Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Πανεπιστήμιο Πατρών ΜΕΤΑΦΡΑΖΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ: ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΙΘΑΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ

Transcript

1 740 Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Πανεπιστήμιο Πατρών ΜΕΤΑΦΡΑΖΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ: ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΙΘΑΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ In this paper I discuss a series of issues concerning the translation / adaptation of a scientific book (of linguistics) from English into Greek. In particular, I consider the case of adapting scientific terminology and I propose a particular methodological scheme for it. Furthermore, I see how a range of problems in the translation of technical texts could be resolved taking into account modern translation theory. 1. Εισαγωγή Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να παρουσιάσει μια σειρά από ζητήματα που σχετίζονται με τη μετάφραση / απόδοση / προσαρμογή ενός επιστημονικού συγγράμματος, συγκεκριμένα της γλωσσολογίας, από τα Αγγλικά στα Ελληνικά. Τα στοιχεία που σχολιάζονται στην ανακοίνωσή μου αφορούν στο λεξικό όρων γλωσσολογίας και φωνητικής του David Crystal, το κείμενο και την ορολογία του οποίου ανέλαβα να αποδώσω και να προσαρμόσω στα Ελληνικά. 2. Τεχνικές Προδιαγραφές του Λεξικού Crystal Προτού προχωρήσω στην παρουσίαση και τον σχολιασμό των ζητημάτων όπως αυτά προέκυψαν από τη μετάφραση του λεξικού αυτού, θεωρώ χρήσιμο να αναφερθώ εν συντομία στα τεχνικά χαρακτηριστικά του λεξικού του Crystal. Η πρώτη έκδοση του λεξικού ολοκληρώθηκε το 1978 και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Deutsch το Η δεύτερη και τρίτη έκδοσή του, βελτιωμένες και επηυξημένες, δημοσιεύθηκαν το 1985 και το 1991 από τις εκδόσεις Blackwell. Η τέταρτη και τελευταία έκδοση του λεξικού Crystal, την οποία μετέφρασα στα Ελληνικά, περιλαμβάνει συνολικά όρους γλωσσολογίας και φωνητικής (ως ανεξάρτητα λήμματα ή ως παράγωγα αυτών). Τα λήμματα είναι ταξινομημένα κατ αλαφαβητική σειρά και για κάθε ένα παρατίθεται εκτενές εγκυκλοπαιδικό ερμήνευμα με παραπομπές σε άλλα λήμματα μέσα στο λεξικό. Όταν απαιτείται,

2 741 παρατίθενται παραδείγματα από διάφορες γλώσσες με προτίμηση την Αγγλική αλλά και άλλες ευρέως ομιλούμενες γλώσσες. Τα ερμηνεύματα δεν δίνουν ωστόσο τη δυνατότητα για εμβάθυνση στο κάθε αντικείμενο αφού δεν παραπέμπουν στην αντίστοιχη βιβλιογραφία κάτι το οποίο συνέβαινε στις τρεις προηγούμενες εκδόσεις. Το λεξικό είναι γραμμένο σε τεχνική γλώσσα προσιτή από εκείνους που μελετούν τη γλώσσα και τις γλωσσικές επιστήμες. Η γλώσσα είναι προφανώς επιμελημένη αλλά δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως παιδαγωγική, παρότι απευθύνεται σε μεγάλο βαθμό και σε φοιτητές. Κάποιοι όροι και τα ερμηνεύματά τους απαιτούν αρκετή εξοικείωση με τη γλωσσολογία (θεωρητική και εφαρμοσμένη). Σε αρκετά σημεία, όταν πρόκειται για λήμματα, ιδίως, από την εφαρμοσμένη γλωσσολογία, το κείμενο γίνεται κάπως δυσνόητο. 3. Προβλήματα της Ορολογίας και Μεθοδολογικό Σχήμα Το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετώπισα κατά την απόδοση του λεξικού του Crystal ήταν η προσαρμογή της ορολογίας στα Ελληνικά, αφού, ως γνωστόν, δεν υπάρχει καθιερωμένη ορολογία γλωσσολογίας στη γλώσσα μας, πέραν των βασικών και πλέον διαδεδομένων όρων. Προς αποφυγή παρεξηγήσεως, με τον όρο καθιερωμένη εννοώ πλήρως αποδεκτή από την ακαδημαϊκή μας κοινότητα. Τους προβληματισμούς μου γύρω από το ζήτημα παρουσίασα σε προηγούμενη εργασία μου που ανακοινώθηκε σε δυο άλλα συνέδρια γλωσσολογίας. (βλ. Ξυδόπουλος, 2001, 2002). Εκεί κατέληξα να προτείνω ένα μεθοδολογικό σχήμα προσαρμογής της ορολογίας της γλωσσολογίας το οποίο αποτελείται από τους ακόλουθους μακροκανόνες: (α) έλεγχος του επιστημονικού ορισμού, (β) διακρίβωση του βαθμού παγίωσης του όρου, (γ) έλεγχος των γλωσσικών μηχανισμών παραγωγής, (δ) αποφυγή ή εξάλειψη της αμφισημίας. Το σχήμα αυτό είναι απόλυτα συμβατό με τα τέσσερα κριτήρια-προϋποθέσεις που έχει προτείνει ο Μπαμπινιώτης (1993), δηλαδή την αποδεκτότητα, την πληροφορικότητα, την ανακλησιμότητα και τη μεταφρασιμότητα. Ωστόσο, τα κριτήρια Μπαμπινιώτη είναι μάλλον τα απαραίτητα γνωρίσματα ενός άρτιου επιστημονικού όρου παρά μια οδηγία εργασίας, ενώ το σχήμα που προτείνω αποτελεί μια μέθοδο αναζήτησης και εντοπισμού των γνωρισμάτων αυτών.

3 742 Η πληροφορικότητα του όρου εξασφαλίζεται με τον έλεγχο του επιστημονικού του ορισμού καθώς και με την εξάλειψη της όποιας αμφισημίας. Η αποδεκτότητα εξασφαλίζεται με έλεγχο των γλωσσικών μηχανισμών παραγωγής του όρου (π.χ. μορφολογικών κανόνων, λεξικολογικών κανόνων κτλ.). Η ανακλησιμότητα του όρου εξασφαλίζεται με τη διακρίβωση του βαθμού παγίωσής του με βάση την υπάρχουσα πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή επιστημονική βιβλιογραφία. Τέλος, η μεταφρασιμότητα του όρου εξασφαλίζεται με τον έλεγχο του επιστημονικού του ορισμού καθώς και με έλεγχο των μηχανισμών παραγωγής του όρου. Κατά την προσαρμογή της ορολογίας του λεξικού του Crystal ακολούθησα πιστά το σχήμα αυτό και το μεταχειρίσθηκα ως ένα σύνολο μακροκανόνων ή οδηγιών εργασίας. Τα αποτελέσματα ήταν ικανοποιητικά, αφού το σύνολο των όρων στα Ελληνικά, έτυχε της αποδοχής ενός μεγάλου συνόλου Ελλήνων γλωσσολόγων οι οποίοι υπεβλήθησαν στο επίπονο έργο επαλήθευσης της προτεινόμενης ορολογίας. Ομολογουμένως υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις αγγλικών όρων οι οποίοι δεν στάθηκε δυνατό να αποδοθούν με έναν μόνον ελληνικό όρο. Αυτό συνέβη διότι ένας αγγλικός όρος τυχαίνει να εμφανίζεται και να αναγνωρίζεται σε διάφορες εκδοχές στην Ελληνική βιβλιογραφία (π.χ. δομική επιβολή και δεσπόζειν για το c-command). Βέβαια το αντίστοιχο ερμήνευμα λημματογραφήθηκε με βάση τον ελληνικό όρο που ικανοποιούσε καλύτερα τα κριτήρια ελέγχου που προανέφερα. Εδώ προφανώς υπάρχει αντινομία η οποία πιστεύω πως θα εξαλειφθεί συν τω χρόνω, όταν οι φυσικές διεργασίες και οι χρήστες της ειδικής γλώσσας θα απομονώσουν και θα αναδείξουν τον επικρατέστερο όρο και θα θέσουν σε αχρηστία τους υπόλοιπους. Ίσως η διαδικασία αυτή να μην είναι τίποτε άλλο παρά η φυσική ικανοποίηση των κριτηρίων Μπαμπινιώτη. Ας δούμε τώρα στην πράξη πώς το παραπάνω σχήμα με οδήγησε στην απόδοση, ιδίως των προβληματικών όρων. Θα πάρω ως παράδειγμα τον όρο: adjoin adjunction. Στη βιβλιογραφία, έχει εμφανισθεί αντίστοιχα ως: (α) προσάπτω προσαρτώ, (β) πρόσζευξη, προσθήκη, επιρρηματικός προσδιορισμός, προσάρτηση. Αν υποβάλουμε τους όρους αυτούς στους ελέγχους που προανέφερα τότε καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα. Ο όρος πρόσζευξη, ενώ φαίνεται να αποδίδει κυριολεκτικά τον όρο adjoin-adjunction και στα συστατικά του μέρη ad- (προσ-) και join (ζευγνύω), junction (ζεύξη), ικανοποιεί εν μέρει την οδηγία ελέγχου του ορισμού, αφού, ενώ έχει καλό

4 743 βαθμό μεταφρασιμότητας (σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη), δεν φαίνεται να απεικονίζει επαρκώς τη σημασία του όρου. Ο αγγλικός όρος δημιουργήθηκε με γνώμονα τα δένδρα-διαγράμματα και τις δυνατότητες σύναψης δευτερευουσών σχέσεων μεταξύ φράσεων. Όταν έχουμε adjunction έχουμε ήδη ένα έτοιμο δένδρο, μια δομή στην οποία κρεμάμε μια άλλη δομή. Δεν θα μπορούσαμε να πούμε πως απλά συνδέουμε ζευγνύουμε διότι έτσι δεν διασαφηνίζουμε τη φύση αυτής της σχέσης, που είναι σαφέστατα δευτερεύουσας σημασίας (αν σκεφτούμε ότι τα συμπληρώματα δεν είναι ποτέ adjoined στις δομές, adjoined είναι τα επιρρήματα και οι άλλοι (προαιρετικοί εννοείται) τροποποιητές. Ο όρος πρόσζευξη μας δημιουργεί και πρόβλημα κατά τον έλεγχο των μηχανισμών παραγωγής, αφού λόγω της άμεσης προέλευσής του από την αρχαία δεν είναι σε θέση να υποβληθεί επιτυχώς στον παραγωγικό μηχανισμό της Νέας Ελληνικής. Αμέσως αμέσως στερούμεθα ενός δόκιμου ρήματος αντί του προσζευγνύω καθώς και ουδέτερου ονόματος που να αναφέρεται στο στοιχείο που είναι adjoined, το λεγόμενο adjunct. Ο όρος φαίνεται να μη διαθέτει ούτε επαρκή βαθμό παγίωσης αφού δεν χρησιμοποιείται ευρέως στη βιβλιογραφία. Προφανώς το τέταρτο βήμα ελέγχου, αυτό για την εξάλειψη της αμφισημίας, δεν χρησιμεύει εδώ καθότι δεν απαντώνται άλλοι ομώνυμοι όροι. Με την ίδια λογική απορρίπτεται και ο όρος προσθήκη αφού δεν ικανοποιεί ούτε τον ορισμό του όρου, ούτε την παγίωση, ούτε την παραγωγή, διότι φαίνεται πως προκαλεί αμφισημία με δυο τρόπους: (α) η προσθήκη ως διεργασία (adjunction) και η προσθήκη ως το στοιχείο που υφίσταται τη διεργασία (adjunct), και (β) ο όρος προσθήκη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον όρο addition στη γλωσσολογία (στα πλαίσια π.χ. του όρου additive bilingualism κτλ.). Καταφανές είναι, νομίζω, και το πρόβλημα του ρήματος προσάπτω, αφού δεν ικανοποιεί επαρκώς κανένα από τα κριτήρια που χρησιμοποίησα. Συνεπώς, καταλήγουμε στην επιλογή του προσαρτώ για το adjoin, της προσάρτησης για το adjunction και του προσαρτήματος για το adjunct. Σημειώστε ακόμη ότι μας δίνεται η δυνατότητα και για άλλα παράγωγα του όρου, όπως προσαρτώμενος για τον σπάνιο πλην δόκιμο όρο adjoining ή προσαρτημένος για τον όρο adjoined. Με την παραπάνω διαδικασία, όπως την περιέγραψα, οδηγήθηκα σε συμπεράσματα και για όρους οι οποίοι ή είναι νέοι ή δεν έχουν ακόμη εμφανισθεί ευρέως ή καθόλου στην ελληνική βιβλιογραφία (ή εγώ δεν κατάφερα να εντοπίσω), και τους οποίους όφειλα να προσαρμόσω στα Ελληνικά, για τις ανάγκες του λεξικού.

5 744 Τέτοιοι όροι είναι οι: (α) greed (αρχή της απληστίας), (β) procrastinate (αρχή της αναβολής), (γ) hodiernal (παροντικός), (δ) inessive (εντοπική), (ε) essive (υποστασιακή), (στ) homophene (ομόφαινο) κτλ. οι οποίοι αποδόθηκαν με αυστηρή τήρηση του σχήματος που έχω προτείνει. Εκτός αυτής της διαδικασίας τοποθετούνται όροι που συνήθως προέρχονται από τα Λατινικά ή τα Σανσκριτικά και οι οποίοι δεν στάθηκε δυνατό να προσαρμοσθούν στα Ελληνικά αλλά απλά να μετγραφούν, αφού και στα Αγγλικά είναι απλά δάνεια (δάνεια αμαλγάματα) που δεν έχουν αφομοιωθεί από το μορφολογικό σύστημα της γλώσσας. Τέτοιοι όροι είναι οι: de dicto, de re, sandhi, sbaravakhti, hocus pocus κτλ. Με τη χρήση του μεθοδολογικού σχήματος που προαναέφερα, αντιμετώπισα, και πιστεύω πως ξεπέρασα, και άλλα προβλήματα στην προσαρμογή της ορολογίας, όπως αυτό της άσκοπης προσφυγής στη νεολογία ή την περίφραση που στη δημιουργία της ορολογίας πρέπει να χρησιμοποιούνται με σύνεση και φειδώ. Εδώ όμως, μεγάλο πρόβλημα προκαλούν όροι όπως το module (υποσύστημα), οι οποίοι απαντώνται στα ελληνικά και σε άλλες επιστήμες με μια σειρά αποδόσεων που μάλλον είναι στενά συνυφασμένοι με το ειδικό επιστημονικό αντικείμενο και δεν θα ήταν δυνατό να μεταφερθούν στη γλωσσολογία π.χ. module ως διαμόρφωμα στην ηλεκτρονική μηχανική ενώ τεράστιες δυσκολίες προκύπτουν με τα παράγωγα: modularity (υποσυστημικότητα), modular (υποσυστημικός), που χρησιμοποιούνται εκτενώς στον τομέα της φιλοσοφίας της νόησης (βλέπε π.χ. Fodor (1983)). Άλλο πρόβλημα υπήρξε και αυτό της επαναπόδοσης παραδοσιακών όρων όπως: mood αντί για έγκλιση ως τρόπος (και ομοίως οι modal και modality). Εδώ μοιραία η αμφισημία δεν απεφεύχθη αφού διατηρείται ο όρος τρόπος και τροπικός και για τον όρο manner (βλ. τροπικά επιρρήματα). Αυτό είναι επίσης αναπόφευκτο με ζεύγη συνώνυμων όρων όπως: tongue - language και construction - structure κτλ. 4. Ειδικές Δυσκολίες στην Απόδοση ενός Επιστημονικού Συγγράμματος Ας περάσουμε τώρα στο δεύτερο σκέλος αυτής της εργασίας και να συζητήσουμε μερικές ειδικές μεταφραστικές δυσκολίες που αντιμετώπισα κατά την απόδοση του λεξικού επιστημονικού συγγράμματος του Crystal. Προτού αναφερθώ

6 745 στις δυσκολίες αυτές, πιστεύω πως είναι χρήσιμο να δούμε τις αρχές ή παραδοχές με βάση τις οποίες μετέφρασα το συγκεκριμένο αυτό επιστημονικό σύγγραμμα γενικής γλωσσολογίας: Καταρχάς, η ειδική επιστημονική γλώσσα της γλωσσολογίας, και όπως κάθε άλλη τέτοια ειδική γλώσσα είναι κατά βάση γραπτή και απαιτεί υψηλό βαθμό ακρίβειας στην έκφραση, πάση θυσία αποφυγή της αμφισημίας ή πολυσημίας καθώς και κάθε περίπτωσης αοριστίας και παρανόησης, ενώ παρουσιάζει και ανάλογη δυσκολία στην κατανόηση (όπως αναφέρει π.χ. ο Κεντρωτής (2000: ). Ακόμη, το επιστημονικό σύγγραμμα απαιτεί υψηλή εξειδίκευση από μέρους του μεταφραστή ώστε να υπάρχει η απαιτούμενη μεταφραστική ικανότητα (βλέπε π.χ. Bell (1993)) και κατ επέκταση η διαίσθηση του εξειδικευμένου επιστήμονα για την επιστημονική γλώσσα. Δηλαδή, απαιτείται βασική γνώση των τυπικών και των μη τυπικών διαφορών μεταξύ της γλώσσας πηγής και της γλώσσας στόχου αλλά και επιστημονική εμπειρία στο συγκεκριμένο αντικείμενο. Συμπληρωματικά στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο συγγραφέας του αρχικού κειμένου κάνει επιλογές, έχει προτιμήσεις στον γραπτό λόγο, αυτό άλλωστε αντανακλά και την ιδιόλεκτό του, αυτό πρέπει να το ανακαλύψει ο μεταφραστής. Όπως δε αναφέρει χαρακτηριστικά η Cabré (1999), η καλή τεχνική μετάφραση δεν πρέπει απλά να εκφράσει το ίδιο περιεχόμενο που εκφράζει το αρχικό κείμενο αλλά να το πράξει χρησιμοποιώντας τους γλωσσικούς τύπους που θα χρησιμοποιούσε ο φυσικός ομιλητής της γλώσσα στόχου. Επιπρόσθετα, η μετάφραση χαρακτηρίζεται από απροσδιοριστία (indeterminacy) με την έννοια του Quine (βλέπε Quine 1960, Κεντρωτή, 2000, μεταξύ άλλων), δηλαδή ότι δεν υπάρχει μόνο μια έγκυρη μετάφραση αλλά περισσότερες έγκυρες μεταφράσεις, όπως αυτό προκύπτει από τις σημασιολογικές αντινομίες μεταξύ των διαφόρων γλωσσών (βλέπε π.χ. το πρόβλημα της συνωνυμίας). Πέραν αυτού, ο μεταφραστής στοχεύει στη λεγόμενη ισοδυναμία μεταξύ του πρωτότυπου και του μεταφρασμένου κειμένου. Δεν θα σταθώ στο αν υπάρχει ή όχι ισοδυναμία (βλ. Κεντρωτής (2000)), αλλά θα δηλώσω ότι αντιλαμβάνομαι την ισοδυναμία ως επιδίωξη για ίδιο βαθμό γραμματικότητας και ίδιο βαθμό αποδεκτότητας (με την έννοια της θεωρίας Chomsky) μεταξύ του πρωτότυπου κειμένου και του μεταφράσματος, όπως αυτοί επιδιώχθηκαν από τον συγγραφέα του κειμένου στη γλώσσα πηγή. Ίσως ισοδυναμία να σημαίνει τελικά δομική και επικοινωνιακή επάρκεια του μεταφράσματος όταν επάρκεια είναι όρος σχετικός και

7 746 όχι απόλυτος. Μια περαιτέρω παραδοχή είναι ότι η μετάφραση δεν είναι τυχαία πράξη, αλλά αποτελεί τυπική διαδικασία που θα μπορούσαμε να πούμε ότι εξελίσσεται και εκείνη με χρήση μακροκανόνων, με την έννοια π.χ. του Van Dijk (1980) περί διαδοχικής ανάπτυξης του μεταφρασμένου κειμένου. Όσον αφορά στις μεταφραστικές δυσκολίες, αυτές μπορεί να μην μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε συστηματικά στο ευρύ πλαίσιο της γλώσσας πηγής και στόχου, μπορούμε όμως να τις εντοπίσουμε και να προτείνουμε ένα σχέδιο δράσης για την κάθε μια τουλάχιστον για το στενό πλαίσιο ενός συγκεκριμένου κειμένου (πρβλ. λεξικό Crystal). Αυτό σημαίνει ότι το σχέδιο δράσης ίσως να μη μπορεί να γενικευθεί, όπως τονίζει ο Κεντρωτής (Κεντρωτής, 2000: 299), θα αποτελούσε όμως ένα σημείο αναφοράς για την αντιμετώπιση μιας ομοειδούς δυσκολίας (π.χ. η δυσκολία απόδοσης των ονοματικών προσδιορισμών με περιφράσεις). Τέλος, η αναμετάφραση (back translation) (με την έννοια του Newmark (1988) αποτελεί ικανό τρόπο εντοπισμού και εξάλειψης των λαθών, πόσο δε μάλλον στην επιστημονική γλώσσα. Έχοντας εκθέσει τις αρχές που ακολούθησα στο μεταφραστικό μου έργο, ας δούμε τώρα και μια απόπειρα καταγραφής των δυσκολιών που αντιμετώπισα και των λύσεων που επέλεξα σε κάθε περίπτωση: 4.1 Προσαρμογή Παραδειγμάτων Μείζον πρόβλημα υπήρξε σε πολλές περιπτώσεις η ανάγκη προσαρμογής των γλωσσικών παραδειγμάτων στα Ελληνικά. Ας πάρουμε την πρόταση: Visiting speakers can be awful, που χρησιμοποιεί ο Crystal στο ερμήνευμα του όρου ambiguity (αμφισημία). Η συγκεκριμένη πρόταση δεν μεταφράζεται αυτούσια στα ελληνικά λόγω του ότι το γερούνδιο visiting δεν ερμηνεύεται μονολεκτικά αλλά περιφραστικά και έτσι στα ελληνικά δεν μεταφράζεται η αμφίσημη πρόταση αλλά οι δυο ερμηνείες της: (α) Είναι απαίσιο να επισκέπτεται κανείς ομιλητές, (β) Οι ομιλητές που πραγματοποιούν επισκέψεις είναι απαίσιοι. 1 Κατά συνέπεια, η μη δυνατότητα μετάφρασης της συγκεκριμένης αμφίσημης πρότασης στερεί τους μη αγγλομαθείς χρήστες του λεξικού από ένα κατανοητό 1 Η άποψη ότι η αρχική πρόταση θα μπορούσε να μεταφραστεί ως Η επίσκεψη των ομιλητών είναι απαίσια, μάλλον δεν είναι σωστή αφού εσφαλμένα μεταφράζουμε το γερούνδιο visiting ως επίσκεψη, μην αποδίδοντας έτσι τη δυναμικότητα (dynamicity) του γερουνδίου.

8 747 παράδειγμα της έννοιας της δομικής αμφισημίας. Εδώ λοιπόν αναδεικνύεται το πρόβλημα μορφικής και επικοινωνιακής ισοδυναμίας το οποίο δεν μπορεί να επιλύσει ο μεταφραστής παρά μόνον εαν αυθαιρετήσει και αλλοιώσει την πιστότητα του μεταφρασμένου κειμένου με παράθεση παραδείγματος ανάλογου από τα ελληνικά. Ένα δεύτερο παράδειγμα το οποίο μπορεί να μην είναι εξίσου κατανοητό στον έλληνα χρήστη του λεξικού είναι και η περίπτωση των συμφραστικών περιορισμών (collocational restrictions) που υπάρχουν στα αγγλικά μεταξύ λέξεων, π.χ. μεταξύ green και jealousy: (α) green jealousy (β)!*red/blue jealousy (και όχι red ή blue jealousy) και οι οποίοι δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν στα ελληνικά, ως π.χ. πράσινη ζήλεια αλλά με παράφραση του τύπου σκάω από τη ζήλεια μου και επ ουδενί με ονοματική έκφραση του τύπου σκαστή ζήλεια ή κάτι παρόμοιο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις μη συμβατότητας, ο μεταφραστής αναγκάζεται να παραθέσει λοιπόν το αγγλικό παράδειγμα με τη μετάφρασή του και έτσι ο χρήστης του λεξικού περιορίζεται αναγκαστικά στο ξενόγλωσσο παράδειγμα για να κατανοήσει το ερμήνευμα του όρου. Τέλος, το ίδιο πρόβλημα αναφύεται και σε περιπτώσεις όπου το παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας εμφανίζει μεγάλες επικοινωνιακές ιδιαιτερότητες οι οποίες διαφέρουν από γλώσσα σε γλώσσα λόγω του διαφορετικού πολισμικού και κοινωνιογλωσσικού πλαισίου. Τέτοια περίπτωση είναι π.χ. η πρόταση I want bacon and eggs, που δίνεται ως παράδειγμα για την έννοια του ισχυρού τύπου (strong form) στα πλαίσια της συνδεδεμένης ομιλίας και η οποία ανάλογα από το που εστιάζεται ο δυναμικός τόνος (σε όλη τη φράση bacon and eggs ή στον σύνδεσμο and) προκύπτει και άλλη σημασία (δηλ. θέλω να φάω αυγά με μπέικον, το παραδοσιακό πρωϊνό της Βρετανίας ή θέλω να φάω απλά αυγά σε συνδυασμό με μπέικον). Αυτό δεν θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά με ισοδύναμο επικοινωνιακό αποτέλεσμα, αφού το συγκεκριμένο φαγητό είναι βρετανικό και όχι ελληνικό. Εδώ λοιπόν και πάλι διατηρούμε το ξενόγλωσσο παράδειγμα με τα γνωστά μειονεκτήματα για τον ελληνόγλωσσο χρήστη του λεξικού μας που δεν έχει και πολύ καλή γνώση της αγγλικής. 4.2 Ειδικές γλωσσικές εκφράσεις και δομές της επιστημονικής γλώσσας

9 748 Φαίνεται ίσως εύκολο να μεταφραστούν όροι της επιστημονικής γλώσσας της γλωσσολογίας, π.χ. claim ως ισχυρίζομαι, argue ως υποστηρίζω, postulate ως αξιώνω ή ορίζω ως προϋπόθεση, stipulate ως ορίζω χωρίς τεκμηρίωση, μεμονωμένα ή σε συντακτικές δομές με έμψυχο υποκείμενο, π.χ. (α) ο συγγραφέας ισχυρίζεται, (β) ο Chomsky ορίζει ως προϋπόθεση, (γ) η επιτροπή προτείνει. Ωστόσο, παρουσιάζεται δυσκολία όταν καλούμαστε να μεταφράσουμε προτάσεις του τύπου: the theory argues ή the constraint stipulates, όπου τα υποκείμενα έχουν αποκτήσει χαρακτηριστικά έμψυχης οντότητας. Αυτή η ιδιότητα δεν απαντάται στα ελληνικά και ως εκ τούτου δεν μπορούμε να πούμε:!*η θεωρία υποστηρίζει ή ο περιορισμός ορίζει χωρίς τεκμηρίωση. Η λύση εδώ αναγκαστικά είναι η περίφραση, φερ ειπείν με χρήση μεσοπαθητικής: με τη ή στη θεωρία αυτή υποστηρίζεται ή με τον περιορισμό ορίζεται χωρίς τεκμηρίωση κτλ. 4.3 Σύνθετοι Ονοματικοί Προσδιορισμοί Ο μηχανισμός συνθέτων ονοματικών και άλλων προσδιορισμών στα αγγλικά είναι πολύ παραγωγικός, αφού η γλώσσα επιτρέπει τον χωρίς περιορισμό εγκιβωτισμό δομών (της μιας μέσα στην άλλη). Το πρόβλημα για τον μεταφραστή είναι να αποφασίσει για περιπτώσεις όπως: (α) by Chomsky and Halle in their distinctive feature theory of phonology ή (β) shared constituent co-ordination κλπ. Η δομή της ελληνικής γενικά δεν επιτρέπει να συσσωρεύουμε πολλούς τροποποιητές πριν από το όνομα-κεφαλή μιας ονοματικής φράσης. Άρα αναγκαζόμαστε να μεταφράσουμε είτε με απόκλιση, δηλ. να πούμε: από τους Chomsky και Halle στη θεωρία των διαφοροποιητικών χαρακτηριστικών της φωνολογίας, παραλείποντας εδώ το ουσιώδες κτητικό επίθετο their (με κόστος τη μη διασαφήνιση για το αν η θεωρία είναι δική τους ή όχι), είτε με εξισορρόπηση των τροποποιητών αριστερά και δεξιά της κεφαλής με χρήση της γενικής: παρατακτική σύνδεση του κοινού συστατικού. Εδώ βεβαίως αν υπάρξει σύγχυση με τους τροποποιητές, θα μπορούσε κανείς να μεταφράσει κοινή παρατακτική σύνδεση του συστατικού. Το πρόβλημα αυτό χειροτερεύει όταν οι τροποποιητές είναι περισσότεροι: π.χ. standard generalized markup language, που πρέπει να αποδοθεί ως: καθιερωμένη γλώσσα γενικευμένης σημείωσης, και θα μπορούσε να αποδοθεί ως: (α)!*γλώσσα καθιερωμένης γενικευμένης σημείωσης ή!*καθιερωμένη

10 749 γενικευμένη γλώσσα σημείωσης, ή κάτι αντίστοιχο εαν δεν γίνουν αντιληπτές οι δομικές σχέσεις μεταξύ των τροποποιητών και των κεφαλών. 4.4 Ρηματικοί χρόνοι και τροπικά βοηθητικά Στο λεξικό χρησιμοποιείται κατά βάση ο απλός παροντικός χρόνος (simple present) στην ενεργητική φωνή ο οποίος και μεταφράζεται άκοπα στα ελληνικά με τον αντίστοιχο παροντικό χρόνο (ενεστώτα). Πέραν αυτού χρησιμοποιούνται και διάφορα τροπικά βοηθητικά ρήματα από τα οποία κάποια αποδίδονται εύκολα όπως το can (μπορώ, δύναμαι) αλλά και κάποια άλλα τα οποία προκαλούν δυσκολίες, π.χ. το would στην πρόταση: An emic approach to intonation would describe only those features, το would αποδίδεται εύκολα ως θα μπορούσε αλλά η όλη πρόταση δεν θα απέδιδε στα ελληνικά με ακρίβεια το αρχικό νόημα, δηλαδή θα διαβάζαμε:!?μια ημική προσέγγιση του επιτονισμού θα περιέγραφε μόνο εκείνα τα χαρακτηριστικά Στα ελληνικά, η έννοια του would εδώ μπορεί κάλλιστα να καλυφθεί με τη χρήση του ενεστώτα ο οποίος ερμηνεύεται και τροπικά στα ελληνικά, με την έννοια δηλαδή της εναλλακτικής ή της δυνατότητας (βλέπε π.χ. Mackridge, 1985). Πέραν των τροπικών ρημάτων χρησιμοποιείται συχνά στο λεξικό και το γερούνδιο το οποίο προκαλεί ποικίλες δυσκολίες στον μεταφραστή αφού οι μεταφραστικές επιλογές μπορεί να είναι παραπάνω από μια (π.χ. ως μετοχή ενεστώτα). Για παράδειγμα στην πρόταση: the distinction has been criticised, on the grounds that there are degrees of meaning in most grammatical words, few (if any) being really devoid of content. Πέραν των άλλων εμφανών δυσκολιών, εδώ το γερούνδιο αναγκαστικά μεταφράζεται ως παρεμφατικός τύπος ενεστώτα σε δευτερεύουσα αναφορική (επιμεριστική) με λογικό υποκείμενο το grammatical words, και μας αποδίδει τη μετάφραση: Αυτή η διάκριση έχει δεχθεί κριτική βάσει του γεγονότος ότι υπάρχει κάποιος βαθμός σημασίας στις περισσότερες γραμματικές λέξεις και μόνον ελάχιστες απ αυτές δεν έχουν πράγματι καθόλου περιεχόμενο. Είναι σαφές από τα παραπάνω ότι η γενική μεταφραστική στρατηγική που πρέπει ακολουθείται, ιδίως ως προς τους χρόνους, είναι λογικό να καθορίζεται και βάσει των ιδιολεκτικών προτιμήσεων του συγγραφέα. 4.5 Σειρά των όρων

11 750 Μια ακόμη μεταφραστική δυσκολία προήλθε από τον τρόπο αντιμετώπισης της σειράς των όρων στις προτάσεις, Ως γνωστόν η Αγγλική έχει αυστηρή σειρά ΥΡΑ ενώ η ελληνική διαθέτει όλους τους συνδυασμούς των όρων, χωρίς βασική σημασιακή απόκλιση. Όταν λοιπόν κανείς καλείται να μεταφράσει από τα αγγλικά πολλές φορές παρασύρεται και χρησιμοποιεί ως βασική σειρά την ΥΡΑ ενώ παραβλέπει το γεγονός ότι στα ελληνικά η φυσική και βασική σειρά είναι η ΡΥΑ (βλ. π.χ. Philippaki- Warburton, 1985). Για παράδειγμα, η πρόταση: a contrast can be drawn with cases where the preposition θα πρέπει να αποδοθεί όχι με σειρά ΥΡΑ αλλά με σειρά ΡΥΑ ως: μπορεί να υπάρξει αντιδιαστολή με περιπτώσεις όπου η πρόθεση 4.6 Αόριστα άρθρα Τέλος, μια δυσκολία που αξίζει να αναφερθεί είναι και η απόδοση των αόριστων άρθρων. Για παράδειγμα, η πρόταση του τύπου: a term used in morphology δεν θα ήταν σωστό να αποδοθεί ως: ένας όρος που χρησιμοποιείται στη μορφολογία αλλά: όρος που χρησιμοποιείται στη μορφολογία. Εδώ ο μεταφραστής δεν πρέπει να αποδώσει τη μη οριστικότητα του ονόματος term με το αόριστο άρθρο one παραβλέποντας το γεγονός ότι η επιλογή μηδενικού άρθρου+ ενικός στα ελληνικά αποδίδει επαρκώς τη σημασία αυτή. 5. Συμπεράσματα Στην εργασία αυτή συζήτησα μια σειρά από δυσκολίες στο επίπεδο απόδοσης και προσαρμογής της ορολογίας καθώς και μετάφρασης του κειμένου του λεξικού Crystal από τα αγγλικά στα ελληνικά. Αναφορικά με την ορολογία, πρότεινα ένα μεθοδολογικό σχήμα που αποτελείται από τέσσερεις μακροκανόνες οι οποίοι βοηθούν πιστεύω στη σωστή απόδοση του όρου, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο μορφολογικά ή σημασιολογικά κριτήρια αλλά και τις επιστημολογικές και πραγματολογικές συνθήκες χρήσης του όρου. Σε ό,τι δε αφορά τη μετάφραση του κειμένου, αφού εξέθεσα μια σειρά από γενικές αρχές τις οποίες ακολούθησα κατά τη μετάφραση, παρέθεσα ορισμένα παραδείγματα μεταφραστικών δυσκολιών και πρότεινα πιθανές λύσεις στα πλαίσια των αρχών που υιοθέτησα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

12 751 Cabré, M.T. (1999). Terminology, methods and applications. Amsterdam: John Benjamins. Mackridge, P. (1985). The Modern Greek Language. London: Clarendon Press. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. New York: Prentice Hall. Philippaki-Warburton, I. (1985). «Word Order in Modern Greek», Transactions of the Philological Society: Quine, W. (1960) Word and Object. Cambridge, Mass.: MIT Press. Κεντρωτής, Γ. (2000) Θεωρία και Πράξη της Μετάφρασης. Αθήνα: Δίαυλος. Μπαμπινιώτης, Γ Η Γλωσσική Πλευρά των Επιστημονικών Όρων. Το Βήμα, 20/6. Ξυδόπουλος, Γ. (2001) «Προβλήματα Απόδοσης των Γλωσσολογικών Όρων από την Αγγλική στην Ελληνική», Ελληνική Εταιρεία Ορολογία: Ανακοινώσεις 3ου Συνεδρίου «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», Ξυδόπουλος, Γ. (2002) «Προβλήματα Απόδοσης των Γλωσσολογικών Όρων από την Αγγλική στην Ελληνική», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 22: Ξυδόπουλος, Γ. (υπό έκδοση) Λεξικό Όρων Γλωσσολογίας και Φωνητικής (D.Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell, Oxford, 1997). Αθήνα: Πατάκης.