Η ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓΡΑΦΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΘ. ΤΕΡΕΖΗΣ

Transcript

1 Η ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓΡΑΦΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΘ. ΤΕΡΕΖΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με την διατύπωση της άγραφης διδασκαλίας, ο Πλάτων επιχειρεί να συνθέσει την θεωρία του Παρμενίδη με την θεωρία του Ηρακλείτου. Από τον Παρμενίδη αντλεί την απόλυτη ενότητα και απλότητα. Ο Ελεάτης αυτός φιλόσοφος είναι απαραίτητος στις οντολογικές και στις κοσμολογικές «περιπέτειες» του Πλάτωνα, καθότι με την θεωρία του προσφέρει την σταθερή εκείνη βάση, η οποία θα εξασφαλίζει όχι μόνο την διαμόρφωση αλλά και την εξέλιξη του φυσικού κόσμου. Αλλά και ο Ηράκλειτος κρίνεται για τον ίδιον ως αναγκαίος, διότι εξηγεί ότι ο νόμος της ύλης και, γενικότερα, του φυσικού σύμπαντος είναι η χωρίς διακοπή κίνηση και εξέλιξη, καταστάσεις οι οποίες εξηγούν και την υπό ανεξάντλητα διαιρετικούς όρους διεύρυνσή του. Για τον Εφέσιο φιλόσοφο, μέσω της κίνησης, η ύλη αναδεικνύει τις πραγματικές δυνατότητές της. Το προϊόν της σύνθεσης των δυο αυτών φιλοσόφων είναι το ότι ο Πλάτων εισάγει την κατάσταση του πλήθους στον μεταφυσικό κόσμο, τον οποίο αντιπροσωπεύουν οι Ιδέες. Άρα, μια ιδιότητα φυσική (δηλαδή το πλήθος) καθίσταται και μεταφυσική. Από την άλλη, η ακεραιότητα, η οποία χαρακτηρίζει τον μεταφυσικό κόσμο, γίνεται και τρόπος ύπαρξης του φυσικού, υπό την οπτική μάλιστα ενός τελολογικού παραδείγματος. ΕΝΟΤΗΤΑ Α Το κύριο πρόβλημα το οποίο αντιμετώπισε ο Πλάτων ήταν το πώς ο μεταφυσικός κόσμος, ο οποίος εκφράζει την απόλυτη ενότητα, δημιουργεί-διακοσμεί το φυσικό σύμπαν, το οποίο αντιπροσωπεύει την απόλυτη πολλότητα-πλήθυνση. [Τίθεται, δηλαδή, το ερώτημα περί της οντολογικής συμβατότητας μεταξύ των δυο κόσμων. Πώς, άλλοις λόγοις, γίνεται η μετάβαση από τον μεταφυσικό στον φυσικό;] 1

2 1. Ο Πλάτων επιχειρεί να λύσει, καταρχάς, το πρόβλημα εισάγοντας την θεωρία των Ιδεών, οι οποίες, παρά το ότι είναι υπερβατικές πραγματικότητες, εκφράζουν την συγκρότηση του μεταφυσικού πλήθους. [Εισάγει, λοιπόν, έναν δυναμικό ενισμό, τον οποίο ακριβώς αντιπροσωπεύουν οι αρχετυπικές αυτές πραγματικότητες. Πρόκειται για ρυθμικές κανονικότητες, οι οποίες δεν οδηγούν σε μια τυποποιημένη κίνηση. Αναδεικνύουν μία ποικιλία, η οποία αποκλείει τις άκαμπτες ταυτότητες. Όθεν, το φυσικό σύμπαν συνιστά κόσμο και προκαλεί γοητευτικούς ερεθισμούς στον παρατηρητή. Στο σύνολό τους, οι Ιδέες έχουν ενότητα μεταξύ τους, παρά το ότι η κάθε μία έχει την ιδιαιτερότητά της. Όλες ευρίσκονται μέσα σε όλες, κάθε φορά με έναν ιδιαίτερο τρόπο]. 2. Οι Ιδέες, παρά το ότι έχουν πληθυντικό περιεχόμενο, δεν συντελούν ώστε ο μεταφυσικός κόσμος να εξελίσσεται ή να διαφοροποιείται και να καθίσταται μία νέα πραγματικότητα. Εκφράζουν απλώς τον άπειρο πλούτο της ενότητας, η οποία χαρακτηρίζει τον μεταφυσικό κόσμο. [Εξαιτίας τού ότι ο μεταφυσικός κόσμος είναι εξαρχής ακέραιος και αναλλοίωτος, η όποια εκδήλωσή του δεν έχει ουδεμία συνέπεια στην οντολογική υφή του και στην δομή του. Είναι ένας δυναμικός κόσμος, ο οποίος, επειδή χαρακτηρίζεται από την υπερπληρότητά του, δεν μειώνεται ούτε κατ ελάχιστον. Στο φυσικό όμως σύμπαν οι αλλαγές συμβαίνουν υπό την μορφή καταιγίδας. Αλλοιώσεις και φθορές χαρακτηρίζουν κάθε μικροκοσμική κλίμακα. Μακροκοσμικά όμως, η συνοχή του σύμπαντος είναι δεδομένη αυτοϊδρυτικώς]. 3. Επειδή, ωστόσο, ο Πλάτων υιοθετεί την άποψη ότι οι Ιδέες εκφράζουν το μεταφυσικό πλήθος, έκρινε ότι έπρεπε να υπάρχει μία ανώτερή τους πραγματικότητα στην κορυφαία κατάσταση του μεταφυσικού κόσμου, η οποία θα αντιπροσωπεύει σε απόλυτον βαθμό τον αυθεντικό χαρακτήρα του, δηλαδή την ενότητα. Οι Ιδέες εκφράζουν τις απόλυτες ενιαίες μονάδες. Συνεπαγωγικώς, η κάθε Ιδέα προβάλλει μία ιδιαίτερη παρουσία τής απόλυτης ενότητας. 2

3 4. [Το σκεπτικό τής ως άνω παρατήρησης έγκειται στο ότι έπρεπε να αποφευχθεί με κάθε τρόπο το να εκλάβουμε τον μεταφυσικό κόσμο ως υπαγόμενον αποκλειστικά σε πλήθυνση. Ο Πλάτων στοχάζεται ρεαλιστικά και διατυπώνει την εκτίμηση ότι πρέπει να διασωθεί με κάθε τρόπο η μεταφυσική ενότητα. Πώς όμως θα επιτευχθεί αυτός ο στόχος; Με την αναζήτηση μίας οντότητας, η οποία και θα εκφράζει την απόλυτη ενότητα και θα συντελεί στην ανάπτυξη των πολλών Ιδεών. Αναδεικνύει, λοιπόν, τον εσωτερικό πλούτο μίας αρχικής και απαραβίαστης ενότητας και, έτσι, θεάται δυναμοκρατικά τον, μη επαπειλούμενο για μεταβάσεις σε άλλο οντολογικό επίπεδο, μεταφυσικό κόσμο]. Την οντότητα αυτή την χαρακτήρισε ως Εν ή ως Αγαθόν. Πρόκειται για έννοιες οι οποίες παρουσιάζουν δύο ιδιαίτερους τρόπους, διά των οποίων υπάρχει και λειτουργεί μία και η αυτή πραγματικότητα. Η πρώτη έννοια δηλώνει την απαραμείωτη (αναλλοίωτη) ταυτότητα της ανώτατης Αρχής με τον εαυτό της. Η δεύτερη δηλώνει ότι η Αρχή αυτή μονίμως δημιουργεί και προνοεί για το δημιούργημά της, δηλαδή για τον φυσικό κόσμο. Θα σημειώναμε, λοιπόν, ότι πρόκειται για μια κινούσα ακίνητη αιτία, σχέση την οποία θα διευρύνει στην συνέχεια ο Αριστοτέλης. [Εντοπίζουμε εδώ μία τεχνική την οποία ο Πλάτων επιλέγει, προκειμένου να αναδείξει με εδραίο τρόπο και τις δύο στοχεύσεις του. Αναφέρεται σε δύο τρόπους παρουσίας: από την μία πλευρά, η απόλυτη ακεραιότητα είναι απαραβίαστη. Από την άλλη, παρατηρούνται τα εκρηκτικά ανοίγματα, τα οποία θεμελιώνουν και αιτιολογούν την ύπαρξη του πλήθους. Η ανώτατη Αρχή είναι χωριστή από το φυσικό σύμπαν και, σε ένα δεύτερο επίπεδο, συνιστά την αιτία της ύπαρξής του. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να χαρακτηρίσουμε τις Ιδέες ως τον εκτελεστικό βραχίονα των μορφοποιήσεων που επιτελεί το Αγαθόν.] 5. Εάν επιχειρούσαμε να ορίσουμε τις Ιδέες, θα υποστηρίζαμε ότι είναι οι πολλαπλές εξειδικεύσεις της πρόνοιας του Αγαθού, η οποία θα εκδηλωθεί και πάλι, διά της ιδιόλεκτης υπόστασής τους, μέσα από τους εξειδικευμένους συνδυασμούς του. 3

4 ΕΝΟΤΗΤΑ Β 6. Το κρίσιμο ερώτημα το οποίο αμέσως θα τεθεί, θα αναφερθεί στο πώς αναπτύσσονται οι Ιδέες, την στιγμή κατά την οποία συγκροτούν ένα πλήθος, ενώ είναι μεταφυσικές πραγματικότητες. Η εκτίμηση του Πλάτωνα είναι ότι αυτός ο μεταφυσικός πληθωριστικός κόσμος πρέπει να υπάρχει, προκειμένου να εξηγηθεί η πληθωριστική παρουσία και ανάγνωση του φυσικού κόσμου. Οι Ιδέες τροφοδοτούν την ύλη με τέτοιες δυνατότητες, ώστε η ίδια να αναλαμβάνει άπειρες πρωτοβουλίες. Αυτό συντελεί ώστε να εντοπίζουμε άπειρους μικροοργανισμούς. [Η Βιολογία συναντάται με την Μεταφυσική]. Εδώ ακριβώς προκύπτει η προετοιμασία για την αόριστη δυάδα, την οποία εκφράζουν οι Ιδέες, οι οποίες έχουν σε διηνεκή κλίμακα ένα πλουραλιστικό περιεχόμενο εσωτερικά αιτιολογούμενο. [Ένα από τα ερωτήματα που διετυπώθησαν στην Ακαδημία ήταν ότι μπορεί να προκύψει το ενδεχόμενο να παράγονται οι Ιδέες κατά έναν τρόπο ανάλογο με τα όντα του φυσικού κόσμου. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ωστόσο, πρέπει με κάθε τρόπο να αποκλεισθεί, καθότι θα υπαγάγει τον μεταφυσικό κόσμο στο γίγνεσθαι. Τότε όμως πώς αναπτύσσονται οι Ιδέες; Πώς προκύπτουν ως πλήθος από την ενότητα της μεταφυσικής Αρχής; Πρόκειται για ερώτημα που αναφέρεται σε αυτοαναπτύξεις και σε ad extra αναπτύξεις]. 7. Ο Πλάτων επινοεί μία δεύτερη ανώτατη μεταφυσική πραγματικότητα, την οποία ονομάζει «αόριστον δυάδα». Ωστόσο, αυτή η νέα θεωρία δεν είναι άμοιρη προβλημάτων και προβληματισμών. Για παράδειγμα: πώς η αρχική ενότητα προβαίνει στην ανάπτυξη μίας κατάστασης η οποία είναι η ακριβώς αντίθετή της, δηλαδή τού δύο; Επίσης, με την παρουσία της δεύτερης πραγματικότητας, μήπως μειώνεται η οντολογική ισχύς της πρώτης; Επιπλέον, τι ώθησε το Εν στο να προβεί στον κατά κάποιον τρόπο διπλασιασμό του; τι συνάντησε στον εσωτερικό κόσμο του, το οποίο δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει; Τα ερωτήματα αυτά θίγουν μία λεπτομέρεια, η οποία μπορεί να προκαλέσει φιλοσοφικό πανικό στην Ακαδημία, καθότι διακυβεύεται η ακεραιότητα του Ενός. Ελλειμματικότητα στην γνώση σημαίνει αντίστοιχη κατάσταση ως προς την ακεραιότητα του είναι. Και μάλιστα ο προβληματισμός αυτός διευρύνεται, την στιγμή κατά την οποία δεν έχει ακόμη καταστεί κατανοητή η (ποίας υφής;) διάκριση μεταξύ της ουσίας και της ενέργειάς της. Υπό τον τύπο μίας υπόθεσης, ο Πλάτων αρχίζει και 4

5 διαμορφώνει ό,τι μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «ενεργός αιτιότης». Η πρώτη Αρχή προβάλλει τον εσωτερικό δυναμισμό της χωρίς να υφίσταται ουδεμία αλλοίωση. Αυτή η εκδοχή έμελλε να ανοίξει τις διαδρομές της με συστηματικό τρόπο σε επόμενες περιόδους της Ακαδημίας, και μάλιστα με όλο και διευρυνόμενο τρόπο ως προς την αποτροπή διακυβευμάτων. 8. Στην αόριστη δυάδα ο Πλάτων εντοπίζει δυο ερωτηματικά ενδεχόμενα: α) Είτε είναι η αυτοανάπτυξη του Ενός (φορά προς τον μονισμό). β) Είτε είναι μία εξωτερική αρχή, με την οποία το Εν θα αναπτύξει μία διαλεκτική σχέση (φορά προς έναν διευρυμένο δυϊσμό). Ο Πλάτων στην αρχή καταφεύγει στην λύση ότι «αόριστος δυάς» είναι η ύλη, με την οποία επικοινωνεί το Εν διά μέσου των Ιδεών και προκαλεί την δημιουργία του φυσικού σύμπαντος. Την θέση αυτή βαθμιαία, και κυρίως ως προς την αρχική λειτουργία της, την περιθωριοποιεί και επιλέγει την εκτίμηση περί μίας αυτοεκδηλώσεως του Ενός. Έτσι, προσδίδει στην αιτία μία υποστατική ενότητα, όχι όμως ανελαστική. Πώς θα μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε την εν λόγω διαδρομή, την στιγμή μάλιστα που δεν υπόκειται στην άμεση αντιληπτικότητα; Καταρχάς, έχουμε να παρατηρήσουμε ότι ο Πλάτων εισάγει μία δυναμική θεώρηση του Ενός, σύμφωνα με την οποία το ίδιο δεν ικανοποιείται στο να παραμένει στην ούτως ειπείν αυταρέσκεια της οντολογικής μακαριότητας του. Όθεν, προβαίνει σε μία αυτοαναφορά ως μία διευρυμένη ανάγνωση του εαυτού του. Στρεφόμενο στον εαυτό του, το Εν αναπτύσσει ένα διττό βλέμμα. Θεάται τον εαυτό του και, ακολούθως, θεάται τις επικείμενες προβολές του εαυτού του. Άρα, προβαίνει σε έναν ούτως ειπείν διπλασιασμό του εαυτού του, χωρίς όμως επ ουδενί να μειώνει την ενότητα-ακεραιότητά του. Η δεύτερη εκδοχή, δηλαδή ότι η αόριστη δυάδα ταυτίζεται με την ύλη, εισάγει λύσεις εξωτερικές και, με τον τρόπο αυτόν, μειώνεται η δυνατότητά του Ενός όχι μόνο στο να αυτοπροσδιορίζεται αλλά και στο να προσδιορίζει με τα οικεία του κριτήρια τις εξελίξεις. Ευρίσκεται ενώπιον προκλήσεων, τις οποίες το ίδιο δεν μπορεί να υπερβεί, με συνέπεια να εγγραφεί σε σχετισμούς. Στο σημείο αυτό καλούμεθα να εισάγουμε στην συζήτηση τον διάλογο του Πλάτωνα Φίληβος. Πρόκειται για μία πραγματεία η οποία προκαλεί την απόλυτη έκπληξη. Ο Πλάτων ανατρέπει με συναρπαστική αρχοντική παρέμβαση τον εαυτό του και προκαλεί απροσδόκητους αιφνιδιασμούς. 5

6 Εισάγει την έννοια του «απείρου», το οποίο σε διευρυμένο βαθμό ταυτίζει με την ύλη. Συγχρόνως όμως, εισάγει και την έννοια του «πέρατος», το οποίο ταυτίζει με τις Ιδέες. Στην νέα οπτική του επιλέγει μια ανώτατη Αρχή, η οποία έχει ενώπιών της το «πέρας» και το «άπειρον» και επιχειρεί με κάθε τρόπο να τα συνθέσει δημιουργικά, προκειμένου να αναδείξει έναν κόσμο στον οποίο η ύλη διαδραματίζει κεντρικό και όχι παθητικό ρόλο. 9. Ο Πλάτων καταλήγει μετά από τους προβληματισμούς του στο ότι το Εν στρέφεται στον εαυτό του, αναπτύσσει κατά κάποιον τρόπο μία συζήτηση μαζί του και διαμορφώνεται και ως αόριστη δυάδα, χωρίς να διακόψει όμως να είναι Εν. Η εν λόγω αυτοεξέλιξή του δεν τελείται μέσα στον χρόνο, αλλά αιωνίως, και βεβαίως όχι ως συμβεβηκυία κατάσταση. [Εδώ ο Πλάτων διευρύνει την πρωτοκαθεδρία την οποία είχε αποδώσει στον μεταφυσικό κόσμο στους διαλόγους του Φαίδων, Πολιτεία, Φαίδρος. Το ιδιαίτερα σημαντικό όμως, είναι ότι η διεύρυνση αυτή πλέον τελείται και με έναν οπλισμό, τον οποίο αντλεί από τον φυσικό κόσμο. Η στροφή του Ενός στον εαυτό του συνιστά έκφραση μίας ιδιότυπης κινητικότητάς του, η οποία εθεωρείτο ως αποκλειστική αρμοδιότητα της φύσης. Και η πρώτη οντολογική συνθήκη που προκύπτει, είναι ότι αναπτύσσεται στον ίδιο τον μεταφυσικό κόσμο η έννοια της δυάδας, η οποία αποτελεί προϋπόθεση για την δημιουργία του πλήθους. Η έννοια της αορίστου συνιστά όμως την φυσιολογική προέκταση των γενικών θέσεών του περί μεταφυσικής σε ένα δυναμοκρατικό σχήμα. Ο θείος κόσμος δεν περιορίζεται από οιαδήποτε άλλη πραγματικότητα και, επομένως, μπορεί να ευρίσκεται με απεριόριστο τρόπο σε διαλεκτική σχέση με τον εαυτό του. Επιπλέον, αρχίζει και ενισχύεται ο υλισμός του Πλάτωνα, καθότι θεωρείται πλέον ότι μέσα από την παρέμβαση της αόριστης δυάδας η ύλη ενεργοποιείται και αναλαμβάνει συγκεκριμένες πρωτοβουλίες, επειδή ακριβώς διαθέτει τις προϋποθέσεις, έστω εν δυνάμει, για να προβεί σε τέτοιες ενέργειες. Άρα, αποκτά τις προϋποθέσεις να λειτουργεί έλλογα. Από κοινού με τον διάλογο Φίληβος, η θεωρία «εν-αόριστος δυάς» διαμορφώνει την θεωρία περί του μικτού, το οποίο ο φιλόσοφος θεωρεί ότι μέσω της αόριστης δυάδας είναι ό,τι προκύπτει από τον συνδυασμό του μεταφυσικού κόσμου με την ύλη. Πρόκειται για ανοίγματα του Πλάτωνα τα οποία προφανώς εκπλήσσουν]. 6

7 10. Βεβαίως δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο Πλάτων προσφέρει άπειρο πεδίο αρμοδιοτήτων στην ύλη, με αποτέλεσμα βαθμιαία να αποσύρει την εκδοχή ότι η ύλη ταυτίζεται με την αόριστη δυάδα και κατά βάση θα την ορίζει ως φορέα της. Ωστόσο, και στην νέα αυτήν αντίληψη που διαμορφώνει, είναι υποχρεωμένος να καταφύγει σε μια επιπλέον μεταφυσική λύση. Θα αναγκαστεί, λοιπόν, να εισαγάγει έναν μεταφυσικό δυϊσμό, επιλογή όμως η οποία δεν ανήκε στις κύριες προθέσεις του. Ευρίσκεται, ωστόσο, ενώπιον μίας λεπτομέρειας, την οποία δεν μπορεί να παραθεωρήσει και την οποία μάλιστα έχει εισαγάγει και στον διάλογο Τίμαιος. Εκεί σαφέστατα υπάρχουν δυο μεταφυσικές πραγματικότητες, ο Δημιουργός και οι Ιδέες, με την μεταξύ τους σχέση να μην είναι απόλυτα διευκρινίσιμη. Να σημειώσουμε ότι στην εξέλιξη της πλατωνικής παράδοσης από τον Μέσο Πλατωνισμό και εκείθεν προκύπτει μία γονιμότατη αξιοποίηση και μία νέα οπτική τής εν λόγω μεταφυσικής δυαρχίας, με σαφή την τάση προς τον μονισμό, και όχι μόνον το μεταφυσικής τάξης. Οι Ιδέες είναι ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνει την παραγωγική προβολή του ο Δημιουργός. Κατά πάσα πιθανότητα όμως, ο Πλάτων με την άγραφη διδασκαλία του έχει επιλέξει τον εν λόγω μονισμό, υπό την έννοια ότι θεάται την ανώτατη Αρχή ή το Εν να στρέφεται προς τον εσωτερικό κόσμο της και να αυτοαναπτύσσεται μέσω της δυάδας, η οποία αποτελεί την πηγή του πλήθους των Ιδεών, οι οποίες βεβαίως αρχικά, και πριν εκδηλωθούν ως παραδείγματα, διατηρούν την καθεαυτότητά τους. 11. Ανεξάρτητα από το ότι οι Ιδέες αποτελούν τα προϊόντα μίας από τις εκδοχές που προηγήθησαν, είναι οι διαμεσολαβητικοί παράγοντες, προκειμένου το Εν και η αόριστη δυάδα να επικοινωνήσουν με την ύλη. Οι Ιδέες επικοινωνούν άμεσα με την ύλη, ενώ οι δύο άλλες Αρχές έμμεσα. Ήταν απαραίτητο να επιλυθεί ο αρχικός προβληματισμός του Πλάτωνα σύμφωνα με τον οποίο, οι ανώτατες Αρχές και, κυρίως, το Εν θα έχουν την δυνατότητα να καταστούν παραγωγικά αίτια χωρίς όμως να επικοινωνούν άμεσα με τα προϊόντα τους, ώστε να διατηρούν αμείωτη και αμέθεκτη την υπερβατικότητά τους. Στην όλη διαδικασία παραγωγής ο Πλάτων λοιπόν ακολουθεί τα ακόλουθα στάδια: α. Το Εν-Αγαθόν ευρίσκεται, καταρχάς, στην απόλυτη και ανεκδήλωτη καθεαυτότητα-ακεραιότητά του. β. Το Εν, ακολούθως, στρέφεται στον εαυτό του και αναπτύσσει την αόριστη δυάδα, δηλαδή την πηγή εξόδου από την αρχική στατική ενότητα. 7

8 γ. Από την αόριστη δυάδα, στην οποία μονίμως ενυπάρχει η ενότητα, προκύπτουν οι Ιδέες, οι οποίες συγκροτούν το μεταφυσικό πλήθος. δ. Το μεταφυσικό πλήθος προβαίνει σε άπειρους ποσοτικά εσωτερικούς συνδυασμούς, διά των οποίων παρεμβαίνει στην ύλη, με συγκεκριμένους προγραμματισμούς και σχεδιασμούς. ε. Μέσω της παρέμβασης αυτής προκύπτει το πλήθος του φυσικού κόσμου ή του κόσμου της αισθητηριακής εμπειρίας (το εν λόγω πλήθος αναπτύσσεται με σταδιακό τρόπο, συνοδευόμενο μάλιστα και από μία υπό εξέλιξη τελούσα τελικότητα). Παρατήρηση: Πρέπει να σημειωθεί ότι η παρέμβαση των Ιδεών στην ύλη δεν είναι μόνον οντολογική, αλλά και κανονιστική-νομοτεχνική. Επειδή ακριβώς οι Ιδέες εισάγουν ρυθμικές κανονικότητες, το φυσικό σύμπαν μονίμως υπάρχει και μονίμως εξελίσσεται. Μετ ολίγον, στην Ακαδημία, όπως και στο Λύκειο, η εξέλιξη αυτή θα εξηγηθεί μέσα από την οργανωμένη ανάγνωση του τελολογικού παραδείγματος, σύμφωνα με το οποίο ουδεμία παραχθείσα κατάσταση υπάρχει τυχαία. Όθεν, κάθε ον ή κάθε φαινόμενο εξασφαλίζει την παρουσία του στο κοσμολογικό γίγνεσθαι, επειδή πρέπει να υπηρετήσει έναν ιδιαίτερο σκοπό, ο οποίος εγγράφεται στον γενικότερο σκοπό τον οποίο θα πραγματοποιήσει στο σύνολό του και υπό ακραία ακεραίους όρους το φυσικό σύμπαν. 12. Τα όσα προηγήθησαν εκτιμούμε ότι συνιστούν μια ευφυέστατη εκ μέρους του ιδρυτή της Ακαδημίας λύση για τους ακόλουθους λόγους: Α. Ο Πλάτων υπερβαίνει τον στατικό μεταφυσικό κόσμο του Ελεάτη φιλοσόφου Παρμενίδη, σύμφωνα με τον οποίο η μεταφυσική πραγματικότητα είναι παντελώς ακίνητη. Ο Αθηναίος διαλεκτικός εισάγει την κίνηση στον κόσμο αυτόν όχι ως ένα παράγοντα αλλαγής και εξέλιξής του αλλά ως μία διαδικασία αυτοανάπτυξής του. [Συντάσσοντας τους διαλόγους Πολιτικός, Σοφιστής και Παρμενίδης, ο Πλάτων εισηγείται μία δυναμική θεώρηση του μεταφυσικού κόσμου, την αποτυπώνει με την ανάπτυξη της θεωρίας του περί των οντολογικών κατηγοριών, οι οποίες ως ενοειδές πλήθος συνιστούν τον τρόπο της εκδήλωσης της αναλλοίωτης ανώτατης πραγματικότητας, και μάλιστα αυτοϊδρυτικώς. Για παράδειγμα, οι κατηγορίες «ταυτότης» και «ετερότης», σε μία συνθετική θεώρησή τους, καταγράφουν το πώς ο 8

9 μεταφυσικός κόσμος, από την μία πλευρά, ευρίσκεται σε ταυτότητα με τον εαυτό του και, από την άλλη, εσωτερικά διαφοροποιείται. Οι οντολογικές θεμελιώσεις και αιτιολογήσεις των όσων συμβαίνουν, λαμβάνουν χώρα στο ίδιο οντολογικό πεδίο. Σημειωτέον ότι στο σύνολό τους οι κατηγορίες αυτές λειτουργούν με ιδιαίτερον τρόπο στο μεταφυσικό σύμπαν και, αντιστοίχως, με ιδιαίτερο στο φυσικό, οπότε προσεγγίζονται υπό την αρχή της αναλογίας, της εισάγουσας τις αμφισημαντότητες. Θα μπορούσαμε σχετικώς να αναφέρουμε ότι στο φυσικό σύμπαν οι κατηγορίες «ισότης» και «ανισότης» εκφράζουν δύο αντίθετες καταστάσεις. Στο μεταφυσικό σύμπαν και οι δύο υπάγονται σε μια γενικότερη ενότητα, της οποίας εκφράζουν τις εξειδικεύσεις, και μάλιστα υπό ένα ενοειδές καθεστώς αλληλοπεριχωρήσεων. Στο σημείο αυτό καλούμεθα να προβούμε σε μία συνολική ανάγνωση της αορίστου δυάδας. Παρακολουθώντας την παρουσία της οντολογικής αυτής πραγματικότητας στον μεταφυσικό κόσμο, θα σημειώναμε ότι εκφράζει, καταρχάς, έναν οιονεί διπλασιασμό του Ενός, ο οποίος θα αποτελέσει την πηγή του πλήθους των εκδηλώσεών του. Στον φυσικό κόσμο, η δυάδα λειτουργεί υπό την δυναμική του απεριόριστου, δηλαδή της συνεχούς γονιμοποίησης της ύλης, ώστε η ίδια να διεγείρεται εσωτερικά, να ερεθίζεται από αυτό που προσλαμβάνει και να προβαίνει στις άπειρες ποσοτικά μορφοποιημένες αναπτύξεις της. Β. Η αόριστη δυάδα συγκροτεί την οντολογική επιλογή την οποία θα ορίζαμε ότι προκύπτει από έναν συνθετικό και όχι παραθετικό εκλεκτικισμό. Ο Πλάτων συνθέτει το ακίνητο σύμπαν του Παρμενίδη με το ανεξάντλητο κινούμενο του Ηρακλείτου και οδηγείται στην διαμόρφωση ενός συστήματος, το οποίο, επειδή ακριβώς κατέχει στο διηνεκές την ακεραιότητα του, προβαίνει σε μόνιμη κλίμακα σε παραγωγικές προβολές με απεριόριστο, αλλά και εσωτερικά εύτακτο, τρόπο. Με την εν λόγω πρόταση έχουμε ενώπιον μας τον συνδυασμό-σύνθεση του μεταφυσικού μονισμού του Ελεάτη φιλοσόφου Παρμενίδη με το δυναμικό πληθωριστικό γίγνεσθαι του Εφεσίου φιλοσόφου Ηρακλείτου. Με τον ιδρυτή της Ακαδημίας τα έτερα συναντούν τους τόπους της αμοιβαιότητάς τους. Γ. Ο Πλάτων είχε οδηγηθεί μέσα από την μελέτη της φυσικής επιστήμης (Τίμαιος- Νόμοι-Επινομίς) στο ότι το φυσικό σύμπαν είναι μια πραγματικότητα αδιαμφισβήτητη, προσιτή στην παρατήρηση και προσεγγίσιμη επιστημονικά. Άρα, ότι είναι αναγκαίο να εξηγηθεί ο τρόπος, ως εσωτερική νομοθετική τάξη, με τον 9

10 οποίο υπάρχει και να ερευνηθεί η πηγή από την οποία προέρχεται. Εκτιμούσε ότι, αν αυτά τα δυο ζητήματα δεν ευρίσκονται σε μια συνεχή διευκρίνιση, δεν είναι εφικτή η ανάπτυξη της φυσικής επιστήμης, η οποία έχει ως εφαλτήριο το πώς θα εξηγηθεί η έννοια της αιτιότητας, η οποία, πέραν τού ότι αποτελεί ένα αντικειμενικό οντολογικό δεδομένο, αποτελεί και ένα αίτημα της ανθρώπινης συνείδησης. Η έννοια της αιτιότητας φέρει σε συνάφεια προσδιορισμών-εξαρτήσεων το αίτιο με το αιτιατό. Η γνώση του αιτίου οδηγεί στην κατανόηση του τρόπου ύπαρξης και λειτουργίας του αιτιατού, ενώ το ίδιο το αιτιατό μπορεί να μας παράσχει προϋποθέσεις, για να κατανοήσουμε κατ αναλογίαν τον τρόπο εκδήλωσης του αιτίου. Η σχέση μεταξύ τους με τον Αριστοτέλη στην συνέχεια να επαυξάνει τις σχετικές συζητήσεις ορίζεται υπό το πρίσμα το τελεολογικό, σύμφωνα με το οποίο αποκλείεται η τυχαιότητα, ο μηχανικισμός και ο αυτοματισμός στις παραγωγικές διαδικασίες και εισάγεται η αρχή του σχεδιαστικού προγραμματισμού. Δ. Η κίνηση του μεταφυσικού κόσμου, ως μη υπαγόμενου σε χρονικές διαδικασίες, προς την ύλη τελείται με ακαριαίο τρόπο. Ωστόσο, η ύλη αξιοποιεί βαθμιαία τις χορηγίες αυτές, με συνέπεια να μπορούμε να διατυπώνουμε λόγο για εξέλιξη του φυσικού σύμπαντος. Με την αρχική παρέμβαση των Ιδεών στην ύλη αρχίζει και λειτουργεί και ο χρόνος, ο οποίος θεωρείται ότι συνιστά μια αντικειμενική πραγματικότητα, η οποία συγχρόνως αποτελεί και μέτρο της εξέλιξης του φυσικού σύμπαντος. Πρόκειται για μία κοσμολογική κατηγορία, η οποία κατά τον Πλάτωνα θεωρείται ότι τροφοδοτεί τις εξελικτικές διαδικασίες του φυσικού κόσμου, οι οποίες τελούνται μέσα από συνεχείς διαδοχές-μεταβάσεις. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο χρόνος είναι η πνευματικότητα η οποία διέπει την ύλη είναι η έλλογη εκείνη δύναμη, η οποία την τροφοδοτεί, ώστε να μην ικανοποιείται με αυτό το οποίο κατέχει και να διεκδικεί τρόπον τινά το καινούργιο. Είναι η δύναμη του φυσικού σύμπαντος προς το έτι περαιτέρω, ώστε να πραγματωθεί η τελολογία. Και βεβαίως εννοείται ότι τα ανωτέρω θα τελούνται εντός ενός χώρου που όλο και θα διευρύνεται ή που θα είναι ήδη εξαρχής με συγκεκριμένη έκταση και θα παρέχει δυνατότητα για τις εντός του διαμορφώσεις. ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 10

11 Έως και την σύνταξη του διαλόγου Φαίδρος, ο Πλάτων είναι ο ένθερμος εκείνος διανοητής ο οποίος παντί τρόπω στοχεύει στο πώς θα προβάλει την ακεραιότητα του μεταφυσικού κόσμου. Από τον διάλογο αυτόν έως και την άγραφη διδασκαλία, ο Πλάτων ευρίσκεται ενώπιον των νέων επιστημονικών κατακτήσεων, οι οποίες έχουν διαμορφωθεί την εποχή εκείνη, με τους μαθητές του Αριστοτέλη και Σπεύσιππο να πρωτοστατούν στην μελέτη των ποικίλων κλάδων της φυσικής επιστήμης. Τα πορίσματα της επιστήμης αυτής οδήγησαν στην βεβαιότητα ότι το φυσικό σύμπαν είναι άπειρο στις διακρίσεις του, δηλαδή ότι αποτελείται από μια ασύλληπτη ποσοτικά πλήθυνση ιδιαιτεροτήτων. Δεν είναι, δηλαδή, μόνον μία συμπαγής ενιαία πραγματικότητα, οπότε, με την μέθοδο της διαίρεσης, κατανοείται το πώς έχει συγκροτηθεί και συγκροτείται διά των άπειρων αυτών ιδιαιτεροτήτων. Από το σημείο αυτό και στα επόμενα επιτελεί την κορυφαία ανατροπή. Εισάγει την διαίρεση στον μεταφυσικό κόσμο, υπό την έννοια όχι ότι τον διαιρεί σε μέρη, αλλά ότι αποτυπώνει τον οντολογικό πλούτο του. Είναι η στιγμή κατά την οποία ο Πλάτων ευρίσκεται ενώπιον ενός κόσμου, ο οποίος, παρά την ενότητά του, αρέσκεται να λειτουργεί με τις διακρίσεις του και να τις εκπέμπει ώστε να συγκροτηθεί το φυσικό σύμπαν ως νομικό σύστημα οντικών αναπτύξεων-φαινομένων. 11