνδρομητών οι οποίοι έχουν δώσει εκ των προτέρων τη συγκατάθεσή τους». 44

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Όπως αναφέραμε παραπάνω στόχος της παρούσας εργασίας είναι να αφυπνίσει γονείς και μαθητές και να τους ενημερώσει για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να προστατευθούν από τους κινδύνους που εγκυμονούν στο Διαδίκτυο. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται όχι μόνο με τη σύνταξη της παρούσας αναφοράς αλλά και με την υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης κοινότητας πρακτικής με το όνομα «SefeSurf» με εκπαιδευτικό και ενημερωτικό υλικό, όπου κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να ενημερώνεται είτε μελετώντας μόνος του το σχετικό υλικό είτε ζητώντας βοήθεια από άλλα μέλη της κοινότητας πρακτικής. Τα χαρακτηριστικά της κοινότητας αυτής αναλύονται στις επόμενες ενότητες. Η προέλευση και η αρχική χρήση της έννοιας της κοινότητας πρακτικής εμφανίζεται αρχικά στη θεωρία μάθησης. Το συγκεκριμένο όρο το διατύπωσαν οι ανθρωπολόγοι Jean Lave και Etienne Wenger στις αρχές της δεκαετίας του 1990 καθώς μελετούσαν τη μαθητεία ως μοντέλο μάθησης. Οι άνθρωποι συνήθως σκέφτονται τη μαθητεία ως σχέση μεταξύ ενός μαθητή και ενός δασκάλου, αλλά οι μελέτες της μαθητείας αποκαλύπτουν ένα πιο σύνθετο σύνολο κοινωνικών σχέσεων, μέσω των οποίων η μάθηση πραγματοποιείται συνήθως με τους ειδικούς και τους πιο προχωρημένους μαθητευόμενους. Ο όρος «κοινότητα πρακτικής» διατυπώθηκε για να αναφερθεί σε μία κοινότητα που δρα ως ζωντανό πρόγραμμα σπουδών για το μαθητευόμενο. Στη βιβλιογραφία συναντούμε τις κοινότητες πρακτικής και με διαφορετικά ονόματα, όπως δίκτυα μάθησης, θεματικές ομάδες ή και ομάδες τεχνολογίας. Οι κοινότητες πρακτικής αποτελούν μία πολύ ενδιαφέρουσα οργανωτική δομή. Το γεγονός ότι ορισμένα άτομα μοιράζονται όχι μόνο κοινά ενδιαφέροντα σε σχέση με κάποιο πεδίο, αλλά συνεργάζονται για τη διαμόρφωση βέλτιστων πρακτικών δημιουργεί ένα πλαίσιο ανάλυσης των μηχανισμών διάχυσης της γνώσης. Πρακτικές αναπτύσσονται μέσω μιας ποικιλίας δραστηριοτήτων. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα δραστηριοτήτων είναι τα εξής: Επίλυση προβλημάτων Αναζήτηση πληροφοριών Αναζήτηση εμπειρίας 45

46 Επαναχρησιμοποίηση των πόρων Συντονισμός Συζήτηση εξελίξεων Projects Τεκμηρίωσης Επισκέψεις Χαρτογράφηση γνώσης και αναγνώριση κενών Έχουν προταθεί διάφορες αρχές για τον σχεδιασμό κοινοτήτων πρακτικής. Θεωρείται ότι τα περισσότερα ζητήματα σχεδιασμού μιας μαθησιακής κοινότητας εμπίπτουν είτε στη «χρηστικότητά» της (usability: λειτουργικός σχεδιασμός του εικονικού περιβάλλοντος) είτε στην «κοινωνική διάστασή» της (sociability: κοινωνική, τυπική και νομική σχέση μεταξύ των συμμετεχόντων), όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα (Διαστάσεις σχεδιασμού μαθησιακών κοινοτήτων): Πίνακας 1: Διαστάσεις σχεδιασμού μαθησιακών κοινοτήτων ΧΡΗΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Διάλογος αλληλεπίδρασης Πολιτική αποδοχής μελών Πλοήγηση Κώδικες συμπεριφοράς Εγγραφή Ασφάλεια Αντιπροσώπευση συμμετεχόντων Ιδιωτικότητα Μορφή μηνυμάτων Πνευματική ιδιοκτησία Αρχεία Ελευθερία λόγου Εργαλεία υποστήριξης Συντονιστές Πηγή: Preece, 2000 Επισημαίνονται επίσης, οι ακόλουθες αναγκαίες συνθήκες για την επιτυχημένη λειτουργία μιας μαθησιακής κοινότητας σύμφωνα με τους Palloff και Pratt (1999): Διαπραγμάτευση Οι μαθησιακές Κοινότητες Πρακτικής οικοδομούνται γύρω από ένα κεντρικό θέμα, ιδέα ή σκοπό, αλλά οι αρχές σχεδίασης δεν επιβάλλονται εξωτερικά. Οι σκοποί, οι προθέσεις και το πρωτόκολλο αλληλεπίδρασης καθορίζονται από τους 46

47 συμμετέχοντες στην κοινότητα. Η πρόσβαση είναι ανοικτή και απεριόριστη, ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε συμμετέχοντα. Οικειότητα Οι συμμετέχοντες μπορούν να πετύχουν ικανοποιητικά επίπεδα οικειότητας με άλλα μέλη της κοινότητας, και μπορούν να επιλέξουν το κατάλληλο επίπεδο οικειότητας για κάθε σχέση στο πλαίσιο της κοινότητας. Η ανωνυμία είναι δυνατή, αλλά με την πάροδο του χρόνου είναι απίθανο κάποιος συμμετέχων να επιλέξει να παραμείνει για πάντα ανώνυμος. Δέσμευση Η ποιότητα της συμμετοχής εξαρτάται από τη δέσμευση των μελών ως άτομα και ως ολότητα και εξαρτάται από τις κοινές αξίες της κοινότητας. Η δυναμική της δέσμευσης πρέπει να είναι ισχυρή για να διατηρήσει τη συμμετοχή στην κοινότητα σε επιθυμητά επίπεδα. Συνήθως η ισχυρή δέσμευση οδηγεί στην ανάπτυξη ισχυρότερων κοινοτήτων. Συμμετοχή Οι συμμετέχοντες αλληλεπιδρούν και ο καθένας μπορεί να διευθύνει τη συζήτηση ελεύθερα και εποικοδομητικά. Η συμμετοχή πρέπει να έχει αμεσότητα και να μην καθυστερεί σημαντικά. Η αλληλεπίδραση πρέπει να είναι ζωηρή και να βασίζεται στην επιρροή μεταξύ των συμμετεχόντων παρά τις σχέσεις δύναμης. Η τεχνολογία πρέπει να προσφέρει κίνητρα για συμμετοχή στα μέλη της κοινότητας. Στη συνέχεια ακολουθούν κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις επιτυχημένων ιστοχώρων σχετικών με τους κινδύνους του Διαδικτύου, οι οποίοι πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά των κοινοτήτων πρακτικής. 3.1 SCH.GR Το Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο - ΠΣΔ ( πρόκειται για ένα τεχνολογικά προηγμένο εκπαιδευτικό Θρησκευμάτων (YπΕΠΘ). δίκτυο του Αποτελεί Υπουργείου μια Εθνικής προσπάθεια του Παιδείας και Υπουργείου να ανταποκριθεί στην ανάγκη της λειτουργικής αναδιάρθρωσης των εκπαιδευτικών υπηρεσιών στη χώρα μας, στο πλαίσιο του συνολικού και μακρόχρονου σχεδιασμού που αφορά την ένταξη και αξιοποίηση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην εκπαίδευση. 47

48 Στόχος του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου είναι να διασυνδέσει όλα τα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε ένα εκπαιδευτικό Intranet και να παρέχει υπηρεσίες τηλεματικής, συντελώντας στη δημιουργία μίας νέας γενιάς εκπαιδευτικών κοινοτήτων που χρησιμοποιεί καθημερινά τις ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Στον κεντρικό ιστοχώρο του αλλά και στη σελίδα που απευθύνεται αποκλειστικά σε μαθητές της Γ Γυμνασίου μπορεί κανείς να βρει χρήσιμες πληροφορίες για την ασφάλεια στο Διαδίκτυο χωρίς μάλιστα καν να απαιτείται εγγραφή. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε ένα ενδεικτικό μενού από τη σελίδα Εικόνα 7: Μενού σχετικό με την ασφάλεια του Διαδικτύου στο Sch.gr Οι πληροφορίες αυτές έχουν σκοπό να ενημερώσουν γονείς, μαθητές και εκπαιδευτικούς για τους κινδύνους που μπορεί να κρύβει το Διαδίκτυο και τους τρόπους αποφυγής τους, είτε με τη μορφή κειμένου στις σελίδες του ιστότοπου είτε με τη μορφή φυλλαδίων σε pdf μορφή. Παράλληλα, σε κάποια σημεία υπάρχουν βίντεο που ενημερώνουν το χρήστη για το ενημερωτικό υλικό που διατίθεται στον ιστοχώρο. Ακόμη, λειτουργεί forum και παρέχονται δυνατότητες ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης που δεν εστιάζουν όμως στην ασφάλεια του Διαδικτύου και στην υποστήριξη της χρήσης του αποκλειστικά όπως φαίνεται παρακάτω: 48

49 Εικόνα 8: To Forum του Sch.gr 3.2 SAFERINTERNET.GR Ο Ελληνικός Κόμβος Ασφαλούς Διαδικτύου και η εκστρατεία επαγρύπνησης και ενημέρωσης για ασφαλέστερο Διαδίκτυο «Safer Internet» υλοποιούνται υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του προγράμματος πλαισίου «Safer Internet Plus». Στόχος της εκστρατείας είναι να ενημερώσει όλους τους Έλληνες για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να προστατευθούν αλλά και να προστατεύσουν αποτελεσματικά τα παιδιά τους από τους κινδύνους που εγκυμονούν από τη μη ορθή χρήση των διαδραστικών τεχνολογιών, όπως είναι το Διαδίκτυο ή το κινητό τηλέφωνο. Οι δράσεις εναρμονίζονται με τα αποτελέσματα των ερευνών του Ευρωβαρομέτρου και Εθνικών ερευνών που αφορούν το Διαδίκτυο και την κινητή τηλεφωνία, έτσι ώστε οι ενέργειες που υλοποιούνται να έχουν το μέγιστο αποτέλεσμα. Ο Ελληνικός Κόμβος Ασφαλούς Διαδικτύου απευθύνεται σε διάφορες ομάδες στόχους: εκπαιδευτικά ιδρύματα, γονείς, κοινωνικούς λειτουργούς, βιβλιοθηκάριους, καταναλωτικές οργανώσεις και παιδιά, καθώς και στη βιομηχανία, τις κυβερνήσεις και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. 49

50 Εικόνα 9: Αρχική σελίδα του SaferInternet.gr Συνεργάζεται με άλλους 26 Εθνικούς Κόμβους σε χώρες όπως η Αυστρία, η Γερμανία, η Δανία, η Κύπρος, η Ισλανδία, η Ιρλανδία, η Ιταλία, η Μεγάλη Βρετανία και το Βέλγιο ανταλλάσσοντας απόψεις, εμπειρίες, βέλτιστες πρακτικές και πληροφοριακό υλικό. Η συνεργασία των Εθνικών κόμβων πραγματοποιείται μέσω του κεντρικού κόμβου Insafe (Internet Safety Awareness for Europe, Εικόνα 10: Αρχική σελίδα του Saferinternet.org 50

51 Ο ιστοχώρος οργανώνεται σε δύο κύριους άξονες. Ο πρώτος αφορά τους ενήλικες και ο δεύτερος τα μικρά παιδιά. Η προσπάθεια προσέγγισης των μικρών παιδιών βασίζεται στη χρήση εντυπωσιακών γραφικών και animation, που μπορούν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον και την προσοχή των μικρών επισκεπτών. Το κείμενο που χρησιμοποιείται είναι απλό, κατανοητό και συχνά σύντομο αλλά περιεκτικό, ώστε να μην κουράζει τους αναγνώστες. Χαρακτηριστικές εικόνες από το χώρο για τους μικρούς επισκέπτες βλέπουμε παρακάτω: Εικόνα 11: Το περιβάλλον «μελέτης»των μικρών μαθητών Εικόνα 12: Χρήση γλώσσας κατανοητής για τα παιδιά Παρόλο που καλύπτονται θέματα που αφορούν τόσο την προστασία από κινδύνους όπως οι ιοί (security) όσο και την προστασία από ηλεκτρονικές απάτες δεν 51

52 μπορούμε να πούμε πως τα θέματα αυτά καλύπτονται με πληρότητα. Περισσότερα παραδείγματα είτε με τη μορφή εικόνων είτε με τη μορφή βίντεο θα μπορούσαν να ενισχύσουν το περιεχόμενο και να δώσουν τις απαραίτητες κατευθυντήριες γραμμές για την ορθή χρήση του Διαδικτύου στα παιδιά. Παράλληλα, διατίθεται ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον τεστ ελέγχου των γνώσεων για την ασφάλεια στο Διαδίκτυο με τη μορφή παιχνιδιού όπως βλέπουμε στην ακόλουθη εικόνα: Εικόνα 13 Τεστ γνώσεων του Saferinternet.gr και παρέχεται η δυνατότητα καταγγελίας ύποπτων και προσβλητικών σελίδων μέσα από τον ίδιο τον ιστοχώρο, όπως φαίνεται παρακάτω: Εικόνα 14: Δυνατότητα καταγγελίας προσβλητικών σελίδων Οι καταγγελίες των χρηστών προωθούνται στη SafeLine. Ο ρόλος της SafeLine είναι να παρέχει ένα σημείο επικοινωνίας για τους χρήστες που επιθυμούν 52

53 την ποινική δίωξη και την αφαίρεση από το Διαδίκτυο παράνομου περιεχομένου. Η SafeLine δέχεται καταγγελίες για περιεχόμενο που συναντά κανείς στο Διαδίκτυο και το οποίο θεωρείτε παράνομο. Εξετάζει την καταγγελία και κάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την αναφορά της καταγγελίας στις αρχές για περαιτέρω επεξεργασία. Ο χρήστης που κατέθεσε μια καταγγελία μπορεί να πληροφορηθεί για το αποτέλεσμα της μόλις αυτό είναι επιτρεπτό. Αν κάποιος χρήστης το επιθυμεί, μπορεί να κρατήσει την ανωνυμία του. Τα στοιχεία των χρηστών που καταθέτουν καταγγελίες είναι άκρως εμπιστευτικά. Σκοπός της είναι εξάλειψη από το Διαδίκτυο περιεχομένου παιδικής πορνογραφίας και η καταπολέμηση κάθε είδους παράνομου περιεχομένου του Διαδικτύου, σε θέματα πορνογραφίας, ρατσισμού, ηλεκτρονικής χαρτοπαιξίας, προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας και καταναλωτών. Υποστηρίζεται και χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και είναι μέλος της inhope, ενός διεθνούς συνδέσμου για την πάταξη της διακίνησης παράνομου υλικού στο Διαδίκτυο. Όσον αφορά τώρα το υλικό που διατίθεται για τους μεγαλύτερους επισκέπτες, είναι σίγουρα πληρέστερο. Διατίθενται πληροφορίες και οδηγίες αναφορικά με την ασφάλεια στο Διαδίκτυο σε εκτενή κείμενα, γραμμένα σε κατανοητή για τον αρχάριο χρήστη γλώσσα. Τα κείμενα αυτά είναι κατάλληλα διαμορφωμένα σε μενού. Εικόνα 15: Κεντρική σελίδα επιλογών του Saferinternet.gr Καλύπτονται θέματα που αφορούν την ασφάλεια από ηλεκτρονικές απάτες (safety) όπως η παρενόχληση (bullying), η παιδική πορνογραφία, η πειρατεία, η 53

54 κλοπή κατά τη διεξαγωγή ηλεκτρονικών συναλλαγών και ο ηλεκτρονικός τζόγος και θέματα που αφορούν προστασία από ιούς, ανεπιθύμητη αλληλογραφία και την ασφάλεια των προσωπικών δεδομένων. Με αυτόν τον τρόπο οι μεγαλύτεροι χρήστες του Διαδικτύου (π.χ. γονείς ή καθηγητές) μπορούν να ενημερώνονται οι ίδιοι για θέματα που αφορούν την ασφαλή χρήση του και στη συνέχεια να παρέχουν την κατάλληλη υποστήριξη στα παιδιά. Ακόμη, διατίθενται ενημερωτικά φυλλάδια με τη μορφή pdf, δημοσιεύσεις και έρευνες που περιέχουν πληροφορίες για την ασφαλή πλοήγηση στο Διαδίκτυο αλλά και την ορθή χρήση των κινητών τηλεφώνων. Παράλληλα, έχουν αναρτηθεί και κάποια ενημερωτικά βίντεο, που ουσιαστικά αποτελούν διαφημιστικά σποτ της δράσης και έχει αναπτυχθεί γλωσσάρι με όρους που αφορούν το Διαδίκτυο όπως βλέπουμε στην παρακάτω εικόνα. Οι τρόποι επικοινωνίας των ενδιαφερόντων με τη δράση μπορεί να γίνει μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μέσω τηλεφώνου ενώ λειτουργεί και newsletter. Εικόνα 16: Το γλωσσάρι του Saferinternet.gr 3.3 ISafe Το i-safe ιδρύθηκε το 1998 και αποτελεί τον ηγέτη στην εκπαίδευση της ασφάλειας στο Διαδίκτυο στην Αμερική. Είναι ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα και η αποστολή του είναι η εκπαίδευση των νέων πάνω στην ορθή, υπεύθυνη και ασφαλή χρήση του Internet. Για να το πετύχει αυτό, πραγματοποιεί προγράμματα σπουδών και προγράμματα προβολής της κοινότητας για γονείς. 54

55 Εικόνα 17: Η αρχική σελίδα του isafe.com Το i-safe υποστηρίζει ότι η ασφαλής πλοήγηση στο Διαδίκτυο δεν μπορεί να στηριχτεί μόνο στη χρήση κατάλληλων φίλτρων λογισμικού αλλά στη γνώση και στην υποστήριξη από μια καλά δομημένη κοινότητα και αυτό προσπαθεί να παρέχει στους επισκέπτες του ιστοχώρου του. Χρησιμοποιεί το online πρόγραμμα i-learn, όπου ο χρήστης μπορεί να μάθει με τους δικούς του ρυθμούς, σταματώντας και ξεκινώντας ένα πρόγραμμα όποτε το επιθυμεί. Λειτουργεί δηλαδή ένα On Demand σύστημα που διδάσκει την ασφαλή και υπεύθυνη χρήση του Διαδικτύου. Ο εγγεγραμμένος χρήστης μαθαίνει με τη βοήθεια on-line βίντεο, που αφορούν θέματα που πρέπει κανείς να γνωρίζει ώστε να είναι ασφαλής στο Διαδίκτυο. Μετά την παρακολούθηση ενός βίντεο, ο χρήστης είναι πιστοποιημένος ώστε να διδάξει το μάθημα που παρακολούθησε σε άλλους χρήστες μέσω κατάλληλων επιλογών και δυνατοτήτων που παρέχει η κοινότητα. Αφού ολοκληρώσει την παρακολούθηση όλων των βίντεο μπορεί να εκπαιδευτεί, ώστε να διδάξει σε άλλους πώς να διδάσκουν το πρόγραμμα i-safe. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε τις θεματικές ενότητες με τα εκπαιδευτικά βίντεο που προσφέρονται σε έναν νέο χρήστη (απαιτείται εγγραφή): 55

56 Εικόνα 18: Θεματικές ενότητες εκπαιδευτικών βίντεο του isafe.com Έχοντας μεταβεί στην πρώτη ενότητα που αφορά την ασφάλεια των παιδιών παρατηρούμε ότι μπορούμε να παρακολουθήσουμε το βίντεο του Κεφαλαίου 1. Τα Κεφαλαία 2 και 3 θα ενεργοποιηθούν μόνο όταν ολοκληρωθεί η παρακολούθηση του Κεφαλαίου 1. Εικόνα 19: Ολοκληρώνοντας την παρακολούθηση ενός βίντεο στο isafe.org Φυσικά εκτός από βίντεο, μπορεί κανείς να βρει υλικό με τη μορφή ηλεκτρονικών φυλλαδίων σε pdf όπως βλέπουμε παρακάτω: 56

57 Εικόνα 20: Έντυπο ενημερωτικό υλικό του isafe.com Παράλληλα το i-safe πραγματοποιεί online μαθήματα σε πραγματικό χρόνο, με περιορισμένο αριθμό ατόμων ανά ηλεκτρονική τάξη και αφού προηγουμένως κάποιος κάνει σχετική δήλωση. Για κάτι τέτοιο, απαιτείται η χρήση κατάλληλου υλικού και λογισμικού. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε τη φόρμα δήλωσης τάξης για τη διεξαγωγή ηλεκτρονικού μαθήματος. Εικόνα 21: Φόρμα δήλωσης τάξης στο isafe.org Για κάθε απορία δίνεται η δυνατότητα επικοινωνίας μέσω τηλεφώνου, fax, ηλεκτρονικού και παραδοσιακού ταχυδρομείου, chat ενώ έχει αναπτυχθεί και μια λίστα συχνών ερωτήσεων. 57

58 Εικόνα 22: Η λίστα συχνών ερωτήσεων του isafe.org Το i-safe προσπαθεί ουσιαστικά να ενώσει πολλές διαφορετικές κοινότητες με προγράμματά που απευθύνονται σε φοιτητές, εκπαιδευτικούς, γονείς ακόμη και αρχές των Η.Π.Α. με έναν κοινό στόχο την ασφαλή και υπεύθυνη χρήστη του Internet. Εικόνα 23: Προγράμματα πολλών και διαφορετικών κοινοτήτων από την isafe.com 58

59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΡΓΟΥ 4.1 ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ Τα βήματα που ακολουθήθηκαν για την συγκεκριμένη εργασία, περιλαμβάνουν: Βιβλιογραφική επισκόπηση παρόμοιων προσπαθειών η οποία αποτελεί καθοριστικό ρόλο για την πορεία της εργασίας μας (Πραγματοποιήθηκε στο Κεφάλαιο 3). Συλλογή λειτουργικών απαιτήσεων οι οποίες θα βασίζονται σε ένα μεγάλο μέρος στην βιβλιογραφική ανασκόπηση, στα χαρακτηριστικά της κοινότητας που θέλουμε να πετύχουμε και στις πιθανές απαιτήσεις των τελικών χρηστών. Ανασκόπηση τεχνολογιών οι οποίες μπορούν να δώσουν λύσεις στις λειτουργικές απαιτήσεις. Η επιλογή της πλατφόρμας πάνω στην οποία θα βασιστεί η κοινότητα πρακτικής αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα, αφού θα πρέπει να προσφέρει όλα αυτά τα εργαλεία, τα οποία θα μας βοηθήσουν να καλύψουμε τις ανάγκες των μελλοντικών χρηστών. Το αμέσως επόμενο βήμα περιλαμβάνει το σχεδιασμό του συστήματος, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στις περιπτώσεις χρήσης και τις λειτουργικές προδιαγραφές. Το τελικό στάδιο περιλαμβάνει την ιδιαίτερα σημαντική διαδικασία της αξιολόγησης. 4.2 ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ Μετά τη βιβλιογραφική επισκόπηση προσπαθειών για την ανάπτυξη κοινοτήτων πρακτικής προέκυψαν οι απαιτήσεις του συστήματος. Έγιναν προσπάθειες να ληφθούν υπόψη τα χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης που θέλουμε να επιτυγχάνεται μέσα από την κοινότητα, οι πιθανές απαιτήσεις των τελικών χρηστών και οι περιπτώσεις χρήσης του συστήματος που φαίνονται στην Εικόνα 24 με χρήση αναπαραστάσεων UML. Ακολουθεί η περιγραφή των απαιτήσεων: 59

60 Εικόνα 24: Ενδεικτικές Περιπτώσεις Χρήσης ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το σύστημα θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από μια φιλική διεπαφή χρήστη, σύμφωνα με τις αρχές σχεδίασης και να είναι σαφώς σχεδιασμένο. Οι εκπαιδευτικές αλληλεπιδράσεις που συμβαίνουν στο περιβάλλον θα πρέπει να καθιστούν το χώρο σε τόπο επικοινωνίας. Η εύκολη πλοήγηση, η προφανής λειτουργικότητα των πλήκτρων και οι εμφανείς υπερσύνδεσμοι είναι ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που θα πρέπει να επιτευχθούν. Η εισαγωγή ενός μέλους στην κοινότητα θα γίνεται με χρήση στοιχείων ταυτοποίησης (μέσω ονόματος και κωδικού χρήστη), κατόπιν εγγραφής (registration). Το σύστημα θα παρέχει δυνατότητα διαβάθμισης χρηστών, για κατανομή ρόλων, δικαιωμάτων και αρμοδιοτήτων στη χρήση του συστήματος. Κάθε χρήστης θα διαθέτει χώρο, όπου θα εμφανίζονται οι προσωπικές του πληροφορίες («Οι λεπτομέρειες μου»). Οι προσωπικές πληροφορίες καλό είναι να αναφέρουν πέρα από το ονοματεπώνυμο του χρήστη, τα στοιχεία επικοινωνίας μαζί του και το επάγγελμά του. Έτσι, θα παρέχεται μια μικρή εκτίμηση του επιπέδου και των γνώσεών του και θα υπάρχει δυνατότητα περεταίρω διευκρίνησης, κατόπιν επικοινωνίας, σε όλα τα μέλη της κοινότητας. 60

61 Οι εκπαιδευόμενοι δεν θα πρέπει να είναι απλά ενεργητικοί, αλλά να συμμετέχουν και οι ίδιοι στην δημιουργία του εικονικού χώρου. Η πληροφορία θα πρέπει να αναπαρίσταται πλήρως με διάφορους τρόπους αναπαράστασης που θα ποικίλουν και όχι μόνο με απλό κείμενο. Με τη συμμετοχή του χρήστη στη διαμόρφωση του υλικού, στη συνεισφορά νέου υλικού, στη σύνταξη περιεχόμενου κ.λπ. στοχεύουμε στην εμπλοκή και συμμετοχή του κάνοντας χρήση των πρότερων γνώσεών του αλλά και της φαντασίας του, φροντίζοντας πάντα να διατηρούμε αμείωτο το ενδιαφέρον του κατά την εξερεύνηση του ιστοχώρου. Ακόμη, θα δίνεται η δυνατότητα παροχής βοήθειας για εύρεση των επιθυμητών πληροφοριών με χρήση μιας μηχανής αναζήτησης. Έτσι, ο χρήστης θα μπορεί εύκολα και γρήγορα να βρίσκει πληροφορίες για το θέμα που τον απασχολεί στον ιστότοπο. Καθώς η σύνδεση με πηγές και σχετικό υλικό είναι απαραίτητη για την υποβοήθηση κοινοτήτων πρακτικής, δεν θα πρέπει να παραλειφθεί η ύπαρξη σχετικών εξωτερικών συνδέσμων (links) για την εύρεση συμπληρωματικών πληροφοριών για τους κινδύνους του Διαδικτύου. Ακόμη, θα πρέπει να παρέχεται η δυνατότητα ενημέρωσης των χρηστών από την κοινότητα με νέα και ανακοινώσεις που αφορούν τους κινδύνους του Διαδικτύου, άρθρα, RSS (Really Simple Syndication) ενημερώσεις, σεμινάρια, ημερίδες κ.λπ. Τέλος, θα πρέπει οι λειτουργίες της κοινότητας να μπορούν να χρησιμοποιηθούν και από άτομα χωρίς υψηλό γνωστικό υπόβαθρο χρήσης παρόμοιων πλατφόρμων και η αναπαράσταση των δεδομένων να είναι σε μορφή ευρέως αναγνωρίσιμη από τις κυριότερες πλατφόρμες υλικού και λογισμικού. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να παρέχει το σύστημα δυνατότητα εκτίμησης της συνεισφοράς κάθε χρήστη στην κοινότητα, έτσι ώστε να διαμορφώνονται ανάλογα οι ρόλοι των μελών της Η ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Η επικοινωνία σε ένα τέτοιο σύστημα θα πρέπει να υποστηρίζεται τόσο ασύγχρονα όσο και σύγχρονα, για να παρέχεται η δυνατότητα αλληλεπίδρασης μεταξύ των χρηστών. Για την πρώτη περίπτωση κρίνεται επιτακτική η ανάγκη χρήσης κάποιου forum για την επικοινωνία των μελών πάνω στις διάφορες κατηγορίες κινδύνων (Κακόβουλο Λογισμικό, Παρενόχληση, Πορνογραφία, Ηλ. Τζόγος αλλά και άλλα, ανάλογα με τις απαιτήσεις των χρηστών που θα έχουν δικαίωμα προσθήκης θέματος). 61

62 Οι αναρτήσεις σε κάθε forum θα πρέπει να ελέγχονται πριν τη δημοσίευση από χρήστες με ανάλογους ρόλους (βλ. Ενότητα 4.4), ώστε να αποφεύγονται πιθανά υβριστικά σχόλια. Όσον αφορά τώρα τη σύγχρονη επικοινωνία, θα πρέπει να υποστηρίζεται πιθανώς με τη χρήση κάποιου εργαλείου συνομιλίας (chat) για τη σύγχρονη συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των μελών της κοινότητας και τη χρήση κάποιου εργαλείου shoutbox για την επικοινωνία και με άτομα που δεν αποτελούν μέλη της κοινότητας αλλά επιθυμούν να εκφράσουν την άποψη τους, να θέσουν ένα ερώτημα ή να ζητήσουν βοήθεια ΤΟ ΥΛΙΚΟ Το υλικό της κοινότητας που αφορά τους κινδύνους που κρύβει το Διαδίκτυο θα είναι ανοιχτό σε όλους (π.χ. άρθρα, σύνδεσμοι, ενημερωτικά φυλλάδια, κόμικ). Το ανέβασμα ενημερωτικού υλικού θα γίνεται από όλα τα εγγεγραμμένα μέλη της κοινότητας, αλλά θα ελέγχεται από κατάλληλους χρήστες, των οποίων ο ρόλος περιγράφεται στην Ενότητα 4.4 ως προς την εγκυρότητα και την αξιοπιστία. Το υλικό θα είναι οργανωμένο σε ενότητες με τη μορφή κειμένου, εικόνων και βίντεο. 4.3 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΛΥΣΕΩΝ Παρακάτω παρατίθεται μια λίστα των συστημάτων που εκτιμήθηκαν κατά τα πρώτα βήματα τις μεθοδολογίας μας. Τα συστήματα αυτά δεν εξετάστηκαν εκτενώς αλλά δοκιμάστηκαν για να προκύψει μια στοιχειώδη εικόνα των λειτουργιών και των δυνατοτήτων τους, ώστε να προκύψει μια πλατφόρμα που να καλύπτει τις απαιτήσεις για την ανάπτυξη κοινότητας πρακτικής. Θα πρέπει να επισημανθεί, ότι η δοκιμή της λειτουργίας των παρακάτω συστημάτων έγινε είτε με περιήγηση σε διάφορα διαθέσιμα demo courses, είτε εγκαθιστώντας το καθένα τους τοπικά στο σύστημά μας, είτε ανατρέχοντας στο αντίστοιχο ενημερωτικό υλικό για κάθε πλατφόρμα (οδηγίες χρήσεως, manual κ.λπ). Επιπλέον, λήφθηκαν υπόψη αναφορές ή συγκρίσεις που έγιναν από διάφορους φορείς ή οργανισμούς με μεγαλύτερη βαρύτητα όμως στα διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα για προφανείς λόγους. Όσον αφορά τις τεχνολογικές λύσεις που υπάρχουν για την ανάπτυξη των απαιτήσεων που τέθηκαν παραπάνω, υπάρχουν πολλές στον χώρο όπως τα 3D περιβάλλοντα, οι πλατφόρμες CMS και LMS όπως και οι τεχνολογίες Web

63 Μεταξύ αυτών, μελετήθηκαν πλατφόρμες CMS και LMS, μιας και παρέχουν περισσότερα εργαλεία, τα οποία καλύπτουν τις λειτουργικές απαιτήσεις που θέσαμε. Οι πλατφόρμες οι οποίες έλαβαν μέρος στην έρευνα είναι αυτές που φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 2: Οι πλατφόρμες της έρευνας Όνομα Έκδοση Περιγραφή Joomla Moodle Drupal PHP Nuke 6 PostNuke 0.75 Gold Dokeos PHP Fusion OLAT Sakai Πλατφόρμας Η επιλογή της χρησιμοποιούμενης πλατφόρμας έγινε με βάση τα παρακάτω κριτήρια: Αν πρόκειται για εμπορική πλατφόρμα ή πλατφόρμα ΕΛ/ΛΑΚ Υποστήριξη από την πλατφόρμα της Ελληνικής γλώσσας Ευκολία εγκατάστασης και διαχείρισης Κάλυψη των λειτουργικών απαιτήσεων ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ ΕΛ/ΛΑΚ Κατά την έρευνα δόθηκε βάση κυρίως σε πλατφόρμες ανοιχτού κώδικα και όχι σε εμπορικές πλατφόρμες. Αυτό έγινε κυρίως γιατί οι περισσότερες εμπορικές πλατφόρμες έχουν αυξημένο κόστος απόκτησης και επίσης οι ανοιχτού κώδικα πλατφόρμες μπορούν να είναι πιο προσαρμοστικές. Η προσαρμοστικότητα αναλύεται από την έννοια της επέκτασης ή προσθήκης λειτουργιών που έχουν αναπτυχθεί από διάφορες κοινότητες, ακόμα και την συγγραφή δικών μας κομματιών κώδικα. Με βάση τα παραπάνω, αποκλείστηκαν από την έρευνα γνωστές πλατφόρμες όπως είναι το Blackboard, το Exodus, το Angel, το Scholar360 και το WebCT. 63

64 4.3.2 ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΕΛΛΗΝΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Η υποστήριξη της Ελληνικής γλώσσας αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό που πρέπει να διαθέτει η πλατφόρμα, που θα χρησιμοποιηθεί. Βοηθάει στο να κατανοήσει ο χρήστης το περιβάλλον της πλατφόρμας πολύ εύκολα χωρίς να χρειαστεί από την πλευρά του κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια κατανόησης των περιεχομένων της. Έτσι, ύστερα από έρευνα προέκυψαν πλατφόρμες με βάση την υποστήριξη της Ελληνικής γλώσσας: Πίνακας 3: Υποστήριξη ελληνικής γλώσσας από τις υπό εξέταση πλατφόρμες Όνομα Πλατφόρμας Υποστήριξη Ελληνικής γλώσσας Joomla Ναι Moodle Μπορεί να μετατραπεί Drupal Ναι, αλλά έχουν παρατηρηθεί πολλά προβλήματα PHP Nuke Μπορεί να ενσωματωθεί. Έχει αναπτυχθεί από την κοινότητα. PostNuke Ναι Dokeos Ενσωματωμένα Ελληνικά αλλά χρειάζεται προσπάθεια για εμπλουτισμό. PHP Fusion Ναι OLAT Ναι Sakai Ναι Με βάση τον παραπάνω πίνακα, απορρίφθηκαν τα Drupal και Dokeos, καθώς έχουν παρατηρηθεί ορισμένα προβλήματα, αναφορικά με την υποστήριξη της Ελληνικής γλώσσας ΕΥΚΟΛΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ Μερικές από τις παραπάνω πλατφόρμες, απαιτούν ειδικές γνώσεις από τον χρήστη ώστε να μπορέσουν να στηθούν σωστά και να είναι πλήρως λειτουργικές. Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω αποκλείστηκαν πλατφόρμες που απαιτούσαν ειδικούς χειρισμούς και γνώσεις από τον διαχειριστή, ώστε να μπορέσουν να στηθούν σωστά. Πολλές από τις παραπάνω πλατφόρμες διαθέτουν Installer, ο οποίος μπορεί να βοηθήσει το διαχειριστή να τις στήσει με πολύ εύκολο τρόπο. Η σύγκριση αυτή παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα: 64

65 Πίνακας 4: Ευκολία εγκατάστασης πλατφορμών Όνομα Πλατφόρμας Ευκολία εγκατάστασης / Ύπαρξη ειδικού Installer Joomla Διαθέτει ειδικό Installer Moodle Διαθέτει ειδικό Installer PHP Nuke Εύκολο στην εγκατάσταση (PHP) PostNuke Λήξη ανάπτυξης και υποστήριξης το 2008 PHP Fusion Εύκολο στην εγκατάσταση (PHP) OLAT Διαθέτει ειδικό Installer μόνο για Demo έκδοση. Στην περίπτωση του Source Code χαρακτηρίζεται από δυσκολία εγκατάστασης Sakai Απαιτεί πολύ ειδικές γνώσεις από τον διαχειριστή για τη σωστή εγκατάσταση της πλατφόρμας Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, απορρίφθηκαν τα PostNuke, OLAT και Sakai. Tο PostNuke γιατί έχει σταματήσει η ανάπτυξή του και η υποστήριξη, το OLAT, γιατί για να εγκατασταθεί η πλήρης έκδοσή του πρέπει ο διαχειριστής να διαθέτει ειδικές γνώσεις και το Sakai γιατί απαιτεί πολύ ειδικές γνώσεις από τον διαχειριστή, για να μπορέσει να στηθεί σωστά και να είναι πλήρως λειτουργικό ΚΑΛΥΨΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ Με βάση τις λειτουργικές απαιτήσεις, οι οποίες αναπτύχθηκαν σε προηγούμενη παράγραφο και με βάση κάποιες μη λειτουργικές απαιτήσεις συντάχθηκε ένας πίνακας στον οποίο φαίνονται οι λειτουργίες των πέντε συστημάτων που έχουν απομείνει από τις προηγούμενες συγκρίσεις. Με βάση τον πίνακα δημιουργήθηκε ένα γράφημα (Εικόνα 25), το οποίο απεικονίζει τον αριθμό των λειτουργιών και των εργαλείων που υποστηρίζονται από κάθε πλατφόρμα. 65

66 Πίνακας 5: Κάλυψη απαιτήσεων από τις υπό εξέταση πλατφόρμες Joomla Moodle PHP PHP Nuke Fusion Υποστήριξη Εγχειρίδια χρήσης Κοινότητα ανάπτυξης τα χρησιμοποιούμενα αρχεία (πχ κάποια Themes / Skins Web Statistics RSS Υποστήριξη FTP Υποστήριξη UTF-8 On-line βοήθεια Δημόσιο Forum Περιορισμ ένη Ευκολία χρήσης Ενημέρωση χρηστών για αναρτήσεις μέσω Φιλικές προς τον χρήστη URL Δημιουργία προεπιλεγμένων ρυθμίσεων για διάφορα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται (content objects) Διαχείριση Κεντρική αποθήκη (repository) για εικόνες) Αυτόματη προσθήκη ή διαγραφή δεδομένων με βάση ημερομηνία Διαλειτουργικότητα (Interoperability) Ευελιξία (Flexibility) 66

67 Joomla Επαναχρησιμοποίηση Moodle PHP PHP Nuke Fusion Μεταδεδομένα Πολυγλωσσικό περιεχόμενο Blog Chat Discussion / Forum Ημερολόγιο προνομίων στα αρχεία που έχουν Περιεχομένου Δυνατότητα νέας διαβάθμισης χρηστών Εργαλεία Δημιουργία ξεχωριστών ανέβει Γραφήματα και διαγράμματα Υποστήριξη ομάδων Υποστήριξη Guest Υποστήριξη mail Portfolio Newsletter Μηχανή αναζήτησης συνεισφέρει στην κοινότητα δικό Project Tracking Δενδροειδής δομή περιεχομένων (site map) Τεστ και κουίζ Δυνατότητα στον χρήστη Περιορισμ ένο να του περιεχόμενο 67

68 Εικόνα 25: Οι λειτουργικότητες των υπό εξέταση πλατφορμών ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ Από το παραπάνω διάγραμμα εύκολα διαπιστώνεται η υπεροχή των πλατφορμών Joomla και Moodle έναντι των PHP Nuke και PHP Fusion. Αν και δεν υπάρχει σαφής διαφορά στην κάλυψη των λειτουργικών απαιτήσεων μεταξύ των δύο επικρατέστερων πλατφορμών, επιλέχθηκε το Joomla. Το Moodle χρησιμοποιείται κυρίως στη δημιουργία on-line μαθημάτων και την υποστήριξη μαθημάτων, ενώ το Joomla χρησιμοποιείται στη δημιουργία προσωπικών σελίδων, ιστοσελίδων επιχειρήσεων και οργανισμών και portals για κοινότητες, όπως η κοινότητα πρακτικής που θέλουμε να υλοποιήσουμε. Με βάση την επιλογή του Joomla, η τεχνολογική υποδομή της κοινότητας περιγράφεται στον παρακάτω πίνακα, ενώ η αρχιτεκτονική της θα είναι αυτή που φαίνεται στην Εικόνα 26. Τα limesurvey και phpbb3 χρησιμοποιούν δικές τους ξεχωριστές βάσεις. Το phpbb3 επιπλέον συνδέεται με το σύστημα μέσω του JFusion. Πίνακας 6: Τεχνολογική υποδομή του joomla Web Server Apache 2 Περιβάλλον PHP 5 Εκτέλεσης Βάση Δεδομένων MySQL 5 CMS Joomla 1.5 Επιπλέον Λογισμικό phpbb3, limesurvey (για μετέπειτα αξιολόγηση του συστήματος) 68

69 Εικόνα 26: Η τεχνολογική αρχιτεκτονική της κοινότητας πρακτικής 4.4 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΗΣΤΩΝ Στην κοινότητα διακρίνονται έξι διαφορετικοί ρόλοι που περιγράφονται στη συνέχεια. Στην κορυφή βρίσκεται ο Κεντρικός Διαχειριστής που είναι υπεύθυνος για την καλή λειτουργία της κοινότητας και έχει τη δυνατότητα να επέμβει σε κάθε διαδικασία του συστήματος. Κατόπιν, διακρίνονται τρεις διαφορετικοί τύποι διαχειριστών, ο Τεχνικός Διαχειριστής, ο Διαχειριστής Επικοινωνίας και ο Διαχειριστής Υλικού. Ο Τεχνικός Διαχειριστής είναι υπεύθυνος για τεχνικά ζητήματα. Πρέπει να εντοπίζει τεχνικά προβλήματα είτε μόνος του είτε κατόπιν αναφοράς και να τα επιλύει. Ακόμη, διαθέτει πρόσβαση στον Πίνακα Ελέγχου του συστήματος και είναι υπεύθυνος για την καλή εικόνα του (επιλογή και τροποποίηση κατάλληλων templates) και για την προσθήκη ή αφαίρεση επιπλέον λειτουργιών του (Joomla extensions). O Διαχειριστής Επικοινωνίας από την άλλη, είναι υπεύθυνος για την ομαλή επικοινωνία των χρηστών μέσω forum και chat. Είναι υπεύθυνος για κάθε είδους 69

70 ρύθμιση στα δύο αυτά εργαλεία και ελέγχει την τήρηση των κανόνων τους, έτσι ώστε να αποφεύγεται η χρήση υβριστικού ή προσβλητικού περιεχομένου. Είναι σε θέση να κάνει παρατηρήσεις ή ακόμη και να απομακρύνει ανεπιθύμητους χρήστες που αρνούνται να συμμορφωθούν με τους κανόνες που έχει θέσει η κοινότητα. Στους Διαχειριστές Υλικού συγκαταλέγονται χρήστες με αυξημένες γνώσεις πάνω στους κινδύνους του Διαδικτύου. Μπορούν να αναρτούν επιμορφωτικό υλικό, νέα, ανακοινώσεις, άρθρα και ό, τι άλλο κρίνουν απαραίτητο χωρίς να ελέγχονται από κάποιον άλλο. Ωστόσο, είναι υπεύθυνοι για τον έλεγχο του υλικού που ανεβάζουν οι υπόλοιποι χρήστες ως προς την εγκυρότητα και την αξιοπιστία, έτσι ώστε να εγκρίνουν την ανάρτησή του ή την απόρριψή του. Ο αριθμός των Τεχνικών Διαχειριστών, των Διαχειριστών Επικοινωνίας και των Διαχειριστών Υλικού εξαρτάται από το πλήθος των χρηστών της κοινότητας και τις ανάγκες της. Κάποιος απλός χρήστης θα μπορεί κατόπιν αιτήσεως και ελέγχου από τους αντίστοιχους διαχειριστές να γίνει και αυτός διαχειριστής εφόσον υπάρχει ανάγκη, ενώ και οι ίδιοι οι διαχειριστές θα είναι σε θέση να προτείνουν κάτι τέτοιο σε σχετικούς χρήστες (κυρίως βάση της συνεισφοράς τους στην κοινότητα). Στους εγγεγραμμένους χρήστες της κοινότητας θα ανήκουν γονείς και μαθητές που έχουν δημιουργήσει λογαριασμό στην κοινότητα εισάγοντας ορισμένες απαραίτητες πληροφορίες για αυτούς. Έχουν δικαίωμα συμμετοχής σε εφαρμογές επικοινωνίας όπως chat και forum και έχουν τη δυνατότητα ανάρτησης υλικού, όπως άρθρα, νέα και συνδέσμους κατόπιν ελέγχου. Τέλος, στην κατηγορία των επισκεπτών ανήκουν οι μη εγγεγραμμένοι χρήστες που έχουν τη δυνατότητα ελεύθερης περιήγησης στην κοινότητα, χωρίς όμως να μπορούν να χρησιμοποιήσουν το chat και το forum του ιστοχώρου και φυσικά χωρίς να μπορούν να συνεισφέρουν υλικό. Η διαβάθμιση των ρόλων των χρηστών του συστήματος, καθώς και οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματά τους φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 7: Τα επίπεδα χρηστών της κοινότητας Επισκέπτης Ελεύθερη περιήγηση στην κοινότητα, με ελεύθερη πρόσβαση στο υλικό, αδυναμία συμμετοχής ή απλά παρακολούθησης του forum, αδυναμία συμμετοχής στο chat, αδυναμία συνεισφοράς υλικού. Εγγεγραμμένος χρήστης Δυνατότητα πλήρους συμμετοχής σε chat και forum, 70

71 δυνατότητα ανάρτησης υλικού (άρθρα, νέα, σύνδεσμοι κλπ) κατόπιν ελέγχου (ιδιότητα author), πλήρη πρόσβαση στο υλικό. Διαχειριστής Διαθέτει όλα τα παραπάνω δικαιώματα αλλά είναι Επικοινωνίας υπεύθυνος για την ποιότητα της επικοινωνίας των χρηστών σε forum και chat φροντίζοντας για παράδειγμα την τήρηση των κανόνων δεοντολογίας. Τεχνικός Διαχειριστής Διαθέτει όλα τα παραπάνω δικαιώματα αλλά είναι υπεύθυνος για την επίλυση τυχών τεχνικών προβλημάτων που μπορεί να προκύψουν στην κοινότητα. Διαχειριστής Υλικού Διαθέτει όλα τα παραπάνω δικαιώματα αλλά είναι υπεύθυνος για το υλικό που αναρτούν οι χρήστες, έτσι ώστε να το εγκρίνει ή να το απορρίψει. Κεντρικός διαχειριστής Μπορεί να κάνει οτιδήποτε χωρίς να έχει ιδιαίτερες αρμοδιότητες. 4.5 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ Τα εργαλεία που θα χρησιμοποιηθούν στο σύστημα για την ικανοποίηση των απαιτήσεων της κοινότητας αναφέρονται στη συνέχεια: Fora Σύγχρονη συζήτηση (chat) Shoutbox RSS feeds Νέα Ψηφοφορίες Χρήσιμοι σύνδεσμοι Σύνδεση με μηχανή αναζήτησης Εργαλεία εύκολης πλοήγησης σε καλά δομημένο περιεχόμενο Η χρήση των εργαλείων αυτών παρουσιάζεται αναλυτικά στην Κεφάλαιο 5. 71

72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ONLINE KOINOTHTAΣ Ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή της κοινότητας και των λειτουργιών της. 5.1 ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗ Το σύστημα σχεδιάστηκε με γνώμονα την ευχρηστία, την προφανή λειτουργικότητα και τη φιλικότητα απέναντι στο χρήστη. Όταν κάποιος επισκεφτεί τη σελίδα για πρώτη φορά, πλοηγείται μέσα σε αυτήν ως «επισκέπτης». Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται η αρχική οθόνη του συστήματος στην περίπτωση αυτή. Εικόνα 27: Η αρχική σελίδα του Επισκέπτη Με τη φόρμα «Είσοδος» οι επισκέπτες μπορούν να εγγραφούν στην κοινότητα και να μετατραπούν έτσι, σε εγγεγραμμένους χρήστες. Παρακάτω βλέπουμε τη φόρμα εγγραφής νέου χρήστη: 72

73 Εικόνα 28: Φόρμα Εγγραφής χρήστη Στα αριστερά όπως βλέπουμε την παραπάνω εικόνα υπάρχει μία στήλη «Μενού» με διάφορες επιλογές. O επισκέπτης μπορεί διαβάσει άρθρα σχετικά με τους κινδύνους του Διαδικτύου ή να μελετήσει ενημερωτικά φυλλάδια, όπως βλέπουμε στις παρακάτω εικόνες (τα ενημερωτικά φυλλάδια του ιστοχώρου παρατίθενται στο Παράρτημα ΙΙΙ της αναφοράς): Εικόνα 29: Ένα άρθρο για τους Δούρειους Ίππους 73

74 Εικόνα 28: Ενημερωτικό φυλλάδιο για την παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο Στη συνέχεια, με την επιλογή «Ας Παίξουμε!» οι μικρότεροι επισκέπτες μπορούν να διαβάσουν κόμικ με θέμα το κακόβουλο λογισμικό ή να ελέγξουν τις γνώσεις τους πάνω σε όσα έχουν μελετήσει εκτελώντας ένα τεστ γνώσεων όπως βλέπουμε στις Εικόνες 29 και 30: Εικόνα 29: Ένα κόμικ για το κακόβουλο λογισμικό 74

75 Εικόνα 30: Το τεστ γνώσεων Με την επιλογή «Νέα» ο χρήστης μπορεί να ενημερωθεί για εκδηλώσεις, συνέδρια, σεμινάρια ή ημερίδες που διεξάγονται κατά καιρούς στη χώρα αναφορικά με τους κινδύνους του Διαδικτύου. Εικόνα 31: Τα νέα Η επιλογή «Σύνδεσμοι» τον οδηγεί σε μια λίστα χρήσιμων συνδέσμων που έχει συνταχθεί από τα μέλη της κοινότητας. Οι σύνδεσμοι αυτοί οδηγούν σε άλλους ιστότοπους που έχουν στόχο π.χ. την ενημέρωση για την αντιμετώπιση των κινδύνων του Διαδικτύου τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η επιλογή «Ροές Ειδήσεων» δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη να διαβάσει τα νέα από συγκεκριμένες ιστοσελίδες που εστιάζουν σε θέματα όπως το κακόβουλο λογισμικό, η παιδική πορνογραφία, η κυβερνο-παρενόχληση κ.λπ. χωρίς τη χρήση ενός RSS aggregator. Αρκεί να επιλέξει το σύνδεσμο που θέλει, για να εμφανίσει τους τίτλους άρθρων και νέων της ιστοσελίδας. 75

76 Ακόμη, ο επισκέπτης μπορεί να δει ψηφοφορίες που βρίσκονται σε εξέλιξη: Εικόνα 32: Η ψηφοφορίες Η επιλογή «Αξιολόγηση» οδηγεί σε ένα ερωτηματολόγιο που απευθύνεται σε γονείς που θα κληθούν να αξιολογήσουν τον ιστοχώρο και το περιεχόμενό του. Εικόνα 33: Αξιολόγηση του ιστοχώρου Τέλος, με την επιλογή «Διαχείριση» οι χρήστες που έχουν την κατάλληλη εξουσιοδότηση (δηλαδή Τεχνικός Διαχειριστής, Διαχειριστής Υλικού, Κεντρικός διαχειριστής) μπορούν να εισέλθουν στον Πίνακα ελέγχου. Τους ζητείται ξανά έλεγχος των στοιχείων εισόδου. Η «Αναζήτηση» δίνει τη δυνατότητα πραγματοποίησης αναζήτησης σχετικού υλικού οπουδήποτε μέσα στην κοινότητα. Στη δεξιά στήλη του ιστοχώρου υπάρχει ένα shoutbox, το οποίο αποτελεί ένα είδος συζήτησης (chat) και παρέχει στους χρήστες τη δυνατότητα σύγχρονης επικοινωνίας. Ουσιαστικά, όλοι οι χρήστες που βρίσκονται στον ιστοχώρο μπορούν να συμμετάσχουν σε αυτό. Τέλος, υπάρχει ένα 76

77 πλαίσιο, στο οποίο φαίνεται κάθε στιγμή πόσοι χρήστες είναι συνδεδεμένοι στην κοινότητα. 5.2 ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΟΥ ΧΡΗΣΤΗ Εισάγοντας το όνομα και το συνθηματικό του ο χρήστης μπορεί να δει το προηγούμενο μενού, εμπλουτισμένο με κάποια επιπλέον χαρακτηριστικά, αποκτώντας πλέον όλα τα δικαιώματα των εγγεγραμμένων χρηστών (ορίζονται ως «author» από τους διαχειριστές). Εικόνα 34: Η αρχική σελίδα του εγγεγραμμένου χρήστη Ας δούμε πρώτα τις καρτέλες στο πάνω μέρος της σελίδας. Με την επιλογή «Οι λεπτομέρειες μου» ο χρήστης μπορεί να συμπληρώσει τα προσωπικά του στοιχεία (επιπλέον των στοιχείων εγγραφής). Εικόνα 35: Οι λεπτομέρειες του χρήστη 77

78 Με την επιλογή «Οι πόντοι μου» φαίνεται η συνεισφορά του στην Κοινότητα Πρακτικής: Εικόνα 36: Οι πόντοι του χρήστη στην κοινότητα Συνεχίζοντας με την επιλογές «Οι χρήστες» και «Πόντοι Χρηστών» ο χρήστης μπορεί να δει τις ανάλογες πληροφορίες για τα υπόλοιπα μέλη. Η «Συνεισφορά Υλικού» ανοίγει ένα υπομενού που δίνει στο χρήστη τη δυνατότητα να εισάγει ένα άρθρο ή ένα σύνδεσμο μέσω μίας φόρμας, που βλέπουμε παρακάτω: Εικόνα 37: Συνεισφορά Υλικού Απλά συμπληρώνει το υλικό και δηλώνει την ενότητα, στην οποία θέλει να δημοσιευτεί. Κάθε εγγεγραμμένο μέλος έχει τη δυνατότητα προσθήκης υλικού σε αυτή την κατηγορία υπό την προϋπόθεση ότι αυτό ελέγχεται πριν αναρτηθεί από κάποιον Διαχειριστή Υλικού. Το υπομενού «Άρθρα υπό δημοσίευση» δίνει ακόμη 78

79 στο χρήστη τη δυνατότητα να δει ποια άρθρα του εκκρεμούν και ποια είναι συνολικά αναρτημένα. Έπειτα, μεταβαίνουμε στο μενού «Επικοινωνία». Η επιλογή «Κουβέντα» δίνει τη δυνατότητα σύγχρονης επικοινωνίας μέσω chat όπως βλέπουμε στην παρακάτω εικόνα: Εικόνα 38: Κουβέντα Συνεχίζοντας με την επιλογή «Συζητήσεις» δίνεται η δυνατότητα στο χρήστη να συμμετάσχει στο φόρουμ της κοινότητας. Εκεί οι γονείς αλλά και οι μαθητές μπορούν να συζητάνε για τους κινδύνους του Διαδικτύου. Υπάρχει ένα θέμα για κάθε κατηγορία κινδύνων (Κακόβουλο Λογισμικό, Παρενόχληση, Πορνογραφία, Παιχνίδια-Ηλ. Τζόγος). Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε το φόρουμ της κοινότητας. Εικόνα 39: Το Forum 79

80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Σύμφωνα με τους Preece et al. (1994), η αξιολόγηση είναι γενικά μια διαδικασία συλλογής στοιχείων σχετικών με την ευχρηστία μιας σχεδίασης ή ενός προϊόντος για μια συγκεκριμένη ομάδα χρηστών και για μια ιδιαίτερη δραστηριότητα μέσα σε καθορισμένο περιβάλλον ή πλαίσιο εργασίας. Επίσης, σύμφωνα με τον Μακράκη (1999) η αξιολόγηση είναι μια διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας, ανάλυσης, και ερμηνείας δεδομένων που αφορούν συγκεκριμένα αντικείμενα, με βάση συγκεκριμένα κριτήρια με απώτερο σκοπό την ανατροφοδότηση των δραστηριοτήτων και προσπαθειών μας με χρήσιμες πληροφορίες. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η αξιολόγηση μας επιτρέπει να αποφανθούμε αν η ίδια η δραστηριότητα ή η συγκεκριμένη υλοποίησή της αξίζει να επαναληφθεί, να απορριφθεί ή να τροποποιηθεί. Ειδικότερα, με τον όρο «εκπαιδευτική αξιολόγηση» εννοούμε τη διαδικασία εκείνη που αποσκοπεί στο να προσδιορίσει το βαθμό υλοποίησης των στόχων ενός εκπαιδευτικού συστήματος ή των συστατικών του μερών (Chinapah & Miron, 1990). Ακόμη, πρόκειται για μια διαδικασία μέσω της οποίας εξετάζονται οι ευκαιρίες μάθησης και οι εμπειρίες που προσφέρονται στους εκπαιδευόμενους και κρίνεται η αποτελεσματικότητα και η αξία τους. Στόχος της αξιολόγησης είναι γενικότερα η ταυτοποίηση-αναγνώριση των βέλτιστων χαρακτηριστικών του προϊόντος, τα οποία μπορούν να βελτιώσουν τη διδακτική διαδικασία ή τη διδακτική μέθοδο που θα χρησιμοποιηθεί. Τα αποτελέσματα της προσπάθειας αξιολόγησης μπορούν να αξιοποιηθούν για την περιγραφή, την κριτική και τη βελτίωση του προϊόντος σε κάθε επίπεδο δημιουργίας και λειτουργίας του. Στη δική μας περίπτωση, θέλοντας να αξιολογήσουμε το σύστημα που αναπτύχθηκε, θα εφαρμόσουμε αθροιστική αξιολόγηση, η οποία πραγματοποιείται μετά την ολοκλήρωση του συστήματος, με σκοπό να αποτιμήσουμε την αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού για ένα σύνολο στόχων. Στα πλαίσια της αθροιστικής αξιολόγησης που πραγματοποιήσαμε βασική επιδίωξη ήταν να διαπιστώσουμε ποιες από τις αρχικές μας απαιτήσεις έχουν ικανοποιηθεί, προκειμένου να αποτιμήσουμε την επιτυχία του συστήματος σε σχέση 80

81 με τους στόχους που είχαμε προκαθορίσει εξαρχής. Στον Πίνακα 8 φαίνονται συνοπτικά ποιες από τις απαιτήσεις που είχαν τεθεί αρχικά, υλοποιήθηκαν επιτυχώς στο σύστημα. Πίνακας 8: Αθροιστική αξιολόγηση του ιστοχώρου Απαιτήσεις Συστήματος Φιλικό περιβάλλον Υλοποιήθηκε Εγγραφή χρηστών Δεν υλοποιήθηκε Σχόλια Εισαγωγή χρήστη user id και password Διαβάθμιση ρόλων Προφίλ των Χρηστών Εγγενώς από το Joomla και το phpbb3 Με σύστημα πόντων και πληροφορίες Ελεύθερο μέρος της κοινότητας ανοιχτό στους επισκέπτες Δεδομένα-Υλικό σε ευρέως διαδεδομένη Χρήση αρχείων σε μορφή pdf και flash. Πλήρης υποστήριξη RSS. Μορφή Chat Εξωτερικοί Σύνδεσμοι Μηχανή αναζήτησης Αξιόπιστο εκπαιδευτικό υλικό Ενημέρωση των Χρηστών Ανέβασμα Ενσωματωμένη 81

82 εκπαιδευτικού υλικού από τους συγγραφείς. Υποβολή, επισκόπηση, έγκριση, εκπαιδευτικού. υλικού. Forum phpbb3 (+JFusion) Τέλος, στα πλαίσια της συνεχούς προσπάθειας αξιολόγησης και βελτίωσης του συστήματος της κοινότητας πρακτικής που αναπτύξαμε, δημιουργήσαμε ένα ερωτηματολόγιο αξιολόγησης το οποίο είναι διαθέσιμο στους χρήστες του συστήματος της κοινότητας πρακτικής. Η άποψη των χρηστών είναι πολλή σημαντική την επιτυχή λειτουργία της κοινότητας πρακτικής, γι αυτό και κρίνεται αναγκαίο να καταγραφούν οι απόψεις τους μέσω ενός ερωτηματολογίου. Οι ερωτήσεις που συμπεριλαμβάνονται στο ερωτηματολόγιο σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά του συστήματος, τα οποία καθορίζουν γενικότερα την ποιότητά του. Το εν λόγω ερωτηματολόγιο βρίσκεται στο Παράρτημα IV της αναφοράς. 82

83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Bocij, P. (2006). The dark side of the Internet : protecting yourself and your family from online criminals, Praeger,Westport 2) CoE (2001). Convention on Cybercrime, Council of Europe[online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 18/11/09] 3) Chinapah, V., Miron, G. (1990). Evaluating educational programmes and projects: holistic and practical considerations, United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, Unipub 4) DiGuilio, R.C. (2001). Educate, medicate, or litigate? What teachers, parents, and administrators must do about student behavior, Crown Press Inc, Phoenix 5) Dombrowski, S., Gischlar, K., Durst, T. (2006). Safeguarding Young People from Cyber Pornography and Cyber Sexual Predation: A Major Dilemma of the Internet, Child Abuse Review, 16, pp ) E-OPENIT (2007). Antivirus, OpenIT Decision Support Tool Applications, [online] Διαθέσιμο: openit.eu/decision/index.php?option=com_content&task=category&sectio nid=5&id=20&itemid=28 [Πρόσβαση 25/09/09] 7) ESRB&PTA (2008). A Parent s Guide to Video Games, Parental Controls and Online Safety, Entertainment Software Rating Board [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 18/10/09] 8) Harris, S., & Petrie, G. (2002). A study of bullying in the middle school. National Association of Secondary School Principals (NASSP) Bulletin, 86(633), pp ) i-safe (2009). The leader in e-safety Education, i-safe [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 12/09/09] 10) Johansson, A., & Gotestam, K. G. (2004). Problems With Computer Games Without Monetary Reward: Similarity to Pathological Gambling, Psychological Reports, 95(2), pp

84 11) Kaltiala, R., Rimpela M., Marttunen, M., Rimpela, A., Rantanen, P. (1999) Bullying, depression, and suicidal ideation in Finnish adolescents: school survey, British Medical Journal, 319, pp ) Lave, E. & Wenger, E. (1991). Legitimate peripheral participation in communities of practice, Cambridge University Press, England 13) Livingstone, S., Bovill, M (2001). Families and the internet: an observational study of children and young people s internet use, The London School of Economics and Political Science [online] Διαθέσιμο: rep1&type=pdf [Πρόσβαση 05/11/09] 14) Marilyn A. Campbell (2005). Cyber Bullying: An Old Problem in a New Guise?, Australian Journal of Guidance & Counselling,15(1), pp ) Mitchell, K., Wells, M. (2007). Problematic Internet experiences: Primary or secondary presenting problems in persons seeking mental health care?, Social Science & Medicine, 65, pp ) Palloff, R. & Pratt, K. (1999). Building learning communities in cyberspace: effective strategies for the online classroom, Jossey-Bass Publishers, San Francisco 17) Posey, J. (2005). Child pornography: Is it so bad?, Pedowatch [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 18/10/09] 18) Preece, J. et al. (1994). Human-Computer Interaction, Addison-Wesley Publishing Company, England 19) Preece, J. (2000). Online communities: Designing usability, supporting sociability, John Wiley & Sons, New York 20) Ropelato, J. (2005). Internet pornography statistics. TopTenREVIEWS Releases [online] Διαθέσιμο: review.toptenreviews.com/internet-pornography-statistics.html 21) SaferInternet (2009). Για ένα ασφαλέστερο Διαδίκτυο, Ελληνικός Κόμβος Ασφαλούς Διαδικτύου [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 12/09/09] 22) SCH.gr (2009). Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο- Το Δίκτυο στην Υπηρεσία της Εκπαίδευσης, Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 12/09/09] 84

85 23) Schell, B., Vargas, M., Hung, P., Rueda, L. (2006). Cyber child pornography: A review paper of the social and legal issues and remedies and a proposed technological solution. Aggression and Violent Behavior, A Review Journal, 12(1), pp ) Snider, M., Borel, K. (2004). Stalked by a Cyberbully Cellphones and the Net are kids' social lifelines. They can also be their social death., Maclean's Magazine 25) TopTenREVIEWS (2004) Porn Industry Statistics, TopTenREVIEWS Releases [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 18/10/09] 26) Vellum (2008). E-Parents Teaching Material, Global Educational Services, Προσωπικό αρχείο 27) Vellum (2008). iprotectyou_3.06_manual, Global Educational Services, Προσωπικό αρχείο 28) Γιωτάκος, Ο.(2007). Παιδική σεξουαλική κακοποίηση, Ομπρέλα κατά της σεξουαλικής κακοποίησης [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 04/11/09] 29) ΔΙΚΤΥΩΘΕΙΤΕ (2001). Συνέδριο για το Ηλεκτρονικό έγκλημα - Βουδαπέστη 23/11/ Υπογραφή Συνθήκης, ΔΙΚΤΥΩΘΕΙΤΕ [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 18/11/09] 30) Ε.Μ.Α.Σ. (2007). Έρευνα για το Διαδικτυακό σεξ, Εταιρία μελέτης ανθρώπινης σεξουαλικότητας [online] Διαθέσιμο: E%A5%CE%9D%CE%91%20%CE%95.%CE%9C.%CE%91.%CE%A3. %20%CE%93%CE%99%CE%91%20%CE%A4%CE%9F%20%CE%94 %CE%99%CE%91%CE%94%CE%99%CE%9A%CE%A4%CE%A5%C E%91%CE%9A%CE%9F%20%CE%A3%CE%95%CE%9E%CE%99%CE%9F%CE%A5%CE%9D%CE%99%CE%9F%CE%A3% ppt [Πρόσβαση 25/10/09] 31) Κούρος Κ. (2005). Ηλεκτρονικό Έγκλημα, Ελληνική Αστυνομία, [online] Διαθέσιμο: 85

86 &id=1414&itemid=0&lang [Πρόσβαση 12/10/09] 32) Μακράκης, Β. (1999). Αξιολόγηση Συστημάτων Ανοικτής και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης, Τόμος Α, Πάτρα 33) Μισυρλή, Η. (2007). Παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο, ΤΕΙ Μεσολογγίου [online] Διαθέσιμο: Διαδίκτυο-Μισυρλή-Ηλιάνα-Α-Μ-8065 [Πρόσβαση 28/10/09] 34) Μπαλωμένου, Χ. (2004). Ηλεκτρονικό Έγκλημα, Lawnet.gr [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 19/11/09] 35) Τσαγκατάκης, M. (2002). Tα παιχνίδια με υπολογιστές στα Ίντερνετ καφέ επιτρέπονται, επιτρέπονται με όρους ή απαγορεύονται;, Lawnet.gr [online] Διαθέσιμο: [Πρόσβαση 19/11/09] 86

87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I ΑΚΡΩΝΥΜΑ Ελληνικοί Όροι Ακρώνυμο Επεξήγηση ΕΔΕΤ Εθνικό Δίκτυο Έρευνας & Τεχνολογίας ΕΛ/ΛΑΚ Ελεύθερο Λογισμικό/ Λογισμικό ΠΣΔ Ανοικτού Κώδικα Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο ΤΠΕ Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών Αγγλικοί Όροι Ακρώνυμο Επεξήγηση CMS Content Management System LMS Learning Management SystemΑνοικτού Insafe Κώδικα Internet Safety Awareness for Europe ISP Internet Service Provider PEGI Pan European Game Information RSS Really Simple Syndication 87

88 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IΙ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ a adware...14 α αντιικά λογισμικά...15 c cracking...40 δ d dialers...14 g gambling...32 gaming...32 h hacking...40 s safety...11 security...11 spamming...41 spyware...13 δούρειοι ίπποι...13 ε εκπαιδευτική αξιολόγηση...77 ι ιοί...11 κ κακόβουλο λογισμικό...8 κοινότητα πρακτικής...42 κοινωνική διάσταση...43 κυβερνο-παρενόχληση...22 π παρενόχληση...19 πορνογραφία...23 σ σκουλήκια...12 τ τείχος προστασίας...18 χ χρηστικότητα

89 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IΙΙ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑΔΙΑ ΙΣΤΟΧΩΡΟΥ Εικόνα 40: Φυλλάδιο αντιμετώπισης κακόβουλου λογισμικού

90 Εικόνα 41: Φυλλάδιο αντιμετώπισης της κυβερνο-παρενόχλησης 90

91 Εικόνα 42: Φυλλάδιο αντιμετώπισης της πορνογραφίας 91

92 Εικόνα 43: Φυλλάδιο αντιμετώπισης του ηλ. τζόγου 92