ΙΕ' ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

Transcript

1 Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΕ' ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: Μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα: Πτυχές αποτελεσµατικότητας και αναποτελεσµατικότητας Επιβλέπων/ουσα: Μπάγκαβος Χρήστος Σπουδαστής/στρια: Σταθοπούλου Θεοδώρα ΑΘΗΝΑ

2 2 Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου, σε όλους τους αλλοδαπούς και οµογενείς συµπολίτες µου που µε εµπιστεύθηκαν και δέχτηκαν να συζητήσουµε µαζί για τη ζωή τους και τα προβλήµατα τους στην Ελλάδα. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ν. Γιαννόπουλο εκπρόσωπο του ικτύου για την κοινωνική υποστήριξη των µεταναστών και προσφύγων, τον κ. Θεοδωρίδη Αθανάσιο, διευθυντής της οργάνωσης Αντιγόνη, τον κ. Κοταλακίδη Γρηγόρη, υπεύθυνο στην προώθηση της απασχόλησης στο ΚΕΚ Άκµων, την κ. Μαλαπέτσα Μαρία, υπεύθυνη των προγραµµάτων EQUAL, στο ΚΕΚ Άκµων, για την πολύτιµη βοήθεια τους τόσο στην επαφή µου µε τους µετανάστες όσο και στην παροχή πληροφοριών σχετικά µε τη δράση τους και την µεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα. Και τέλος, ευχαριστώ τον επιβλέποντα καθηγητή µου κ. Μπάγκαβο Χρήστο για τις πολύτιµες συµβουλές, σχόλια, παρατηρήσεις του και υποστήριξη του κατά την διάρκεια της διεξαγωγή της παρούσας διπλωµατικής εργασίας.

3 3 Περίληψη. Η µετανάστευση αποτελεί ένα φαινόµενο συνδεδεµένο µε την ανθρώπινη ιστορία, ωστόσο οι σηµερινές κοινωνίες καλούνται να ανταποκριθούν και να αντιµετωπίσουν στις σύγχρονες διαστάσεις του φαινοµένου. Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει µετατραπεί από χώρα προέλευσης σε χώρα υποδοχής µεταναστών. Η ξαφνική είσοδος µαζικών µεταναστευτικών ροών, κυρίως από την Αλβανία, κινητοποιεί ξενοφοβικές αντιδράσεις στην ελληνική κοινωνία ενώ παράλληλα η απουσία θεσµικού και νοµικού πλαισίου καθιστά την ελληνική διοίκηση ανέτοιµη να αντιµετωπίσει τη µετανάστευση στην Ελλάδα. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήµατα της µετανάστευσης, που αντιµετωπίζει η Ελλάδα, όπως και οι υπόλοιπες χώρες της Νότιας Ευρώπης που µετατράπηκαν πρόσφατα σε χώρες υποδοχής, είναι η παράνοµη µετανάστευση. Πολλοί από τους µετανάστες διέµεναν και εργάζονταν στην Ελλάδα παράνοµα, είτε επειδή είχαν εισέλθει παράνοµα είτε επειδή παρέµειναν στη χώρα πέρα από την ηµεροµηνία λήξεως της σχετικής βίζας ή άδειας παραµονής που είχαν αρχικώς εξασφαλίσει. Αρχικά η ελληνική µεταναστευτική πολιτική στόχευσε στην αντιµετώπιση της παράνοµης µετανάστευσης µέσα από την υιοθέτηση αστυνοµικών µέτρων για τον αποκλεισµό των αλλοδαπών µεταναστών ενώ ταυτόχρονα συστηµατοποίησε πολιτικές ενσωµάτωσης για τους παλιννοστούντες οµογενείς µετανάστες. Ωστόσο µόλις πρόσφατα η Ελλάδα αποφάσισε να εφαρµόσει µια πιο ρεαλιστική και ορθολογική πολιτική προσανατολισµένη στον ευρωπαϊκό στόχο της κοινωνικής και οικονοµικής ενσωµάτωσης των µεταναστών. Στόχος της παρούσας µελέτης αποτελεί η αξιολόγηση της ελληνικής µεταναστευτικής πολιτικής. Για το σκοπό αυτό στην µελέτη µας αναζητούµε τους κοινωνικούς, οικονοµικούς, και γεωγραφικούς λόγους που µετέτρεψαν την Ελλάδα σε χώρα υποδοχής, αποτυπώνουµε την εικόνα των µεταναστών στην Ελλάδα, µελετάµε τους όρους της κοινωνικής και οικονοµικής ένταξης των µεταναστών. Το γεγονός ότι οι µετανάστες δεν αποτελούν µόνο αντικείµενο πολιτικών και δράσεων αλλά και δρώντα υποκείµενα µας οδήγησε στην επιλογή να διερευνήσουµε την ελληνική µεταναστευτική µέσα από τον «λόγο» τους. Ως εκ τούτου βασικό εργαλείο στη µελέτη µας αποτελούν οι έρευνες που έχουν πραγµατοποιηθεί στους µετανάστες και αφορούν στην ένταξη τους στην ελληνική κοινωνία.

4 4 Λέξεις κλειδιά Μεταναστευτικό φαινόµενο - χώρα υποδοχής χώρα προέλευσης µεσογειακό µοντέλο κοινωνική οργάνωση έθνος κράτος εθνική ταυτότητα ξένος υπερεθνικοί οργανισµοί - µεταναστευτική πολιτική- ενσωµάτωση - αφοµοίωση κοινωνική ένταξη κοινωνικός αποκλεισµός νοµιµοποίηση - παράνοµη µετανάστευση- θηλυκοποίηση - ρατσισµός ξενοφοβία οικονοµική ένταξη - αγορά εργασίας αποειδίκευση ευελιξία επαγγλεµατική κατάρτιση ανεργία απασχόληση. Abstract Immigration constitutes a phenomenon that has been tied up with human history, however contemporary societies are called upon to face its current dimensions and provide answers to the issues emerging from it. During the last years, Greece always being a country of origin - has changed into a country of reception of immigrants. The sudden mass immigration flows (mainly from Albania) activate xenophobic reactions inside Greek society, while the absence of a proper legal and constitutional framework makes Greek public administration unable to deal with immigration. One of the most important problems Greece,, is facing as a country of reception is illegal immigration. Most immigrants live and work in Greece illegally either because they have entered the country illegally, or because they remain in the country after their visa or stay permit has expired. Initially, Greek policy tried to face illegal immigration through police measures aiming at the exclusion of alien immigrants, as well as through elaborating of inclusion policies for the repatriates. However, it is only recently that Greek state decided to apply a more realistic and more rationalistic policy oriented towards the goal of social and economic integration of immigrants, imposed to the member-states by the European Union. The main aim of the present paper is to evaluate Greek immigration policy. To pursue such an aim, the social, economic and geopolitical reasons that rendered Greece a country of reception are explored; the general image of the immigrants life is sketched out; the terms of their social and economic integration are examined.

5 5 The fact that immigrants do not only constitute the object of state policies and action, but they also are acting agents themselves led us to the methodological choice to study Greek immigration policy through their discourse. Consequently, our essential research area is all surveys that have been done on immigrants and concern their integration into Greek society. Key words Migratory phenomenon - country of reception - country of origin - Mediterranean model - social organisation - nation-state - national identity foreigner - transnational organisations - migration policy - integration assimilation - social integration - social exclusion legalisation - illegal immigration feminization racism xenophobia - economic integration - labour market deskilling flexibility training unemployment - employment.

6 6 Περιεχόµενα Εισαγωγή 8 Α Μέρος Κεφάλαιο. Θεωρητικό πλαίσιο 1.1 Το µεταναστευτικό φαινόµενο. Θεωρητικές προσεγγίσεις Εργασία και µετανάστευση Η ταυτότητα στην σύγχρονη κοινωνία ιαστάσεις του σύγχρονου µεταναστευτικού φαινοµένου: Η γυναικεία µετανάστευση 23 Β Μέρος Κεφάλαιο 2. Ελληνική κοινωνία και µετανάστευση 2.1 Η οργάνωση της ελληνικής κοινωνίας Η µετανάστευση στην Ελλάδα. Μορφολογικά χαρακτηριστικά Η µεταναστευτική πολιτική. Θεσµικό και νοµικό πλαίσιο 35 Γ Μέρος Κεφάλαιο 3. Η ένταξη των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία. 3.1 Η κοινωνική ένταξη των µεταναστών Η ένταξη των µεταναστών στη αγορά εργασίας Πτυχές της ένταξης των µεταναστών: Η περίπτωση των γυναικών µεταναστριών στην Ελλάδα Μεταναστευτικές διαδροµές µεταναστών και µεταναστριών στην ελληνική κοινωνία Η διαδροµή και η κοινωνική ενσωµάτωση των Αλβανών στην ελληνική κοινωνία Η οικονοµική ενσωµάτωση των Αλβανών µεταναστών στην ελληνική κοινωνία Η ένταξη των Βούλγαρων µεταναστών στην ελληνική κοινωνία και στην αγορά εργασίας Η ένταξη των γυναικών µεταναστριών στην ελληνική κοινωνία. Η περίπτωση των γυναικών από τις Φιλιππίνες. 73 Μέρος Κεφάλαιο 4. Παρουσίαση της έρευνας. 4.1 Μεθοδολογία Η έρευνα. 79

7 7 4.2 Η Συλλογή των δεδοµένων Παρουσίαση και ανάλυση των δεδοµένων 84 Ε Μέρος Κεφάλαιο5. Συµπεράσµατα 111 Βιβλιογραφία 118 Παράρτηµα 126

8 8 Εισαγωγή Η Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 αποτέλεσε χώρα υποδοχής µαζικών µεταναστευτικών ρευµάτων κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη. Χαρακτηριστική περίπτωση του Μεσογειακού µεταναστευτικού µοντέλου η ελληνική κοινωνία, βρέθηκε απροετοίµαστη απέναντι στο φαινόµενο της µετανάστευσης. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια προσπαθεί να συγκροτήσει την µεταναστευτική της πολιτική προσανατολισµένη και σε εναρµόνιση µε τον στόχο της ενσωµάτωσης, που υιοθετήθηκε από την Ε.Ε Αντικείµενο της παρούσας µελέτης αποτελεί η αποτίµηση, αξιολόγηση της µεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα. Εκκινώντας από την παραδοχή ότι η µετανάστευση αποτελεί µια διαδικασία και όχι ένα στατικό φαινόµενο, η οποία συγκροτείται στη βάση των σχέσεων που διαµορφώνονται µεταξύ των µεταναστών και της χώρας υποδοχής και διαµεσολαβείτε από το κράτος προέλευσης και υποδοχής, τις αποκρυσταλλωµένες αντιλήψεις της κοινωνίας υποδοχής για τον εθνικό εαυτό και τον αλλοδαπό άλλο αλλά και από την κουλτούρα και τα βιώµατα των µεταναστών, θα προσπαθήσουµε να προσεγγίσουµε το αντικείµενο της µελέτης µας µε βάση το παραπάνω πρίσµα. Για το σκοπό αυτό θα προσπαθήσουµε να µελετήσουµε την µεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα µέσα από τον λόγο των υποκειµένων µεταναστών, θεωρώντας ότι οι µετανάστες δεν αποτελούν µόνο αντικείµενο πολιτικών αλλά και υποκείµενα λόγου και δράσης. Γι αυτό ως βασικά εργαλεία στην µελέτη µας αποτέλεσαν οι έρευνες που έχουν πραγµατοποιηθεί στην ελληνική κοινωνία µε αντικείµενο τους µετανάστες. Οι έρευνες που επιλέξαµε είναι ποιοτικές και ποσοτικές, από την πλευρά της Πολιτικής Οικονοµίας, της Κοινωνιολογίας, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, της Κοινωνικής Ψυχολογίας και της Εγκληµατολογίας. Ως θεµατικά πεδία έχουν: α) Τα κοινωνικά και δηµογραφικά χαρακτηριστικά των µεταναστών στην Ελλάδα. β) Την κοινωνική ένταξη των µεταναστών και πιο συγκεκριµένα αφορούν, του λόγους µετακίνησής τους στην Ελλάδα, την είσοδο τους και το καθεστώς παραµονής τους στην Ελλάδα, τη σχέση τους µε την ελληνική διοίκηση και τις αρµόδιες υπηρεσίες, τις απόψεις των µεταναστών για τις στάσεις και αντιλήψεις των γηγενών απέναντι τους. Ταυτόχρονα η µελέτη συµπληρώθηκε και µε έρευνες που περιέχουν τις απόψεις των γηγενών για τους µετανάστες. γ) Την οικονοµική ένταξη των αλλοδαπών µε µελέτες που αφορούν την απασχόληση των µεταναστών, τις ευκαιρίες απασχόλησης στην

9 9 ελληνική αγορά εργασίας, τις αµοιβές τους, το ωράριό τους, την επαγγελµατική τους ανέλιξη αλλά και τις επαγγελµατικές τους προσδοκίες. Πιο συγκεκριµένα στο πρώτο µέρος της εργασία µας παρουσιάζονται οι θεωρητικές απόψεις και προσεγγίσεις που υπάρχουν γύρω από το µεταναστευτικό φαινόµενο. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βασικά θεωρητικά υποδείγµατα ερµηνείας της µετανάστευσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο προσπαθούµε να αναδείξουµε τη σχέση της µετανάστευσης µε την εργασία και µε την οικονοµική ανάπτυξη ευρύτερα, µέσα από την ιστορική διάσταση και την εξέλιξη των δύο φαινοµένων. Στο τρίτο κεφάλαιο του πρώτου µέρους αναφερόµαστε στην διαδικασία συγκρότησης του έθνους και της εθνικής ταυτότητας αλλά και των αντιλήψεων και στάσεων απέναντι στον «Άλλο». Στο τέταρτο κεφάλαιο προσπαθήσανε να εξετάσουµε τη γυναικεία µετανάστευση ως διάσταση του σύγχρονου µεταναστευτικού φαινοµένου, µέσα από το πρίσµα του φαινοµένου της θηλυκοποίησης της µετανάστευσης. Στο δεύτερο µέρος της µελέτης µας, στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείτε η µελέτη της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση µε τη µετανάστευση και τους µετανάστες. Προσπαθήσαµε να κατανοήσουµε την διαδικασία οργάνωσης της ελληνικής κοινωνίας µέσα από το ιδεολογικό και πολιτικό πεδίο. Στο δεύτερο προσπαθούµε να αποτυπώσουµε την εικόνα των µεταναστών στην Ελλάδα µέσα από την παρουσίαση των µεταναστευτικών οµάδων αλλά και µέσα από την µελέτη των κοινωνικοδηµογραφικών χαρακτηριστικών των µεταναστών και των µεταναστριών. Στο τρίτο κεφάλαιο του δεύτερου µέρους, παρουσιάζουµε την µεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας όπως διαµορφώθηκε τα τελευταία χρόνια. Στο τρίτο µέρος µελετάµε την κοινωνική και οικονοµική ένταξη των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία µέσα από την µελέτη των ερευνών που πραγµατοποιήθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 µέχρι και σήµερα τόσο από τις διαφορετικές επιστήµες όσο και στα διαφορετικά θεµατικά πεδία που αναφέραµε παραπάνω. Οι έρευνες αφορούν και την γεωγραφική διάσταση του φαινοµένου και αναφέρονται στην περιοχή της Αττικής αλλά και σε περιοχές της περιφέρειας. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζουµε µια µικρή έρευνα που πραγµατοποιήσαµε στην περιοχή της Αττικής σε ένα µικρό αριθµό αλλοδαπών και οµογενών µεταναστών από διαφορετικές χώρες προέλευσης. Η µικρή αυτή µελέτη είναι συµπληρωµατική των συµπερασµάτων που υποδεικνύουν οι ανωτέρω µελέτες. Τέλος στο πέµπτο κεφάλαιο προσπαθούµε να διεξάγουµε κάποια συµπεράσµατα έτσι όπως αυτά διαφαίνονται από τις πραγµατοποιηθείσες µελέτες και έρευνες και που εν τέλει αποτιµούν την ελληνική µεταναστευτική πολιτική.

10 10 Α ΜΕΡΟΣ. Κεφάλαιο 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1. ΤΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ. Η µετανάστευση ως µόνιµη ή προσωρινή µετακίνηση ενός ατόµου ή µιας οµάδας από ένα τόπο (χώρα ή τόπο αποστολής), σε έναν άλλο (χώρα ή τόπο εγκατάστασης), ως µία συνεχής ροή και εκροή προσώπων 1, είναι ένα φαινόµενο συνδεδεµένο µε την ιστορία της ίδιας της ανθρωπότητας. Ως εκ τούτου το φαινόµενο της µετανάστευσης έχει αποτελέσει αντικείµενο πλήθους µελετών και ερευνών από διαφορετικές επιστήµες. Μια από τις βασικές σχολές ανάλυσης της µετανάστευσης είναι η Νέο-κλασσική σχολή η οποία βασίστηκε αρχικά στις δηµογραφικές και τοπογραφικές µελέτες του Ravenstein (1885) στο έργο του Laws of Migration. Σύµφωνα µε τον Ravenstein η πλειοψηφία των µεταναστών µετακινείται σε µικρές αποστάσεις από την χώρα ή τον τόπο προέλευσης. 2 Η ανάγκη για µισθούς και εργασία αποτελεί το βασικό κίνητρο για την µετανάστευση, η οποία συνδέεται άµεσα µε το µέγεθος της πληθυσµιακής µετακίνησης και την ανάπτυξη της βιοµηχανίας και των εµπορικών συναλλαγών. Αποτέλεσµα του παραπάνω νόµου είναι ότι µεταναστεύουν οι ενήλικες άντρες, ενώ οι γυναίκες δεν εγκαταλείπουν τον τόπο γεννήσεως τους. Οι µετανάστες µε υψηλά εκπαιδευτικά προσόντα επιλέγουν να µετακινηθούν προς τα µεγάλα βιοµηχανικά κέντρα. Η Νέο-κλασσική σχολή στηριζόµενοι στους νόµους του Ravenstein θεωρεί ως βασικό παράγοντα στην µετακίνηση των πληθυσµών τις µισθολογικές διαφορές και τις διαφορές στην απασχόληση, που επικρατούν µεταξύ των χωρών αποστολής και υποδοχής. Η µετανάστευση εξαρτάται από τις ατοµικές ορθολογικές επιλογές για την εξασφάλιση καλύτερης εργασίας και µισθού. Πρόκειται για τις push-pull theories που προσπαθούν να εντοπίσουν τις αιτίες προώθησης της µετανάστευσης στην χώρα αποστολής και τις αιτίες που έλκουν τους µετανάστες στις χώρες υποδοχής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η προώθηση της µετανάστευσης συνδέεται µε τη δηµογραφική ανάπτυξη, τους χαµηλούς δείκτες διαβίωσης, την ύπαρξη ή την απώλεια οικονοµικών ευκαιριών και την πολιτική καταπίεση 1 Μπάγκαβος Χρ. Παπαδοπούλου.: Μεταναστευτικές τάσεις και ευρωπαϊκή µεταναστευτική πολιτική, ΙΝΕ/ΓΣΣΕ-Α Ε Υ (ΜΕΛΕΤΕΣ 15),2003, σελ Πρόκειται για χαρακτηριστικό που εντοπίζεται στην µετακίνηση των πληθυσµών πρίν την εξάπλωση των σιδηροδροµικών γραµµών και των κρατικών συνόρων, στο Ψηµµένος Ι: Μετανάστευση και εργασία στην Ευρώπη: η δηµιουργία νέων κοινωνικών χώρων, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών- Κέντρο διαπολιτισµικής αγωγής, Αθήνα 1999, σελ. 17.

11 11 ενώ οι τάσεις έλξης συνδέονται µε τη ζήτηση εργατικού δυναµικού, τις καλές οικονοµικές ευκαιρίες και τις πολιτικές ευκαιρίες. 3 Συνέχεια της ανάπτυξης της παραπάνω σχολής αποτελεί η σχολή της δοµικής προσέγγισης και οι απόψεις που αναπτύσσονται για την δικτυακή µετανάστευση και την αλυσιδωτή µετανάστευση, όπου η πρώτη αναφέρεται σε µικρο-δοµικό επίπεδο, στη µετανάστευση που αναπτύσσεται µέσα από την κατασκευή των κοινωνικών δικτύων και την ανταλλαγή πληροφοριών µεταξύ των µεταναστών, των επαναπατριζόµενων µεταναστών και των µελλοντικών, σχετικά µε τη χώρα υποδοχής. Η θεωρία της αλυσιδωτής µετανάστευσης προσεγγίζει το φαινόµενο σε µακρο-δοµικό επίπεδο και επικεντρώνεται στις διαδοχικές µεταναστεύσεις µεταξύ δικτύων στην χώρα προέλευσης και υποδοχής, µέσα από µηχανισµούς ανταλλαγής πληροφοριών και µείωσης των εξόδων µετανάστευσης. Για τους εκπροσώπους της Σχολής της ανάπτυξης και του θεωρητικού µοντέλου της εξάρτησης, η διεθνής µετανάστευση πληθυσµών συνδέεται µε την πολιτική, οικονοµική και ιδεολογική οργάνωση της παγκόσµιας αγοράς και του καπιταλιστικού συστήµατος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η παραπάνω σχολή θεωρεί ότι η ανάπτυξη της καπιταλιστικής αγοράς στον αναπτυσσόµενο κόσµο και η διεθνής εισχώρηση της παγκόσµιας οικονοµίας στις περιφερειακές χώρες αποτελούν ουσιαστικό παράγοντα στην ανάπτυξη της διεθνούς µετανάστευσης. Η καπιταλιστική επένδυση στις περιφερειακές χώρες προσελκύει ένα µετακινούµενο εργατικό δυναµικό. Η διεθνής µετανάστευση είναι πιθανότερη ανάµεσα σε αποικιοκρατικές δυνάµεις και πρώην αποικιοκρατίες ενώ οι κυβερνήσεις ελέγχουν την ροή των µεταναστών µέσα από τις επενδυτικές πολιτικές και τις ρυθµίσεις στη ροή κεφαλαίου και των ειδών. Σύµφωνα µε τη σχολή της ανάπτυξης οι διαφορές στους µισθούς και στην απασχόληση, που επικαλείται η Νέο-κλασσική σχολή, πολύ λίγο επηρεάζει την µετανάστευση η οποία εξαρτάται κυρίως από την δυναµική ανάπτυξη της καπιταλιστικής αγοράς και της παγκόσµιας οικονοµίας. 4 Το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστηµα χαρακτηρίζεται από ανισοµέρεια στην οικονοµική ανάπτυξη. Χώρες µε τεχνολογικό πλεονέκτηµα, δηµιουργούν νέους κλάδους παραγωγής και καθίστανται κυρίαρχες στον διεθνή καταµερισµό. Έτσι θεσπίζεται ένα κοινωνικό και οικονοµικό σύστηµα κέντρου περιφέρειας, που δηµιουργεί και αναπαράγει την σχέση εξάρτησης της περιφέρειας από το κέντρο. Η σχέση του κέντρου και της 3 Castels and Miller 1993, στο Ψηµµένος Ι: Μετανάστευση και εργασία στην Ευρώπη: η δηµιουργία νέων κοινωνικών χώρων, ό.π. 4 Ψηµµένος Ι: ό.π.

12 12 περιφέρειας έχει εκµεταλλευτικό χαρακτήρα, όπου η περιφέρεια αποτελεί αντικείµενο εκµετάλλευσης από το κέντρο. 5 Η µετανάστευση εργατικού δυναµικού από την περιφέρεια προς τη µητρόπολη, επιφέρει επιπτώσεις και στις δύο χώρες (αποστολής και αποδοχής). Στη χώρα αποστολής, η µετανάστευση λειτουργεί κατασταλτικά, αφού µε την µετακίνηση του πλεονάζοντος εργατικού δυναµικού υποχωρούν η ανεργία και η υποαπασχόληση και κατά συνέπεια η κοινωνική δυσαρέσκεια και οι κοινωνικές συγκρούσεις Ωστόσο τα αίτια της µετανάστευσης δεν είναι µόνο οικονοµικά. Πολιτικοί παράγοντες ή η ύπαρξη πολεµικών συγκρούσεων µπορούν να προκαλέσουν τη µετανάστευση. Βέβαια, οι σύγχρονοι µετανάστες µετακινούνται συνήθως από λιγότερο προς περισσότερο αναπτυγµένες περιοχές. Εντούτοις αν και οι γεωγραφικές αποστάσεις που διανύουν οι µετανάστες είναι µικρές, οι κοινωνικό πολιτισµικές και οικονοµικές αποστάσεις είναι πολύ µεγαλύτερες. 6 Η µετανάστευση δεν είναι µια απλή µετακίνηση πληθυσµών µέσα στον χρόνο και το χώρο αλλά µια διαδικασία αλληλεπίδρασης µεταξύ των µεταναστευτικών πληθυσµών και της χώρας υποδοχής. Από την µία πλευρά ένας µετανάστης µετακινείται από το περιβάλλον στο οποίο κοινωνικοποιήθηκε, σ ένα άλλο κοινωνικά, πολιτικά, οικονοµικά και πολιτισµικά διαφορετικό, στο οποίο είτε θα αφοµοιωθεί είτε θα ενσωµατωθεί 7 είτε θα παραµείνει ως «οριακός άνθρωπος». 8 Από την άλλη πλευρά, οι χώρες οι οποίες δέχονται µεταναστευτικά ρεύµατα,καθίστανται επιρρεπείς σε µεταβολές της κοινωνικής δοµής τους, που αφορούν στην δοµή των εθνικών αγορών εργασίας, στις πληθυσµιακές εξελίξεις, στο περιεχόµενο των πολιτισµικών και εθνικών 5 αµανάκης Μ. : Μετανάστευση και Εκπαίδευση, Gutemberg, Αθήνα, ό.π: σελ Στο Rudiger A and Spencer S: Social Integration of Migrants and Ethnic Minorities, OECD 2003.ΟΙ συγγραφείς ορίζουν την αφοµοίωση ως ενσωµάτωση των µεταναστών σε µία προϋπάρχουσα, ενιαία κοινωνική δοµή µε οµοιογενή κουλτούρα και αξίες. Υποστηρίζουν µάλιστα ότι στην πραγµατικότητα δεν υφίσταται αφοµοίωση σε µια «µονολιθική κουλτούρα ή κοινωνική τάξη (order) στο βαθµό που στις σύγχρονες δηµοκρατικές κοινωνίες υπάρχουν ποικίλα πρότυπα ζωής (lifestyles), διαφορετικές αξίες και κουλτούρες που συνεχώς αλλάζουν. Άλλοι ερευνητές σε θεωρητικό επίπεδο ορίζουν την έννοια της αφοµοίωσης βασίζεται στην ιδέα του melting pot, που κυριαρχούσε µέχρι τη δεκαετία του 60 στην Αµερική και αφορά στη σταδιακή απορρόφηση των διαφορετικών πολιτισµικών οµάδων από την κυρίαρχη κουλτούρα της πλειοψηφίας. διαχωρίζουν ως προς το περιεχόµενό τους τις έννοιες ενσωµάτωση και ένταξη. Η έννοια της ενσωµάτωσης αναφέρεται στην κατεύθυνση της ένταξης στη βάση της αναγνώρισης και διατήρησης κάποιων πολιτισµικών ιδιαιτεροτήτων ενός ατόµου ή µίας οµάδας ως µέρος της νέας ταυτότητας, που δηµιουργείται στο νέο περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται. Η έννοια της ένταξης σηµαίνει τη συµµετοχή του αλλοδαπού µε πλήρη δικαιώµατα και υποχρεώσεις στην κοινωνία υποδοχής, µε παράλληλο σεβασµό των πολιτισµικών ιδιαιτεροτήτων που τον χαρακτηρίζουν ως άτοµο και ως οµάδα.στο Κατσούλης,Η.: «Αντιστάσεις στην πολυπολιτισµικότητα» στο περ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ τ.2-3, Σάκκουλα, Άνοιξη Φθινόπωρο, 1999, σελ Η έννοια «οριακός άνθρωπος» αναφέρεται στο άτοµο που βρίσκεται ανάµεσα σε δύο πολιτισµούς βλ. Μουσούρου, Μ. Α.: Μετανάστευση και µεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη, Gutenberg, Αθήνα 1991, σελ.15.

13 13 ταυτοτήτων, αλλά και στις αναπαραστάσεις για τον µετανάστη, τον «άλλο», τον «διαφορετικό». Το γεγονός ότι χώρες όπως η Ιταλία, η Ισπανία, η Ελλάδα και η Πορτογαλία µετατράπηκαν από χώρες που ιστορικά αποτελούσαν πηγή αποστολής µεταναστών σε χώρες υποδοχής µεταναστών, έστρεψε το ενδιαφέρον της µεταναστευτικής µελέτης προς τις χώρες αυτές οι οποίες εντάσσονται στο «Μεσογειακό µοντέλο µετανάστευσης». Κοινά χαρακτηριστικά της µετανάστευσης των χωρών αυτών είναι ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 άρχισαν να δέχονται νέα και ανοργάνωτα κύµατα µεταναστών που µετακινούνταν χωρίς κανένα επίσηµο σχεδιασµό προς τις χώρες αυτές οι οποίες βρέθηκαν απροετοίµαστες λόγω έλλειψης εµπειρίας και υποδοµών για να τους υποδεχτούν. Το Μεσογειακό µοντέλο µετανάστευσης προσδιορίστηκε από γεωγραφικούς, δηµογραφικούς, οικονοµικούς παράγοντες υιοθέτησαν οι τέσσερις χώρες. 9 αλλά και την µεταναστευτική πολιτική που Αναφορικά µε τους οικονοµικούς παράγοντες που προσδιόρισαν το µεσογειακό µοντέλο µετανάστευσης αυτοί είναι, η οικονοµική ανάπτυξη κυρίως µέσω της ανάπτυξης του τριτογενή τοµέα, η κυριαρχία των µικρών οικογενειακών επιχειρήσεων και η παράλληλη ανάπτυξη µιας κατακερµατισµένης αγοράς εργασίας καθώς επίσης και η επέκταση του ανεπίσηµου οικονοµικού τοµέα. Το τελευταίο µάλιστα κοινό χαρακτηριστικό των οικονοµιών της Νοτίου Ευρώπης είναι αποτέλεσµα της ύπαρξης, ανεπίσηµου εργατικού αποθέµατος, ευέλικτης αγοράς εργασίας και τοµέων χαµηλής παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας. 10 Η µετανάστευση προς τις χώρες της Νότιας Ευρώπης Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία και Πορτογαλία- ανταποκρίνεται κυρίως στη ζήτηση για εργασίες χαµηλής ειδίκευσης είτε στη «δευτερεύουσα» αγορά εργασίας είτε στον «άτυπο» τοµέα της οικονοµίας. Η γεωργία, ο τουρισµός, οι υπηρεσίες και οι κατασκευές αποτελούν τους σηµαντικότερους οικονοµικούς τοµείς των χωρών αυτών στους οποίους κυριαρχούν εποχικές, πρόσκαιρες και ανειδίκευτες χειρωνακτικές εργασίες που δεν αναλαµβάνουν να κάνουν οι ντόπιοι πληθυσµοί δηµιουργώντας έτσι ευκαιρίες απασχόλησης για τους µετανάστες και τις µετανάστριες. Άλλα στοιχεία που προσδιορίζουν το Μεσογειακό µοντέλο µετανάστευσης συνδέονται µε τις µεταναστευτικές πολιτικές των χωρών αυτών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από αναποτελεσµατικότητα στο έλεγχο και στην ρύθµιση των µεταναστευτικών ροών, την 9 Evangelia Tastsoglou, Joanna Hadjikonstandi: Never outside the labour market, but always outsiders: female migrant workers in Greece, στο the Greek review of social research, special issue, Gender and international migration: focus on Greece, A / Evangelia Tastsoglou, Joanna Hadjikonstandi: ό.π.

14 χωρών. 11 Οι σύγχρονες µετανάστες που µετακινούνται προς τις χώρες της Νότιας Ευρώπης 14 έλλειψη διοικητικής εµπειρίας στον σχεδιασµό και την ρύθµιση της µετανάστευσης και στην ύπαρξη µεγάλου αριθµού ανεπίσηµων µεταναστών. Τα κοινά χαρακτηριστικά της µεταναστευτικής πολιτικής των χωρών της Νοτίου Ευρώπης σύµφωνα µε τον Martin Baldwin-Edwards, είναι η έκδοση άδειας εισόδου µε σκοπό την εργασία, θεωρηµένης από τον Πρόξενο, η µικρής διάρκειας άδειες παραµονής και εργασίας (ένα ή δύο χρόνια), η προϋπόθεση της ύπαρξης συνεχόµενης απασχόλησης για την ανανέωση των αδειών, η µείωση ή ακύρωση προηγούµενων δικαιωµάτων, τα αστυνοµικά µέτρα για την αντιµετώπιση της «παράνοµης µετανάστευσης» και την φύλαξη των συνόρων και η σύναψη περισσότερων συµφωνιών επαναεισαγωγής µεταξύ των χωρών αποστολής και των transit προέρχονται από µεγαλύτερο αριθµό εθνικοτήτων απ ότι στο παρελθόν, έχουν υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο, προέρχονται κυρίως από αστεακό περιβάλλον και τα µεσαία στρώµατα και συµµετέχει υψηλός αριθµός ανεξάρτητων οικονοµικών µεταναστριών καθώς επίσης και παιδιά. Οι µετανάστες είτε χρησιµοποιούν τις χώρες της Νοτίου Ευρώπης ως πέρασµα για την µετάβαση τους στην Βόρεια και υτική Ευρώπη είτε παραµένουν στις χώρες τις µεσογείου καταλαµβάνοντας εποχικές, περιστασιακές και κακοπληρωµένες εργασίες στο χώρο του ανεπίσηµου τοµέας της οικονοµίας. 12 Τέλος, η παρουσία των µεταναστών πυροδότησε ρατσιστικές συµπεριφορές και ξενοφοβικές στάσεις και στις τέσσερις χώρες ενώ δεν θα πρέπει να υποτιµούµε τους «ιστορικούς δεσµούς» που συνδέουν συγκεκριµένες µεταναστευτικές ροές µε συγκεκριµένες χώρες, όπως στην περίπτωση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας όπου το αποικιοκρατικό τους παρελθόν αποτελεί σηµαντικό παράγοντα έλξης µεταναστών από την Λατινική Αµερική και τις πορτογαλικές αποικίες, προς τις χώρες αυτές. 11 Martin Baldwin-Edwards: The changing Mosaic of Mediterranean Migrations, Mediterranean Migration Observatory, Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα Evangelia Tastsoglou, Joanna Hadjikonstandi: ό.π.

15 ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Από τη εποχή της αποικιοκρατίας µέχρι και σήµερα η µετανάστευση είναι άµεσα συνδεδεµένη µε την εργασία και τις εθνικές οικονοµίες αλλά και το παγκόσµιο οικονοµικό σύστηµα. Οι µεγαλύτερες µετακινήσεις πληθυσµών, που ξεκινούν βασικά από τον 16ο αιώνα και διέπουν όλο τον 19 ο αιώνα, µέχρι και τα σηµερινά µαζικά µεταναστευτικά κύµατα, αποτέλεσαν δοµικό στοιχείο στην ανάπτυξη του καπιταλιστικού παραγωγικού συστήµατος και στη διαµόρφωση των αγορών εργασίας του. Την περίοδο της αποικιοκρατίας, ως µοντέλο βίαιης ανάπτυξης του εµπορίου των ευρωπαϊκών δυνάµεων και στρατιωτικής κατάκτησης των αποκοιοκρατούµενων κοινωνιών, το δουλεµπόριο αποτέλεσε το βασικό µέσο για τη µετακίνηση µεγάλων πληθυσµών, που συντέλεσε στην αυτονόµηση των οικονοµιών των Ευρωπαίων στις αποικίες. Στη συνέχεια η εξαναγκαστική µετανάστευση εργατικού δυναµικού, εξαναγκαστική εργασία µε συµβόλαιο, είχε ως αποτέλεσµα την στρατολόγηση µεγάλων οµάδων εργατών από τις αποικιοκρατίες για τη χρησιµοποίηση τους στις φυτείες και τις µεγάλες κατασκευαστικές µονάδες, στις απαρχές της βιοµηχανικής κοινωνίας. Επίσης στις αρχές της πρώτης βιοµηχανικής επανάστασης και κατά τη διάρκεια επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, χρειάστηκαν µεγάλες µάζες αγροτών προς τις αστικές περιοχές. 13 Η προλεταριοποίησή τους τροφοδότησε το καπιταλιστικό µοντέλο οργάνωσης της παραγωγής µε το αναγκαίο φθηνό εργατικό δυναµικό. Η επικράτηση του φορντικού µοντέλου οργάνωσης της παραγωγής και της τεϊλορικής µεθόδου οργάνωσης της εργασίας από τη δεκαετία του 1920, προκάλεσε την εκτόπιση και αποειδίκευση του τεχνίτη- εργάτη από την παραγωγική διαδικασία και την εισροή µαζών ανειδίκευτων εργατών, που προέρχονταν κυρίως από τον αγροτικό τοµέα και τους µετανάστες. 14 Ο υψηλός ρυθµός ανάπτυξης των δυτικοευρωπαϊκών οικονοµιών, κυρίως στους τοµείς της βαριάς βιοµηχανίας των κατασκευών και των δηµόσιων έργων, από το 1945 µέχρι το 1975, η εποχή της «Trente Gloriceuseus», καθιστά τις χώρες αυτές σε πόλο έλξης 13 Χλέτσος Μ. «Η πολιτική οικονοµία της µετανάστευσης» στο Μετανάστες και Μετανάστευση, Πατάκη, Αθήνα 2002 σελ Ναξάκης Χ: Η φτώχεια των εθνών, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 1997, σελ.15.

16 16 µεταναστών κυρίως από την Ιρλανδία και την Νότια Ευρώπη 15 (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ισπανία, και σε µικρότερη έκταση από την Ιταλία) οι οποίοι µετατρέπονται σε Gastarbeiter 16. Οι χώρες οι οποίες αντιµετωπίζουν οικονοµική στασιµότητα και υψηλά ποσοστά ανεργίας, συναντούν τις χώρες που βρίσκονται σε κατάσταση οικονοµικής ανάπτυξης και ευηµερίας που καλύπτουν µε µεταναστευτικές εκροές, τις ανάγκες των αγορών εργασίας για εργατικό δυναµικό της υτικής Ευρώπης. Παράλληλα, την περίοδο αυτή, για τους ίδιους λόγους, εκροή µεταναστών πραγµατοποιείται από χώρες της Νότιας Αφρικής, την Τουρκία και την ενιαία Γιουγκοσλαβία. Οι δύο πετρελαϊκές κρίσεις ( ), σηµατοδοτούν το τέλος της οικονοµικής ανάπτυξης των δυτικών κοινωνιών και οι περισσότερες χώρες προσανατολίζονται προς τη µείωση της µετανάστευσης. Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 και η συνακόλουθη αύξηση της ανεργίας, έβαλε τέλος στην οικονοµική µετανάστευση, µε αποτέλεσµα τα ευρωπαϊκά κράτη να σταµατήσουν να στρατολογούν ξένους εργάτες και ν αρχίσουν να σχεδιάζουν πολιτικές ελέγχου και απαγόρευσης της µετανάστευσης (µηδενική µετανάστευση). Σήµερα στο πλαίσιο της διαδικασίας της παγκοσµιοποίησης, του σκληρού διεθνούς ανταγωνισµού και της συνακόλουθης αναδιοργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας και της απορύθµισης των εργασιακών σχέσεων, 17 το αίτηµα για κινητικότητα, προσαρµοστικότητα, ευελιξία αλλά και ποιότητα της εργασίας τίθεται εντονότερα και αποτυπώνεται και στις µεταναστευτικές πολιτικές. Η παγκοσµιοποίηση ως ένα νέο σύστηµα οργάνωσης της εργασίας χρησιµοποιεί τον µετανάστη όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ι. Ψηµµένος «(ως) τον συνδετικό κρίκο της τοπικής οικονοµίας µε την παγκόσµια οικονοµική και πολιτιστική δραστηριότητα». 18 Οι επιπτώσεις της µετανάστευσης στην αγορά εργασίας ποικίλουν ανάλογα µε τη διάρθρωση της παραγωγικής δοµής που υπάρχει σε κάθε χώρα υποδοχής. Η υπερεκπροσώπηση των ξένων εργαζοµένων εντοπίζεται κυρίως στους οικονοµικούς 15 Garson Jean-Pierre, Loizillon A.: Changes and Challenges. Europe and Migration From 1950 to present στο The economic and social aspects of migration, Conference jointly organized by the European Commission and OECD, Brussels Πρόκειται για ένα µοντέλο µεταναστευτικής πολιτικής που βασίστηκε στην προσωρινότητα και την εναλλαγή της ξένης εργατικής δύναµης. Χαρακτηριστική περίπτωση η µεταναστευτική πολιτική της Γερµανίας, του «επισκέπτη εργάτη», που είχε πάντα ως κύριο άξονα τον αυστηρό έλεγχο της εισροής ξένης εργατικής δύναµης και ήταν προσανατολισµένη στις ανάγκες της οικονοµίας της στο Μουσούρου, Μ. Α.: Μετανάστευση και µεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη, Gutenberg, Αθήνα Για τη διαδικασία αναδιοργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας δες Λύτρας Α.: Κοινωνία και Εργασία, Παπαζήση, Αθήνα Ψηµµένος Ι: Μετανάστευση και εργασία στην Ευρώπη: η δηµιουργία νέων κοινωνικών χώρων, ό.π. σελ. 86.

17 17 τοµείς αιχµής της κάθε χώρας. Ακόµη η απασχόληση των αλλοδαπών σε ένα συγκεκριµένο τοµέα της οικονοµίας εξαρτάται από το µέγεθος της συνολικής απασχόλησης στον τοµέα αυτό. 19 Γι αυτό και το ξένο εργατικό δυναµικό άλλοτε δρα συµπληρωµατικά και άλλοτε υποκαθιστά τον γηγενή εργατικό πληθυσµό. Ωστόσο σε όλες τις χώρες οι αλλοδαποί εργάζονται στον τοµέα των υπηρεσιών χωρίς να παραβλέπεται η σηµαντική παρουσία τους στο χώρο της βιοµηχανίας και της µεταποίησης. Τα υψηλά επίπεδα ανεργίας αποτελεί άλλον ένα παράγοντα που επηρεάζει την συγκέντρωση των µεταναστών σε ορισµένους τοµείς. Πιστεύεται ότι η χρησιµοποίηση µεταναστών αυξάνει την ανεργία ειδικά των ανειδίκευτων µεταναστών, ωστόσο µελέτες έχουν δείξει ότι η επίδραση των µεταναστών στην ανεργία δεν είναι σηµαντική. 20 Oι αλλοδαποί εργαζόµενοι πλήττονται περισσότερο από τους γηγενείς από την ανεργία. Η υψηλή ανεργία των µεταναστών παρατηρείται κυρίως στις χώρες µε µακρά παράδοση στην µετανάστευση εν αντιθέσει µε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία όπου οι εισροή µεταναστών είναι πρόσφατο φαινόµενο. 19 Μπάγκαβος Χρ. Παπαδοπούλου.: ό. π. σελ Χλέτσος Μ. «Η πολιτική οικονοµία της µετανάστευσης» στο Μετανάστες και Μετανάστευση, Πατάκη, Αθήνα 2002 σελ. 25.

18 Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Τι σηµαίνει είµαι Έλληνας, είµαι Γάλλος, είµαι Αµερικανός; Ποιος ανήκει σε ένα έθνος και ποιος αποκλείεται από αυτό; Ποιος είναι πολίτης και ποιος εξαιρείται από την ιδιότητα αυτή; Πως διαµορφώνεται η ιδιότητα του πολίτη στις σύγχρονες πολυπολιτισµικές κοινωνίες; Ο δέκατος όγδοος και δέκατος ένατος αιώνας είναι οι αιώνες της ανάδυσης και συγκρότησης των εθνικών κρατών και των εθνικών ταυτοτήτων. Στην νεωτερική κοινωνία η νεοεµφανιζόµενη αστική τάξη θα διεκδικήσει την οικονοµική και πολιτική της ελευθερία από την «ελέω θεού» µοναρχία και θα αµφισβητήσει τα προηγούµενα ερµηνευτικά συστήµατα ιδεών, που βασίζονταν σε µεταφυσικές εξηγήσεις, και που νοµιµοποιούσαν τις συµπεριφορές και τις σχέσεις κυριαρχίας. Πηγή νοµιµοποίησης αποτελεί το έθνος το οποίο εξοµοιώνεται µε το κράτος και το λαό. Χάρη στη φαντασιακή κοινότητα 21 έθνος τα άτοµα αποκτούν µία κοινή ταυτότητα που αν και είναι διαµορφωµένη µέσα σ ένα πεδίο κοινών κοινωνικών αξιών, κανόνων και συµβόλων, για τον καθένα είναι ατοµική. 22 Έτσι το κάθε άτοµο εγκαλείται σε µία φαντασιακή κοινότητα (το έθνος), συγκροτώντας µια αταξική µάζα που τα συµφέροντα της ταυτίζονται µε τα συµφέροντα του κράτους- έθνους, µε τα «κοινά» συµφέροντα. Η επιλεκτική χρήση των ιδιαίτερων πολιτισµικών χαρακτηριστικών και της παράδοσης θα αποτελέσουν το περιεχόµενο µιας κυρίαρχης συλλογικής ταυτότητας, που οργανώνεται µέσα στα πλαίσια µίας κυρίαρχης επικράτειας.. 23 Κάθε έθνος υπάρχει, χάρη σ αυτήν την ιδιαίτερη πολιτισµική ταυτότητα την οποία διαφυλάσσει και της οποίας αποτελεί τον φορέα και τον κύριο εκφραστή της. Ο προσδιορισµός του έθνους λοιπόν είναι κυρίαρχα πολιτισµικός 24 και η γέννηση του συνίσταται στην πίστη ότι οι γενεές που διαδέχονται η µια την άλλη ανά τους αιώνες κληρονοµούν µία «ουσία» αναλλοίωτη. 25 Η πίστη των ανθρώπων ότι µοιράζονται ένα κοινό όνοµα, µία κοινή παράδοση, κοινά σύµβολα, κοινές αξίες, κοινή µνήµη και παρελθόν, οι απαρχές των οποίων βρίσκονται στην ιστορία, δηµιουργεί την αίσθηση του «συνανήκειν». Το έθνος 21 Άντερσον, Μπ.: Φαντασιακές κοινότητες. Στοχασµοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισµού, Νεφέλη, Αθήνα 1997, σελ Μπαλιµπάρ, Ε.: «Η µορφή έθνος: ιστορία και ιδεολογία», στο Μπαλιµπάρ, Ε., Βαλλερστάιν, Ι.,: Φυλή, Έθνος, Τάξη. Οι διφορούµενες ταυτότητες, Ο πολίτης, Αθήνα Ηobsbawn, E.: Έθνη και Εθνικισµός από το 1780 έως σήµερα, Καρδαµίτσα, Αθήνα Λέκκας, Π.: Εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία, Κατάρτι, Αθήνα 1997, σελ Μπαλιµπάρ Ε.: «Η µορφή έθνος: ιστορία και ιδεολογία», ό.π. σελ. 132.

19 19 λοιπόν είναι ένας κοινωνικός δεσµός, µία µορφή συλλογικής αλληλεγγύης 26 η οποία όµως συνίσταται µέσα από την δηµιουργία µηχανισµούς ένταξης αλλά και αποκλεισµού. Η εθνική ταυτότητα, υπερέχει όλων των άλλων ατοµικών και συλλογικών ταυτοτήτων που υιοθετούν τα άτοµα, ορίζει το ποιος ανήκει που και κυρίαρχα το ποιος δεν ανήκει. Αυτό που ορίζει ο εθνικισµός είναι το «ποιος είµαι» «και πριν και πάνω από όλα είµαι Έλληνας, Γάλλος, Αµερικανός». 27 Η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας προσδιορίζει το έθνος και ταυτόχρονα το διαχωρίζει από τα άλλα έθνη. Το έθνος είναι µοναδικό και ξεχωριστό συντίθεται από ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά τα οποία δεν µπορούν να αναγνωριστούν σε άλλα έθνη. «Το να ορίσω από τι συνίσταται το έθνος σηµαίνει, ταυτόχρονα, να ορίσω και από τι δεν συντίθεται- κοντολογίς να δώσω τον ορισµό του µη έθνους». 28 Το βασικό χαρακτηριστικό της ταύτισης είναι ότι «κατασκευάζει µία φαντασιακή ενότητα, οµοιογένεια και οριοθέτηση του ατόµου απέναντι σ ένα άλλο, στον οποίο «αντιπαρατίθεται»». 29 Την ίδια στιγµή που κατασκευάζονται οι συµβολικοί όροι ένταξης του ατόµου στην κοινότητα του «εµείς», πραγµατοποιείται και η διαφοροποίηση του από τους «άλλους». Η κατασκευή της συλλογικής ταυτότητας µιας κοινωνίας συνεπάγεται και την παραγωγή ειδικών κανόνων συµπεριφοράς απέναντι στους άλλους, κανόνων που στηρίζονται πάνω στη διαφοροποίηση, στη διάκριση και στη θέσπιση ενός µειονεκτικού καθεστώτος. 30 Η τοποθέτηση του «άλλου» σε αντιπαράθεση µε το «εµείς» και η δηµιουργία εθνικής ιδεολογίας αποτελεί προϊόν του νεωτερικού εθνικού κράτους. Κάθε κυρίαρχο κράτος οφείλει να δηµιουργήσει ένα έθνος, ένα λαό, προκειµένου να επιλύσει τόσο τα προβλήµατα εσωτερικής συνοχής όσο και τα προβλήµατα εξωτερικής επιβουλής. 31 Έτσι οι αλλόγλωσσοι, οι αλλόφυλοι, οι αλλόθρησκοι και οι αλλοεθνείς αντιµετωπίζονται ως εξωτερική επιβουλή προς το κράτος. Ποτέ άλλοτε το κράτος δεν έφερε τους κατοίκους του τόσο κοντά µε τον µηχανισµό εξουσίας και τη διοίκηση. Ακόµα και ο πιο αποµακρυσµένος κάτοικος, διαµέσου των περιοδικών απογραφών, της υποχρεωτικής πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης και της στρατολόγησης διατηρεί δεσµούς µε τον κρατικό µηχανισµό. 32 Όπως αναφέρει ο Giddens, «τα παραδοσιακά κράτη ο συγγραφέας 26 εµερτζής Ν.: Ο λόγος του εθνικισµού, Σάκκουλα, Αθήνα, 1996., σελ εµερτζής Ν.: ό. π, σελ Λέκκας, Π.: ό. π, σελ Λίποβατς Θ.: Ενάντια στο ρεύµα: Για µια κοινωνία των πολιτών, Πλέθρον, Αθήνα 1995 σελ Τσουκαλάς Κ. : «Μπροστά στο ρατσισµό του σήµερα», στο Έξι κείµενα για τον ρατσισµό, Κίνηση πολιτών κατά του ρατσισµού, Παρασκήνιο, Αθήνα, Βαλερστάιν, Ι.: Η οικοδόµηση των λαών: ρατσισµός, εθνικισµός, εθνισµός», στο Μπαλιµπάρ Ε.- Βαλερστάιν Ι. (1991) 32 Ηobsbawm,, E.: ό. π, σελ. 117.

20 20 αναφέρεται στα απολυταρχικά κράτη και τις δεσποτείες της ύσης-, µερικές φορές οργάνωναν συνοριακούς ελέγχους, απαιτώντας πληρωµές και τεκµηριώσεις των ταυτοτήτων των ατόµων που ταξίδευαν αλλά πρόκειται για διαχωρισµούς ανάµεσα σε επαρχίες και όχι ανάµεσα σε κράτη Η επιτήρηση µε την µορφή των τελωνειακών υπαλλήλων και των φρουρών των συνόρων αλλά και µε τον κεντρικό έλεγχο των διαβατηρίων αποτελεί διακριτικό στοιχείο του εθνικού κράτους». 33 Στο βαθµό που το έθνος ταυτίζεται µε µία εδαφική περιοχή τα σύνορα της οποίας είναι αυστηρά καθορισµένα και που το εθνικό κράτος εµφανίζεται να εγγυάται την ελευθερία των µελών του τότε η εθνική ταυτότητα οργανώνεται πάνω σε συναισθήµατα αγάπης και µίσους. Τα συναισθήµατα αγάπης απευθύνονται προς το εξιδανικευµένο έθνος ενώ τα συναισθήµατα µίσους απέναντι σε κάθε «ξένο» που αναπαριστάται ως απειλή για το εθνικό κράτος. Αυτή η εικόνα για τον αλλοεθνή, η οποία συγκροτείται µε στόχο την συσπείρωση και κινητοποίηση των µελών του έθνους, αλλάζει και µεταπλάθεται ανάλογα µε τις ιστορικές κοινωνικές σχέσες που επικρατούν κάθε φορά. Εντός των εθνικών κρατών και της επικράτειας αναπτύχθηκε και εντάχθηκε η ιδιότητα του πολίτη, ως ένα σύνολο δικαιωµάτων και υποχρεώσεων. Η ανάπτυξη της ιδιότητας του πολίτη σήµανε την επέκταση των ατοµικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωµάτων σε κοινωνικά στρώµατα που παλαιότερα αποκλείονταν από αυτά. 34 Ωστόσο όπως υποστηρίζει η Yasemin Nuhoglu Soysal, η διαµόρφωση της ιδιότητας του πολίτη έγινε στην βάση των κοινών αξιών, της γλώσσας, του αίµατος, της ιστορίας και της κουλτούρας, υποδεικνύοντας την σύνδεση της εθνικότητας (nationality) µε την ιδιότητα του πολίτη (citizenship). 35 Η διαδικασία της παγκοσµιοποίησης, η ανάπτυξη των δικτύων επικοινωνίας, η οργάνωση και ανάπτυξη διεθνών θεσµών έχουν αλλάξει τόσο τον χαρακτήρα των εθνικών-κρατών όσο και το περιεχόµενο και τα όρια της ιδιότητας του πολίτη. Μεταπολεµικά, η διεθνοποίηση της αγοράς εργασίας, η µαζική αποαποικιοποίηση, η δηµιουργία υπερεθνικών πολιτικών µορφωµάτων, όπως είναι η Ε.Ε, καθώς επίσης και η συντελούµενη διεθνοποίηση των ατοµικών δικαιωµάτων, µέσα από την ανάπτυξη διεθνών κανόνων και οργανισµών, οδηγούν τόσο στην επέκταση της ιδιότητας του πολίτη πέρα από τα σύνορα των εθνικών κρατών όσο και στον επαναπροσδιορισµό των 33 Giddens, A.: The nation-state and violence, Polity Press, Cambridge 1987, σελ Για την ιδιότητα του πολίτη δες Marshall Botomore 35 Yasemin Nuhoglu Soyal: Changing citizenship in Europe. Remarks on postonational mempership and the national state στο Citizenship, nationality and migration in Europe (edit) David Cesarani and Mary Fulbrook, Routledge, London and New York 1997, σελ. 17.

21 21 εθνικών ταυτοτήτων και την δηµιουργίας υπερεθνικών όπως αυτή της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το γεγονός, αναφέρει η Soysal, ότι τα εθνικά νοµικά συστήµατα υιοθετούν τους κανόνες διεθνών συµβάσεων για τα δικαιώµατα του ανθρώπου, έχει συµβάλει σηµαντικά στην επέκταση των δικαιωµάτων των αλλοδαπών. 36 Το έθνος- κράτος ως µία οντότητα συνδεδεµένη µε την επικράτεια φαίνεται να υποχωρεί ως πηγή νοµιµοποίηση των ατοµικών δικαιωµάτων και ταυτόχρονα η ιδιότητα του πολίτη αποεδαφοποιείται. 37 Αυτή η διάρρηξη του δεσµού µεταξύ της εθνικότητας και της ιδιότητας του πολίτη καθιστά τα όρια της τελευταίας διάχυτα. 38 Ωστόσο η επέκταση της ιδιότητας του πολίτη δεν συντελείται για όλους τους µετανάστες. ιαφορετικές οµάδες µεταναστών απολαµβάνουν λιγότερα ή περισσότερα δικαιώµατα ως αποτέλεσµα µιας ευρωπαϊκής µεταναστευτικής πολιτικής όπου το δικαίωµα της πλήρης συµµετοχής του µετανάστη προσδιορίζεται επιλεκτικά, στη βάση της «κατασκευής» µιας σειράς διαφορετικών κατηγοριών µεταναστών όπως: οι διακινούµενοι εργαζόµενοι, τα µέλη των οικογενειών που γίνονται δεκτά στο πλαίσιο των ρυθµίσεων της οικογενειακής επανένωσης, πρόσφυγες, άτοµα υπό καθεστώς διεθνούς προστασίας, µετανάστες µακράς διαρκείας, µετανάστες 2 ης και 3 ης γενιάς και τέλος νόµιµοι και παράνοµοι µετανάστες όπου οι τελευταίοι απολαµβάνουν τα ελάχιστα δικαιώµατα. 39 Η επιλεκτικότητα ως προς την απολαβή των δικαιωµάτων και ο κατακερµατισµός των µεταναστευτικών πληθυσµών, ενδυναµώνετε µέσα από µια «αυξητική προσέγγιση» των δικαιωµάτων. Η χορήγηση δικαιωµάτων και υποχρεώσεων γίνεται µε βάση την χρονική διάρκεια της διαµονής του µετανάστη. Όµως η διαδικασία µέσα από την οποία συντελείται ο επαναπροσδιορισµός της ιδιότητας του πολίτη και των εθνικών ταυτοτήτων δεν ξεκινά µόνο από τα υπερεθνικά θεσµικά και νοµικά πλαίσια αλλά αναπτύσσεται και µέσα στους κόλπους των κοινωνιών και των εθνικών κρατών. Οι σύγχρονες κοινωνίες και ειδικότερα τα δυτικά µητροπολιτικά κέντρα έχουν καταστεί πολυπολιτισµικές κοινότητες εντός των οποίων διαφορετικές εθνικότητες καλούνται να συνυπάρξουν. Η επανεµφάνιση µεταναστευτικών κυµάτων προς την Ευρώπη ως συνέπεια της παγκόσµιας οργάνωση της 36 Ό.π. σελ Ό.π. σελ Όπως υποστηρίζει η Yasemin Nuhoglu Soyal, η επέκταση του δικαιώµατος της διπλής ιθαγένειας σε ορισµένα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει ως συνέπεια ένας αλλοδαπός να µπορεί να κρατά την ιθαγένεια της χώρας προέλευσης του και ταυτόχρονα να απολαµβάνει δικαιώµατα και παροχές σε µια άλλη χώρα, όπως στην περίπτωση των Τούρκων που ζουν στην Γερµανία. Ό.π. σελ European Community(2000)757.

22 22 εργασίας, των εξελίξεων στην Ανατολική Ευρώπη, των αναταραχών στην Μέση ανατολή, των νέων πολεµικών συγκρούσεων αλλά και της έντασης των ανισοτήτων µεταξύ των ανεπτυγµένων και των υπό ανάπτυξη κοινωνιών, είχε ως αποτέλεσµα την δηµιουργία «εθνικών γειτονιών» εντός των δυτικών πόλεων. Ωστόσο τα όρια αυτών των «εθνικών γειτονιών» είναι αυστηρά καθορισµένα. 40 Η µαζική παρουσία των µεταναστών στις περισσότερες ευρωπαϊκές κοινωνίες είχε ως συνέπεια την επανεµφάνιση των φαινοµένων του εθνικισµού, του ρατσισµού και της ξενοφοβίας. Ιδιαίτερα σε µια περίοδο οικονοµικής κρίση και υψηλής ανεργίας οι µετανάστες λειτουργούν ως αποδιοποµπαίοι τράγοι στα προβλήµατα που βιώνουν οι γηγενείς. Ταυτόχρονα οι µεταναστευτικές πολιτικές που υιοθετήθηκαν στο παρελθόν από τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη ενέτειναν τον κοινωνικό αποκλεισµό των µεταναστών δηµιουργώντας εξωτερικά τείχη ανάµεσα στους γηγενείς πολίτες και στους εγκατεστηµένους πληθυσµούς από τις «τρίτες χώρες». Η επικαιρότητα των παραπάνω ζητηµάτων άνοιξε τη συζήτηση για το θέµα της «πολιτικής της αναγνώρισης». Στη συζήτηση αυτή ο Habermas, προτείνει τον «πατριωτισµό του συντάγµατος» ως συνδετικό κρίκο ανάµεσα στους διαφορετικούς πολιτισµούς και αντιλήψεις για τη ζωή. Κάθε κοινωνία υποστηρίζει ο Habermas, έχει το ηθικό δικαίωµα να προστατεύσει τις βασικές της αξίες και αρχές όπως αυτές εµπεριέχονται στο σύνταγµα της και διαµορφώνονται από το πολιτικό κοινωνικό σώµα. Η πολιτική της ένταξης σηµαίνει τον σεβασµό των θεµελιωδών αυτών αρχών αλλά και την αναγνώριση των διαφορών ανάµεσα στους πολιτισµούς. 41 Στην πρόταση για την δηµιουργία µιας συνταγµατικής ιδιότητας του πολίτη (µέσα από τον ορισµό µίας ηθικής και νοµικών κανόνων) ο Ε. Μπαλιµπάρ, προτείνει «τη συλλογική πολιτική πρακτική, τη συλλογική πρόσβαση στην πάντα υπό κατασκευή ιδιότητα του πολίτη» Ψηµµένος Ι.: Μετανάστευση και εργασία στην Ευρώπη,:ό.π. σελ Κατσούλης Η.: «Αντιστάσεις στην πολυπολιτισµικότητα» στο Επιστήµη και Kοινωνία(Πολυπολιτισµικότητα), τχ.2-3, (Άνοιξη Φθινόπωρο) 1999, σελ Μπαλιµπάρ Ε.: «Το τέλος της κρατικής κυριαρχίας, η εξαφάνιση του λαού και ο Ευρωπαίος πολίτης», Αυγή 26/8/2001, σελ.32.

23 ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ: Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ. Όπως προαναφέραµε, τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερες γυναίκες µετακινούνται κυρίως προς τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και ιδιαίτερα προς τις χώρες της Μεσογείου. Η γυναικεία µετανάστευση αποτελεί σήµερα σηµαντική διάσταση του σύγχρονου µεταναστευτικού φαινοµένου του οποίου προσδιορίζει έντονα και τη µορφή του. Η τάση της θηλυκοποίησης (feminization) του µεταναστευτικού φαινοµένου, όπως έχει επισηµανθεί από τις περισσότερες/ ρους ερευνήτριες και ερευνητές, αναδεικνύεται τόσο από την αύξηση της συµµετοχής των γυναικών στην µετανάστευση όσο και από την αλλαγή των «παραδοσιακών» µοντέλων της γυναικείας µετανάστευσης. Παλαιότερα οι άνδρες µετακινούνταν πρώτοι και µετά την εγκατάστασή τους στην χώρα υποδοχής προσκαλούσαν τις συζύγους τους, τις νεαρές γυναίκες για να σπουδάσουν, τις συγγενείς τους, οι οποίες είτε είχαν βρει µία εργασία στην αγορά εργασίας είτε µια απασχόληση στις οικιακές υπηρεσίες των σπιτιών που τους φιλοξενούσαν. 43 Η ανάπτυξη του τριτογενή τοµέα και η συνακόλουθη αποβιοµηχάνιση καθώς και η επέκταση του ανεπίσηµου οικονοµικού τοµέα µεταβάλουν το παραπάνω µοντέλο της µετανάστευσης της Νότιας Ευρώπης η οποία όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Campani φαίνεται να ανταποκρίνεται στις ανάγκες για εργαζόµενες που πρέπει να «γεµίσουν» τις «γυναικείες» θέσεις εργασίας. 44 Οι γυναικεία µετανάστευση αντιµετωπίζονταν κυρίαρχα ως δευτερογενής και µέσα στα πλαίσια των οικογενειακών δεσµών ενώ ο ρόλος τους στην διαδικασία της οικονοµικής ολοκλήρωσης ήταν υποβοηθητικός των ανδρών, αναφέρει η Phizaclea. 45 Ωστόσο αυτό το µοντέλο της γυναικείας µετανάστευσης ανταποκρίνεται στις µεταναστευτικές πολιτικές, στρατολόγησης «επισκεπτών εργατών», χωρίς γυναίκες και παιδιά, που υιοθέτησαν χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, για τον βιοµηχανικό και κατασκευαστικό τοµέα των οικονοµιών τους. Η πολιτική της µηδενικής µετανάστευσης που υιοθετήθηκε από την υτική Ευρώπη στα µέσα της δεκαετίας του 1970 είχε ως αποτέλεσµα να καταστεί η οικογενειακή συνένωση η µόνη νόµιµη οδός για µετανάστευσης και ως εκ τούτου παρατηρείται ραγδαία αύξηση των µεταναστριών που 43 Fakiolas R. Alipranti-Maratou L.: Foreign female immigrants in Greece, working papers Revista de Sociologia, 60 σελ Campani Giovanna: Immigrant Women in Southern Europe: Social exclusion, Domestic work and prostitution in Italy, στο King, R., Lazaridis, G., Tsardanidis Ch. (edit) Eldorado or fortress? Migration in Southern Europe, London MacMillan, 1999, σελ Campani Giovanna: Immigrant Women in Southern Europe,ό.π.

24 24 καταφθάνουν στις χώρες της υτικής Ευρώπης µέσω των νόµων της οικογενειακής επανένωσης. 46 Μεταπολεµικά παρατηρείται µια βαθµιαία αλλαγή του µοντέλου της γυναικείας µετανάστευσης. Ολοένα και περισσότερες γυναίκες παίρνουν την πρωτοβουλία να µεταναστεύσουν µόνες τους. Οι γυναίκες µεταναστεύουν κυρίως ως εργαζόµενες, ενώ ακόµα κι αν ακολουθούν τους συζύγους τους σύντοµα µπαίνουν στην αγορά εργασίας και αναζητούν δουλειά. Οι περισσότερες όµως µετανάστριες εγκλωβίζονται στα αυστηρά προσδιορισµένα «γυναικεία επαγγέλµατα» και κυρίως σε δύο τοµείς στην οικιακή εργασία και τη βιοµηχανία του σεξ. Ωστόσο το µοντέλο της γυναικείας εργασίας των µεταναστριών δεν ανταποκρίνεται στο στερεότυπο της συµπληρωµατικής εργασίας, οι περισσότερες µετανάστριες είναι πλήρως απασχολούµενες και πολλές εξ αυτών στηρίζουν οικονοµικά τις οικογένειες που έχουν στις χώρες αποστολής. Βασικοί προσδιοριστικοί παράγοντες του φαινοµένου που εντοπίζονται µέσω του αναλυτικού µοντέλου απώθηση έλξη, αποτελούν οι αλλαγές που συντελέστηκαν µεταπολεµικά στο εκπαιδευτικό επίπεδο των γυναικών, η αύξηση της συµµετοχής τους στην απασχόληση και ο βαθµός οικονοµικής ανάπτυξης των λιγότερων αναπτυγµένων χωρών και των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Η ανάπτυξη µάλιστα των σύγχρονων τηλεπικοινωνιών και µεταφορών έχει ως αποτέλεσµα την ενδυνάµωση της δυνατότητας άµεσης ανταλλαγής πληροφοριών ανάµεσα στα άτοµα της χώρας προέλευσης και της χώρας υποδοχής και την µείωση των κινδύνων και του κόστους των ταξιδιών. 47 Η µείωση των κινδύνων στην µετακίνηση των γυναικών, µε εξαίρεση τη περίπτωση της παράνοµης γυναικείας µετανάστης που άλλωστε έχει και µικρό µέγεθος, επέδρασε σηµαντικά στην απόφαση τους να µεταναστεύσουν. 48 Η οικονοµική αναδιάρθρωση των λιγότερο αναπτυγµένων χωρών της Ανατολικής Ευρώπης δεν κατάφερε να αντιµετωπίσει την φτώχεια και την ανεργία που τις πλήττουν και ταυτόχρονα οι πολιτικές και οικονοµικές αλλαγές που έγιναν οδήγησαν και σε εθνικιστικές συγκρούσεις και εµφύλιους πολέµους, διαµορφώνοντας έτσι τους όρους απώθησης των µεταναστριών και µεταναστών από τις χώρες προέλευσης τους. 46 Campani Giovanna:,ό.π. 47 Fakiolas R. Alipranti-Maratou L.: Foreign female immigrants in Greece, ό.π. 48 Fakiolas R. Alipranti-Maratou L.:, ό.π.

25 25 Η αύξηση της συµµετοχής των γυναικών στην εκπαίδευση, στις αναπτυγµένες δυτικές κοινωνίες, και η επέκταση της διάρκειας παραµονής τους στην εκπαιδευτική διαδικασία είχε ως αποτέλεσµα την αύξηση της συµµετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναµικό που, όπως επισηµαίνει η Μαράτου- Αλιµπραντή, συνοδεύεται από την παράλληλη αύξηση της γυναικείας οικονοµικής µετανάστευσης. 49 Την ίδια στιγµή οι δυτικές οικονοµίες µετατρέπονται σε «οικονοµίες υπηρεσιών» όπου ένα µεγάλο ποσοστό εξ αυτών είναι «παραδοσιακά» γυναικεία επαγγέλµατα, όπως εκπαίδευση, υπηρεσίες υγείας, ξενοδοχειακές υπηρεσίες, διασκέδαση, δηµόσιες και ιδιωτικές διοικητικές υπηρεσίες, κ.λπ. Επιπρόσθετα, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των περισσοτέρων νοικοκυριών των δυτικών κοινωνιών επέφερε αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα των µεσαίων κυρίως στρωµάτων και κυρίως έθεσε εκτός του οίκου δραστηριότητες και ανάγκες που παραδοσιακά αναλάµβαναν και κάλυπταν τα θήλεα µέλη της οικογένειας. Έτσι υπηρεσίες όπως ανατροφή των παιδιών, διατροφή, εκπαίδευση, διασκέδαση, καλύπτονται από την ιδιωτική αγορά επιφέροντας την ιδιωτικοποίηση της κάλυψης των αναγκών της οικογένειας. Παράλληλα η «απόκτηση» µιας «εξωτικής» οικιακής βοηθού αποτελεί σύµβολο κύρους και κοινωνικής επιτυχίας για αρκετά µέλη των µικροαστικών και µεσοαστικών στρωµάτων. Οι παραπάνω παράγοντες οδήγησαν στην αύξηση της γυναικείας µετανάστευσης, στη µετακίνηση γυναικών που δέχονται (ή αναγκαστικά δέχονται) να αναλάβουν εργασίες χαµηλού κύρους, εργασίες που δεν απαιτούν εκπαιδευτικά προσόντα ή άλλες επαγγελµατικές δεξιότητες. Οι γυναικείες µεταναστευτικές ροές φαίνεται να ανταποκρίνονται περισσότερο στις ανάγκες συγκεκριµένων οικονοµικών τοµέων στις κατατµηµένες αγορές εργασίας της Νότιας Ευρώπης. Οι µετανάστριες αναλαµβάνουν στις χώρες υποδοχής υποβοηθητικές εργασίες κυρίως στον χώρο των προσωπικών υπηρεσιών, στον οποίο επικρατεί η εργασιακή αστάθεια και οι άτυπες σχέσεις εργασίας, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τα καθήκοντα, το ωράριο, την αµοιβή, την ασφάλιση και τα εργασιακά δικαιώµατα. Έτσι, διαµορφώνονται σχέσεις εξουσίας όπου η εργοδότρια/ εργοδότης ελέγχει πλήρως την εργασία των µεταναστριών, γεγονός που επιδρά όχι µόνο στην εργασίας της µετανάστριας αλλά και στις κοινωνικές της σχέσεις. 50 Οι µετανάστριες εγκλωβισµένες στον χώρο των οικιακών υπηρεσιών, της διασκέδασης, της 49 Fakiolas R. Alipranti-Maratou L.: ό.π. 50 Ψηµµένος Ι: «Νέα εργασία και ανεπίσηµοι µετανάστες στην µητροπολιτική Αθήνα» στο Μαρβάκης Αθ., Παρσανόγλου., Παυλου Μ. (επιµ.) Μετανάστες στην Ελλάδα, Ελληνικά γράµµατα, 2001.