ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΚΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΕΓΧΩΡΙΩΝ ΑΙΓΩΝ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΛΕΙΜΩΝΑ ΣΤΗΝ ΓΑΛΑΚΤΟΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΙΧΘΥΟΛΟΓΙΑΣ, ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΖΩΟΤΕΧΝΙΑΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΚΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΕΓΧΩΡΙΩΝ ΑΙΓΩΝ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΛΕΙΜΩΝΑ ΣΤΗΝ ΓΑΛΑΚΤΟΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΣΟΦΟΚΛΗΣ Ν. ΠΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΠΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ 2015 Α.Π.Θ. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΚΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΕΓΧΩΡΙΩΝ ΑΙΓΩΝ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΛΕΙΜΩΝΑ ΣΤΗΝ ΓΑΛΑΚΤΟΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ «Η έγκριση της παρούσας διπλωματικής μεταπτυχιακής εργασίας από την Κτηνιατρική Σχολή του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέα». (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2) 2

3 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΡΣΕΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ (ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ) ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ (ΜΕΛΟΣ) ΒΑΛΕΡΓΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ (ΜΕΛΟΣ) 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εκτροφή γιδιών αποτελεί μια δραστηριότητα με μακραίωνη ιστορία και παράδοση στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο. Η αντίληψη της σπουδαιότητας και η βαθιά εκτίμηση για τα παραγόμενα από τα γίδια προϊόντα (γάλα, κρέας, τρίχωμα, δέρματα), χρονολογείται από τις πρώτες ακόμα στιγμές τις εξημέρωσής τους και οδήγησε στην ανάπτυξη ισχυρών ιστορικών και πολιτιστικών δεσμών με τον άνθρωπο. Σταδιακά λοιπόν επήλθε η καθολική αναγνώριση για την σημαντική συμβολή του ζωικού αυτού είδους στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Όμως, παρά την αναγνώριση αυτή, ο κλάδος της γιδοτροφίας βαθμιαία απαξιώθηκε στην πορεία των χρόνων και κατέληξε ο λιγότερο διαδεδομένος και εκσυγχρονισμένος από όλους τους υπόλοιπους. Η εκτροφή των γιδιών περιορίστηκε σε περιοχές της γης οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες από πλευράς κλίματος, εδάφους και βλάστησης, απέναντι στις οποίες άλλα εκτρεφόμενα είδη είναι δύσκολο να ανταπεξέλθουν και να προσαρμοστούν. Επίσης, οι ιδιαιτερότητες αυτές αφορούν και τις κοινωνικές, οικονομικές, και πολιτιστικές συνθήκες που επικρατούσαν και ενδεχομένως ακόμη επικρατούν στις περιοχές αυτές. Παρά ταύτα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση του ενδιαφέροντος για τα γίδια, τόσο σε επίπεδο κτηνοτροφίας όσο και σε σχέση με επιστημονικές ερευνητικές δραστηριότητες. Συστηματικές και μεγάλες εκτροφές εμφανίστηκαν σε αναπτυγμένες οικονομικά και ζωοτεχνικά χώρες στις οποίες προγενέστερα ο κλάδος αυτός αν δεν είχε εγκαταλειφθεί, παραμελήθηκε. Επιπλέον, οι εν λόγω εκτροφές αρχίζουν να παρουσιάζονται και σε χώρες με μεγάλη γιδοτροφική παράδοση όπου σταδιακά η οικόσιτη γίδα απώλεσε την σημασία της λόγω της ανόδου του βιοτικού επιπέδου και των αγροτικών πληθυσμών, ύστερα από αυτή των αστικών. Ο αριθμός των δημοσιευόμενων επιστημονικών εργασιών που αναφέρονται στα γίδια αυξάνεται σημαντικά κάθε χρόνο, ενώ και η χρηματοδοτούμενη από ποικίλους φορείς έρευνα διαφόρων ερευνητικών ιδρυμάτων καταδεικνύει σαφή κατεύθυνση προς τον τομέα των μικρών μηρυκαστικών γενικά και των γιδιών ειδικότερα. 4

5 Για να υπάρξουν όμως σοβαρές προϋποθέσεις ανάπτυξης του κλάδου αυτού της ζωικής παραγωγής απαιτείται η κατανόηση της διάρθρωσης της Ελληνικής γιδοτροφίας και η καταγραφή των υπαρχουσών δομών της, έτσι ώστε να τεθούν σαφείς στόχοι και να χαραχτεί επιτυχώς η στρατηγική επίτευξής τους. Στόχος της παρούσας εργασίας, ήταν η διερεύνηση και περιγραφή των συνθηκών και μεθόδων εκτροφής των εγχώριων γιδιών καθώς και η αξιολόγηση της χρήσης τεχνητού λειμώνα στη γαλακτοπαραγωγική τους ικανότητα. Η εργασία εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Ζωοτεχνίας του Τομέα Ζωικής Παραγωγής, Ιχθυολογίας, Οικολογίας και Προστασίας Περιβάλλοντος της Κτηνιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), και πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της ερευνητικής δραστηριότητας του Εργαστηρίου Ζωοτεχνίας. Ευχαριστίες: Από την θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Αρσένο Γεώργιο, καθηγητή της Κτηνιατρικής Σχολής Α.Π.Θ. για την συμβολή του στην διαμόρφωση της εργασίας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον κ. Βαλεργάκη Γεώργιο, επίκουρο καθηγητή της κτηνιατρικής σχολής Α.Π.Θ. και στον κ. Αγγελίδη Απόστολο, επίκουρο καθηγητή της Κτηνιατρικής Σχολής Α.Π.Θ. καθώς χωρίς την δική τους καθοδήγηση η ολοκλήρωση του παρόντος πονήματος θα ήταν αδύνατη. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω να απευθύνω στον αγαπημένο μου φίλο Αντωνιάδη Φίλιππο για τον καταλυτικό ρόλο που διαδραμάτισε στην εξέλιξη της προσπάθειάς που κατέβαλλα, και στον κ. Μπόνο Ελευθέριο, για την καθοριστικής φύσεως βοήθεια που προσέφερε. Επίσης θα ήθελα να εκφράσω πολλές και ειλικρινείς ευχαριστίες στους φίλους και συναδέλφους Μπράμη Γεώργιο, Τερματζίδου Σοφία-Αφροδίτη, και στους περισσότερους από τους υπόλοιπους υποψήφιους διδάκτορες, μεταδιδακτορικούς ερευνητές και συμφοιτητές μου, τους οποίους είχα την τιμή και χαρά να γνωρίσω κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. 5

6 Καθήκον μου θεωρώ την απόδοση ευχαριστιών στους κτηνοτρόφους και σε όσους εν γένει συνεργάστηκαν έστω και στο ελάχιστο για την διεκπεραίωση αυτής της εργασίας. Τελευταίο στη σειρά αλλά όχι σε σπουδαιότητα και σημασία, είναι το κουράγιο, το χαμόγελο και η αγάπη που μου πρόσφερε απλόχερα η κτηνίατρος Γαβριηλίδου Ουρανία, καθώς και οι γονείς και ο αδελφός μου. Χωρίς την έμπρακτη στήριξη τους σε ηθικό, συναισθηματικό, και υλικό επίπεδο, η συνέχεια θα ήταν απλώς αδύνατη. Για όλα αυτά, και για ακόμα περισσότερα, τους ευχαριστώ. 6

7 Περιεχόμενα.σελίδα ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΚΤΡΟΦΗΣ ΓΙΔΙΩΝ Η γιδοτροφία στην Ελλάδα Συστήματα εκτροφής Φυλές εκτρεφόμενων γιδιών Προβλήματα και τάσεις της Ελληνικής γιδοτροφίας ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. Διερεύνηση των μεθόδων εκτροφής των εγχώριων γιδιών Υλικά και μέθοδοι Χώρος διεξαγωγής της έρευνας Συλλογή των στοιχείων Στατιστική επεξεργασία Αποτελέσματα Συζήτηση Κεφάλαιο Β.: Aξιολόγηση της χρήσης τεχνητού λειμώνα στην γαλακτοπαραγωγική ικανότητα εγχώριων γιδιών Υλικά και μέθοδοι Αποτελέσματα Συζήτηση Συμπεράσματα προτάσεις Κεφάλαιο Α Κεφάλαιο Β Περίληψη SUMMARY Βιβλιογραφία Παράρτημα 1: Πίνακες, εικόνες και διαγράμματα Παράρτημα 2: Πίνακες της στατιστικής επεξεργασίας Παράρτημα 3: Ερωτηματολόγιο της έρευνας

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σήμερα η εκτροφή γιδιών αποτελεί έναν πολύ σημαντικό οικονομικό παράγοντα της εθνικής οικονομίας αρκετών αναπτυσσόμενων χωρών στον κόσμο. Οι χώρες αυτές συγκεντρώνουν περίπου το 90% του παγκόσμιου πληθυσμού γιδιών (FAO, 2012), ο παραδοσιακός ρόλος του οποίου ήταν και είναι κυρίως η κάλυψη των διατροφικών αναγκών της εκάστοτε οικογένειας και όχι τόσο η παραγωγή προϊόντων προς τυποποίηση και εμπόριο (Morand Fehr και συν., 2004). Στον αναπτυγμένο κόσμο, η δημιουργία μεγάλων αστικών κέντρων με σταθερά υψηλή ζήτηση προϊόντων ζωικής προέλευσης, καθώς και η εξέλιξη της τεχνολογίας επεξεργασίας, τυποποίησης και συντήρησης του γάλατος και του κρέατος, συμπαρέσυρε στην ανάπτυξη και την κτηνοτροφία. Η ανάπτυξη αυτή όμως αφορούσε κυρίως τη βοοτροφία, τη χοιροτροφία, την πτηνοτροφία και εν μέρει την προβατοτροφία. Η γιδοτροφία παρέμεινε για πολλά χρόνια στην αφάνεια, κυρίως εξ αιτίας της χαμηλής ζήτησης των προϊόντων που προέρχονται από αυτόν τον κλάδο της ζωικής παραγωγής, αλλά και για καθαρά κοινωνικούς λόγους (παράδοση, κουλτούρα). Στις Ευρωπαϊκές χώρες την πρωτοκαθεδρία στον πληθυσμό εκτρεφόμενων γιδιών διαθέτει η χώρα μας, με τον κύριο όγκο τους να εντοπίζεται γενικότερα στις χώρες της λεκάνης της Μεσογείου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία). Η εκτροφή γιδιών στις χώρες αυτές ήταν παραδοσιακά συνδεδεμένη με τη βόσκηση των ζώων, κατά κύριο λόγο σε εκτάσεις ορεινές/ημι-ορεινές, οι οποίες ήταν ακατάλληλες για καλλιέργειες ή οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα (Mena και συν., 2005, Papachristoforou και Markou, 2006, Rancourt και συν., 2006, Degen, 2007). Διάφορες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια (Mena και συν., 2005, Rancourt και συν., 2006, Riedel και συν, 2007) καταδεικνύουν μια έντονα αυξανόμενη τάση προς την εντατικοποίηση των συστημάτων εκτροφής γιδιών, παρόμοια με αυτή που επικράτησε με την εκτροφή άλλων ζωικών ειδών (Bouwman και συν., 2005). Η εντατικοποίηση αυτή οφείλεται κυρίως στην αυξανόμενη ζήτηση γίδινου γάλατος, στην ανάγκη απεγκλωβισμού από την εποχικότητα στην παραγωγή γίδινου γάλατος/κρέατος, καθώς και στην 8

9 καλύτερη οργάνωση αλλά και απλοποίηση των εργασιών που χαρακτηρίζουν αυτή την μέθοδο εκτροφής σε σχέση με τις εκτατικές/νομαδικές (Oregui και Falagan, 2006). Παρ όλα αυτά η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) μέσω της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Κ.Α.Π.) ενθαρρύνει και υποστηρίζει την ύπαρξη εκτροφών γιδιών που έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό της διατροφής των ζώων τη βόσκηση. Αυτά τα συστήματα εκτροφής συνεισφέρουν αποφασιστικά στην βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος και στη διατήρηση των αγροτικών πληθυσμών, καθιστώντας τους οικονομικά βιώσιμους (Boyazoglou και συν., 2005, Canali 2006, Rancourt και συν., 2006). Επιπρόσθετα, η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για τις δυσμενείς επιπτώσεις των εντατικών μορφών κτηνοτροφίας έχει αλλάξει τις μεθόδους και τους στόχους των ερευνητών οι οποίοι προσπαθούν να επικεντρωθούν κυρίως στη βελτίωση της βιωσιμότητας των συστημάτων, και έπειτα στην αύξηση της παραγωγικότητας (Sorensen και Kristensen, 1992). Ανεξάρτητα από τις κατά καιρούς και κατά τόπους μεθόδους εκτροφής, το ελάχιστο προαπαιτούμενο για περαιτέρω πρόοδο και ανάπτυξη της γιδοτροφίας θεωρείται η βιωσιμότητα. Έχοντας ως βάση το χαρακτηριστικό αυτό, απαιτείται η παροχή δομημένης και ενημερωμένης πληροφόρησης σχετικά με την κατάσταση του κλάδου, έτσι ώστε να αναδειχθούν οι κυρίαρχες παθογένειες του και να οριοθετηθεί ένα σαφές πλαίσιο στόχων και δράσεων, με σκοπό την εξάλειψή τους, που θα οδηγήσει στην ανάπτυξη. Στόχος της εργασίας αυτής, χωρισμένης σε δύο μέρη, ήταν η αναγνώριση και περιγραφή των κύριων χαρακτηριστικών της δομής και οργάνωσης των Ελληνικών εκτροφών γιδιών καθώς και η αξιολόγηση της χρήσης τεχνητού λειμώνα στην γαλακτοπαραγωγική τους ικανότητα. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται στατιστικώς επεξεργασμένα τα στοιχεία και οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν από τις εκτροφές που συμμετείχαν στην έρευνα, ενώ στο δεύτερο επιχειρείται μια προσέγγιση του ζητήματος της χρήσης τεχνητών λειμώνων και της επίδρασης που μπορεί να έχουν στην γαλακτοπαραγωγική ικανότητα των γιδών, μέσω ενός σύντομου πειράματος το οποίο πραγματοποιήθηκε σε μία από τις εκτροφές της έρευνας. 9

10 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΚΤΡΟΦΗΣ ΓΙΔΙΩΝ Η γιδοτροφία στην Ελλάδα Στον τομέα της κτηνοτροφίας, η χώρα μας κατά παράδοση θεωρείται ως γιδοπροβατοτροφική. Ακόμα και σήμερα τα έσοδα από την εκτροφή των προβάτων και των γιδιών αντιπροσωπεύουν ένα πολύ σημαντικό κομμάτι των εσόδων από την κτηνοτροφία. Όμως και οι δύο αυτοί κλάδοι της ζωικής παραγωγής είναι οι λιγότερο αναπτυγμένοι. Τα εκτρεφόμενα γίδια στην Ελλάδα ανέρχονται σε , κατανεμημένα σε περισσότερες από εκτροφές (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2013), αρκετές από τις οποίες είναι μεικτές (ταυτόχρονη παρουσία προβάτων στην ίδια εκτροφή). Ο αριθμός αυτός αναλογεί περίπου στο 35% των γιδιών των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUROSTAT 2013). Όπως και σε όλες τις Μεσογειακές χώρες, οι γίδες στην Ελλάδα εκτρέφονται ως γαλακτοπαραγωγά ζώα κατά κύριο λόγο, με την κρεοπαραγωγή να έχει σαφώς μικρότερη σημασία και την παραγωγή τριχώματος από ελάχιστη έως ανύπαρκτη. Όσον αφορά την παραγωγή του γίδινου γάλατος, παρά τον κατά πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό γιδιών, η Ελλάδα βρίσκεται στην 3η θέση συγκεντρώνοντας το 16% του παραγόμενου γάλατος στην Ευρωπαϊκή Ένωση (E.E.), με την Γαλλία (29%), την Ισπανία (21%) να προηγούνται (EUROSTAT, 2013). Αυτά τα ποσοστά βεβαίως αφορούν τα επίσημα στατιστικά στοιχεία στα οποία δεν περιλαμβάνονται οι σημαντικές ποσότητες γίδινου γάλατος προς τυροκόμηση σε οικογενειακό επίπεδο, στο περιβάλλον των οικογενειών που έχουν γίδια ή στην τοπική αγορά (Haenlein, 2004). Στην παραγωγή γίδινου κρέατος η Ελλάδα καταλαμβάνει την πρώτη θέση στην Ευρώπη, κάτι που συμβαδίζει με τον αριθμό των γιδιών, ενώ στην παγκόσμια κατάταξη βρίσκεται στη 12η θέση (FAO, 2013). 10

11 Συστήματα εκτροφής Υπάρχει ένα ευρύ φάσμα συστημάτων εκτροφής γιδιών, τo οποίo διαμορφώνεται από κάποια ήδη υπάρχοντα αλλά ξεπερασμένα πλέον κριτήρια. Η βασική διαφοροποίηση έγκειται ανάμεσα στην χρήση βοσκοτόπων για την κάλυψη μέρους των θρεπτικών αναγκών των ζώων και στον μόνιμο σταβλισμό των γιδιών καθ όλη την διάρκεια του έτους. Μεταξύ αυτών των δύο χαρακτηριστικών υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία από μεικτά συστήματα που περιλαμβάνουν ενδιάμεσες καταστάσεις. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την ανεπαρκή πληροφόρηση και έλλειψη στοιχείων καθιστά την λεπτομερή κατηγοριοποίησή τους δύσκολη. Ο συνήθης διαχωρισμός συστημάτων εκτροφής που λαμβάνει χώρα μέχρι σήμερα περιλαμβάνει τα εξής: α) μεταναστευτικό με εποχιακή μετακίνηση του ποιμνίου (transhumance system) β) εντατικό σύστημα (intensive system) γ). ημιεντατικό ή εκτατικό σύστημα (semi intensive or extensive system) Το μεταναστευτικό σύστημα βασίζεται στην εποχιακή μετακίνηση του ποιμνίου από τους χειμερινούς στους θερινούς βοσκοτόπους και αντίστροφα, με σκοπό την πλήρη εκμετάλλευση της εκάστοτε διαθέσιμης έκτασης προς βόσκηση, καθώς και την ανεύρεση πηγών νερού. Τα ζώα βρίσκουν καταφύγιο κατά την διάρκεια της νύχτας σε εξαιρετικά πρόχειρες, «παραδοσιακές» κατασκευές. Συμπληρωματική χορήγηση συγκομιζόμενων ζωοτροφών πραγματοποιείται καθόλου ή σπάνια (ίσως μόνο τις πρώτες εβδομάδες της γαλακτοπαραγωγής), ενώ οι κτηνοτρόφοι επιδιώκουν την συγκέντρωση των τοκετών σε περίοδο την οποία θα ακολουθήσει ανάπτυξη και βελτίωση της σύνθεσης της χλωρίδας των βοσκοτόπων. Η ύπαρξη αυτού του συστήματος στην Ελλάδα έφθινε στην πορεία των τελευταίων 35 χρόνων, όντας πλέον εξαιρετικά περιορισμένη. Στο ημιεντατικό ή εκτατικό σύστημα τα ποίμνια δεν μετακινούνται και τα γίδια βόσκουν ολόκληρο το έτος, εφόσον οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν, για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα κάθε 24ωρο το οποίο γνωρίζει αυξομειώσεις ανάλογα με την εποχή του έτους. Η βόσκηση λαμβάνει χώρα σε ιδιόκτητες ή κοινόχρηστες (συνηθέστερα) εκτάσεις γης, λιγότερο ή περισσότερο απομακρυσμένες από το γιδοστάσιο. Η κάλυψη των θρεπτικών αναγκών των ζώων ολοκληρώνεται με συμπληρωματική χορήγηση 11

12 συγκομιζόμενων ζωοτροφών (συμπυκνωμένων ή/και χονδροειδών) των οποίων η ποσότητα εξαρτάται άμεσα από το χρόνο βόσκησης και την ποιότητα των βοσκήσιμων εκτάσεων, πέρα από το φυσιολογικό-παραγωγικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται τα ζώα του ποιμνίου. Η παροχή νερού στα ζώα πραγματοποιείται σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα της παραμονής τους στο γιδοστάσιο (κυρίως κατά την έξοδο ή την είσοδο σε αυτό), ενώ κατά την διάρκεια της βόσκησης οδηγούνται σε προκαθορισμένα συνήθως σημεία ύπαρξης νερού (πηγές, ποτάμια, ρυάκια, στέρνες, λίμνες). Το σύστημα αυτό είναι εξαιρετικά διαδεδομένο και εφαρμόζεται κυρίως στην χώρα μας, γνωρίζοντας πληθώρα παραλλαγών. Στο εντατικό σύστημα τα ζώα διαβιούν μόνιμα, καθ όλη την διάρκεια του έτους, εντός των ιδιόκτητων εγκαταστάσεων του κτηνοτρόφου, κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες. Διατρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με συγκομιζόμενες ζωοτροφές και έχουν κατά βούληση νερό στην διάθεσή τους σε όλη την διάρκεια του 24ώρου. Ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να περιλαμβάνει ελεγχόμενη βόσκηση σε τεχνητούς λειμώνες ή σε καλλιεργημένες με άλλες χονδροειδείς ζωοτροφές εκτάσεις (π.χ. ηλεκτρικός φράκτης). Στην πραγματικότητα γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι υπάρχει μια πληθώρα παραλλαγών των παραπάνω συστημάτων, αναιρώντας κατά κάποιον τρόπο τις γενικόλογες υπάρχουσες αντιλήψεις σχετικά με την κατηγοριοποίηση τους. Το επίπεδο της εντατικοποίησης, τα χαρακτηριστικά της εκτρεφόμενης φυλής, η ποσότητα και ποιότητα των παρεχόμενων συμπληρωματικών ζωοτροφών, η υλικοτεχνική υποδομή, το μέγεθος του ποιμνίου, ο βαθμός εξάρτησης από ιδιόκτητες εκτάσεις/ιδιοπαραγόμενες ζωοτροφές, η ποιότητα και η διάρκεια βόσκησης, οι διαχειριστικές παρεμβάσεις και οι αποδόσεις των ζώων είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που αναπόφευκτα οδηγούν σε αναγκαία αναθεώρηση της προσέγγισης των μεθόδων εκτροφής των εγχώριων γιδιών. 12

13 Φυλές εκτρεφόμενων γιδιών Η πλειονότητα των εκτρεφόμενων γιδιών στην Ελλάδα ανήκουν στην εγχώρια Ελληνική φυλή η οποία περιλαμβάνει ζώα μέσου σωματικού μεγέθους (Σ.Β χλγ) και χαμηλής παραγωγικής ικανότητας, αλλά απόλυτα προσαρμοσμένα στις γεωφυσικές και κλιματικές συνθήκες της χώρας μας (Ζυγογιάννης, 2009). Τα γίδια της φυλής αυτής χαρακτηρίζονται από όψιμη γενετήσια ωριμότητα, χαμηλό δείκτη πολυδυμίας (1,1 1,2), μεγάλης διάρκειας αναπαραγωγική περίοδο, χαμηλή γαλακτοπαραγωγή (250 χλγ) και χαμηλή εμμονή στην γαλακτοπαραγωγή (Zygoyiannis και Katsaounis, 1986). Ωστόσο, βασικό χαρακτηριστικό της φυλής αποτελεί η υψηλή περιεκτικότητα του γάλακτος σε λίπος και πρωτεΐνες (5,0% και 3,5% αντίστοιχα). Από τις ξενικές φυλές περισσότερο διαδεδομένες είναι αυτές των Αλπίν (Alpine), Ζάανεν (Saanen) και Δαμασκού (Damascus). Οι διασταυρώσεις με τα ζώα των φυλών αυτών πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία 30 χρόνια χωρίς προγραμματισμό αλλά και χωρίς να τηρούνται οι στοιχειώδεις κανόνες ελέγχου λοιμωδών νοσημάτων με σκοπό της πρόληψη μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών. Οι ελβετικές φυλές Αλπίν και Ζάανεν περιλαμβάνουν ζώα μέσου σωματικού μεγέθους (Σ.Β χλγ) και μεγάλου σωματικού μεγέθους (Σ.Β χλγ) αντίστοιχα. Χαρακτηρίζονται από πρώιμη γενετήσια ωριμότητα, ικανοποιητικό δείκτη πολυδυμίας (1,8 2,0), μεγάλης διάρκειας γαλακτική περίοδο, υψηλή γαλακτοπαραγωγή ( χλγ), εμμονή στην γαλακτοπαραγωγή, αλλά χαμηλή περιεκτικότητα του γάλακτος σε λίπος (3,8%) και πρωτεΐνες (3,2%). Οι περισσότερες Ελληνικές εκτροφές περιλαμβάνουν μιγάδες των φυλών αυτών, όμως ο αριθμός των καθαρόαιμων ζώων είναι ελάχιστος (Ζυγογιάννης, 2009). Η φυλή που γνώρισε μεγαλύτερη διάδοση από τις υπόλοιπες, με αποτέλεσμα να υπάρχουν πλέον πολλοί μιγάδες της αλλά και ένας σημαντικός αριθμός καθαρόαιμων ζώων, είναι αυτή της Δαμασκού. Σημαντικό ρόλο στην ευρεία αποδοχή που έτυχε έπαιξε η ικανότητά της για άμεση και πλήρη προσαρμογή στις γεωφυσικές και κλιματικές συνθήκες τις Ελλάδας (θερμό και ξηρό κλίμα, φτωχοί και κυρίως ορεινοί βοσκότοποι), σε συνδυασμό με τα βασικά τα χαρακτηριστικά της τα οποία είναι: πρώιμη γενετήσια 13

14 ωριμότητα, δείκτης πολυδυμίας 1,7 1,8, μακράς διάρκειας αναπαραγωγική περίοδος, ικανοποιητική γαλακτοπαραγωγή (390 χλγ), μέτρια εμμονή στην γαλακτοπαραγωγή και υψηλή περιεκτικότητα του γάλακτος σε λίπος και πρωτεΐνες (5,5 και 3,8% αντίστοιχα). Τέλος, η φυλή στην οποία έχει στραφεί έντονα το ενδιαφέρον το τελευταίο χρονικό διάστημα, στο πλαίσιο μιας προσπάθειας ανανέωσης, βελτίωσης και αναβάθμισης της Ελληνικής γιδοτροφίας, είναι αυτή της Σκοπέλου. Ο αριθμός τους κυμαίνεται στα 8000 ζώα τα οποία εκτρέφονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, με μεγάλο ποσοστό να βρίσκεται στο νησί της Σκοπέλου (80%), στην Αλόννησο, στην Σκιάθο και στην ευρύτερη περιοχή της Μαγνησίας. Πρόκειται για μεσαίου μεγέθους ζώα (Σ.Β χλγ), με σχετικά όψιμη γενετήσια ωριμότητα, διάρκεια αναπαραγωγικής περιόδου ημέρες (Ζυγογιάννης, 2009), χαμηλό δείκτη πολυδυμίας (1,34-1,55) και μάλλον χαμηλή γαλακτοπαραγωγή (330 χλγ) αλλά πλήρως προσαρμοσμένα στις Ελληνικές συνθήκες εκτροφής. Υπάρχουν κοπάδια με μέση γαλακτοπαραγωγή μεγαλύτερη από 350 χλγ σε 202 ημέρες άμελξης, και ανάμεσα σε αυτά, ζώα τα οποία παράγουν μέχρι και 700 χλγ. Η ποιότητα του γάλατος είναι πολύ υψηλή με μέση περιεκτικότητα σε λίπος και πρωτεΐνες να είναι της τάξεως του 5,4 % και 4,6% αντίστοιχα (Χατζημηνάογλου και συν., 2001). 14

15 Προβλήματα και τάσεις της Ελληνικής γιδοτροφίας Οι γεωφυσικές και οικονομικές συνθήκες της χώρας μας ευνοούσαν ανέκαθεν την ανάπτυξη της γιδοτροφίας, δημιουργώντας μια ισχυρή παράδοση στον τομέα αυτό. Αυτή η διαμορφωθείσα παράδοση όμως άρχισε από ένα χρονικό σημείο κι έπειτα να λειτουργεί ως τροχοπέδη για τη βελτίωση της κατάστασης του κλάδου. Η αποκαλούμενη «παραδοσιακή» εκτροφή των γιδιών αποτελεί τον κανόνα στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, συγκεντρώνοντας μια πλειάδα χαρακτηριστικών που κρατούν καθηλωμένο τον τομέα αυτό της κτηνοτροφίας. Τα κυριότερα από τα χαρακτηριστικά αυτά είναι : η χαμηλή παραγωγική ικανότητα των Ελληνικών γιδιών, το εξίσου χαμηλό γενετικό δυναμικό τους, τα αναχρονιστικά συστήματα εκτροφής που δεν επιτρέπουν την πλήρη εκδήλωση ακόμα και του φτωχού υπάρχοντος γενετικού δυναμικού, ο μικρός αριθμός ζώων ανά εκτροφή, η λανθασμένη ή ανύπαρκτη -τις περισσότερες φορές- διαχείριση, η απουσία εφαρμογής συγκεκριμένου πλάνου σε ότι αφορά την διατροφή και την αναπαραγωγή και η αντίληψη περί της γιδοτροφίας ως συμπληρωματική ενασχόληση. Ως φυσική συνέπεια των ζητημάτων αυτών παγιώθηκε η άμεση και πλήρης εξάρτηση της οικονομικής επιβίωσης των γιδοτρόφων της χώρας από ευρωπαϊκές επιδοτήσεις και κρατικές αποζημιώσεις. Αν σε αυτά τα προβλήματα προστεθούν η πρόδηλη υστέρηση σε επίπεδο οργάνωσης της παραγωγής, τυποποίησης και εμπορίας των παραγόμενων προϊόντων, καθίσταται σαφής ο λόγος για τον οποίο η γιδοτροφία υστερεί σημαντικά έναντι των υπόλοιπων σύγχρονων και επιχειρηματικών πλέον κλάδων της ζωικής παραγωγής. Παρά τα εγγενή προβλήματα της Ελληνικής γιδοτροφίας, τα τελευταία χρόνια ένας σημαντικός αριθμός νέων ανθρώπων έχει στραφεί επαγγελματικά προς αυτή την κατεύθυνση. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την δεδομένη παρότρυνση της Ε.Ε. προς την παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων ζωικής προέλευσης, κυρίως από μικρά μηρυκαστικά, έχουν οδηγήσει στην δημιουργία τάσεων στην Ελληνική γιδοτροφία, οι οποίες σήμερα διακρίνονται σε: α) μείωση του αριθμού των ποιμνίων μικρού μεγέθους και αύξηση του αριθμού των εκτροφών μεσαίου μεγάλου μεγέθους β) σταδιακός εκσυγχρονισμός των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού γ) εφαρμογή 15

16 ολοκληρωμένων προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης της κάθε φυλής δ) αναβάθμιση της σημασίας της ορθής διαχείρισης των ζώων με έμφαση στην διατροφή και την αναπαραγωγή. 16

17 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Στόχος της δικής μας μελέτης η οποία χωρίστηκε σε δύο κεφάλαια, ήταν αρχικά η διερεύνηση και περιγραφή των συνθηκών και μεθόδων εκτροφής των εγχώριων γιδιών έχοντας ως βάση στοιχεία που συλλέχτηκαν από Ελληνικές εκτροφές ανά την επικράτεια και στην συνέχεια η κατά το δυνατόν αξιολόγηση της χρήσης αρδευόμενου τεχνητού λειμώνα στη γαλακτοπαραγωγική ικανότητα μιας ομάδας γιδιών τα οποία ανήκαν σε μια από τις εκμεταλλεύσεις του πρώτου μέρους της έρευνας. Η εργασία αυτή έγινε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Sustainable organic and low input dairying» (SOLID) που χρηματοδοτείται από το 7 ο κοινοτικό πλαίσιο στήριξης και στοχεύει στην αξιολόγηση των εκτροφών για τον εντοπισμό και την ανάδειξη των προβλημάτων και των πλεονεκτημάτων τους. 17

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. Διερεύνηση των μεθόδων εκτροφής των εγχώριων γιδιών Υλικά και μέθοδοι Χώρος διεξαγωγής της έρευνας Για την διεξαγωγή του πρώτου μέρους της έρευνας συλλέχθηκαν στοιχεία από 50 τυχαία επιλεγμένες εκτροφές γιδιών ( γίδες) κατανεμημένες σε 12 νομούς (Φλωρίνης, Κιλκίς, Κοζάνης, Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκης, Πέλλας, Σερρών, Γρεβενών, Καστοριάς, Δράμας, Ιωαννίνων, Λαρίσης). Η πλειονότητα των εκμεταλλεύσεων αυτών εντοπίζεται στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Μακεδονίας (46 στον αριθμό), στην Θεσσαλία βρίσκονται 3, ενώ στην Ήπειρο 1 εκτροφή. Στο γεωγραφικό αυτό χώρο, ο οποίος έχει ιδιαίτερη παράδοση στον χώρο της κτηνοτροφίας, εκτρέφεται περίπου το 30% του γίδινου πληθυσμού της χώρας. Παράλληλα, οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία σε ότι αφορά τα χαρακτηριστικά της καλλιεργήσιμης ή/και βοσκήσιμης γης (διαθέσιμες εκτάσεις, πεδινή - ημιορεινή - ορεινή, ξερική - αρδευόμενη), διαφορές στις κλιματικές και καιρικές συνθήκες, σημαντική πρωτογενή παραγωγή ζωοτροφών, καθώς και πολλές βιομηχανίες παραγωγής έτοιμων μειγμάτων ζωοτροφών. Στην εικόνα 1 παρατίθεται η γεωγραφική κατανομή των οικισμών στους οποίους εντοπίζονται οι 50 εκτροφές της έρευνας, ενώ στον πίνακα 1 οι νομοί και οικισμοί στους οποίους αυτές εντοπίζονται. 18

19 Εικόνα 1. Γεωγραφική κατανομή των οικισμών στους οποίους εντοπίζονται οι 50 εκτροφές της έρευνας 19

20 Πίνακας 1. Νομοί και οικισμοί στους οποίους εντοπίζονται οι 50 εκτροφές της έρευνας Νομός Οικισμός Αριθμός εκτροφών Κοζάνη: 10 εκτροφές Χρώμιο Νεάπολη Τσοτύλι Λιβαδερό Αύρα Ίμερα Λεύκαρα Καισάρεια Αιανή Σέρρες: 9 εκτροφές Στρυμονικό Άνω Πορόια Κερκίνη Οδηγήτρια Χείμαρρος Δράμα: 5 εκτροφές Κατάφυτο Κάτω Νευροκοπίου Βαθύτοπος Κάτω Νευροκοπίου Κεφαλάρι Νικηφόρος Μοναστηράκι Αυγή Σοχού 2 Θεσσαλονίκη: 5 εκτροφές Κρυονέρι 1 Κολχικό Λαγκαδά 1 Αρδαμέρι 1 Άλωνα 2 Φλώρινα: 5 εκτροφές Φλάμπουρο 1 Άνω Καλλινίκη 1 Λιμνοχώρι 1 Κιλκίς: 5 εκτροφές Βάθη Ειδομένη Πλατανιά Χαλκιδική: 3 εκτροφές Ιερισσός Στάγειρα Ελαιοχώρια Λάρισα: 3 εκτροφές Λιβάδι Ολύμπου 2 Ομόλιο Τεμπών 1 Πέλλα: 2 εκτροφές Φιλώτεια Αλμωπίας 1 Λάκκα 1 Ιωάννινα: 1 εκτροφή Μουζακαίοι 1 Γρεβενά: 1 εκτροφή Ιτέα 1 Καστοριά: 1 εκτροφή Βράχος Άργους Ορεστικού 1 20

21 Συλλογή των στοιχείων Στις εκτροφές αυτές πραγματοποιήθηκαν προκαθορισμένες επισκέψεις από τον Οκτώβριο του 2011 έως τον Νοέμβριο του Για τη συλλογή των στοιχείων της έρευνας υιοθετήθηκε η χρήση της μεθόδου ειδικά διαμορφωμένου ερωτηματολογίου ύστερα από προσωπική συνέντευξη κάθε κτηνοτρόφου. Όλες οι συναντήσεις έγιναν στον χώρο των εκτροφών, έπειτα από τηλεφωνική συνεννόηση με τους κτηνοτρόφους ή/και τους κατά τόπους συνεργαζόμενους κτηνιάτρους. Αρχικά, γινόταν η εκτίμηση των εγκαταστάσεων και του ζωικού κεφαλαίου και ακολουθούσε η συνέντευξη και η συμπλήρωση του έντυπου ερωτηματολογίου. Η συνολική διάρκεια κάθε επίσκεψης κυμάνθηκε από 3 μέχρι 5 ώρες. Η φιλοξενία και η διάθεση συνεργασίας από πλευράς κτηνοτρόφων κρίθηκε ικανοποιητική. Το ερωτηματολόγιο καταρτίστηκε με βάση ανάλογες ερευνητικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν σε άλλες χώρες (Goodger και συν., 1984, Carley και Fletcher, 1986, Goodger και Theodore, 1986, Heinrichs και συν., 1987a και b, Jordan και Foudraine, 1993, Nicholson και Knoblauch, 1993, Heinrichs και Kiernan, 1994) και στην Ελλάδα (Βαλεργάκης, 2000) αλλά προσαρμόστηκε στις συνθήκες και απαιτήσεις της παρούσας μελέτης και παρουσιάζεται στο παράρτημα 3 (σελίδα ). Οι ποσοτικές (συνεχείς) μεταβλητές οι οποίες προέκυψαν από την χρήση του ερωτηματολογίου και χρησιμοποιήθηκαν προς ανάλυση και επεξεργασία ήταν: υψόμετρο, αριθμός γιδών, αριθμός τράγων, αριθμός βετουλών, ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών, ρυθμός αντικατάστασης θηλυκών, γαλακτοπαραγωγή/γίδα/έτος, καλλιεργήσιμη γη, καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση, ενοικιαζόμενη γη, ιδιόκτητη γη, ημερήσιες ώρες βόσκησης την άνοιξη, το καλοκαίρι, το φθινόπωρο και τον χειμώνα, ημερήσια διανυόμενη απόσταση για την άνοιξη, το καλοκαίρι, το φθινόπωρο και τον χειμώνα, ηλικία απογαλακτισμού, ηλικία σφαγής, βάρος σφάγιου, συνολική ποσότητα σανού μηδικής, συμπυκνωμένων ζωοτροφών και άχυρου ανά έτος, βαθμολόγηση προληπτικής κτηνιατρικής, βαθμολόγηση εγκαταστάσεων και εξοπλισμού και διάρκεια αναπαραγωγικής περιόδου. Για την βαθμολόγηση των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού σε όλες τις ομάδες χρησιμοποιήθηκαν ως κριτήρια η ύπαρξη: κύριου και βοηθητικού στάβλου, αποθήκης 21

22 συμπυκνωμένων και χονδροειδών ζωοτροφών, παρασκευαστηρίου ζωοτροφών, γραφείου/καταλύματος προσωπικού, σφυρόμυλου, αναμικτήρα, συσκευής τεχνητής γαλουχίας, συστήματος παγίδευσης, μηχανικού αρμέγματος, πρόσβασης σε κεντρική οδό, τροχολουτήρα/ποδολουτήρα, γραμμής ρεύματος, ηλεκτρογεννήτριας και δεξαμενής ψύξης γάλατος. Για την βαθμολόγηση της προληπτικής κτηνιατρικής χρησιμοποιήθηκαν ως κριτήρια η διενέργεια εμβολιασμών για την εντεροτοξιναιμία, τη λοιμώδη αγαλαξία, την ενζωοτική αποβολή, την παραφυματίωση, τη γαγγραινώδη μαστίτιδα, την πνευμονία, η χρήση ενδομαστικών σκευασμάτων ξηράς περιόδου, η διενέργεια αποπαρασιτισμών έναντι ενδοπαράσιτων και εκτοπαράσιτων και η ύπαρξη αναρρωτηρίου. Οι ποιοτικές (κατηγορικές) μεταβλητές οι οποίες προέκυψαν από την χρήση του ερωτηματολογίου και χρησιμοποιήθηκαν προς ανάλυση και επεξεργασία ήταν: οικογενειακή κατάσταση και μορφωτικό επίπεδο κτηνοτρόφου, πρόσληψη εργατών, ύπαρξη άλλου εκτρεφόμενου ζωικού είδους, εφαρμογή flushing, steaming up, συγχρονισμού οίστρων, τεχνητής σπερματέγχυσης, επίδρασης αρσενικού, προκαθορισμένων οχειών κατά ομάδες, πλήρως ελεγχόμενων οχειών, συστηματική τήρηση αναπαραγωγικών στοιχείων, χρήση μελατονίνης, ύπαρξη ανοιχτού κτίσματος, χωμάτινου δαπέδου, επαρκούς φωτισμού, επαρκούς αερισμού, στρωμνής, κελιών τοκετών, εφαρμογή συντήρησης πρωτογάλατος, ύπαρξη θερμαντικών πηγών για τα νεογέννητα, ιδιαίτερου χώρου για τα γαλουχούμενα κατσίκια, αγορά χονδροειδών και συμπυκνωμένων ζωοτροφών, αγορά έτοιμου μείγματος ζωοτροφών, διενέργεια ανάλυσης ζωοτροφών και νερού. Στατιστική επεξεργασία Για την στατιστική επεξεργασία των στοιχείων εφαρμόστηκαν μέθοδοι περιγραφικής και αναλυτικής στατιστικής με την βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 20. Χρησιμοποιήθηκε μια πολυπαραγοντική στατιστική ανάλυση παλινδρόμησης των δεδομένων με σκοπό να επιλεγεί το πλέον κατάλληλο πρότυπο παλινδρόμησης. Συνδυάστηκε λοιπόν ανάλυση κύριων συνιστωσών (principal component analysis, PCA), με ιεραρχική ανάλυση συστοιχιών (hierarchical cluster analysis CA), ταξινομική ανάλυση συστοιχιών (k-means cluster analysis), και τέλος ανάλυση μεταξύ των συστοιχιών 22

23 (between cluster analysis). Η διαθεσιμότητα, η ποιότητα και η σχετικότητα των δεδομένων εφαρμόστηκαν σαν κριτήρια για την επιλογή των καταλληλότερων μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν για το πρότυπο. Υπολογίστηκε το μέτρο του Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) της επάρκειας της δειγματοληψίας έτσι ώστε να ελεγχθεί η καταλληλότητα του δείγματος, το οποίο με τιμή 0,610 (>0,6) κρίθηκε ικανοποιητικό. Επίσης έγινε χρήση του τεστ σφαιρικότητας του Bartlett και διαπιστώθηκε πως ο πίνακας συσχέτισης των τυχαίων μεταβλητών είναι ταυτοτικός. Ο αριθμός των ομάδων (clusters) επιλέχθηκε με βάση το δενδρόγραμμα που προέκυψε από την χρήση της μεθόδου Ward Linkage (παράρτημα 2, σελίδα 106) και κρίθηκε πως ο ιδανικός αριθμός είναι οι τρεις (3) ομάδες. Το βήμα της ταξινομικής ανάλυσης συστοιχιών (k-means cluster analysis) κρίθηκε απαραίτητο για την υλοποίηση της κατανομής των παρατηρήσεων μέσα στον προεπιλεγμένο αριθμό των ομάδων (clusters). Η σύγκριση μεταξύ των ομάδων ως προς την εκάστοτε εξαρτημένη μεταβλητή υλοποιήθηκε με την χρήση της δοκιμής post-hoc Fisher s LSD (least significant difference). Οι υπόλοιπες συγκρίσεις πραγματοποιήθηκαν με x² και Fisher s test. Σε όλες τις ανωτέρω αναλύσεις το επίπεδο σημαντικότητας ορίστηκε στο 5%. 23

24 Αποτελέσματα Η κατηγοριοποίηση των γιδοτροφικών εκμεταλλεύσεων της έρευνας ύστερα από τη στατιστική επεξεργασία των στοιχείων οδήγησε στην διαμόρφωση 3 ομάδων (clusters) από αυτές (1,2,3), οι οποίες περιλάμβαναν 30 (60%), 5 (10%), και 15 (30%) εκτροφές οι κάθε μια αντίστοιχα. Οι μέσοι όροι και οι τυπικές αποκλίσεις, όπως και οι συχνότητες των μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν παρουσιάζονται για την κάθε ομάδα στους πίνακες 2 και 3 αντίστοιχα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές εντοπίστηκαν μεταξύ των ομάδων εκτροφών σε ότι αφορά το υψόμετρο, την ιδιόκτητη, ενοικιαζόμενη, καλλιεργήσιμη, και καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση (ανάμεσα στις ομάδες 1-2 και 2-3), την απόσταση που διανύουν τα ζώα κατά την διάρκεια της βόσκησης τους χειμερινούς μήνες (ανάμεσα στις ομάδες 1-3), το βάρος σφάγιου (ανάμεσα στις ομάδες 1-2) και την συνολική ποσότητα φυράματος ανά έτος (ανάμεσα στις ομάδες 1-2 και 2-3) 24

25 Πίνακας 2. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις για τις συνεχείς ποσοτικές μεταβλητές των τριών ομάδων (clusters). Ομάδα 1 (n=20) Ομάδα 2 (n=5) Ομάδα 3 (n=15) Χαρακτηριστικό Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Υψόμετρο(m) 640,6 263,0 300,4 107,8 70,0 47,6 Αριθμός γιδών 287,8 155,0 348,0 267,7 332,3 258,1 Αριθμός τράγων 19,4 14,1 32,6 34,6 21,2 12,5 Αριθμός βετουλών 56,8 43,6 93,6 81,6 69,0 44,8 Ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών 0,26 0,07 0,27 0,03 0,23 0,07 Ρυθμός αντικατάστασης θηλυκών 0,12 0,02 0,13 0,02 0,11 0,03 Γαλακτοπαραγωγή (χλγ/γίδα/έτος) 201,0 106,3 228,0 108,3 210,0 104,5 Γη καλλιεργήσιμη (στρ) 112,5 115,7 723,0 380,4 74,9 79,0 Καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση (στρ) 42,4 67,3 205,0 287,4 17,5 23,4 Ενοικιαζόμενη γη (στρ) 65,8 103,4 782,0 228,5 31,5 50,8 Ιδιόκτητη γη (στρ) 32,8 33,1 127,0 169,0 28,5 35,0 Ημερήσιες ώρες βόσκησης άνοιξη 8,0 2,2 9,0 2,1 6,9 3,0 Ημερήσιες ώρες βόσκησης καλοκαίρι 10,7 2,7 11,6 2,2 9,0 4,2 Ημερήσιες ώρες βόσκησης φθινόπωρο 7,9 2,0 7,6 3,2 6,7 3,0 Ημερήσιες ώρες βόσκησης χειμώνα 3,0 2,5 4,6 2,3 3,7 2,5 Απόσταση που διανύουν άνοιξη (χλμ/ημέρα) 6,4 3,5 7,0 5,4 8,7 7,9 Απόσταση που διανύουν καλοκαίρι (χλμ/ημέρα) 9,3 5,2 7,4 5,2 8,5 6,7 Απόσταση που διανύουν φθινόπωρο (χλμ/ημέρα) 6,9 4,2 5,0 3,0 7,0 5,7 Απόσταση που διανύουν χειμώνα (χλμ/ημέρα) 2,5 2,4 3,8 1,8 5,4 5,4 Ηλικία απογαλακτισμού (ημέρες) 86,2 18,9 86,0 31,3 81,3 19,9 Ηλικία σφαγής (ημέρες) 74,7 24,9 83,0 23,3 82,7 16,8 Βάρος σφάγιου (χλγ) 9,5 2,3 11,8 0,8 10,0 1,4 Συνολική ποσότητα τριφυλλιού ανά έτος (tn) 27,7 38,0 63,5 94,2 32,5 36,1 Συνολική ποσότητα συμπυκνωμένων ζωοτροφών ανά έτος (tn) 67,2 51,7 125,8 124,2 56,1 42,8 Συνολική ποσότητα άχυρου ανά έτος (tn) 5,2 12, ,7 26,0 Βαθμολόγηση προληπτικής κτηνιατρικής 2,8 1,3 3,0 0 2,9 1,0 Βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού 6,3 2,4 6,4 1,5 6,9 2,3 Διάρκεια αναπαραγωγικής περιόδου (ημέρες) 142,0 33,4 150,0 21,2 146,0 19,2 25

26 Πίνακας 3. Συχνότητες (%) των κατηγορικών (ποιοτικών) μεταβλητών στις τρείς ομάδες (clusters) και στο σύνολο των εκτροφών Χαρακτηριστικό Ομάδα 1 Ομάδα 2 Ομάδα 3 Σύνολο (n=30) (n=5) (n=15) (n=50) Έγγαμοι κτηνοτρόφοι ,3 78 Δευτεροβάθμια εκπαίδευση 73, ,7 80 Εκτροφή γιδιών ως κύρια δραστηριότητα 93, Πρόσληψη εργατών ,7 76 Ύπαρξη άλλου εκτρεφόμενου ζωικού είδους ,3 24 Εφαρμογή flushing 3,3 0 13,3 6 Εφαρμογή steaming up 96, Εφαρμογή συγχρονισμού οίστρων 3,3 0 6,7 4 Εφαρμογή τεχνητής σπερματέγχυσης Επίδραση αρσενικού 3, Εφαρμογή προκαθορισμένων οχειών κατά ομάδες 0 0 6,7 2 Εφαρμογή πλήρως ελεγχόμενων οχειών Συστηματική τήρηση αναπαραγωγικών στοιχείων 0 0 6,7 2 Χρήση εμφυτευμάτων μελατονίνης 3, Ύπαρξη ανοικτού κτίσματος ,3 20 Ύπαρξη χωμάτινου δαπέδου 96, Ύπαρξη επαρκή φωτισμού 6, ,7 20 Ύπαρξη επαρκή αερισμού Ύπαρξη στρωμνής 23, ,7 32 Ύπαρξη κελιών τοκετών ,3 20 Εφαρμογή συντήρησης πρωτογάλατος Ύπαρξη θερμαντικών πηγών για τα νεογέννητα 3, Ύπαρξη ιδιαίτερου χώρου για τα γαλουχούμενα κατσίκια ,3 12 Αγορά χονδροειδών ζωοτροφών Αγορά συμπυκνωμένων ζωοτροφών ,7 94 Αγορά έτοιμου μείγματος 23, Διενέργεια ανάλυσης ζωοτροφών 0 0 6,7 2 Διενέργεια ανάλυσης ύδατος 3,3 0 6,7 4 Ύπαρξη σφυρόμυλου ,7 36 Ύπαρξη αναμικτήρα 13, Χρήση συσκευής τεχνητής γαλουχίας 3, Εφαρμογή μηχανικού αρμέγματος 16, ,7 24 Πρόσβαση σε κεντρική οδό 23, Ύπαρξη τροχολουτήρα/ποδολουτήρα Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος 53, ,7 64 Ύπαρξη ηλεκτρογεννήτριας ,3 28 Ύπαρξη δεξαμενής ψύξης γάλατος Ύπαρξη βοηθητικού στάβλου 43, ,7 36 Ύπαρξη αποθήκης συμπυκνωμένων ζωοτροφών 96, Ύπαρξη αποθήκης χονδροειδών ζωοτροφών Ύπαρξη παρασκευαστηρίου ζωοτροφών 3,3 0 6,7 4 Ύπαρξη καταλύματος προσωπικού/γραφείου 53, ,

27 Ομάδα 1 (n=30) Η ομάδα αυτή ήταν η μεγαλύτερη, αποτελούμενη από 30 εκτροφές. Οι περισσότερες από αυτές εντοπίζονται σε μεγάλο υψόμετρο, το οποίο ήταν στατιστικά μεγαλύτερο σε σύγκριση με τις ομάδες 2 και 3 (P 0,05). Το μέγεθος των ποιμνίων κυμαίνεται από μικρό έως μεγάλο ( γίδες), αποτελούμενο κατά μέσο όρο από 288 γίδες, 19 τράγους και 57 βετούλια. Ο ετήσιος ρυθμός αντικατάστασης των τράγων είναι 26% και των γιδών 12%, ενώ η μέση γαλακτοπαραγωγή είναι χαμηλή (201χλγ/γίδα/έτος). Η καλλιεργήσιμη γη προς χρήση της εκτροφής αποτελείται κατά μέσο όρο από 112 στρ., και είναι στατιστικά μικρότερη σε σχέση με την ομάδα 2 (P 0.05). Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και στην καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση, στις ενοικιαζόμενες και στις ιδιόκτητες εκτάσεις. Οι ενοικιαζόμενες εκτάσεις αντιπροσώπευαν περίπου το 60% των συνολικών διαχειρίσιμων στρεμμάτων. Η βαθμολόγηση των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού για την πρώτη ομάδα ήταν αρκετά χαμηλή (6/16), όπως επίσης και αυτή της προληπτικής κτηνιατρικής (3/10). Όλες οι μονάδες εκμεταλλεύονται εκτάσεις οι οποίες ανήκουν στο κράτος και η χρήση τους καθορίζεται από τους κατά τόπους δήμους και κοινότητες. Τα ποίμνια εκμεταλλεύονται στο έπακρο τη φυσική βλάστηση κατά την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, ενώ οι ημερήσιες ώρες βόσκησης μειώνονται δραστικά κατά τους χειμερινούς μήνες εξ αιτίας των αντίξοων καιρικών συνθηκών (8,11,8 και 3 αντίστοιχα). Η μέση απόσταση που διανύουν τα ποίμνια ημερησίως κατά τους εαρινούς, καλοκαιρινούς, φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες είναι 6, 9, 7, και 2 χλμ. αντίστοιχα. Η διανυόμενη απόσταση κατά την διάρκεια του χειμώνα είναι στατιστικά μικρότερη σε σχέση με αυτή της ομάδας 3 (P 0,05). Η μέση συνολική ποσότητα τριφυλλιού, μείγματος συμπυκνωμένων ζωοτροφών και άχυρου που χρησιμοποιούνταν στο σιτηρέσιο των ζώων ετησίως ήταν 28, 67 και 5 τόνοι αντίστοιχα. Η μέση τιμή που αφορά την συνολική ποσότητα συμπυκνωμένων ζωοτροφών είναι στατιστικά μικρότερη σε σύγκριση με την αντίστοιχη τιμή της ομάδας 2 (P 0,05). Τα ερίφια οδηγούνται προς σφαγή στην ηλικία των 75 ημερών, με μέσο βάρος σφάγιου στα 9,5 χλγ. τιμή η οποία είναι στατιστικά μικρότερη σε σχέση με αυτή της ομάδας 2 (P 0,05), ενώ όσα προορίζονται να ενταχθούν στην αναπαραγωγική διαδικασία του ποιμνίου ως ζώα αντικατάστασης απογαλακτίζονται στην ηλικία των 86 ημερών. Η μέση διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου είναι εξαιρετικά μεγάλη (142 ημέρες). Καμία εκτροφή δεν τηρεί σε συστηματική βάση αναπαραγωγικά στοιχεία, αφού παράλληλα δεν εφαρμόζει τεχνητή σπερματέγχυση, ούτε ακολουθεί κάποιον υποτυπώδη 27

28 προγραμματισμό σε ότι αφορά τις οχείες. Μόνο μία εκτροφή έχει εισάγει ως πρακτική την χρήση εμφυτευμάτων μελατονίνης, την επίδραση αρσενικού, τον συγχρονισμό οίστρων και το flushing (συμπληρωματική χορήγηση ζωοτροφών 3 εβδομάδες πριν την έναρξη της αναπαραγωγικής περιόδου και 4 μετά από αυτήν). Αντιθέτως, σε 29 εκτροφές η εφαρμογή steaming up (προοδευτική αύξηση της χορήγησης συμπληρωματικού μείγματος συμπυκνωμένων ζωοτροφών σε ποσότητα που ποικίλει και με τις ανάλογες βιταμίνες και ανόργανα στοιχεία τις 6 τελευταίες εβδομάδες της κυοφορίας) αποτελεί τον κανόνα. Οι σταβλικές εγκαταστάσεις είναι κατασκευασμένες χωρίς κάποια ιδιαίτερη μέριμνα και φροντίδα για τις φυσιολογικές ανάγκες των ζώων, με τον φωτισμό να είναι ικανοποιητικός στο 6,7% των περιπτώσεων και τον αερισμό στο 10% αυτών. Αρκετά συχνά η εκτροφή των γιδιών λάμβανε χώρα παράλληλα με αυτή άλλων ζωικών ειδών (προβάτων, βοοειδών, ορνίθων, χοίρων), κυρίως όμως προβάτων. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων αυτών, τα δύο ζωικά είδη συσταυλίζονταν στους ίδιους χώρους. 28

29 Ομάδα 2 (n=5) Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από 5 εκτροφές οι οποίες εντοπίζονται σε μεσαία υψόμετρα. Το μέγεθος των ποιμνίων κυμαίνεται από μικρό έως μεγάλο ( γίδες) αποτελούμενο κατά μέσο όρο από 348 γίδες, 33 τράγους και 94 βετούλια. Ο ετήσιος ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών και θηλυκών είναι σχεδόν ίδιος με αυτόν της πρώτης ομάδας (27% και 13% αντίστοιχα), ενώ η μέση γαλακτοπαραγωγή ελαφρώς υψηλότερη (228 χλγ/γίδα/έτος). Η καλλιεργήσιμη γη προς χρήση της εκτροφής αποτελείται κατά μέσο όρο από 723 στρ., και είναι στατιστικά μεγαλύτερη σε σχέση με τις ομάδες 1 και 3 (P 0.05). Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και στην καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση και στις ενοικιαζόμενες και στις ιδιόκτητες εκτάσεις. Οι ενοικιαζόμενες εκτάσεις αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο τμήμα του συνόλου των στρεμμάτων που αξιοποιούνται, σε σχέση με την πρώτη ομάδα (>80%). Η βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού αλλά και προληπτικής κτηνιατρικής κυμάνθηκε στα ίδια χαμηλά επίπεδα, συγκεντρώνοντας 6/16 και 3/10 αντίστοιχα. Οι κτηνοτρόφοι χρησιμοποιούν τη βόσκηση ως μέσο κάλυψης σημαντικού μέρους των ενεργειακών αναγκών των ζώων τους, με τις ώρες βόσκησης και την διανυόμενη απόσταση να γνωρίζουν ύφεση μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες, εξ αιτίας των αντίξοων καιρικών συνθηκών. Η μέση απόσταση που διανύουν τα ποίμνια ημερησίως κατά τους εαρινούς, καλοκαιρινούς, φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες είναι 7, 7, 5 και 4 χλμ. αντίστοιχα, με τον μέσο ημερήσιο χρόνο βόσκησης να είναι 9, 12, 8 και 5 ώρες αντίστοιχα. Η μέση συνολική ποσότητα τριφυλλιού, μείγματος συμπυκνωμένων ζωοτροφών και άχυρου που χρησιμοποιούνταν στο σιτηρέσιο των ζώων ετησίως ήταν 63, 126 και 0 τόνοι αντίστοιχα. Η μέση ποσότητα συνολικών συμπυκνωμένων ζωοτροφών που χρησιμοποιούνταν στα σιτηρέσια των ζώων είναι στατιστικά μεγαλύτερη σε σύγκριση με τις ομάδες 1 και 3 (P 0,05).Τα ερίφια οδηγούνται προς σφαγή στην ηλικία των 83 ημερών, με μέσο βάρος σφάγιου στα 12 χλγ. Η τιμή αυτή είναι στατιστικά μεγαλύτερη από αυτή της ομάδας 1 (P 0,05), ενώ όσο προορίζονται ως ζώα αντικατάστασης απογαλακτίζονται στην ηλικία των 86 ημερών. Η μέση διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου είναι και σε αυτή την περίπτωση ιδιαίτερα μεγάλη (150 ημέρες). Ταυτόχρονα, οι έννοιες της τεχνητής σπερματέγχυσης, του συγχρονισμού οίστρων, των εμφυτευμάτων μελατονίνης, της διαμόρφωσης υποτυπώδους προγράμματος οχειών, της συστηματικής τήρησης αναπαραγωγικών στοιχείων, της επίδρασης αρσενικού και του flushing συνεχίζουν να μην βρίσκουν καμία απολύτως 29

30 εφαρμογή και σε αυτή την ομάδα. Το 60% των εκτροφών έχει υιοθετήσει ως πρακτική το steaming up. Τα γιδοστάσια είναι κατασκευασμένα με πρόχειρα υλικά, ακολουθώντας το «παραδοσιακό» πρότυπο, με το φωτισμό και τον αερισμό να είναι επαρκείς στο 20% από αυτά. 30

31 Ομάδα 3 (n=15) Η τρίτη ομάδα απαρτίζεται από 15 εκτροφές, οι οποίες βρίσκονται σε υψόμετρα αρκετά χαμηλότερα από αυτές των δύο προηγούμενων ομάδων. Το μέγεθος των ποιμνίων κυμαίνεται από μικρό έως μεγάλο ( γίδες), αποτελούμενο κατά μέσο όρο από 332 γίδες, 21 τράγους και 69 βετούλια. Ο ετήσιος ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών και θηλυκών είναι σχεδόν ίδιος με αυτόν των δύο προηγούμενων ομάδων (23% και 11% αντίστοιχα), ενώ η μέση γαλακτοπαραγωγή ελαφρώς υψηλότερη της πρώτης και χαμηλότερη της δεύτερης (210 χλγ/γίδα/έτος). Η καλλιεργήσιμη γη προς χρήση της εκτροφής αποτελείται κατά μέσο όρο από 75 στρ., όντας στατιστικά μικρότερη σε σχέση με την ομάδα 2 (P 0.05). Η αναλογία των ιδιόκτητων προς τις ενοικιαζόμενες εκτάσεις είναι περίπου 1:1. Η βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού αλλά και προληπτικής κτηνιατρικής κυμάνθηκε όπως και στις προηγούμενες ομάδες σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα, συγκεντρώνοντας 7/16 και 3/10 αντίστοιχα. Η εκτεταμένη εκμετάλλευση των διαθέσιμων βοσκήσιμων εκτάσεων αποτελεί όπως και στις δύο προηγούμενες ομάδες βασική διαχειριστική πρακτική. Οι ημερήσιες ώρες βόσκησης κατά τους εαρινούς, καλοκαιρινούς, φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες είναι κατά μέσο όρο 7, 9, 7 και 4 αντίστοιχα, ενώ η μέση απόσταση που διανύουν τα ποίμνια ημερησίως 9, 8, 7, και 5 χλμ αντίστοιχα. Η μέση διανυόμενη απόσταση κατά την διάρκεια του χειμώνα παρουσιάζει στατιστικά μεγαλύτερη διαφορά με αυτή της ομάδας 1 (P 0,05). Η μέση συνολική ποσότητα τριφυλλιού, συμπυκνωμένων ζωοτροφών και άχυρου που χρησιμοποιούνταν στο σιτηρέσιο των ζώων ετησίως ήταν 32, 56 και 10 τόνοι αντίστοιχα. Τα ερίφια απογαλακτίζονται στην ηλικία των 81 ημερών, ενώ οδηγούνται προς σφαγή στην ηλικία των 83 ημερών, με μέσο βάρος σφάγιου στα 10 χλγ.. Η μέση διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου είναι και σε αυτή την ομάδα αρκετά μεγάλη (146 ημέρες). Μόνο σε μία εκτροφή πραγματοποιείται συστηματική τήρηση αναπαραγωγικών στοιχείων, ενώ παράλληλα εφαρμόζονται προκαθορισμένες οχείες κατά ομάδες ύστερα από συγχρονισμό των οίστρων. Χρήση εμφυτευμάτων μελατονίνης, τεχνητή σπερματέγχυση καθώς και επίδραση αρσενικού δεν εφαρμόζονται από κανέναν κτηνοτρόφο. Επίσης, το 80% των μονάδων έχει υιοθετήσει ως πρακτική το steaming up αλλά μόνο το 13,3% εφαρμόζουν flushing. 31

32 Τέλος, οι εγκαταστάσεις στις οποίες βρίσκουν καταφύγιο τα ζώα είναι υποτυπώδεις όπως και στις προηγούμενες ομάδες, με τον φωτισμό να είναι ικανοποιητικός στο 46,7% των περιπτώσεων και τον αερισμό στο 40% αυτών. Σύνολο των εκτροφών (n=50) Οι μέσοι όροι και οι τυπικές αποκλίσεις των συνεχών ποσοτικών μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν για το σύνολο των εκτροφών (50) παρουσιάζονται στον πίνακα 7 του παραρτήματος 1 (σελ. 59). Επίσης, οι κατανομές συχνοτήτων των συνεχών ποσοτικών μεταβλητών, όπως και οι συχνότητες των κατηγορικών ποιοτικών μεταβλητών παρουσιάζονται στις σελίδες του παραρτήματος 1 Το μέγεθος των ποιμνίων αποτελείται κατά μέσο όρο από 307 γίδες, 21 τράγους και 64 βετούλια. Πρόκειται κυρίως για οικογενειακού τύπου επιχειρήσεις, με συχνή πρόσληψη μικρού αριθμού εργατών. Τα χαρακτηριστικά τα οποία παρατηρήθηκαν ήταν τα εξής: Στο 62% των εκτροφών ο ρυθμός αντικατάστασης των θηλυκών κυμαίνεται από 9-12%. Στο 82% των εκτροφών η γαλακτοπαραγωγή δεν ξεπερνά τα 250 χλγ/γίδα/ έτος. Στο 78% των εκτροφών η καλλιεργήσιμη γη προς εκμετάλλευση δεν ξεπερνά τα 200 στρέμματα. Στο 80% των εκτροφών ο απογαλακτισμός των εριφίων πραγματοποιείται σε ηλικία μεγαλύτερη των δύο μηνών. Σε ότι αφορά την βαθμολόγηση προληπτικής κτηνιατρικής, καμία από τις εκτροφές δεν συγκεντρώνει βαθμό μεγαλύτερο του 5, σε μια κλίμακα με μέγιστο το 10. Σε ότι αφορά την βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού, το 62% των εκτροφών δεν συγκεντρώνει βαθμό μεγαλύτερο του 6, σε μια κλίμακα με μέγιστο το 16. Στο 74% των εκτροφών η διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου είναι μεγαλύτερη των 120 ημερών και στο 96% μεγαλύτερη των 90 ημερών. Το 94% των εκτροφών δεν έχει υιοθετήσει ως πρακτική το flushing. Καμία εκτροφή δεν έχει εισάγει ως πρακτική την τεχνητή σπερματέγχυση. Το 96% των εκτροφών δεν εφαρμόζει συγχρονισμό οίστρων. Το 98% των εκτροφών δεν έχει υιοθετήσει ως πρακτική την επίδραση αρσενικού, την χρήση εμφυτευμάτων μελατονίνης και δεν έχει προχωρήσει σε συστηματική τήρηση αναπαραγωγικών στοιχείων. Στο 98% των εκτροφών οι συζεύξεις δεν ακολουθούν κάποιον υποτυπώδη προγραμματισμό, αλλά πραγματοποιούνται ελεύθερα και τυχαία. 32

33 Στο 80% των εκτροφών ο φωτισμός και ο αερισμός κρίνονται ανεπαρκείς, ενώ δεν υπάρχουν κελιά τοκετών κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Στο 68% των εκτροφών δεν χρησιμοποιείται συστηματικά αχυροστρωμνή. Καμία εκτροφή δεν είναι αυτάρκης σε ότι αφορά τις ζωοτροφές που χρησιμοποιούνται για τον καταρτισμό των σιτηρεσίων των ζώων. Στο 76% των εκτροφών το άρμεγμα πραγματοποιείται με τα χέρια. Στο 98% και 96% των εκτροφών δεν έχει πραγματοποιηθεί ποτέ ανάλυση ζωοτροφών και ανάλυση ύδατος, αντίστοιχα. Στο 36% των εκτροφών δεν υπάρχει παροχή ηλεκτρικού ρεύματος. 33

34 Συζήτηση Σύμφωνα με άποψη η οποία έχει διαμορφωθεί συλλογικά ύστερα από έρευνες πολλών Ευρωπαϊκών φορέων και κυρίως του LFS (Labour Force Survey), (Gibon et al., 1996), γενικευμένη επιδίωξη αποτελεί πλέον η αύξηση των γνώσεων-δεδομένων σχετικά με τα συστήματα εκτροφής και τις πολυμορφίες που αυτά παρουσιάζουν. Σύμφωνα με αυτό, ορισμένοι ερευνητές (Gibon, 1994, Alvarez Funes και Paz Motola, 1997) εστιάζουν στο αυξανόμενο ενδιαφέρον για περιγραφή, αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση των χαρακτηριστικών που συγκεντρώνουν οι υπάρχουσες εκτροφές ζώων. Στο πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης, η πολυπαραγοντική προσέγγιση που εφαρμόστηκε, δεν μας επέτρεψε να εντοπίσουμε σημαντικές διαφορές στις μεθόδους εκτροφής των εγχώριων γιδιών. Οδήγησε στον διαχωρισμό και την ομαδοποίηση των γιδοτροφικών εκμεταλλεύσεων οι οποίες συμμετείχαν, χωρίς όμως να προκύπτουν σημαντικά διακριτά χαρακτηριστικά μεταξύ των ομάδων, ικανά να προσδώσουν διαφορετικούς αντιπροσωπευτικούς χαρακτηρισμούς στην κάθε μια από αυτές. Αντιθέτως αναδείχθηκαν συνολικά οι εγγενείς παθογένειες που ενυπάρχουν στον κλάδο αυτό της ζωικής παραγωγής και τον κρατούν δέσμιο των πρακτικών του παρελθόντος. Παρόμοιες έρευνες οι οποίες διεξήχθησαν στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν (Castel και συν., 2003, Usai και συν, 2006, Escuder και συν, 2006, Nahed και συν., 2006, Ruiz και συν, 2008, Castel και συν, 2011, Kawonga και συν 2012) στην Ιταλία και την Ισπανία καταδεικνύουν την ύπαρξη μιας σχετικής ποικιλίας μορφών εκτροφής γιδιών στις χώρες αυτές. Για την υλοποίηση τους όμως υιοθετήθηκαν διαφορετικές προσεγγίσεις. Οι σημαντικές διαφορές τους σε σχέση με την παρούσα έρευνα έγκεινται στα εξής γεγονότα: α) περιορισμένο εύρος σε ότι αφορά τις φυλές των εκτρεφόμενων γιδιών και β) μη τυχαία επιλογή των εκτροφών οι οποίες συμμετείχαν στις παραπάνω μελέτες. Στην Σαρδηνία οι Usai και συν. (2006) χρησιμοποίησαν στοιχεία από 150 εκτροφές γιδιών της τοπικής εγχώριας φυλής και διαπίστωσαν έλλειψη βασικών υποδομών, εκτεταμένη χρήση φυσικών βοσκοτόπων, μικρό-μεσαίο μέγεθος ποιμνίων, χαμηλή γαλακτοπαραγωγή και απουσία βασικών διαχειριστικών πρακτικών. Στις Κανάριες Νήσους (Ισπανία) οι Escuder και συν. (2006) επισκέφθηκαν 21 εκτροφές γιδιών της τοπικής εγχώριας φυλής και κατέγραψαν μικρό μέγεθος ποιμνίων, υψηλότερη γαλακτοπαραγωγή, εκμετάλλευση της βόσκησης ως σημαντικό μέσο κάλυψης των θρεπτικών αναγκών των ζώων. Στην Ανδαλουσία (νότια Ισπανία) η αρχική προσέγγιση των Castel και συν. (2003 και 2011) αφορούσε αποκλειστικά τα «ημι-εκτατικά» συστήματα εκτροφής γιδιών στην περιοχή αυτή (23 στον αριθμό). Και σε 34

35 αυτή την περίπτωση τα βασικά χαρακτηριστικά που καταγράφηκαν ήταν μικρού-μεσαίου μεγέθους ποίμνια, έλλειψη εκσυγχρονισμού εγκαταστάσεων/εξοπλισμού, εξάρτηση της διατροφής των ζώων από την βόσκηση σε μεγάλο βαθμό, μεγάλης διάρκειας αναπαραγωγική περίοδος και οικογενειακού τύπου επιχειρήσεις. Στην ίδια περιοχή οι Ruiz και συν. (2008) χρησιμοποίησαν στοιχεία αποκλειστικά από εκτροφές γιδιών (18 στον αριθμό) οι οποίες εκμεταλλεύονται την φυσική βλάστηση, και παρατήρησαν μεσαία προς υψηλή γαλακτοπαραγωγή, διαφορετικού βαθμού εξάρτηση της κάλυψης των θρεπτικών αναγκών των ζώων από τους φυσικούς βοσκότοπους και μικρή υστέρηση σε υλικοτεχνική υποδομή. Οι μέθοδοι εκτροφής των εγχώριων γιδιών υστερούν κατά πολύ έναντι ομοειδών κλάδων των υπόλοιπων ευρωπαϊκών χωρών, χωρίς να μπορούν να αντιπαρατάξουν σοβαρές πιθανότητες ανταγωνισμού. Η υστέρηση αυτή αφορά τις υποδομές και τη διαχείριση, οι οποίες μοιραία συμπαρασύρουν την παραγωγικότητα σε χαμηλά επίπεδα. Πολλές εκτροφές παρουσιάζουν εικόνα πλήρους απουσίας εκσυγχρονισμού, αδυνατώντας να διατηρήσουν τον απαραίτητο εξοπλισμό και τις αναγκαίες εγκαταστάσεις που θα αποτελέσουν το εφαλτήριο ανάπτυξής τους. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως ενώ μόλις το 24% των μονάδων διαθέτει αρμεκτική μηχανή, υπήρχαν περιπτώσεις στις οποίες η μηχανική άμελξη έβρισκε πρακτική εφαρμογή αποκλειστικά στο παράλληλα εκτρεφόμενο ποίμνιο προβάτων, με τις γίδες να περιμένουν σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους (στρούγκες) για να αρμεχτούν με το χέρι. Η «παραδοσιακή» διαχείριση της πλειοψηφίας των ποιμνίων επιτάσσει την εκτεταμένη εκμετάλλευση των φυσικών βοσκοτόπων, οι οποίοι αποτελούνται κυρίως από θαμνώδη βλάστηση χαμηλής θρεπτικής αξίας. Άλλωστε τα γίδια ανέκαθεν αποτελούσαν την καταλληλότερη διέξοδο για την αξιοποίηση των βοσκήσιμων εκτάσεων αυτού του είδους, στο πλαίσιο των χαμηλών εισροών που χαρακτηρίζουν τις εκτροφές αυτές. Παρά ταύτα, η πολύωρη παραμονή στην βοσκή και η διάνυση πολλών χιλιομέτρων αυξάνει την ενεργειακή δαπάνη των ζώων και μειώνει ακόμα περισσότερο την παραγωγικότητα. Έτσι, η αποτελεσματική και προς όφελος της βιωσιμότητας διαχείριση των βοσκοτόπων καθίσταται πραγματική πρόκληση. Η συμπληρωματική χορήγηση συγκομιζόμενων ζωοτροφών, κυρίως συμπυκνωμένων, είναι ευρύτατα διαδεδομένη, με την αγορά του μεγαλύτερου μέρους τους και όχι την ιδιοπαραγωγή να είναι ο κανόνας. 35

36 Παράλληλα έννοιες όπως ο συγχρονισμός οίστρων, η επίδραση αρσενικού, η χρήση εμφυτευμάτων μελατονίνης, η πραγματοποίηση οχειών πλήρως ελεγχόμενων ή έστω προκαθορισμένων κατά ομάδες, η συστηματική τήρηση αναπαραγωγικών και παραγωγικών στοιχείων, η επιλογή γεννητόρων και η τεχνητή σπερματέγχυση, παραμένουν μη εφαρμόσιμες για τη συντριπτική πλειοψηφία των εκτροφών. Όλες αυτές οι συνθήκες αυτόματα συνεπάγονται χαμηλές επιδόσεις, τόσο στην ποσότητα όσο και στην ποιότητα του παραγόμενου γάλατος. 36

37 Κεφάλαιο Β.: Aξιολόγηση της χρήσης τεχνητού λειμώνα στην γαλακτοπαραγωγική ικανότητα εγχώριων γιδιών Η εκμετάλλευση των φυσικών βοσκοτόπων (κυρίως ορεινών-ημιορεινών) ως μια λύση για την κάλυψη σημαντικού μέρους των θρεπτικών αναγκών των εκτρεφόμενων γιδιών θεωρείται μη συμφέρουσα, όταν τα ζώα αυτά ανήκουν σε γαλακτοπαραγωγές φυλές υψηλών αποδόσεων (>600χλγ/έτος), (Morand Ferh, 1981). Η αιτιολογία του γεγονότος αυτού έγκειται κυρίως στις διατροφικές ιδιαιτερότητες των γιδιών, στην ιδιοσυγκρασία τους και στην συμπεριφορά που εκδηλώνουν κατά την διάρκεια της βοσκής. Ως ζώα με έντονα ανεξάρτητο, ανήσυχο χαρακτήρα και ζωηρή ιδιοσυγκρασία, αναπτύσσουν μεγάλη περιέργεια για το περιβάλλον και διάθεση για εξερεύνηση. Τα χαρακτηριστικά αυτά, σε συνδυασμό με την φυσική τους ικανότητα για εύκολη πρόσβαση σε δύσβατα και απόκρημνα σημεία των διαθέσιμων βοσκοτόπων, καθώς και την έντονη επιλεκτικότητα της τροφής που τα διακρίνει, οδηγούν σε ανάπτυξη έντονης δραστηριότητας και συνεπακόλουθα σε σημαντικά υψηλή δαπάνη ενέργειας. Επιπλέον, ως αποτέλεσμα της συνεχούς αναζήτησης της τροφής που επιθυμούν και της ικανότητάς τους να την προσεγγίζουν όπου και αν αυτή βρίσκεται, εμφανίζεται και η απαίτηση άφθονου διαθέσιμου χρόνου κατά την βοσκή, αλλά και η περιορισμένη ποσότητα προσλαμβανόμενης τροφής. Τέλος, η υψηλή περιεκτικότητα τανινών που παρατηρείται στα φύλλα των περισσότερων φυτών που προτιμούν οι γίδες, προκαλεί μείωση της θρεπτικής τους αξίας μέσω της δέσμευσης των προσλαμβανόμενων πρωτεϊνών και της μειωμένης απορρόφησής τους (McSweeney και συν., 2001, Min και συν., 2005). Έτσι λοιπόν η ασύγκριτη -σε σχέση με τα υπόλοιπα ζωικά είδη- ικανότητα που διαθέτουν τα γίδια να βόσκουν σε δύσκολες συνθήκες και να αξιοποιούν φυσικούς βοσκοτόπους σε εδάφη που είναι ακατάλληλα για καλλιέργεια η οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα (Mena και συν., 2005, Rancourt και συν., 2006), τίθεται εν αμφιβόλω στην περίπτωση ποιμνίων υψηλής γαλακτοπαραγωγής. Αντιθέτως, η ελεγχόμενη και περιορισμένη βόσκηση των ζώων σε περιφραγμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις γης, ευρισκόμενες σε κοντινή απόσταση από το γιδοστάσιο, φαινομενικά δεν συγκεντρώνει κάποια από τα παραπάνω μειονεκτήματα (αυξημένη δαπάνη ενέργειας, πρόσληψη μειωμένης ποσότητας τροφής σε σχέση με τις ώρες βόσκησης, πρόσβαση σε φυτά πλούσια σε ταννίνες). Πρωταρχικός στόχος του δεύτερου μέρους της έρευνας ήταν να αξιολογηθεί η χρήση αρδευόμενων εκτάσεων (τεχνητών λειμώνων) για βόσκηση από γίδες γαλακτοπαραγωγικής 37

38 κατεύθυνσης, οι οποίες εκτρέφονται στις κλιματικές συνθήκες της χώρας μας. Το εγχείρημα αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο μιας γενικότερης προσπάθειας χρήσης φυσικών πόρων στην γαλακτοπαραγωγό γιδοτροφία με περιβαλλοντικά ορθό τρόπο, με σκοπό την βελτίωση της ευζωίας, την επιμήκυνση της παραγωγικής ζωής των γιδών, τη μείωση του κόστους αγοράς ζωοτροφών και ταυτόχρονα την επίτευξη παραγωγής της επιθυμητής ποιότητας και ποσότητας γάλατος. Η δημιουργία αρδευόμενου τεχνητού λειμώνα με σκοπό την βόσκηση από γίδια δεν έχει ερευνηθεί στο παρελθόν στην Ελλάδα. Σε μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στο εξωτερικό, οι Jagush και συν.(1981) απέδειξαν ότι μπορεί να επιτευχθεί γαλακτοπαραγωγή της τάξης των 2,6 χλγ/ημέρα/γίδα, σε γίδες γαλακτοπαραγωγικής κατεύθυνσης στις οποίες παρέχονται μόνο 200 γρ. συμπυκνωμάτων/ημέρα, με την βόσκηση να καλύπτει κυρίως τις ενεργειακές τους ανάγκες. Δεν υπάρχουν όμως δεδομένα για την ποιότητα του παραγόμενου γάλατος, την περιεκτικότητά του δηλαδή σε λίπος, πρωτεΐνες, λακτόζη, Σ.Υ.Α.Λ., σωματικά κύτταρα, καθώς και τη σύνθεση των λιπαρών οξέων. Ταυτόχρονα, οι μελέτες αυτές αφορούν ξενικές φυλές, εκτρεφόμενες σε κλιματικές συνθήκες διαφορετικές από τις Μεσογειακές, και βόσκηση σε έναν συνδυασμό φυσικών και τεχνητών βοσκότοπων. Υπάρχουν μελέτες οι οποίες αποδεικνύουν τη δυνατότητα υποστήριξης υψηλής γαλακτοπαραγωγής ( χλγ/έτος και πάνω από 5 χλγ/ημέρα/ζώο στην κορύφωση της γαλακτοπαραγωγής) σε ζώα τα οποία προμηθεύονται περίπου το 60% των ενεργειακών και πρωτεϊνικών αναγκών τους από την βόσκηση και εκτρέφονται σε Μεσογειακές κλιματικές συνθήκες (Lefrileux και συν., 2008). Ελάχιστα όμως είναι γνωστά για τη διαχείριση των φυσικών και τεχνητών βοσκοτόπων που χρησιμοποιήθηκαν για την διατροφή των ζώων αυτών καθώς και για την ποιότητα του παραγόμενου γάλατος στους πειραματισμούς αυτούς. 38

39 Υλικά και μέθοδοι Για τη διεξαγωγή του δεύτερου μέρους της διατριβής επιλέχθηκε το αγρόκτημα «Αμάλθεια», μια από τις 50 εκτροφές που συμμετείχαν στο πρώτο μέρος της έρευνας. Πρόκειται για μια σύγχρονη γιδοτροφική μονάδα με καθετοποιημένη παραγωγή προϊόντων που βρίσκεται στο χωριό Άνω Καλλινίκη, 10 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης της Φλώρινας (γεωγραφικό μήκος: 21 27'12.65'', γεωγραφικό πλάτος: 40 51'34.98'', υψόμετρο 601m). Στην επιχείρηση αυτή εκτρέφονται εντατικά 400 γίδες της φυλής Δαμασκού (Damascus). Από αυτές, 90 τυχαία επιλεγμένες γίδες των οποίων οι τοκετοί πραγματοποιήθηκαν τον Ιανουάριο του 2013, συγκρότησαν την ομάδα που συμμετείχε στο πείραμα του δεύτερου μέρους της μελέτης. Τα εντατικώς εκτρεφόμενα ζώα της ομάδας αυτής εξέρχονταν από το γιδοστάσιο καθημερινά επί 40 ημέρες, από τις 29/06/2013 έως τις 08/08/2013, με σκοπό τη βόσκηση ως ενιαίο σύνολο σε παρακείμενη βοσκήσιμη έκταση. Η βόσκηση λάμβανε χώρα πρωινές ώρες και διαρκούσε δύο ώρες κατά προσέγγιση (8:30 10:30). Κατά την επιστροφή τους στις εγκαταστάσεις πραγματοποιούνταν χορήγηση συμπληρωματικού σιτηρεσίου, η σύνθεση του οποίου παρουσιάζεται στον πίνακα 4. Πίνακας 4. Σιτηρέσιο των ζώων κατά την διάρκεια του πειραματισμού Σύνθεση σιτηρεσίου Σύνθετη συμπληρωματική ζωοτροφή γαλακτοπαραγωγής εμπορίου Ενσίρωμα αραβοσίτου Σανός μηδικής Άχυρο ομάδα SOLID 0,7 χλγ/ζώο 0,5 χλγ/ζώο 0,3 χλγ/ζώο 0,2 χλγ/ζώο Στην ομάδα αυτή πραγματοποιήθηκαν ατομικές μετρήσεις στο σύνολο των ζώων σε δύο διαφορετικές ημερομηνίες (01/07/2013 και 04/08/2013). Οι μετρήσεις αυτές αποτελούσαν τμήμα του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος SOLID και αφορούσαν το ύψος της γαλακτοπαραγωγής, την περιεκτικότητα του γάλατος σε λίπος, πρωτεΐνες, λακτόζη και στερεού υπολείμματος άνευ λίπους (Σ.Υ.Α.Λ)., καθώς και την εκτίμηση του δείκτη θρεπτικής κατάστασης (Δ.Θ.Κ.) με ψηλάφηση στην οσφύ. Οι αναλύσεις των δειγμάτων γάλατος πραγματοποιήθηκαν στις εγκαταστάσεις της γαλακτοβιομηχανίας ΜΕΒΓΑΛ με συσκευή 39

40 πολλαπλών αναλύσεων γάλατος (Milko Scan, Foss Electric). Τα αποτελέσματα των μετρήσεων παρουσιάζονται αναλυτικά στον πίνακα 5. Πίνακας 5. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των παραμέτρων που μετρήθηκαν στις δύο δειγματοληψίες του προγράμματος SOLID για την ομάδα ζώων του πειραματισμού. Παράμετρος 01/Ιουλίου/2013 Ομάδα SOLID 04/Αύγουστος/2013 Γαλακτοπαραγωγή (g/γίδα) 2231,2 ± 828,2 1970,9 ± 834,3 Λίπος (%) 4,65 ± 0,76 4,26 ± 0,79 Πρωτεΐνες (%) 3,56 ± 0,44 3,68 ± 0,35 Λακτόζη (%) 4,24 ± 0,34 4,19 ± 0,2 Σ.Υ.Α.Λ. (%) 8,7 ± 0,45 8,77 ± 0,44 Δ.Θ.Κ. 2,77 ± 0,4 2,67 ± 0,52 Οι γίδες της ομάδας του πειραματισμού εκτιμήθηκε ότι είχαν μέσο σωματικό βάρος ενηλίκου ζώου 60 χλγ. κατά προσέγγιση. Για τον υπολογισμό των συνολικών αναγκών των ζώων σε ενέργεια (UFL, Unité Fourragère Lait, 1,7 Mcal καθαρής ενέργειας για γαλακτοπαραγωγή), οι οποίες παρατίθενται στον πίνακα 6, χρησιμοποιήθηκαν τα δεδομένα του Εθνικού Ινστιτούτου Αγροτικών Ερευνών της Γαλλίας (INRA 2007). Με τον ίδιο τρόπο υπολογίστηκε και η θρεπτική αξία των χορηγούμενων συμπληρωματικών ζωοτροφών και κατά συνέπεια το ποσοστό κάλυψης των αναγκών των ζώων από το συμπληρωματικό σιτηρέσιο. Στη συνέχεια συνδυάζοντας τις ενεργειακές ανάγκες των ζώων, την ενέργεια που παρείχε η χορήγηση συμπληρωματικού σιτηρεσίου και τη μεταβολή του Δ.Θ.Κ., υπολογίστηκε η ενέργεια που παρείχε ο τεχνητός λειμώνας στα ζώα της ομάδας της μελέτης κατά την διάρκεια των 40 ημερών του πειραματισμού. Μεταβολή μιας βαθμίδας του Δ.Θ.Κ. αντιστοιχεί σε 16% περίπου του σωματικού βάρους των ζώων (Institut de l élevage 2011) και απώλεια ενός χλγ. σωματικού βάρους αποδίδει 3,7 UFL, ενώ για την αύξηση του σωματικού βάρους κατά ένα χλγ. απαιτούνται 3,9 UFL (INRA 2007). 40

41 Πίνακας 6. Ενεργειακές ανάγκες (UFL) των ζώων στις δύο δειγματοληψίες του προγράμματος SOLID. Ομάδα SOLID Ημερομηνία Ενεργειακές ανάγκες (UFL) 01/Ιουλίου/2013 1,97 01/Αυγούστου/2013 1,78 Η βοσκήσιμη έκταση αποτελείτο από 2 τεχνητούς λειμώνες, Α και Β, ιδιοκτησίας του κτηνοτρόφου, οι οποίοι συγκροτούν ένα συνολικό χώρο 32 στρεμμάτων (20 και 12 στρέμματα, αντίστοιχα), 20 μέτρα μπροστά από τις κτιριακές εγκαταστάσεις της μονάδας (εικόνα 2). Συνεπώς η έκταση που αντιστοιχούσε σε κάθε γίδα είναι περίπου 320 τετραγωνικά μέτρα (m²). Η βοσκήσιμη ύλη αποτελείτο από ένα μείγμα σπόρων ο οποίος περιείχε Lollium perenne, Festuca arundinacea, Avena sativa, Secale cereale και x Triticosecale (Triticum και Secale). Το μείγμα αυτό χρησιμοποιήθηκε για την σπορά των λειμώνων η οποία πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του Εικόνα 2. Οι τεχνητοί λειμώνες Α (20 στρ., δεξιά) και Β (12 στρ., αριστερά), μπροστά από το αγρόκτημα «Αμάλθεια». 41

42 Η χημική ανάλυση των ζωοτροφών και του χόρτου λειμώνα διενεργήθηκε στο εργαστήριο Διατροφής του Τμήματος Κτηνιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Οι αναλύσεις αφορούσαν τον προσδιορισμό των επιμέρους συστατικών της βοσκήσιμης ύλης και των συγκομιζόμενων ζωοτροφών με την αναλυτική τεχνική Weende (A.O.A.C., 2007). Συγκεκριμένα, προσδιορίστηκαν η περιεκτικότητα σε υγρασία-ξηρά ουσία, οργανική ουσία-τέφρα, λίπος, αζωτούχες και ινώδεις ουσίες (πίνακας 7). Πίνακας 7. Χημική ανάλυση ζωοτροφών και μείγμα χόρτου λειμώνα. Παράμετρος (%) Φύραμα Σανός μηδικής Ζωοτροφές Άχυρο Ενσίρωμα αραβοσίτου Χόρτο λειμώνα Υγρασία 9,8 9,3 6,6 56,3 69,3 Τέφρα 8,5 6,5 8,5 4 2,5 Λιπαρές ουσίες 2,5 2,3 0,9 4,8 3,9 Ολικές πρωτεΐνες 21,3 22,8 7,8 3,6 6,3 Ολικές κυτταρίνες 7,1 32,2 36,7 18,3 8,6 Αρχικά, για τον προσδιορισμό της ξηράς ουσίας, έγινε ζύγιση του κάθε δείγματος, ακολούθησε ξήρανση σε κλίβανο στους 105 C για 48 περίπου ώρες όπου είχαμε σταθεροποίηση του βάρους και στη συνέχεια το κάθε δείγμα επαναζυγίστηκε. Η απώλεια βάρους εκφρασμένη σε επί τοις εκατό του αρχικού βάρους αποτελεί την περιεκτικότητα του κάθε δείγματος σε υγρασία, ενώ το υπόλοιπο αποτελεί την περιεκτικότητά του σε ξηρή ουσία. Στη συνέχεια έγινε άλεση όλων των δειγμάτων σε μύλο άλεσης και αποθήκευσή τους σε αριθμημένα βαζάκια που πωματίστηκαν αεροστεγώς. Η μέθοδος αυτή εφαρμόστηκε για τον προσδιορισμό της ξηρής ουσίας σε όλα τα δείγματα, πλην αυτών του ενσιρώματος και του μείγματος χόρτων λειμώνα. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η υγρασία και η ξηρή ουσία υπολογίστηκαν μετά την απομάκρυνση του νερού και των πτητικών λιπαρών οξέων (Π.Λ.Ο.) με την μέθοδο της αζεοτροπικής απόσταξης παρουσία τολουολίου, από τον όγκο του υδατικού αποστάγματος και την περιεκτικότητα του σε Π.Λ.Ο. Για τον προσδιορισμό της τέφρας έγινε αποτέφρωση των δειγμάτων σε αποτεφρωτικό κλίβανο στους C μέχρι σταθερού βάρους ώστε να απομακρυνθεί ολόκληρη η 42

43 ποσότητα της οργανικής ουσίας. Στη συνέχεια, έγινε ζύγιση του υπολείμματος, το βάρος του υπολείμματος αυτού αφού έγινε αναγωγή επί τοις εκατό του βάρους του αρχικού δείγματος μας έδωσε τη περιεκτικότητα της τροφής σε τέφρα, ενώ η απώλεια βάρους αποτελεί τη περιεκτικότητα της τροφής σε οργανική ουσία. Ο προσδιορισμός των αζωτούχων ουσιών πραγματοποιήθηκε με τη μέθοδο Kjeldahl (A.O.A.C., 2007) η οποία βασίζεται στη μετατροπή του οργανικού αζώτου σε ανόργανο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη μέθοδο προσδιορίζεται η ποσότητα του ολικού αζώτου και στη συνέχεια πολλαπλασιάζουμε την τιμή αυτή με το συντελεστή 6,25 (100/16) για τον υπολογισμό των αζωτούχων ουσιών. Αυτό διότι θεωρούμε ότι οι ολικές αζωτούχες ουσίες εκπροσωπούνται κατά κύριο λόγο από τις πρωτεΐνες οι οποίες περιέχουν 16% άζωτο. Η περιεκτικότητα σε λίπος προσδιορίστηκε με τη μέθοδο της εκχύλισης του κάθε δείγματος με πετρελαϊκό αιθέρα στη συσκευή Soxhlet. Η συλλογή του αιθέριου εκχυλίσματος έγινε σε ειδική φιάλη η οποία είχε ζυγιστεί πριν την εκχύλιση, θερμάνθηκε για την πλήρη εξάτμιση του αιθέρα και επαναζυγίστηκε. Η εκχύλιση του λίπους στο κάθε δείγμα διήρκησε 6 ώρες. Το ολικό λίπος του δείγματος προέκυψε από τη διαφορά των δύο αυτών μετρήσεων. Το βάρος αυτό μετά την αναγωγή επί τοις εκατό του βάρους του αρχικού δείγματος μας έδωσε την εκατοστιαία περιεκτικότητα της τροφής σε λίπος. Για τον προσδιορισμό των ινωδών ουσιών το κάθε δείγμα υποβλήθηκε σε διπλή κατεργασία με προθερμασμένα αραιωμένα διαλύματα θειικού οξέος αρχικά και υδροξειδίου του καλίου για την απομάκρυνση των μη κυτταρινούχων ουσιών. Το υπόλειμμα ξεπλύθηκε με νερό και οινόπνευμα, ξηράθηκε, ζυγίστηκε και αποτεφρώθηκε. Η διαφορά του βάρους που προέκυψε πριν και μετά την αποτέφρωση αντιστοιχεί στις ινώδεις ουσίες. 43

44 Αποτελέσματα Κατά την διάρκεια των 40 ημερών της δίωρης καθημερινής βόσκησης των ζώων το συμπληρωματικό σιτηρέσιο που χορηγούνταν μετά την επιστροφή τους στο γιδοστάσιο παρέμεινε σταθερό σε ποσότητα. Μεταξύ των δύο ημερομηνιών των δειγματοληψιών (01/07/2013 και 04/08/2013) φαίνεται ότι οι γίδες μπόρεσαν να «συλλέξουν» από την βοσκή 0,85 UFL. Παράλληλα, ο μέσος όρος του Δ.Θ.Κ. φαίνεται να ακολουθεί πτωτική πορεία (2,77 στην πρώτη μέτρηση και 2,67 στην δεύτερη), σε ένα χρονικό διάστημα το οποίο σύμφωνα με τον προγραμματισμό της συγκεκριμένης επιχείρησης αντιπροσωπεύει την περίοδο πριν τις συζεύξεις. Την ίδια πτωτική πορεία παρουσιάζει και ο μέσος όρος της γαλακτοπαραγωγής αλλά και της περιεκτικότητας του γάλατος σε λίπος και σε λακτόζη, ενώ οι αντίστοιχοι μέσοι όροι της περιεκτικότητας του γάλατος σε πρωτεΐνες και Σ.Υ.Α.Λ. αυξήθηκαν ελάχιστα. 44

45 Συζήτηση Ο υπολογισμός των ενεργειακών αναγκών γιδιών που χρησιμοποιούν τη βόσκηση ως μέσο κάλυψής τους σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, καθίσταται δύσκολος καθώς επηρεάζεται εύκολα και έντονα από διάφορους παράγοντες (Sahlu και Goetsch 2005). Οι βασικότεροι από αυτούς είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συγκεντρώνει ο κάθε βοσκότοπος, το επίπεδο συμπληρωματικής παρεχόμενης διατροφής, η ημερήσια σωματική δραστηριότητα των ζώων και οι περιβαλλοντικές συνθήκες (θερμοκρασία, υγρασία, ηλιοφάνεια, πλευρικοί άνεμοι κ.ά.). Σε έρευνες που έχουν διεξαχθεί σε Μεσογειακές χώρες (Sutton και Alderman, 2000, Lachica και Aguilera, 2005) βρέθηκε ότι η επιπλέον ενέργεια που απαιτείται για τα γίδια στην βοσκή κυμαίνεται σε ένα αρκετά μεγάλο εύρος (11-93% των αναγκών συντήρησης) και βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με το είδος και την ποιότητα των βοσκοτόπων (π.χ. πεδινοί-λοφώδεις-ημιορεινοί-ορεινοί). Σε έρευνες των Morand-Fehr και Sauvant (1978) προτείνεται μια αύξηση θρεπτικών αναγκών της τάξεως του 20-50% αυτών της συντήρησης για γίδια που βόσκουν φυσικούς βοσκότοπους μεσογειακών χωρών, ενώ σε αντίστοιχη μελέτη των Wilkinson και Stark (1987) θεωρείται σωστή η προσαύξηση των αναγκών συντήρησης κατά 25% για γίδια τα οποία βόσκουν σε πεδινούς φυσικούς βοσκοτόπους της εύκρατης ζώνης και κατά 50% σε ημιορεινούς-ορεινούς βοσκοτόπους. Στο παρόν πείραμα οι επιπλέον ενεργειακές ανάγκες των υπό παρατήρηση γιδιών εκτιμήθηκαν στο 15% εκείνων της συντήρησης, συνυπολογίζοντας τις ιδιαίτερες συνθήκες οι οποίες διαμορφώθηκαν από την στιγμή που ο χρησιμοποιούμενος βοσκότοπος είναι τεχνητός (αρδευόμενος) κι όχι φυσικός, ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση από το γιδοστάσιο. Μολονότι η έρευνα για τις διατροφικές ανάγκες των γιδιών και τους τρόπους κάλυψης τους έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο τα τελευταία χρόνια, συνεχίζει να υπολείπεται σε μεγάλο βαθμό σε σχέση με αυτή των βοοειδών και των προβάτων. Τα στοιχεία σχετικά με τις ανάγκες των ζώων που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα βασίστηκαν σε δεδομένα τα οποία αφορούν κυρίως τις φυλές υψηλής γαλακτοπαραγωγής Alpine και Saanen. Διάφορες τεχνικές δυσκολίες στην άρδευση των υπό δημιουργία λειμώνων, στον γενικότερο σχεδιασμό του πειράματος αλλά και ανακολουθίες από πλευράς κτηνοτρόφου δεν στάθηκαν ικανές να αποτρέψουν την εξαγωγή συμπεράσματος σχετικά με την ενέργεια που μπορούν να «συλλέξουν» οι γίδες από τον συγκεκριμένο τεχνητό βοσκότοπο υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες. Σύμφωνα με τα περιορισμένα δεδομένα τα οποία είναι διαθέσιμα στην διεθνή βιβλιογραφία, η βέλτιστη δυνατή διαχείριση φυσικών βοσκοτόπων μπορεί να 45

46 καλύψει το 40-70% των ενεργειακών αναγκών των ζώων κατά τους θερινούς μήνες και το 20-40% αυτών κατά τους χειμερινούς μήνες (INRA 2007). Στην περίπτωση εντατικής εκμετάλλευσης φυσικών βοσκοτόπων αναφέρεται κάλυψη των ενεργειακών αναγκών που κυμαίνεται από 20-40% (INRA 2007). Τα 0,85 UFL τα οποία σύμφωνα με την έρευνα μπορούν να «συλλέξουν» οι γίδες από τους δύο τεχνητούς λειμώνες στην καρδιά του καλοκαιριού, καλύπτουν κατά προσέγγιση το 45% των ενεργειακών αναγκών των ζώων στο συγκεκριμένο φυσιολογικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται. 46

47 Συμπεράσματα προτάσεις Κεφάλαιο Α Η γιδοτροφία αποτελεί παραδοσιακά έναν από τους σημαντικότερους κλάδους της ζωικής παραγωγής στη χώρα μας. Η μεγάλη προσαρμοστικότητα των γιδιών σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες και κάτω από ποικίλες διαχειριστικές πρακτικές έχουν οδηγήσει σε μία μεγάλη παραλλακτικότητα σε ότι αφορά τις μεθόδους εκτροφής. Η παραλλακτικότητα αυτή δεν αποτυπώθηκε στο δείγμα των 50 γιδοτροφικών εκμεταλλεύσεων της έρευνας μας. Αντίθετα, προέκυψαν κάποια αντιπροσωπευτικά γνωρίσματα τα οποία χαρακτήριζαν συνολικά και φαινομενικά συνεχίζουν να χαρακτηρίζουν την διάρθρωση του τομέα αυτού της κτηνοτροφίας στην Ελλάδα: απουσία εκσυγχρονισμού εγκαταστάσεων και υποδομών, έλλειψη επιστημονικής υποστήριξης ή απροθυμία συμμόρφωσης με αυτήν σε κρίσιμους τομείς όπως η διατροφή, η αναπαραγωγή και η προληπτική κτηνιατρική, εκτεταμένη εκμετάλλευση των φυσικών βοσκοτόπων χωρίς να υλοποιείται ορθολογικά ώστε να διασφαλιστεί η προστασία και διατήρησή τους αλλά και η ευζωία και παραγωγικότητα των ζώων. Μοιραία λοιπόν η γαλακτοπαραγωγή παραμένει σε πολύ χαμηλά επίπεδα, τα εισοδήματα των γιδοτρόφων παραμένουν καθηλωμένα και η Ελλάδα παρά τον κατά πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό γιδιών, βρίσκεται στην 3η θέση της Ευρώπης, ακολουθώντας την Γαλλία και την Ισπανία στην παραγωγή γίδινου γάλατος. Η διεξαγωγή μιας αντίστοιχης έρευνας με μεγαλύτερο αριθμό εκμεταλλεύσεων και διαφορετικές ή περισσότερες μεταβλητές ίσως οδηγήσει στην εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων σε σχέση με την ανάδειξη διαφορών στις μεθόδους εκτροφής γιδιών στην Ελλάδα, και στον επακόλουθο χαρακτηρισμό και κατηγοριοποίησή τους. Επιπλέον, η διενέργεια ανάλυσης της αποδοτικότητας και οικονομικότητας μεταξύ των ομάδων οι οποίες ενδεχομένως θα προκύψουν, θα αποτελέσει ένα κρίσιμο βήμα, καθιστώντας τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του κάθε συστήματος εμφανή, και παρέχοντας στους γιδοτρόφους και στους φορείς χάραξης της αγροτικής πολιτικής τεκμηριωμένα αποτελέσματα ως εργαλεία για την προώθηση της ανάπτυξης της γιδοτροφίας τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Σε κάθε περίπτωση, το ελάχιστο προαπαιτούμενο για περαιτέρω πρόοδο και ανάπτυξη της γιδοτροφίας θεωρείται η βιωσιμότητα. Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των συστημάτων εκτροφής οδηγούν αναπόφευκτα και σε διαφορετικές προσεγγίσεις και τύπους βιώσιμης ανάπτυξης. Ο πλήρης εκσυγχρονισμός και η απόλυτη εντατικοποίηση των εκτροφών και της παραγωγής δεν αποτελεί απαραιτήτως μονόδρομο. Το ανωτέρω ισχύει ειδικά σε 47

48 περιπτώσεις εκμεταλλεύσεων οι οποίες εντοπίζονται σε περιοχές με μεγάλο περιβαλλοντικό, τουριστικό ή και αρχαιολογικό ενδιαφέρον και ταυτόχρονα πάσχουν από σημαντικές ελλείψεις όπως η μεγάλη απόσταση από μεγάλα αστικά κέντρα, το ανεπαρκές οδικό δίκτυο και δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας και περιορισμούς που σχετίζονται με τον δημόσιο χαρακτήρα ιδιοκτησίας της γης. Η ανάπτυξη αυτών των συστημάτων ίσως πρέπει να βασιστεί στην παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων με βάση το κρέας, αλλά και γαλακτοκομικών προϊόντων σε επίπεδο «φάρμας» και στην διατήρηση και βελτίωση των εγχώριων φυλών γιδιών χωρίς να υποσκελίζονται ως κριτήρια η ποιότητα, η καινοτομία και η υψηλή διατροφική αξία. Τέλος, δεν υπάρχει μια και μοναδική συνταγή επιτυχούς άσκησης της γιδοτροφίας. Η εγχώρια παραγωγή γάλατος και κρέατος δεν έχει να αντιμετωπίσει προς το παρόν ανταγωνισμό από ομοειδή εισαγόμενα προϊόντα και υπάρχουν τεράστια περιθώρια για ανάπτυξη με τυποποίηση των παραγόμενων προϊόντων και οργανωμένη εμπορία τους, τόσο για εσωτερική κατανάλωση όσο και με εξαγωγικές προοπτικές. Υπάρχουν όμως σίγουρα κάποια απαραίτητα συστατικά για την επίτευξη αυτών των στόχων που είναι: η συνειδητή επιλογή στην άσκηση του επαγγέλματος, η υιοθέτηση επιχειρηματικού πνεύματος (προϊόντα επώνυμα και καινοτόμα), η εκπαίδευση του κτηνοτρόφου και του προσωπικού που απασχολεί και η επιστημονική υποστήριξη από κατάλληλα εξειδικευμένους συνεργάτες. 48

49 Κεφάλαιο Β Η αδυναμία της χαμηλής έως μέτριας θρεπτικής αξίας βλάστησης των φυσικών ορεινών/ημιορεινών βοσκοτόπων να υποστηρίξει γαλακτοπαραγωγή υψηλού επιπέδου, έχει ως αντίβαρο την παραγωγή προϊόντων ανώτερης ποιότητας από τα γίδια που την καταναλώνουν. Η θετική επίδραση που έχει η διατροφή των ζώων με βάση τη βόσκηση στο προφίλ των λιπαρών οξέων και στην διατροφική ποιότητα του λίπους στο γίδινο γάλα έχει αναγνωριστεί ευρέως (Morand Fehr και συν., 2007). Η επίδραση αυτή σχετίζεται τόσο με την αύξηση των συγκεντρώσεων πολυακόρεστων λιπαρών οξέων στο γάλα (π.χ. ω-3 λιπαρά οξέα και συζευγμένο λινολεϊκό οξύ), τα οποία έχουν ευεργετική επίδραση στην ανθρώπινη υγεία (Barcelo-Coblijn και Murphy, 2009; Benjamin και Spener, 2009) όσο και με τις μειωμένες συγκεντρώσεις κορεσμένων λιπαρών οξέων (ιδιαίτερα παλμιτικό, μυριστικό και λαυρικό οξύ) τα οποία είναι σε θέση να αυξήσουν τους παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα (Ohlsson, 2010). Επιπλέον, το γάλα αυτών των ζώων είναι πλούσιο σε βιταμίνες και σε φαινολικές και πτητικές ενώσεις, συστατικά με αντιοξειδωτική δράση που είναι ωφέλιμα για την ανθρώπινη υγεία και καθιστούν τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των παραγόμενων (γαλακτοκομικών) προϊόντων ασύγκριτα (Zervas και Tsiplakou 2011). Στο πλαίσιο των πολύ σημαντικών περιθωρίων βελτίωσης της Eλληνικής γιδοτροφίας, εμφανίζονται ήδη πλήρως εντατικοποιημένες εκτροφές, η λειτουργία των οποίων στηρίζεται πλέον σε καθαρά επιχειρηματική βάση, κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό για το μέλλον. Οι επιχειρήσεις αυτές παρά τις υψηλές αποδόσεις που παρουσιάζουν στην παραγωγή γάλατος, σε αρκετές περιπτώσεις βρίσκονται αντιμέτωπες με το πρόβλημα των χαμηλών ή μέτριων επιδόσεων στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του στα οποία υπερτερούν τα ποίμνια που αξιοποιούν την φυσική βλάστηση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Στην προσπάθεια λοιπόν συγκερασμού διατήρησης της ποσότητας και βελτίωσης της ποιότητας του γάλατος με παράλληλη βελτίωση της ευζωίας των ζώων και μείωσης του κόστους αγοραζόμενων ζωοτροφών, η δημιουργία τεχνητού λειμώνα με σκοπό την περιορισμένη βόσκηση από γίδια σε κοντινή απόσταση από το γιδοστάσιο εμφανίζεται ελκυστική ως μέθοδος προς διερεύνηση και αξιολόγηση, κάτι το οποίο δεν έχει πραγματοποιηθεί ποτέ στην Ελλάδα. Η εκτροφή στην οποία πραγματοποιήθηκε το δεύτερο μέρος της έρευνας (και μία από τις 50 του πρώτου μέρους) ανήκει στο υψηλότερο επίπεδο της εγχώριας γιδοτροφίας, αποτελώντας ξεχωριστή περίπτωση. Παρά την πληθώρα προβλημάτων τα οποία 49

50 προέκυψαν, η τελική έκβαση του δεύτερου μέρους της έρευνας αποτελεί ένα ενθαρρυντικό πρώτο δείγμα της προσέγγισης του ζητήματος της επίδρασης των τεχνητών λειμώνων στην γαλακτοπαραγωγική ικανότητα των γιδιών, καθώς το ύψος παροχής ενέργειας στα υπό παρατήρηση ζώα υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες κρίθηκε ικανοποιητικό. Για την εξαγωγή ασφαλέστερου συμπεράσματος και την αναγωγή του σε ευρύτερο πλαίσιο, κρίνεται απαραίτητη η εκπόνηση μιας χρονικά εκτενέστερης μελέτης η οποία θα συνδυάζει περισσότερα και ορθολογικότερα κατανεμημένα δεδομένα. Θα μπορούσε να προστεθεί ως παράμετρος η ανάλυση της σύνθεσης του γάλατος σε λιπαρά οξέα με την χρήση αέριου χρωματογράφου. Ιδανική θα αποτελούσε η διεξαγωγή έρευνας με την συμμετοχή δύο ομάδων ζώων εβρισκόμενων στο ίδιο παραγωγικό στάδιο και στην ίδια ηλικιακή κατηγορία, στις οποίες θα διαφοροποιείται το παρεχόμενο σιτηρέσιο, ενώ η έξοδος για βόσκηση σε αρδευόμενους τεχνητούς λειμώνες θα πραγματοποιείται αποκλειστικά για την μία από τις δύο. Εάν αυτή η πρακτική αποδειχθεί πραγματικά επωφελής σε μια εκτροφή, θα μπορεί να υιοθετηθεί και από πολλές ακόμη, όχι μόνο από τις πλήρως εντατικοποιημένες, αλλά και από αυτές που αντιμετωπίζουν πρόβλημα αποτελεσματικής διαχείρισης βοσκοτόπων (διάνυση μεγάλων αποστάσεων, αυξημένες δαπάνες σε εργατικά, φτωχοί βοσκότοποι κατά τους καλοκαιρινούς και πρώτους φθινοπωρινούς μήνες). Τέλος, θα δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων που θα αφορά τη διαχείριση τεχνητών βοσκοτόπων και τις επιδόσεις των ζώων στην παραγωγή γάλατος (ποιοτικά και ποσοτικά) και το βαθμό περιορισμού των δαπανών (μείωση παρεχόμενου σιτηρεσίου), τα οποία θα είναι επιστημονικώς αξιοποιήσιμα και θα μπορέσουν να καθοδηγήσουν τους κτηνοτρόφους σε πρακτικό επίπεδο. 50

51 Περίληψη Η εκτροφή γιδιών αποτελεί μια δραστηριότητα με μακραίωνη ιστορία και παράδοση στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο. Σήμερα, συνιστά έναν σημαντικό κλάδο της αγροτικής οικονομίας σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση του ενδιαφέροντος για τα γίδια, τόσο σε επίπεδο κτηνοτροφίας όσο και σε σχέση με επιστημονικές-ερευνητικές δραστηριότητες. Για να υπάρξουν όμως σοβαρές προϋποθέσεις ανάπτυξης του κλάδου αυτού της ζωικής παραγωγής απαιτείται η κατανόηση της διάρθρωσης της Ελληνικής γιδοτροφίας και η καταγραφή των υπαρχουσών δομών της, έτσι ώστε να τεθούν σαφείς στόχοι και να χαραχτεί επιτυχώς η στρατηγική επίτευξής τους. Στόχος της παρούσας εργασίας, η οποία αποτελείται από δύο μέρη, ήταν η διερεύνηση και περιγραφή των συνθηκών και μεθόδων εκτροφής των εγχώριων γιδιών καθώς και η αξιολόγηση της χρήσης τεχνητού λειμώνα στη γαλακτοπαραγωγική τους ικανότητα. Για τις ανάγκες του πρώτου μέρους της μελέτης χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία τα οποία συλλέχτηκαν από 50 τυχαία επιλεγμένες εκτροφές γιδιών ( γίδες) κατανεμημένες σε 12 νομούς τριών γεωγραφικών διαμερισμάτων (Μακεδονία, Ήπειρος, Θεσσαλία). Για την συλλογή των στοιχείων της έρευνας υιοθετήθηκε η χρήση της μεθόδου ειδικά διαμορφωμένου έντυπου ερωτηματολογίου ύστερα από προσωπική συνέντευξη κάθε κτηνοτρόφου. Για τη διεξαγωγή του δεύτερου μέρους της διατριβής επιλέχθηκε το αγρόκτημα «Αμάλθεια», μια από τις 50 εκτροφές του συμμετείχαν στο πρώτο μέρος της έρευνας. Ύστερα από τυχαία επιλογή, 90 ζώα της συγκεκριμένης εκτροφής συγκρότησαν μια ομάδα η οποία αποχωρούσε από το γιδοστάσιο καθημερινά επί 40 ημέρες, με σκοπό την βόσκηση ως ενιαίο σύνολο σε παρακείμενη αρδευόμενη βοσκήσιμη έκταση (τεχνητοί λειμώνες Α και Β). Στην ομάδα αυτή πραγματοποιήθηκαν σε δύο διαφορετικές ημερομηνίες ατομικές μετρήσεις oι οποίες αφορούσαν το ύψος της γαλακτοπαραγωγής, την περιεκτικότητα του γάλατος σε λίπος, πρωτεΐνες, λακτόζη και στερεό υπόλειμμα άνευ λίπους (Σ.Υ.Α.Λ.), καθώς και την εκτίμηση του δείκτη θρεπτικής κατάστασης (Δ.Θ.Κ.). Πραγματοποιήθηκε ο υπολογισμός των αναγκών των ζώων σε ενέργεια, σε σχέση με το παραγωγικό στάδιο στο οποίο βρίσκονταν καθώς και το ποσοστό κάλυψης των αναγκών των ζώων από το συμπληρωματικό σιτηρέσιο που χορηγήθηκε για το χρονικό διάστημα της έρευνας. Στη συνέχεια συνδυάζοντας τις ενεργειακές ανάγκες των ζώων, την ενέργεια που παρείχε η χορήγηση συμπληρωματικού σιτηρεσίου και τη μεταβολή του Δ.Θ.Κ., υπολογίστηκε η ενέργεια που παρείχε ο τεχνητός λειμώνας στα ζώα της ομάδας της μελέτης υπό τις 51

52 συγκεκριμένες συνθήκες. Οι δειγματοληψίες και οι μετρήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος SOLID. Στο πρώτο μέρος της μελέτης, η πολυπαραγοντική προσέγγιση που εφαρμόστηκε δεν μας επέτρεψε να εντοπίσουμε μεγάλες διαφορές στις μεθόδους εκτροφής των εγχώριων γιδιών. Οδήγησε στον διαχωρισμό και την ομαδοποίηση των γιδοτροφικών εκμεταλλεύσεων σε τρεις ομάδες (clusters), αποτελούμενες από 30, 5 και 15 εκτροφές αντίστοιχα, χωρίς όμως να προκύπτουν σημαντικά διακριτά χαρακτηριστικά μεταξύ των ομάδων, ικανά να προσδώσουν διαφορετικούς αντιπροσωπευτικούς χαρακτηρισμούς στην κάθε μια από αυτές. Αντίθετα, αναδείχθηκαν συνολικά οι εγγενείς παθογένειες που χαρακτηρίζουν τον κλάδο αυτό της ζωικής παραγωγής και τον κρατούν δέσμιο των πρακτικών του παρελθόντος. Στο δεύτερο μέρος της μελέτης το ύψος παροχής ενέργειας στα υπό παρατήρηση ζώα υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες κρίθηκε ικανοποιητικό. Τα ζώα φαίνεται πως μπόρεσαν να «συλλέξουν» 0,85 UFL από την βοσκή στους τεχνητούς λειμώνες υπό τις συγκεκριμένες προαναφερθείσες συνθήκες. Ορισμένες ανακολουθίες και τεχνικές δυσκολίες οι οποίες παρατηρήθηκαν κατά την διάρκεια του πειραματισμού καθιστούν χρήσιμη την εκπόνηση, στο μέλλον, μιας χρονικά εκτενέστερης μελέτης η οποία θα συνδυάζει περισσότερα και ορθολογικότερα κατανεμημένα δεδομένα, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων διαθέσιμη τόσο για τους κτηνοτρόφους στην πράξη όσο και για αξιοποίησή τους σε επιστημονικό επίπεδο. 52

53 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SCHOOL OF HEALTH SCIENCES FACULTY OF VETERINARY MEDICINE DEPARTMENT OF ANIMAL HUSBANDRY, ICHTHYOLOGY, ECOLOGY AND ENVIRONMENTAL PROTECTION LABORATORY OF ANIMAL HUSBANDRY EXPLORING GOAT FARMING SYSTEMS IN GREECE AND ASSESSMENT OF POTENTIAL USE OF SOWN IRRIGATED PASTURE IN DAIRY GOATS PRODUCTIVITY MASTER THESIS BY SOPHOKLES N. PINOPOULOS SUMMARY Dairy goat farming is one of the earliest agricultural activities dating back to ancient Greece. It has played a vital role in maintaining rural tradition and self-sufficiency of the population in poor rural areas. The goat national flock in Greece ranks first with almost 40% of the total EU goat census, as it accounted for more than 4,800,000 million heads in 2014, spread over farms. The latter are mainly mixed flocks of goats with dairy sheep. Contrary to the increased implementation of intensive management systems in most European countries, in Greece, the majority of herds are reared in low-input systems and there is a remarkable scarcity of information regarding management practices. The extended geographical distribution of flocks as well as the diversity of the management strategies contribute to the lack of knowledge about the typology and the 53

54 characteristics of goat farming systems. Hence, the description and typology of a random sample of farms was set as our first objective within the SOLID project, considering the importance of goat farming for the future of rural development in Greece. The objective of the study was to assess farm conditions and to describe the characteristics of dairy goat herds in Greece. For this reason, 50 randomly selected goat herds ( goats) from 12 prefectures were surveyed from October 2011 to November Data were collected during pre-scheduled on-farm visits, using a case-specific questionnaire which comprised of questions about labor, livestock, facilities and equipment and general management practices (land use, grazing and feeding management, reproduction etc.), properly selected in order to facilitate the classification of the herds. A multivariate statistical approach was used to obtain the most appropriate classification. Descriptive statistics, principal component analysis (PCA) and cluster analysis (CA) were conducted using SPSS 20. The secondary aim of this study was to assess the potential use of irrigated pasture under Greek conditions for grazing by dairy goats. The work was focused on the use of natural resources in an environmentally sound manner. Production of such specialized irrigated pasture for goat grazing has not been previously investigated in Greece. A farm participating in SOLID field work (Amalthia farm, located in Ano Kaliniki, Florina) was selected. One group of randomly selected dairy goats was grazing on irrigated pasture as a single flock for forty days, while supplementary feeding indoors was provided after grazing. A mix of seeds specifically recommended for pastured goats was sawn in November of Chemical analysis of grass and feedstuffs was performed for the determination of content in dry matter, ash, protein, fat, and fibre by using the Weende method. Body condition score (BCS) was estimated and the effects of grazing on milk yield, milk quality and overall animal health were monitored at two monthly intervals. Energy requirements of the group of housed goats were calculated in relation to their production stage. The energy provided by the supplementary rations and the change of BCS were also estimated in order to calculate the energy provided by the artificial grassland in the animals of the study group under the specific conditions. The procedure followed at the first part of the survey led to the allocation of the herds in three clusters, which counted 30, 5, 15 herds, respectively. We observed few significant differences that could be used for establishing a representative characterization for each 54

55 one of them. Nevertheless, structural characteristics of goat farming were described for the 50 farms participated in this study. In the second part, between the two dates of sampling (01.July.2013 and 04.August.2013) the goats were able to "collect" 0,85 UFL as energy intake from the artificial grassland. Meanwhile, the average B.C.S was slightly reduced (2.77 in the first measurement and 2.67 in the second). This result is indicative of the potential application of sown irrigated pasture in practice and consists an important first step towards the creation of a database that will be available to both breeders in practice and scientists. 55

56 Βιβλιογραφία Alvarez Funes, R., Paz Motola, R., Metodolog ıa asociada al diseño de propuestas para el desarrollo de la producción lechera caprina (Associated methodology for the design of proposals for development of milk goat production). Archivos de Zootecnia 46, Association of Official Analytical Chemists (A.O.A.C.), Barcelo-Coblijn, G., Murphy, E.J., Alpha-linolenic acid and its conversion to longer chain n-3 fatty acids: benefits for human health and a role in maintaining tissue n-3 fatty acid levels. Prog. Lipid Res. 48, Benjamin, S., Spener, F., Conjugated linoleic acids as functional food: an insight into their health benefits. Nutr. Metab. 6, 36. Bouwman, A.F., Van der Hoek, K.W., Eickhout, B., Soenario, I., Exploring changes in world ruminant production systems. Agricultural Systems 84, Boyazoglu, J., Hatziminaoglou, I., Morand-Fehr, P., The role of the goat in society: Past, present and perspectives for the future. Small Ruminant Research 60, Canali, G., Common agricultural policy reform and its effects on sheep and goat market and rare breeds conservation. Small Ruminant Research 62, Carley D.H. and Fletcher S.M., An evaluation of management practices used by southern dairy farmers. J. Dairy Sci., 69: Castel, J.M., Mena,., elgado-pertıñez, M., Camúñez, J., Basulto, J., Caravaca, F., Guzmán-Guerrero, J.L., Alcalde, M.J., Characterization of semi-extensive goat production systems in southern Spain. Small Ruminant Research 47, Castel, J.M., Mena, Y., Ruiz, F.A., Camúñez-Ruiz, J., Sánchez-Rodríguez, M., Changes occurring in dairy goat production systems in less favoured areas of Spain. Small Ruminant Research 96, Degen A.A., Sheep and goat milk in pastoral societies, Small Ruminant Research 68, Escuder A., Fernández G., Capote J., Characterisation of Palmera dairy goat production systems. In : Mena Y. (ed.), Castel J.M. (ed.), Morand-Fehr P. (ed.). Analyse technico économique des systems de production ovine et caprine : méthodologie et valorisation pour le développement et la prospective.. Zaragoza : CIHEAM / FAO / Universidad de Sevilla, p (Options Méditerranéennes : Série A. Séminaires Méditerranéens; n. 70). ec.europa.eu/eurostat faostat.fao.org/ Gibon, A., Rubino, R., Sibbald, A.R., Sorensen, J.T., Flamant, J.C., Lhoste, P., Revilla, R., A review of current approaches to livestock farming systems in Europe: towards a common understanding. In: Dent, J.B., McGregor, M.J., Sibbald, A.R. (Eds.), Livestock Farming Systems: Research, Development, Socio-Economics and the Land Manager, vol. 79. EAAP Publication, Wageningen Pers, Wageningen, pp Gibon, A., ispositifs pour l étude des systèmes d élevage en ferme (Mechanisms for livestock farming systems study). In: Gibon, A., Flamant, J.C. (Eds.), The Study of Livestock Farming Systems in a Research and Development Framework, vol. 63. EAAP Publication, Wageningen Pers, Wageningen, pp Goodger W.J., Ruppanner R., Slenning B.D., and Kushman J.E., An approach to scoring management on large-scale dairies. J. Dairy Sci., 67:

57 Goodger W.J. and Theodore E.M., Calf management practices and health management decisions on large dairies. J Dairy Sci., 69: Haenlein, G.F.W., Goat milk in human nutrition. Small Ruminant Research. 51, Heinrichs A.J., Kiernan N.E., Graves R.E., and Hutchinson L.J., 1987a. Survey of calf and heifer management practices in Pennsylvania dairy herds. J. Dairy Sci., 70: Heinrichs A.J., Graves R.E., and Kiernan N.E., 1987b. Survey of calf and heifer housing in Pennsylvania dairy farms. J. Dairy Sci.,70: Heinrichs A.J. and Kiernan N.E. (1994). Initial results of statewide in calf and heifer management in Pennsylvania. J. Dairy Sci., 77: IBM Corp. Released IBM SPSS Statistics for Windows, Version Armonk, NY: IBM Corp. INRA, Alimentation des bovins, ovins et caprins, Editions Quae, Versailles, France, Institut de l élevage, L alimentation pratique des chèvres laitières, Technipel, Paris, France. Jagusch, K.T., Kidd, G.T., Lynch, R., Commencing a dairy goat enterprise based on the grazing or ryegrass-white clover pasture. In: Symp. Intern. on Nutrition and Systems of Goat Feeding, vol. 1, Tours (Fr.), May, pp Jordan E.R. and Fourdraine R.H., Characterization of the management practices of the top milk producing herds in the country. J. Dairy Sci. 76: Kawonga B.S., Chagunda, M.G.G., Gondwe T.N., Gondwe, S., Banda J.W., Characterizing smallholder dairy production systems using animal welfare and milk quality. Tropical Animal Health and Production 44, Lachica M., Aguilera J.F. (2005). Energy needs of the free ranging goat. Small Ruminants Research, 60: Lefrileux, Y., Morand-Fehr, P., Pommaret, A., Capacity of high milk yielding goats for utilizing cultivated pasture. Small Ruminant Research 77, McSweeney C.S., Palmer B., McNeill D.M., Krause D.O., Microbial interactions with tannins: nutritional consequences for ruminants, Animal Feed Science and Technology 91, Mena,., Castel, J.M., Caravaca, F., Guzma n, J.L., Gonza lez Redondo, P., Situacio n actual, evolucio n y diagno stico de los sistemas semi extensivos de produccio n caprina en Andalucı a Centro- Occidental (Current Situation, Evolution and Diagnosis of Semi-Extensive Goat Production Systems in Mid- Western Andalusia). Publicaciones de la Consejerı a de Agricultura y Pesca de la Junta de Andalucı a, Sevilla, Spain. Min, B.R., Hart, S.P., Sahlu, T., Satter, L.D., The Effect of Diets on Milk Production and Composition, and on Lactation Curves in Pastured Dairy Goats. J. Dairy Sci. 88, Morand-Fehr P and Sauvant D., Nutrition and optimum performance of dairy goats, Livestock Production Science 5, Morand-Fehr, P., Behavioral and digestive characteristics in goats. In: Symp. Intern. on Nutrition and Systems of Goat Feeding, vol. 1, Tours (Fr.), May, pp Morand-Fehr, P., Boutonnet, J.P., Devendra, C., Dubeuf, J.P., Haenlein, G.F.W., Holst, P., Mowlem, L., Capote, J., Strategy for goat farming in the 21st century. Small Ruminant Research 51, Morand-Fehr, P., Fedele, V., Decandia, M., Le Frileux, Y., Influence of farming and feeding systems on composition and quality of goat and sheep milk. Small Ruminant Research 68,

58 Nahed, J., Castel, J.M., Mena, Y., Caravaca, F., Appraisal of the sustainability of dairy goat systems in Southern Spain according to their degree of intensification. Livestock Science 101, Nicholson C.H. and Knoblauch W.A., A comparison of New York and Ontario dairy farms. J. Dairy Sci., 76: Ohlsson, L., Dairy products and plasma cholesterol levels. Food Nutr. Res. 54, Oregui, L.M., Falagan, A., Specificite et diversite des systemes de production ovine et caprine dans les Bassin Mediterraneen (Specificity and diversity of the sheep and goat systems in the Mediterranean basin). Options Mediterr. A-70, Papachristoforou, C., Markou, M., Overview of the economic and social importance of the livestock sector in Cyprus with particular reference to sheep and goats. Small Ruminant Research 62, Rancourt M., Fois N., Lavin M.P., Tchakerian E., Vallerand F., Mediterranean sheep and goats production : An uncertain future. Small Ruminant Research, 63: Riedel, J.L., Casasϊs, I., Bernuιs, A., Sheep farming intensification and utilization of natural resources in a Mediterranean pastoral agroecosystem. Livestοck Production Science 111, Ruiz, F.A., Castel, J.M., Mena,., Camúñez, J., González-Redondo, P., Application of the technicoeconomic analysis for characterizing, making diagnoses and improving pastoral dairy goat systems in Andalusia (Spain). Small Ruminant Research 77, Sahlu T., Goetsch A.L. (2005). A foresight on goat research. Small Ruminant Research, 60: Sorensen, J.T., Kristensen, E.S., Systemic modelling: a research methodology in livestock farming. In: Gibon, A., Matheron, G. (Eds.), Global Appraisal of Livestock Farming System and Study of Their Organisational Levels: Concepts, Methodology and Results. Publ. Eur , Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, pp Sutton J.D., Alderman G. (2000). The energy and protein requirements of pregnant and lactating dairy goats. The Agriculture and Food Research Council report. Livestock Production Science, 64:3 8. Usai, M.G., Casu, S., Molle, G., Decandia, M., Ligios, S., Carta, A., Using cluster analysis to characterize the goat farming system in Sardinia. Livestock Science 104, Wilkinson J.M., Stark B.A., The nutrition of goats. In: Haresign W. and Cole D.J.A. (ed.), Recent advances in animal nutrition, , Butterworths, London. Zervas, G., Tsiplakou, E., The effect of feeding systems on the characteristics of products from small ruminants. Small Ruminant Research 101, Zygoyiannis, D., Katsaounis, N., Milk yield and milk composition of indigenous goats (Capra prisca) in Greece. Animal Science 42, Βαλεργάκης Γ.Ε., Συνθήκες και μέθοδοι παραγωγής του αγελαδινού γάλατος σε σχέση με την παραγωγικότητα και την οικονομικότητα του κλάδου, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Κτηνιατρικής, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. Ζυγογιάννης Δ., Εκτροφή μηρυκαστικών (Τεύχος Β), Γιδοτροφία. Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων,

59 Παράρτημα 1 Πίνακας 8 Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των συνεχών ποσοτικών μεταβλητών στο σύνολο των εκτροφών (n=50) Χαρακτηριστικό Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Υψόμετρο(m) 435,4 333,2 Αριθμός γιδών 307,2 199,2 Αριθμός τράγων 21,3 16,6 Αριθμός βετουλών 64,1 48,7 Ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών 0,25 0,07 Ρυθμός αντικατάστασης θηλυκών 0,12 0,02 Γαλακτοπαραγωγή (χλγ) 206,4 104,1 Γη καλλιεργήσιμη (στρ) 162,3 239,7 Καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση (στρ) 51,2 111,3 Ενοικιαζόμενη γη (στρ) 127,1 245,3 Ιδιόκτητη γη (στρ) 40,9 64,8 Ώρες βόσκησης άνοιξη 7,8 2,5 Ώρες βόσκησης καλοκαίρι 10,3 3,2 Ώρες βόσκησης φθινόπωρο 7,5 2,5 Ώρες βόσκησης χειμώνα 3,4 2,5 Απόσταση που διανύουν άνοιξη (χλμ) 7,2 5,3 Απόσταση που διανύουν καλοκαίρι (χλμ) 8,8 5,6 Απόσταση που διανύουν φθινόπωρο (χλμ) 6,7 4,6 Απόσταση που διανύουν χειμώνα (χλμ) 3,5 3,7 Ηλικία απογαλακτισμού (ημέρες) 84,7 20,2 Ηλικία σφαγής (ημέρες) 77,9 22,6 Βάρος σφάγιου (χλγ) 9,9 2,0 Συνολική ποσότητα τριφυλλιού ανά έτος (tn) 32,7 45,4 Συνολική ποσότητα συμπυκνωμένων ζωοτροφών ανά έτος (tn) 69,7 61,2 Συνολική ποσότητα άχυρου ανά έτος (tn) 6,3 17,3 Βαθμολόγηση προληπτικής κτηνιατρικής 2,9 1,2 Βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού 6,5 2,3 Διάρκεια αναπαραγωγικής περιόδου (ημέρες) ,4 59

60 Αριθμός εκτροφών Κατανομή συχνοτήτων για τις συνεχείς ποσοτικές μεταβλητές στο σύνολο των εκτροφών Εικόνα 3 εικόνα 3α 18 Υψόμετρο Υψόμετρο (m) 60

61 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3β Αριθμός γιδιών Αριθμός γιδιών 61

62 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3γ Αριθμός τράγων >61 Αριθμός τράγων 62

63 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3δ Αριθμός βετουλών Αριθμός βετουλών 63

64 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ε Αναλογία αρσενικών/θηλυκών >13 Αναλογία αρσενικών/θηλυκών (%) 64

65 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3στ Ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών Ρυθμός αντικατάστασης αρσενικών (%) 65

66 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ζ Ρυθμός αντικατάστασης θηλυκών Ρυθμός αντικατάστασης θηλυκών (%) 66

67 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3η Γαλακτοπαραγωγή Γαλακτοπαραγωγή (χλγ) 67

68 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3θ Γη καλλιεργήσιμη >1000 Γη καλλιεργήσιμη (στρ) 68

69 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ι Καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση >600 Καλλιεργήσιμη γη για βόσκηση (στρ) 69

70 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ια Ενοικιαζόμενη γη >1000 Ενοικιαζόμενη γη (στρ) 70

71 Άξονας εκτροφών εικόνα 3ιβ Ιδιόκτητη γη Ιδιόκτητη γη (στρ) 71

72 Αριθμός εκτροφών Εικόνα 3ιγ Διάρκεια βόσκησης-άνοιξη Διάρκεια βόσκησης-άνοιξη (h) 72

73 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ιδ Διάρκεια βόσκησης-καλοκαίρι Διάρκεια βόσκησης-καλοκαίρι (h) 73

74 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ιε Διάρκεια βόσκησης-φθινόπωρο Διάρκεια βόσκησης-φθινόπωρο (h) 74

75 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ιστ Διάρκεια βόσκησης-χειμώνας >9 Διάρκεια βόσκησης-χειμώνας (h) 75

76 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ιζ Διανυόμενη απόσταση-άνοιξη Διανυόμενη απόσταση-άνοιξη (χλμ) 76

77 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ιη Διανυόμενη απόσταση-καλοκαίρι Διανυόμενη απόσταση-καλοκαίρι (χλμ) 77

78 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3ιθ Διανυόμενη απόσταση-φθινόπωρο Διανυόμενη απόσταση-φθινόπωρο (χλμ) 78

79 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κ Διανυόμενη απόσταση-χειμώνας Διανυόμενη απόσταση-χειμώνας (χλμ) 79

80 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κα Ηλικία απογαλακτισμού Ηλικία απογαλακτισμού (ημέρες) 80

81 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κβ Ηλικία σφαγής Ηλικία σφαγής (ημέρες) 81

82 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κγ Συνολική ποσότητα τριφυλλιού ανά έτος Συνολική ποσότητα τριφυλλιού ανά έτος (tn) 82

83 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κδ Συνολική ποσότητα συμπυκνωμένων ζωοτροφών ανά έτος Συνολική ποσότητα συμπυκνωμένων ζωοτροφών ανά έτος (tn) 83

84 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κε Συνολική ποσότητα αχύρου ανά έτος Συνολική ποσότητα αχύρου ανά έτος (tn) 84

85 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κστ Βαθμολόγηση προληπτικής κτηνιατρικής Βαθμολόγηση προληπτικής κτηνιατρικής (βαθμοί 0-5) 85

86 Αριθμός εκτροφών εικόνα 3κζ Βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού Βαθμολόγηση εγκαταστάσεων/εξοπλισμού (βαθμοί 0-16) 86

87 ΑΑριθμός εκτροφών εικόνα 3κη Διάρκεια αναπαραγωγικής περιόδου Διάρκεια αναπαραγωγικής περιόδου (ημέρες) 87

88 Συχνότητες (%) των κατηγορικών (ποιοτικών) μεταβλητών στο σύνολό των εκτροφών (n=50) Διάγραμμα 1. Πρόσληψη εργατικού δυναμικού OXI 24% Εργάτες NAI 76% Διάγραμμα 2. Ύπαρξη άλλου εκτρεφόμενου ζωικού είδους NAI 24% Άλλο εκτρεφόμενο ζωικό είδος OXI 76% 88

89 Διάγραμμα 3. Εφαρμογή flushing NAI 6% Flushing OXI 94% Διάγραμμα 4. Εφαρμογή steaming up OXI 12% Steaming up NAI 88% 89

90 Διάγραμμα 5. Εφαρμογή συγχρονισμού οίστρων Συγχρονισμός οίστρων NAI 4% OXI 96% Διάγραμμα 6. Εφαρμογή τεχνητής σπερματέγχυσης Τεχνητή σπερματέγχυση OXI 100% 90

91 Διάγραμμα 7. Επίδραση αρσενικού ΝΑΙ 2% Επίδραση αρσενικού ΟΧΙ 98% Διάγραμμα 8. Εφαρμογή προκαθορισμένων οχειών κατά ομάδες Προκαθορισμένες οχείες κατά ομάδες ΝΑΙ 2% ΟΧΙ 98% 91

92 Διάγραμμα 9. Εφαρμογή πλήρως ελεγχόμενων οχειών Τελείως ελεγχόμενες οχείες ΟΧΙ 100% Διάγραμμα 10. Συστηματική τήρηση αναπαραγωγικών στοιχείων ΝΑΙ 2% Συστηματική τήρηση αναπαρ. στοιχείων ΟΧΙ 98% 92

93 Διάγραμμα 11. Χρήση μελατονίνης ΝΑΙ 2% Χρήση μελατονίνης ΟΧΙ 98% Διάγραμμα 12. Ύπαρξη επαρκούς φωτισμού ΝΑΙ 20% Επαρκής φωτισμός ΟΧΙ 80% 93

94 Διάγραμμα 13. Ύπαρξη επαρκούς αερισμού ΝΑΙ 20% Επαρκης αερισμός ΟΧΙ 80% Διάγραμμα 14. Ύπαρξη στρωμνής ΝΑΙ 32% Στρωμνή ΟΧΙ 68% 94

95 Διάγραμμα 15. Ύπαρξη κελιών τοκετών ΝΑΙ 20% Κελιά τοκετών ΟΧΙ 80% Διάγραμμα 16. Εφαρμογή συντήρησης πρωτογάλατος Συντήρηση πρωτογάλατος ΟΧΙ 100% 95

96 Διάγραμμα 17. Ύπαρξη θερμαντικών πηγών για τα νεογέννητα. ΝΑΙ 2% Θερμαντικές πηγές για τα νεογέννητα ΟΧΙ 98% Διάγραμμα 18. Ύπαρξη ιδιαίτερου χώρου για τα γαλουχούμενα κατσίκια. Ιδιαίτερος χώρος για τα γαλουχούμενα κατσίκια ΝΑΙ 12% ΟΧΙ 88% 96

97 Διάγραμμα 19. Αγορά χονδροειδών ζωοτροφών Αγορά χονδροειδών ζωοτροφών ΟΧΙ 28% ΝΑΙ 72% Διάγραμμα 20. Αγορά συμπυκνωμένων ζωοτροφών. ΟΧΙ 6% Αγορά συμπυκνωμένων ζωοτροφών ΝΑΙ 94% 97

98 Διάγραμμα 21. Αγορά έτοιμου μείγματος. Αγορά έτοιμου μείγματος ΝΑΙ 24% ΟΧΙ 76% Διάγραμμα 22. Διενέργεια ανάλυσης ζωοτροφών. ΝΑΙ 2% Ανάλυση ζωοτροφών ΟΧΙ 98% 98

99 Διάγραμμα 23. Διενέργεια ανάλυσης ύδατος. ΝΑΙ 4% Ανάλυση ύδατος ΟΧΙ 96% Διάγραμμα 24. Ύπαρξη σφυρόμυλου. ΝΑΙ 36% Σφυρόμυλος ΟΧΙ 64% 99

100 Διάγραμμα 25. Ύπαρξη αναμικτήρα. ΝΑΙ 14% Αναμικτήρας ΟΧΙ 86% Διάγραμμα 26. Ύπαρξη συσκευής τεχνητής γαλουχίας. ΝΑΙ 2% Συσκευή τεχνητής γαλουχίας ΟΧΙ 98% 100

101 Διάγραμμα 27. Μηχανικό άρμεγμα. ΝΑΙ 24% Μηχανικό άρμεγμα ΟΧΙ 76% Διάγραμμα 28. Πρόσβαση σε κεντρική οδό. ΝΑΙ 28% Πρόσβαση σε κεντρική οδό ΟΧΙ 72% 101

102 Διάγραμμα 29. Ύπαρξη τροχολουτήρα-ποδολουτήρα. Τροχολουτήρας-Ποδολουτήρας ΟΧΙ 100% Διάγραμμα 30. Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος. ΟΧΙ 36% Γραμμή ρεύματος ΝΑΙ 64% 102

103 Διάγραμμα 31. Ύπαρξη ηλεκτρογεννήτριας. ΝΑΙ 28% Ηλεκτρογεννήτρια ΟΧΙ 72% Διάγραμμα 32. Ύπαρξη δεξαμενής ψύξεως γάλατος. Δεξαμενή ψύξης γάλατος ΟΧΙ 12% ΝΑΙ 88% 103

104 Διάγραμμα 33.Ύπαρξη βοηθητικού στάβλου. ΝΑΙ 36% Βοηθητικός στάβλος ΟΧΙ 64% Διάγραμμα 34. Ύπαρξη αποθήκης συμπυκνωμένων ζωοτροφών ΟΧΙ 2% Αποθήκη συμπυκνωμένων ζωοτροφών ΝΑΙ 98% 104

105 Διάγραμμα 35. Ύπαρξη αποθήκης χονδροειδών ζωοτροφών. ΟΧΙ 22% Αποθήκη χονδροειδών ζοωτροφών ΝΑΙ 78% 105

106 Παράρτημα 2 Εικόνα 4. Το δενδρόγραμμα που προέκυψε από την χρήση της μεθόδου Ward Linkage και καθόρισε τον αριθμό των ομάδων (clusters) του πρώτου μέρους του πειραματισμού. 106