ΘΕΜΑ. Βαθμός επίδρασης της διεθνούς οικονομικής κρίσης στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών από τους φοιτητές του ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ.

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Βαθμός επίδρασης της διεθνούς οικονομικής κρίσης στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών από τους φοιτητές του ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ. ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟΛΙΚΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ιορδανοπούλου Κωνσταντίνα Παπαϊωάννου Τριανταφυλλιά Καβάλα, Νοέμβριος 2012

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θερμές ευχαριστίες αποδίδουμε στις οικογένειες μας, που χωρίς την βοήθεια και την στήριξή τους δεν θα είχαμε καταφέρει να ολοκληρώσουμε την προσπάθεια μας αυτή. Επίσης, ευχαριστούμε τον καθηγητή μας κ. Γεώργιο Στολικίδη, που μας κατεύθυνε καθ όλη την διάρκεια της έρευνας, με τις γνώσεις και την εμπειρία του. γτ ί γ η r /-η / - / - η r r λ λ ί ί Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους τους φοιτητές που συμμετείχαν και συνέβαλλαν στην ολοκλήρωση της έρευνας μας

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ... 6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ /ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ... 7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 8 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 9 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ- ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ...10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΕΜΠΟΔΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΟΥΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΕ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΣΔΟ ΤΟΥ ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΥΠΟΘΕΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΕΞΑΓΩΓΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΦΙΛ ΕΡΩΤΗΘΕΝΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ ΑΤΟΜΙΚΑΕΙΣΟΔΗΜΑΤΑ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΤΡΟΠΟΙ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗΣ ΧΡΗΜΑΤΩΝ (ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕΣΑ)

4 5.7 ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ (ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ) ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΩΝ ΟΛΜΕ: Ομοσπονδία Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης Ε. Ε: Ευρωπαϊκή Ένωση NEETS: young people not in employment, education and training ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΣΔΟ: Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας - 5 -

6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ / ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Πίνακας - Γ ράφημα Σελίδα Πίνακας 1. Η διακοπή της φοίτησης των μαθητών της χώρας αδικαιολόγητα 23 Πίνακας 2. Ποιά κατηγορία προσωπικών εξόδων μειώθηκε; 53 Γράφημα 1. Είστε γυναίκα ή άνδρας; 43 Γράφημα 2. Σε ποιο τμήμα της Σχολής Διοίκησης και Οικονομίας σπουδάζετε; 44 Γράφημα 3. Κατάγεστε από την πόλη στην οποία σπουδάζετε; 44 Γράφημα 4. Το αντικείμενο των σπουδών σας ήταν επιλογή σας και είναι 45 επιθυμητό από εσάς; Γράφημα 5. Εργάζεστε κατά την διάρκεια των σπουδών σας; 46 Γράφημα 6. Εργαζόσασταν και πριν την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης; 47 Γράφημα 7. Αν ναι, για ποιους από τους παρακάτω λόγους, ξεκινήσατε να 47 εργάζεστε; Γράφημα 8. Οι γονείς σας χρηματοδοτούν τις σπουδές σας; 48 Γράφημα 9. Η χρηματοδότηση από τους γονείς σας έχει μειωθεί; 49 Γράφημα 10. Πόσο τοις εκατό του μηνιαίου εισοδήματός σας χρηματοδοτείται 49 από τους γονείς σας; Γράφημα 11. Μετά την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης χρειάζεστε 50 περισσότερα χρήματα για την επιβίωσή σας ως φοιτητές; Γράφημα 12. Η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει την κατανάλωσή σας; 51 Γράφημα 13. Πόσο έχει επηρεάσει η οικονομική κρίση την διάθεσή σας; 51 Γράφημα 14. Τα προσωπικά σας έξοδα μειώθηκαν μετά την εμφάνιση της κρίσης; 52 Γράφημα 15. Αν ναι, σε ποιο ποσοστό μειώθηκαν; 52 Γράφημα 16. Χρησιμοποιείτε μέσα μαζικής μεταφοράς για την εξοικονόμηση 54 χρημάτων; Γράφημα 17. Διαθέτετε δικό σας μέσο μεταφοράς; 55 Γράφημα 18. Από πόσα μέλη αποτελείται η οικογένειά σας; 56 Γράφημα 19. Εργάζεται ο πατέρας σας; 57 Γράφημα 20. Αν ναι, εξακολουθεί να εργάζεται στον ίδιο χώρο και πριν την 57 οικονομική κρίση; Γράφημα 21. Αν όχι, είναι άνεργος λόγω της οικονομικής κρίσης; 58 Γράφημα 22. Εργάζεται η μητέρα σας;

7 Γράφημα 23. Ποια είναι η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς σας; 59 Γράφημα 24. Υπάρχουν στην οικογένειά σας δανειακά χρέη είτε προσωπικά είτε 59 οικογενειακά; Γράφημα 25. Έχετε σκοπό να απασχοληθείτε περαιτέρω ακαδημαϊκά πάνω στο 60 γνωστικό αντικείμενο των σπουδών σας; Γράφημα 26. Αν ναι, σκέφτεστε περαιτέρω σπουδές στην Ελλάδα; 60 Γράφημα 27. Αν όχι, δεν θα κάνετε περαιτέρω σπουδές για οικονομικούς λόγους; 61 Γράφημα 28. Σκέφτεστε λόγω της κρίσης να διακόψετε τις σπουδές σας; 61 Γράφημα 29. Είστε αισιόδοξος/η για το προσωπικό σας μέλλον; 62 Γράφημα 30. Πιστεύετε ότι μετά τη λήψη του πτυχίου σας θα βρείτε εργασία που 63 να σχετίζεται με το αντικείμενο των σπουδών σας; Γράφημα 31. Θα θέλατε ως πτυχιούχοι να απασχοληθείτε σε εργασία σχετική με 63 το αντικείμενο των σπουδών σας; Γράφημα 32. Αν ναι, σκέφτεστε να μεταναστεύσετε στο εξωτερικό για εύρεση 64 εργασίας στο αντικείμενό σας; - 7 -

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο βαθμός επίδρασης της διεθνούς οικονομικής κρίσης στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών των φοιτητών της ΣΔΟ του ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ αποτέλεσε αντικείμενο αυτής της έρευνας με σκοπό να γίνουν εμφανείς όλοι οι λόγοι που συντρέχουν για αυτή την επίδραση. Στόχος της συγκεκριμένης έρευνας είναι να φανεί σε πιο βαθμό έχουν επηρεαστεί μέχρι και σήμερα όλοι οι τομείς της Παιδείας και της εκπαίδευσης και κατ επέκταση η στάση των φοιτητών απέναντι στην διεθνή οικονομική κρίση που έχει αγγίξει τους ίδιους αλλά και τις οικογένειες τους

9 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός της έρευνας: Διερεύνηση του βαθμού επίδρασης της διεθνούς οικονομικής κρίσης στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών από τους φοιτητές της ΣΔΟ του ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δείγματος: Εξεταζόμενος Πληθυσμός: Είναι οι φοιτητές της ΣΔΟ του ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ της Σχολής Διοίκησης και Οικονομίας. Η μέθοδος συλλογής στοιχείων: Χρήση δομημένου ερωτηματολογίου και αποστολή του ηλεκτρονικά. Το μέγεθος του δείγματος: 200 φοιτητές από τους συνολικά φοιτητές. Επεστράφησαν 126 απαντημένα ερωτηματολόγια από τους φοιτητές. Ποσοστό 8,4%. Το χρονικό διάστημα συλλογής στοιχείων: Η συλλογή των στοιχείων έγινε στο διάστημα Ιούνιος-Ιούλιος 2012 και η επεξεργασία των αποτελεσμάτων έγινε στο διάστημα Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου Ανάλυση δεδομένων με την χρήση του στατιστικού προγράμματος δρδδ

10 Τ Α Υ Τ Ο Τ Η Τ Α Ε Ρ Ε Υ Ν Α Σ - Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ο Λ Η Ψ Ι Α ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΩΝ ΦΟΙΤΗΤΕΣ 100% ΦΥΛΛΟ ΑΝΔΡΑΣ 38% ΓΥΝΑΙΚΑ 62% ΤΜΗΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ 70% ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ 16% ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ 14% ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΑΙ 17% ΟΧΙ 83%

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διεθνής οικονομική κρίση, είναι δυστυχώς μια πραγματικότητα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σε όλους τους τομείς της ζωής μας. Μέσα στο πέρασμα των χρόνων, η κάθε κοινωνία πλεονεκτούσε σε κάποιους τομείς και σε άλλους μειονεκτούσε. Τα πολιτικά συστήματα της χώρας μας κατά καιρούς επένδυαν στα αγαθά της παιδείας και της υγείας, ανάλογα με τα συμφέροντά τους, όπως αποδεικνύεται. Στη χώρα μας ο τομέας της παιδείας παρουσίαζε πάντα μια αστάθεια, αδυναμία και κάποιες ελλείψεις. Ειδικότερα, το φαινόμενο της παραπαιδείας αποτελεί σίγουρα μια μαύρη τρύπα, λαμβάνοντας μεγάλες διαστάσεις. Συνέπεια του φαινόμενου αυτού αποτελεί η αλόγιστη επένδυση χρημάτων σε φροντιστήρια και καθηγητές» καθώς και η οικονομική επιβάρυνση κάθε οικογενειακού προϋπολογισμού. Αυτό το φαινόμενο, ενταγμένο στις προωθούμενες πολιτικές του υπερκαταναλωτισμού και της «επιτυχίας» σε όλους τους τομείς της σύγχρονης ζωής, είναι σίγουρα ένας απ τους λόγους που έφεραν τις οικογένειες, και την κοινωνία συνολικά, στη σημερινή δυσχερή κατάσταση. Η οικογένεια, το σχολείο, το πανεπιστήμιο, το εργασιακό περιβάλλον είναι τα επιμέρους τμήματα που δρουν οι πολίτες, οι οποίοι απαρτίζουν την κοινωνία στο σύνολό της. Ένα μέρος της κοινωνίας, είναι και το σύνολο των φοιτητών που σχετίζονται με τον κλάδο της παιδείας. Ένας κλάδος που στην Ελλάδα, πάντα περνούσε, και εξακολουθεί να περνάει «κρίση». Στην παρούσα μελέτη, γίνεται αναφορά σε θέματα που απασχολούν τους φοιτητές σχετικά με τη σημερινή κατάσταση της χώρας μας. Στόχος είναι να γίνει αντιληπτό από όλους μας, αν η εμφάνιση της οικονομικής κρίσης αποτελεί «εμπόδιο» για τους φοιτητές ή μήπως είναι «ευκαιρία» να βγουν στην επιφάνεια κάποια από τα οφέλη της, τα οποία μπορούν να εκμεταλλευτούν καταλλήλως. Προσωπική μας εκτίμηση είναι ότι, η κατάλληλη «εκμετάλλευση» έχει να κάνει με το αγαθό της μόρφωσης που ποτέ δεν πάει χαμένο... Συνεπώς, τα ερωτήματα που γεννήθηκαν κατά την διάρκεια της παρούσας μελέτης και μας κίνησαν το ενδιαφέρον ώστε να τα απαντήσουμε, αφορούν στο κατά πόσο οι φοιτητές είναι σε θέση να ανταπεξέλθουν οικονομικά, προκειμένου να επωφεληθούν από τις υπηρεσίες που τους παρέχονται στο εκπαιδευτικό σύστημα; Ιδιαίτερα όταν, έχουν ακριβύνει όλα και παρατηρούνται ελλείψεις σε υλικά, στο

13 προσωπικό και σε άλλες υπηρεσίες των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, με αποτέλεσμα να επιβαρύνεται κι άλλο ο φοιτητής κυρίως οικονομικά και να μειώνεται η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών εκπαίδευσης. Ως εκ τούτου, θεωρήσαμε σημαντικό να ερευνήσουμε, να παρατηρήσουμε και να αναφερθούμε στην κοινωνία των φοιτητών της πόλης της Καβάλας και στην επίδραση την οικονομικής κρίσης στους φοιτητές ως προς την κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών και στις οικογένειες τους

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

15 1.1 Η ε»φάνιση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα Πρόσφατα, η οικονομική κρίση επανεμφανίστηκε σε παγκόσμιο επίπεδο. Ίσως ξεκινώντας από τη χώρα μας, τα επιβαλλόμενα αποτελέσματά της την επηρέασαν σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό. Έτσι, λοιπόν, αξίζει να αναφερθούν κάποια από τα σημαντικότερα σημεία στην ιστορία της οικονομίας της Ελλάδας. Η Ελλάδα, είναι μια ανεπτυγμένη χώρα, με ένα υψηλό επίπεδο διαβίωσης και πολύ υψηλό Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης, όπου κατατάσσεται 22η στον κόσμο το 20101, και 22η στον δείκτη του «The Economist» του 2005 για την ποιότητα ζωής παγκοσμίως. Με βάση τα στοιχεία της Eurostat το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας ήταν το 2008 ίσο με το 94% του μέσου όρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι κύριοι μεγάλοι κλάδοι της Ελληνικής Οικονομίας είναι ο τουρισμός, η ναυτιλία, η βιομηχανική παραγωγή τροφίμων και η επεξεργασία καπνού, η υφαντουργία, τα χημικά, τα προϊόντα μετάλλου, η μεταλλευτική και οι μονάδες διύλισης πετρελαίου. Από το 1990, η κατά μέσον όρο μεγέθυνση του ΑΕΠ της Ελλάδας είναι υψηλότερη από αυτόν του μέσου όρου των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.4 Εντούτοις, η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα, περιλαμβανομένων και της αύξησης των επιπέδων της ανεργίας, η οποία έχει φτάσει σε διψήφιο αριθμό ενώ ανάμεσα στους νέους το ποσοστό ανέρχεται στο 25%. Το 2009, η Ελλάδα έχει την δεύτερη χαμηλότερη κατάταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση σύμφωνα με τον Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας (μετά την Πολωνία), ενώ κατατάσσεται 81η παγκοσμίως5. Η χώρα υποφέρει από υψηλά επίπεδα πολιτικής και οικονομικής διαφθοράς και χαμηλή ανταγωνιστικότητα συγκριτικά με τους Ευρωπαίους εταίρους της. Το μερίδιο της ευθύνης που φέρει για αυτήν την l23* lhuman Development Report "Country Fact Sheets - Greece", http ://hdrstats.undp. org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_grc. html, ( ) 2 The Economist,( er=profile-economic%20structure, ( ) 3 "GDP per inhabitant in purchasing power standards", Eurostat, ( ) 4Riots in Greece: Anarchy in Athens, The economist rss,( ) 5Country Rakings Country rankings for trade, business, fiscal, monetary, financial, labor and investment freedoms

16 κατάσταση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και το αντίστοιχο της ελληνικής δημοσιονομικής πολιτικής είναι δύσκολο να εξακριβωθεί, ωστόσο ένας έντονος λόγος γίνεται για την πορεία που ακολούθησαν τα πακέτα στήριξης του κράτους προς τις τράπεζες, τα οποία θεωρήθηκαν περιορισμένα σε αριθμό και μέγεθος. Πολλές φορές έχει αναφερθεί ότι, οι κρατικοί λειτουργοί δεν φρόντισαν ώστε αυτά να διοχετευτούν από τις τράπεζες στις επιχειρήσεις και από εκεί στην κοινωνία. Λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, ο ρυθμός μεγέθυνσης της οικονομίας γύρισε σε αρνητικό πρόσημο το 2009, για πρώτη φορά από το Μια ένδειξη της τάσης υπερχρέωσης τα περασμένα χρόνια είναι το γεγονός ότι η αναλογία ιδιωτικών δανείων προς καταθέσεις ξεπέρασε τις 100 μονάδες (αναλογία δηλαδή μεγαλύτερη του 1 προς 1) κατά την διάρκεια του πρώτου εξαμήνου του έτους Μέχρι το τέλος του 2009, ως αποτέλεσμα του συνδυασμού της διεθνούς οικονομικής κρίσης και εσωτερικών παραγόντων (ανεξέλεγκτης σπατάλης λίγο πριν τις εκλογές του Οκτωβρίου 2009), η Ελληνική οικονομία αντιμετώπισε την πιο σοβαρή της κρίση από το 1993, με το υψηλότερο δημόσιο έλλειμα (αν και κοντά σε αυτό της Ιρλανδίας και του Ηνωμένου Βασιλείου) καθώς και το δεύτερο υψηλότερο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ στην Ένωση. Το δημόσιο έλλειμμα του 2009 έφτασε στο 15,4 % του ΑΕΠ. Τα αυξανόμενα επίπεδα χρέους επομένως, οδήγησαν σε υψηλό κόστος δανεισμού, που προκάλεσε μια σοβαρή οικονομική κρίση.7 Η Ελλάδα πλέον, προσπαθεί να καλύψει το υπερβολικό δημόσιο έλλειμμα της στα ίχνη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. 1.2 Μορφές της οικονομικής κρίσης στην Παιδεία και την εκπαίδευση Η εκπαίδευση, συνεκδοχικά και η Παιδεία, επηρεάζεται άμεσα στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης που αντιμετωπίζει η χώρα μας τα τελευταία χρόνια, με συνέπεια την ύψωση μεγαλύτερων εμποδίων για ολοένα και περισσότερους ως προς το ανθρώπινο δικαίωμα που λέγεται παιδεία. Η εμφάνιση της κρίσης στην Παιδεία στη σημερινή Ελλάδα δεν αποτελεί απλά μια κρίση θεσμών, αλλά και μια κρίση αξιών και ιδανικών. 6 "Ζούμε με δανεικά", ( ( ) 7 Charter, David. Storm over bailout of Greece, EU's most ailing economy. Time Online: Brussels,

17 Βέβαια, αναφερόμαστε σε μια πραγματική Παιδεία, η οποία έχει μεν ως βάση της τη σχολική εκπαίδευση, αλλά συνδιαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες: τα ενδιαφέροντα του καθενός, τις ποικίλες επιλογές του (κοινωνικές, πολιτικές, ηθικές, θρησκευτικές), τις ευαισθησίες του, τη διάθεση αυτομόρφωσης και την όλη σχέση του με τον πολιτισμό (με το βιβλίο, το θέατρο, τη μουσική, τον κινηματογράφο, τα εικαστικά, την επιστήμη, την ευρύτερη διανόηση). Για μια παιδεία που με ευθύνη της Πολιτείας θα πρέπει να προσφέρονται: ποιοτική δημόσια εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες (σχολική εκπαίδευση - πανεπιστήμια), ευκαιρίες για ευρύτερη ποιοτική και κοινωνικά προσανατολισμένη διά βίου εκπαίδευση, ποιοτικά κρατικά μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας (ραδιόφωνο, τηλεόραση), συνεχής και αποδεδειγμένη έμφαση σε όλες τις μορφές της τέχνης. Για να φανεί ο χαρακτήρας της σημερινής κρίσης χρειάζεται να την αντιδιαστείλουμε με προηγούμενες ιστορικές καταστάσεις. Ας δούμε λίγο καλύτερα τι συνέβαινε ακριβώς, την δεκαετία του 60 όπου η ελληνική εκπαίδευση χαρακτηριζόταν από αναχρονιστικές δομές. Ο λαός και η νεολαία εκείνα τα χρόνια, θεωρούσε την Παιδεία ως αναφαίρετο κοινωνικό δικαίωμα και αγαθό και με πάθος έκαναν θυσίες ώστε να διεκδικήσουν το άνοιγμά της σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Με την πίεση που δέχτηκε η κοινωνία στον αγώνα που έδωσε για να κερδίσει το 15% του κρατικού προϋπολογισμού για την Παιδεία, ο Ευάγγελος Παπανούτσος ξεκίνησε την μεγάλη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση η οποία διακόπηκε με βίαιο τρόπο από την αποστασία. Το αίτημα αυτό όμως, παρέμεινε ζωντανό στην εποχή της Χούντας και ολοκληρώθηκε όπως ολοκληρώθηκε μετά την μεταπολίτευση. Στο σημείο εκείνο είχε γίνει η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και της 9χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Τέλος, ακολούθησε και η κατάργηση του θεσμού της έδρας στα Πανεπιστήμια. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση πραγματοποιήθηκε και συνδέθηκε άμεσα με το να απαξιώνεται κοινωνικά το αγαθό της Παιδείας. Ο λαϊκισμός μαζί με κάποια μέτρα τα οποία ενίσχυσαν στο να πραγματοποιηθεί η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό για την κρίση που βιώνουμε σήμερα. Έτσι, στις μέρες μας φαίνεται να υπάρχει ακριβώς το αντίθετο πρόβλημα από αυτό της δεκαετίας του 60. Επομένως, σήμερα επικρατεί η κοινωνική αδιαφορία για την απόκτηση της γνώσης και όχι οι αντιδραστικές και άκαμπτες δομές που εμποδίζουν την πρόσβαση σε αυτήν

18 Συνεπώς, κάποτε η γενικευμένη και καθολική Παιδεία αποτελούσε κοινωνική διεκδίκηση. Αυτό έχει αντικατασταθεί σταδιακά από το ατομικό αίτημα, στο να μπορεί ο καθένας να αποκτάει τίτλους σπουδών χωρίς κανέναν κόπο και χωρίς μαθησιακές υποχρεώσεις. Έτσι, το Υπουργείο Παιδείας, εφόσον αυτοσχεδίασε την μεταρρύθμιση, κατάφερε απλώς να επιτείνει το υπαρκτό πρόβλημα αντί να το αναιρέσει. Για όλους αυτούς τους λόγους, θα πρέπει να κατανοήσουμε την φύση της σημερινής κρίσης, η οποία αποτελεί όρο για να ακυρωθεί η πολιτική Αρσένη και να αντικατασταθεί από μία άλλη πολιτική, που θα έχει ως κύριο στόχο της την πραγματική αναβάθμιση της ελληνικής εκπαίδευσης. Υπάρχουν δύο αντιφατικές λειτουργίες που συνυπάρχουν σε κάθε εκπαιδευτικό σύστημα, οι οποίες διαφοροποιούν την σημερινή κρίση από αυτές των προηγούμενων δεκαετιών και καλό θα ήταν, να τις λάβουμε υπόψη. Τη μαθησιακή και την ιδεολογική λειτουργία. Ας τις δούμε πιο αναλυτικά: Στις δεκαετίες 60 με 70, η ιδεολογική λειτουργία της εκπαίδευσης μαζί με τον ιδεολογικό της χαρακτήρα, δέχθηκαν μία βίαιη αμφισβήτηση σε παγκόσμιο επίπεδο. Για του λόγου το αληθές, τον Μάη του 68, που εορτάστηκαν και πρόσφατα τα τριάντα χρόνια του παρουσία υπουργών, καθηγητών και άλλων επισήμων, τότε λοιπόν, διατυπώθηκε το σύνθημα: το μόνο κόκκινο Πανεπιστήμιο είναι εκείνο που καίγεται. Βέβαια, η κατάργηση του εκπαιδευτικού συστήματος ή της ιδεολογικής λειτουργίας του, δεν επήλθε μέσα από αυτά τα κινήματα, απλώς έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στο να αλλάξει ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε τα θέματα της Παιδείας. Και ενώ ο Κον- Μπεντίτ διατύπωσε κάποτε την περίφημη φράση για την γεροντική άνοια του εκπαιδευτικού συστήματος, η αμφισβήτηση που υπέστη ο ιδεολογικός ρόλος της εκπαίδευσης, αποδείχτηκε το φάρμακό της. Η σημερινή κρίση Παιδείας στην Ελλάδα όμως, δεν οφείλεται στην αμφισβήτηση που δέχτηκε η

19 ιδεολογική λειτουργία της εκπαίδευσης. Σήμερα, εντελώς απέναντι από αυτά τα κινήματα υπεύθυνος στέκεται ο ίδιος ο μαθησιακός ρόλος της εκπαίδευσης. Φαινόμενα διάβρωσης και διαφθοράς, αναπαράγονται με το να γίνεται μείωση του εκπαιδευτικού ρόλου του Σχολείου και του Πανεπιστημίου, τα οποία εάν δεν αντιμετωπιστούν εγκαίρως, η ελληνική Παιδεία θα οδηγηθεί με βεβαιότητα σε διάλυση. Πιο αναλυτικά, η εκδήλωση αυτού του φαινομένου στο Σχολείο γίνεται με την μετάθεση της εκπαιδευτικής διαδικασίας εκτός σχολείου, στα φροντιστήρια και στα ιδιαίτερα. Στην χειρότερη μορφή τους όμως, οδηγούν σε περιπτώσεις εκβιασμού ή συναλλαγής όπως και έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς σε διάφορα δημοσιεύματα, για τα οποία κανείς ποτέ δεν έμαθε εάν υπήρξε τελικά κάποιου τύπου κάθαρση. Από την άλλη, τα φαινόμενα της διάβρωσης και της διαφθοράς για τα Πανεπιστήμια, εμφανίζονται με τις εξής μορφές: -- Με την υποβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας -- Με τον εκφυλισμό της έρευνας σε απορρόφηση ευρωπαϊκών κυρίως κονδυλίων Μάλιστα, σύμφωνα και με περσινό νομοθέτημα από το υπουργείο Παιδείας, η υποχρεωτική διδασκαλία και έρευνα για έναν Πανεπιστημιακό δάσκαλο, αποτιμώνται σε 14 ώρες την εβδομάδα με την παρουσία του στο γραφείο του και στις αίθουσες διδασκαλίας. Στον υπόλοιπό του χρόνο, ο Πανεπιστημιακός μπορεί να ασχολείται με οποιαδήποτε άλλη εργασία χωρίς περιορισμό ως προς το ύψος των πρόσθετων αποδοχών του, αλλά με την προϋπόθεση ότι το Ίδρυμα στο οποίο υπηρετεί, κρατάει ένα ποσοστό υπέρ του. Έτσι και με βάση νόμου, η προσφορά εργασίας στο Πανεπιστήμιο πάνω από 14 ώρες ην εβδομάδα, είναι εντελώς προαιρετική. Την παραπάνω κατάσταση όπως σκιαγραφήθηκε πιο πάνω, φιλοδοξεί υποτίθεται να ο αναβαθμίσει η μεταρρύθμιση του κ. Αρσένη. Για την εκπαίδευση από την άλλη, μιλούν τα αποτελέσματα ερευνών. Η οικονομική κρίση έχει αφήσει το στίγμα της και στον τομέα της εκπαίδευσης από το 2008 έως σήμερα σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι μόνο, όπως προκύπτει από διεθνή έρευνα. Η Ομοσπονδία Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΟΛΜΕ) παρουσίασε την έρευνα της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Εκπαιδευτικών Η κρίση της Παιδείας, η άστοχη μεταρρύθμιση και η ουρά του γαϊδάρου, Κώστας Βουρνάς, 9Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην εκπαίδευση, ΟΛΜΕ, ( ), -

20 από το 2008 μέχρι σήμερα, στην οποία συμμετείχαν 55 συνδικαλιστικές οργανώσεις των εκπαιδευτικών που αντιπροσωπεύουν 26 χώρες της Ε.Ε. και 14 εκτός Ε.Ε. Σύμφωνα με τα στοιχεία των εκπαιδευτικών ομοσπονδιών, οι περικοπές των δαπανών στην παιδεία από το 2008 μέχρι σήμερα, τοποθετούν την Ελλάδα στην τέταρτη θέση, με το ποσοστό μείωσης να φτάνει το 20%. Αυτό φανερώνει το γεγονός ότι η χώρα μας, έχει υποστεί σοβαρές ζημιές από την οικονομική κρίση. Πρώτη θέση στις περικοπές με μείωση 55% έχει η Λετονία. Δεύτερη έρχεται η Ρουμανία με 50% και ακολουθεί η Ουγγαρία με 27,5%. Στην Ελλάδα, πάντως, δεν έχουν γίνει απολύσεις όπως παρατηρήθηκε σε άλλες χώρες, αλλά καταγράφεται η μεγαλύτερη περικοπή μισθών (30%). Ακολουθούν Ρουμανία με 25% και Ιρλανδία με 18% μείωση. «Τα βασικότερα συμπεράσματα της έρευνας, η οποία που διεξήχθη μεταξύ 17 Φεβρουαρίου και 23 Μαρτίου του 2012, δείχνουν ότι: Σε 22 χώρες έχουν περιοριστεί οι δαπάνες Οι μισθοί των εκπαιδευτικών έχουν «ψαλιδιστεί» σε 12 χώρες, σε 19 έχουν «παγώσει», σε 9 έχουν περικοπεί οι συντάξεις και σε 16 διάφορα επιδόματα Έχουν αυξηθεί οι ώρες διδασκαλίας σε 12 χώρες Έχουν γίνει απολύσεις σε 16 χώρες, σε 23 καταγράφηκαν συγχωνεύσεις σχολικών μονάδων και σε 22 καταργήσεις σχολείων10». Περαιτέρω στην έρευνα, αναφέρεται για την Ελλάδα πως ο ετήσιος αριθμός προσλήψεων έχει μειωθεί κατά 88% από το Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην εκπαίδευση, ΟΛΜΕ, ( ), Κηρ:// ^^^οώηο8. Γ/οηώο1α.α8ρ?οα1;ΐά=23327&8υ6ΐά=2&ρυ6ΐά=

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

22 2.1 Κοινωνικέ επιδράσεις Οι σοβαρές συνέπειες που έχει επιφέρει η οικονομική κρίση άγγιξαν, όπως ήταν φυσικό, άμεσα και καίρια ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας. Οι μορφές των κρίσεων που γεννήθηκαν από την οικονομική κρίση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι επηρέασαν και τον ιστό της ελληνικής κοινωνίας. Η κρίση παιδείας, βαθύτερης δηλαδή και ουσιαστικής καλλιέργειας της προσωπικότητας τού ατόμου, που πλήττει όχι μόνο τη χώρα μας αλλά τον ευρύτερο κόσμο, αποπροσανατόλισε τον σύγχρονο άνθρωπο και υπονόμευσε τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του, τις επιδιώξεις, τις επιθυμίες, ολόκληρη τη ζωή τη δική του και των γύρω του. Οι επιδράσεις αυτές δεν έχουν αφήσει ανέπαφη την ψυχολογική κατάσταση των πολιτών αυτής της χώρας. Κυρίως, τέτοιες επιδράσεις εμφανίζονται στους νέους αφού, δεν τους επιτρέπουν μία ομαλή ένταξη στην εργασία. Από μικρή ηλικία, πολλοί είναι οι νέοι που έρχονται αντιμέτωποι με δυσμενείς οικονομικά συνθήκες, ενώ όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την ψυχολογική τους αποδυνάμωση11. Γενικότερα, όμως, τα παραπάνω δεν ισχύουν μόνο για τους νέους, αλλά για ανθρώπους όλων των ηλικιών που βίωσαν και εξακολουθούν να βιώνουν τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Είτε χάνοντας την δουλειά τους ή έχοντας υποστεί τις ανάλογες μειώσεις αποδοχών, επέρχεται ο ψυχαναγκασμός επιβίωσης που ζουν καθημερινά με τη μορφή τίνος άλλου; Του άγχους12. 11Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των νέων, Γεράσιμος Κωλαίτης επίκ. καθηγητής ψυχολογίας, ( ) 12Οικονομική κρίση και ψυχοσωματικές εκδηλώσεις, Ε-psychology, Νικόλαος Βακόνδιος,

23 Η Ελλάδα έχει επηρεαστεί στο μέγιστο βαθμό από τις τόσο ισχυρές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, ώστε να έρχεται αντιμέτωπη με σοβαρά προβλήματα όπως είναι αυτά της εκπαίδευσης και της παιδείας. Η εκπαίδευση επανέρχεται στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού προβληματισμού σήμερα που η οικονομική κρίση τείνει να λάβει διαστάσεις χιονοστιβάδας. Σύμφωνα με τον παρακάτω Πίνακα 1 διαφαίνονται τα αυξημένα ποσοστά φοιτητών που έχουν διακόψει τις σπουδές τους χωρίς να υπάρχει εμφανής λόγος και αιτία, από το 2002 μέχρι το Πηγή: ( Νίκος Φωτόπουλος, εκπαίδευση και 13 κοινωνία στην ώρα της κρίσης) ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Μαθητές που διέκοψαν αδικαιολόγητα τη φοίτησή τους ανά βαθμίδα εκπαίδευσης στο σύνολο της χώρας < Β) 43% 37,7% 13 SG 25* Λ'ίΜΟΊΚλ f l ΓΥΜΝΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΛΥΚΕΙΑ Η ΤΓΙ IViyn OXrrmr Il tc o c tju t Ap«r m tprf:oir KAN IT f ILL 2010 Η σημερινή κατάσταση, δηλαδή η βαθιά κρίση στην κοινωνία και στην οικονομία συσχετιζόμενη με την αύξηση της ανεργίας, έχει σαν αποτέλεσμα την διαφορά ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργατική τάξη. Όλα αυτά είναι δύσκολο να έχουν το αποτέλεσμα μιας δίκαιης κοινωνικής πολιτικής, που θα μικραίνει τη διαφορά που έχουμε στο εκπαιδευτικό και κοινωνικό σύστημα Εκπαίδευση και κοινωνία στην εποχή της κρίσης, Νίκος Φωτόπουλος,( )

24 Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα λοιπόν, ένεκα της χρόνιας παθογένειας που το ακολουθεί ευνοεί στην ύπαρξη νέας τάξης αποκλεισμένων νέων ανθρώπων από την εκπαίδευση, σπρώχνοντας τους στο κοινωνικό περιθώριο. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει τώρα στην Ευρώπη και αποκαλείται neets (young people not in employment, education and training). Η κατάσταση των neets αφορά τόσο εκείνους που επιθυμούν να ενταχθούν αλλά αδυνατούν λόγω του κοινωνικού αποκλεισμού όσο και εκείνους που υιοθετούν μια συνειδητή στάση άρνησης απέναντι στο σύστημα αξιών και τους θεσμούς που το εκπροσωπούν, όπως η εκπαίδευση, η κατάρτιση ή η απασχόληση. Σήμερα δυστυχώς, τείνει να επικρατήσει η αντίληψη ότι πρέπει να φύγει το κόστος της εκπαίδευσης και της μόρφωσης των πολιτών, από την φροντίδα του κράτους. Κατ επέκταση όλων αυτών, γεγονός αποτελεί το ότι επιβαρύνονται οι πολίτες με περισσότερα έξοδα για την εκπαίδευση των νέων. Όλα αυτά λοιπόν, μας παρουσιάζονται σαν αντίδοτο για την έξοδό μας από την κρίση.14 Όσον αφορά την χώρα μας, οι παράγοντες που θα επηρεάσουν σημαντικά και με ραγδαίους ρυθμούς τις κοινωνικές ανισότητες αλλά και την πρόσβαση στα εκπαιδευτικά αγαθά γι αυτούς που δεν την έχουν, είναι η φτώχεια, η ανεργία και η αυξανόμενη αποστέρηση εισοδημάτων. Θα πρέπει λοιπόν να αναλογιστεί κανείς, πως μέχρι σήμερα καταβάλλονται κάθε χρόνο από τους ιδιωτικούς οικογενειακούς προϋπολογισμούς, για την αγορά αγαθών αλλά και υπηρεσιών, ένα μεγάλο ποσοστό των δαπανών για την εκπαίδευση που υπερβαίνει τα 4,5 δις. Κάτι που για τα σημερινά δεδομένα ορίζεται ως κοινωνικά παράδοξο. Ακόμη και αυτό όμως από μόνο του, δεν είναι αρκετό ώστε να καλύψει μερικώς το έτσι και αλλιώς υπαρκτό έλλειμμα της δημόσιας εκπαίδευσης. 2.2 QiKovomKec επιδράσεις Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η χρηματοπιστωτική κρίση έχει επηρεάσει την πραγματική οικονομία με αρνητικές συνέπειες σε όλο σχεδόν το φάσμα της επιχειρηματικής δραστηριότητας και όχι μόνο. Οι επιδράσεις αυτές αναφέρονται και στον τομέα των επιχειρήσεων και της εργασίας γενικότερα. Όσον αφορά τον τομέα των επιχειρήσεων όμως, σε επίπεδο επιχειρήσεων η εν λόγω κρίση εκδηλώνεται με 14Εκπαίδευση και κοινωνία στην εποχή της κρίσης, Νίκος Φωτόπουλος,( )

25 μία σειρά από δυσμενείς συνθήκες όπως πτώση της ζήτησης των προϊόντων και υπηρεσιών, πίεση για χαμηλότερες τιμές και μεγαλύτερη πίστωση, ενώ παρουσιάζονται έντονα προβλήματα είσπραξης απαιτήσεων αλλά και εξόφλησης υποχρεώσεων με παράλληλη προβληματική και ελλιπή χρηματοδότηση από τις τράπεζες. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρουμε και τις οικονομικές επιδράσεις που έχουν δεχτεί όλοι οι Έλληνες πολίτες και πιο συγκεκριμένα οι οικογένειες της ελληνικής κοινωνίας που δεν είναι λίγες αυτές που σήμερα με τις τόσο δύσκολες συνθήκες που έχουν δημιουργηθεί, δίνουν καθημερινά τον αγώνα τους για να σπουδάσουν τα παιδιά τους με ό,τι αυτό συνεπάγεται, αλλά δεν είναι λίγες δυστυχώς και εκείνες οι οικογένειες που δεν ανταποκρίνονται σε αυτές τις οικονομικές απαιτήσεις και έρχονται στην δύσκολη εκείνη θέση να μην μπορούν πλέον να καλύψουν τις ανάγκες των παιδιών- φοιτητών τους. Αλλά ακόμη και οι ίδιοι οι φοιτητές διακατέχονται από την ίδια απαισιοδοξία ως προς το μέλλον της οικογένειάς τους. Σε μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το εαρινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους που μόλις ολοκληρώθηκε από την καθηγήτρια του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ Έλση Ντολιοπούλου, σε φοιτητές του ΑΠΘ κατά το εαρινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους και τους ζητήθηκε να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο με 4 ανοιχτές ερωτήσεις που εμπεριείχαν τα ερευνητικά ερωτήματα και 6 κλειστές, που αφορούσαν δημογραφικά στοιχεία. Συλλέχτηκαν συνολικά, 142 απαντήσεις και το παρόν άρθρο περιλαμβάνει τα αποτελέσματα και συμπεράσματα της ανάλυσής τους, όπου το 89,7% απάντησε ότι η οικογένειά τους θα επηρεαστεί. Πιο συγκεκριμένα, την λιτότητα, την πώληση περιουσιακών στοιχείων, την επιστροφή στο χωριό αλλά ακόμη και τη μετανάστευση στο εξωτερικό βρίσκουν σαν λύση οι περισσότερες οικογένειες. Το 66% δεν αποκλείει την πρόκληση συγκρούσεων μεταξύ συγγενών, λόγω της κακής ψυχολογίας στην οποία έχουν επέλθει. Το περιοδικό Σύγχρονη Εκπαίδευση αναφέρει ότι οι περισσότεροι φοιτητές (49,4%), περιέκοψαν προσωπικά τους έξοδα από την ψυχαγωγία, τα ταξίδια, την αγορά ρούχων ή και δραστηριότητες όπως η εκμάθηση ξένων γλωσσών και γυμναστήριο. Επιπλέον το 6,9%, έχει περικόψει βασικά έξοδα που αφορούν τη σίτιση, τη θέρμανση αλλά ακόμη και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ή έχει μετακομίσει ακόμη και στο πατρικό σπίτι. Ενώ το 15,2% των φοιτητών αναφέρει αύξηση των συγκρούσεων μεταξύ των μελών της οικογένειας του, εξαιτίας του