Περιεχόμενα. Εισαγωγή Μέρος Ι: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη Κεφάλαιο 1: Η στάση σας απέναντι στο διαβήτη...

Transcript

1

2

3 ... Περιεχόμενα Εισαγωγή Σχετικά με αυτό το βιβλίο Συμβάσεις που χρησιμοποιούνται σε αυτό το βιβλίο Τι δεν χρειάζεται να διαβάσετε Ανόητες υποθέσεις Οργάνωση του βιβλίου Μέρος Ι: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη Μέρος ΙΙ: Πώς επηρεάζει ο διαβήτης το σώμα σας Μέρος ΙΙΙ: ιαχείριση του διαβήτη: Το πρότυπο ζωής «Προκοπή με το διαβήτη» Μέρος IV: Ειδικά θέματα στη ζωή με το διαβήτη Μέρος V: Οι έκα Εντολές Μέρος VI: Παραρτήματα Εικονίδια που χρησιμοποιούνται σε αυτό το βιβλίο Τι να κάνετε στη συνέχεια Μέρος Ι: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη Κεφάλαιο 1: Η στάση σας απέναντι στο διαβήτη Πετύχετε κάτι... ή τα πάντα Έχετε καλή παρέα Συνειδητοποιήστε το δυναμικό σας Αντίδραση στη διάγνωση Συναισθηματική άρνηση Θυμός ιαπραγμάτευση για περισσότερο χρόνο Προχωρήστε ιατηρήστε καλή ποιότητα ζωής Η σπουδαιότητα της συστηματικής άσκησης Η (μηδαμινή) επίδραση των θεραπειών ινσουλίνης Άλλοι σημαντικοί παράγοντες της ποιότητας ζωής Το τελικό συμπέρασμα Κεφάλαιο 2: Το θέμα είναι η γλυκόζη Ανίχνευση της προδιαβητικής κατάστασης Μάθετε αν πρέπει να κάνετε εξετάσεις Έλεγχος για προδιαβητική κατάσταση... 41

4 10 ιαβήτης για Πρωτάρηδες Κατανοήστε πώς ακριβώς δρα ο διαβήτης Ο ρόλος της γλυκόζης Εργαστηριακός έλεγχος για διαβήτη Ρύθμιση της γλυκόζης Απορρύθμιση της γλυκόζης Η ιστορία της θεραπείας του διαβήτη Αληθινές ιστορίες ασθενών Κεφάλαιο 3: Ποιον τύπο διαβήτη έχετε; Γνωριμία με το πάγκρεας Εξέταση του παγκρέατος Η ινσουλίνη Εσείς και ο διαβήτης τύπου Αναγνώριση των συμπτωμάτων του διαβήτη τύπου ιερεύνηση των αιτίων που προκαλούν διαβήτη τύπου Εκδήλωση του διαβήτη τύπου Πρόληψη του διαβήτη τύπου Ο διαβήτης τύπου Αναγνώριση των συμπτωμάτων του διαβήτη τύπου ιερεύνηση των αιτίων που προκαλούν διαβήτη τύπου Εκδήλωση του διαβήτη τύπου Πρόληψη του διαβήτη τύπου Μια ποικιλία του διαβήτη τύπου Ο διαβήτης της κύησης Άλλοι τύποι διαβήτη Μέρος IΙ: Πώς επηρεάζει ο διαβήτης το σώμα σας Κεφάλαιο 4: Αντιμέτωποι με τις βραχυπρόθεσμες επιπλοκές Ερμηνεία των βραχυπρόθεσμων επιπλοκών Η υπογλυκαιμία Η σοβαρότητα της υπογλυκαιμίας Συμπτώματα της υπογλυκαιμίας Αίτια της υπογλυκαιμίας Πρόληψη της υπογλυκαιμίας ιαβάθμιση της υπογλυκαιμίας Θεραπεία της υπογλυκαιμίας ιαβητική κετοξέωση Κινδυνεύετε από κετοξέωση; Συμπτώματα της κετοξέωσης Αίτια της κετοξέωσης Θεραπεία της κετοξέωσης Το υπερωσμωτικό σύνδρομο Συμπτώματα του υπερωσμωτικού συνδρόμου... 91

5 Περιεχόμενα 11 Αίτια του υπερωσμωτικού συνδρόμου Θεραπεία του υπερωσμωτικού συνδρόμου Κεφάλαιο 5: Πρόληψη των χρόνιων επιπλοκών Πώς αναπτύσσονται οι χρόνιες επιπλοκές Νεφρική νόσος Η επίδραση του διαβήτη στους νεφρούς σας Πρώιμες ενδείξεις της νεφρικής νόσου Προοδευτικές αλλοιώσεις Θεραπεία της διαβητικής νεφροπάθειας Οφθαλμολογική νόσος Η λειτουργία του ματιού ιαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια Πηγές ενημέρωσης για άτομα με προβλήματα όρασης Νευρολογική νόσος, ή νευροπάθεια Βασικές αρχές της νευρολογικής νόσου ιαταραχές της αισθητικότητας ιαταραχές της κινητικότητας (μονονευρίτιδα) ιαταραχές του αυτόνομου νευρικού συστήματος Νευροπάθειες από «παγίδευση» νεύρου Καρδιολογική νόσος Κίνδυνος καρδιοπαθειών στους διαβητικούς ασθενείς Το μεταβολικό σύνδρομο Καρδιακή αυτόνομη νευροπάθεια Μυοκαρδιοπάθεια ιαβητική νόσος των αιμοφόρων αγγείων με φορά από την καρδιά προς την περιφέρεια Περιφερική αγγειακή νόσος Αγγειακή εγκεφαλική νόσος Το διαβητικό πόδι ερματολογική νόσος στο διαβήτη Ουλίτιδα στο διαβήτη Κεφάλαιο 6: Διαβήτης, σεξουαλική λειτουργία και κύηση Εξέταση της στυτικής δυσλειτουργίας Η λειτουργία της στύσης Συζήτηση της στυτικής δυσλειτουργίας με το γιατρό σας Θεραπεία της στυτικής δυσλειτουργίας Τα γυναικεία σεξουαλικά προβλήματα Αγώνας για υγιή εγκυμοσύνη Η αντίδραση του σώματος στην κύηση Προληπτικές ενέργειες πριν και κατά τη διάρκεια της κύησης ιάγνωση του διαβήτη της κύησης Αναγνώριση των κινδύνων για τη μητέρα και το παιδί

6 12 ιαβήτης για Πρωτάρηδες Θεραπεία του διαβήτη κατά τη διάρκεια της κύησης ιαφύλαξη της υγείας σας μετά την κύηση Φροντίδα της υγείας του μωρού σας μετά την κύηση Το σύνδρομο των πολυκυστικών ωοθηκών Μέρος IIΙ: ιαχείριση του διαβήτη: Το πρότυπο ζωής «Προκοπή με το διαβήτη» Κεφάλαιο 7: Μέτρηση της γλυκόζης και άλλες εξετάσεις «οκιμή Ένα δύο, ένα δύο...»: Εξετάσεις που χρειάζεστε για να παραμείνετε υγιείς Μέτρηση της γλυκόζης του αίματος: Είναι απολύτως απαραίτητη Πόσο συχνά θα πρέπει να μετράτε; Χρήση της συσκευής τρυπήματος Πώς γίνεται η εξέταση Επιλογή μετρητή σακχάρου Παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν την αγορά σας Περιγραφή των διαφόρων διαθέσιμων μετρητών Παρακολούθηση της γλυκόζης σας στο πέρασμα του χρόνου: Η γλυκοζυλιωμένη αιμοσφαιρίνη A1c Έλεγχος νεφρικής βλάβης: Μικρολευκωματινουρία Έλεγχος οφθαλμολογικών προβλημάτων Εξέταση των πελμάτων σας Παρακολούθηση της χοληστερίνης και των άλλων λιπιδίων Μέτρηση της αρτηριακής πίεσης Έλεγχος του βάρους και του ΒΜΙ σας Μέτρηση κετονών Μέτρηση της C-αντιδρώσας πρωτεΐνης Έλεγχος της TSH Κεφάλαιο 8: Το διατροφικό πρότυπο του διαβητικού ασθενούς ώστε προτεραιότητα στο ολικό ποσό των προσλαμβανόμενων θερμίδων Υδατάνθρακες Πρωτεΐνες Λίπη Επαρκής πρόσληψη βιταμινών, μεταλλικών ιχνοστοιχείων και νερού Το αλκοόλ ως μέρος της διατροφής σας Τα υποκατάστατα ζάχαρης Η σωστή διατροφή για το διαβήτη τύπου Η σωστή διατροφή για το διαβήτη τύπου Απώλεια βάρους Τύποι διατροφής

7 Περιεχόμενα 13 Χειρουργική επέμβαση για απώλεια βάρους Τροποποίηση της συμπεριφοράς Αντιμετώπιση διαταραχών πρόσληψς τροφής Σημεία ανορεξίας ή βουλιμίας Πηγές βοήθειας Κεφάλαιο 9: Εν κινήσει: Το πρότυπο φυσικής άσκησης του διαβητικού ασθενούς Σηκωθείτε από τον καναπέ: Γιατί η άσκηση είναι αναγκαία; Πρόληψη της μακροαγγειοπάθειας Πάρτε την υγεία σας στα χέρια σας Η μηχανική του σώματος κατά τη διάρκεια της άσκησης ρέψτε τους καρπούς της άσκησης Άσκηση όταν υπάρχει διαβήτης Γυμναστική με διαβήτη τύπου Γυμναστική με διαβήτη τύπου Πόση άσκηση επιτρέπεται; Επαρκής προσπάθεια Αφιερώστε μία ώρα την ημέρα Κάντε στόχο σας τη μέτρια άσκηση Το γκολφ είναι άθλημα; Επιλέξτε τη δική σας άσκηση Περπάτημα: βήματα την ημέρα Άρση βαρών Κεφάλαιο 10: Φάρμακα: Τι πρέπει να γνωρίζετε Λήψη φαρμάκων από το στόμα: Αντιδιαβητικά δισκία Σουλφονυλουρίες Μετφορμίνη Αναστολείς της α-γλυκοσιδάσης Θειαζολιδινεδιόνες (ή γλιταζόνες) Μεγλιτινίδες (ή γλινίδια) Αναστολείς DPP Συνδυασμοί αντιδιαβητικών παραγόντων από το στόμα Νέα ενέσιμα φάρμακα Ινσουλίνη Κάντε ένεση στον εαυτό σας Εντατικοποιημένο σχήμα ινσουλινοθεραπείας Προσαρμογή της ινσουλίνης όταν ταξιδεύετε Χορήγηση ινσουλίνης με συσκευή τύπου πένας Χορήγηση ινσουλίνης με συσκευή ενέσιμου σπρέι (jet injector) Χορήγηση ινσουλίνης με εξωτερική αντλία Βοηθήματα στη χορήγηση ινσουλίνης Άλλα φάρμακα Αποφυγή των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των φαρμάκων

8 14 ιαβήτης για Πρωτάρηδες Κεφάλαιο 11: Ο διαβήτης είναι η δική σας παράσταση Ο ρόλος σας ως συγγραφέα, παραγωγού, σκηνοθέτη, και πρωταγωνιστή Ο παθολόγος σας ο βοηθός σκηνοθέτη σας Ο διαβητολόγος ή ενδοκρινολόγος ο τεχνικός σας σύμβουλος Ο οφθαλμίατρος ο διευθυντής φωτισμού Ο ποδίατρος ο δάσκαλος χορού σας Ο διαιτολόγος ο υπεύθυνος τροφοδοσίας σας Ο εκπαιδευτής στα θέματα του διαβήτη ο υπεύθυνος ερευνών σας Ο φαρμακοποιός ο ταξιθέτης σας Ο επαγγελματίας ψυχικής υγιείας ο συμπρωταγωνιστής σας Οικογένεια και φίλοι το γοητευμένο και πιστό κοινό σας Το ιαδίκτυο: Ένας πιθανός σύμμαχος στην προσπάθεια για αλλαγή του τρόπου ζωής σας Ιστοσελίδες για δίαιτα και απώλεια βάρους Ιστοσελίδες για προγράμματα άσκησης Έλεγχος της αξιοπιστίας των ιστοσελίδων Κεφάλαιο 12: Η γνώση προς όφελός σας Καθυστέρηση της εμφάνισης και πρόληψη του διαβήτη Καλλιέργεια θετικού τρόπου σκέψης Παρακολούθηση και εξέταση Χρήση φαρμάκων Τήρηση συγκεκριμένου διαιτολογίου Συστηματική άσκηση Αξιοποίηση της διαθέσιμης εξειδικευμένης φροντίδας και γνώσης Μέρος ΙV: Ειδικά θέματα στη ζωή με το διαβήτη Κεφάλαιο 13: Το παιδί σας έχει διαβήτη Το βρέφος ή το νήπιό σας έχει διαβήτη Η περιποίηση του διαβητικού βρέφους Η φροντίδα του νηπίου με διαβήτη Επιμόρφωση για τη φροντίδα του παιδιού σας Το παιδί σας εμφανίζει διαβήτη στην ηλικία του δημοτικού Αντιμετώπιση του διαβήτη τύπου Αναγνώριση και θεραπεία του διαβήτη τύπου Το έφηβο παιδί σας εμφανίζει διαβήτη Το παιδί σας ως νεαρός ενήλικος με διαβήτη Αναχώρηση για σπουδές

9 Περιεχόμενα 15 Παχυσαρκία και διαβήτης τύπου 2 στα παιδιά Ορισμός της παιδικής παχυσαρκίας Πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας Αντιμετώπιση του διαβήτη τύπου Λύσεις για τις δύσκολες ημέρες Θυρεοειδοπάθεια σε παιδί με διαβήτη τύπου Η επιπρόσθετη αξία της ομαδικής φροντίδας Κεφάλαιο 14: Η τρίτη ηλικία και ο διαβήτης ιάγνωση του διαβήτη στους ηλικιωμένους Αξιολόγηση των νοητικών λειτουργιών Το ενδεχόμενο καρδιοπάθειας Προετοιμασία του κατάλληλου γεύματος Αποφυγή της υπογλυκαιμίας Χρήση των φαρμάκων Αντιμετώπιση των οφθαλμολογικών προβλημάτων Αντιμετώπιση των ουρολογικών και σεξουαλικών διαταραχών Μορφές θεραπευτικής προσέγγισης Κόστος των φαρμάκων Κεφάλαιο 15: Επαγγελματικά και ασφαλιστικά ζητήματα Ταξιδεύοντας με διαβήτη Μάθετε πού δεν μπορείτε να εργαστείτε Γνωριμία με το Εργατικό ίκαιο των ΗΠΑ Αξιοποίηση του υγειονομικού ασφαλιστικού συστήματος Ιδιωτική ασφάλιση Ασφάλιση για ασθενείς με χαμηλά εισοδήματα Ομάδες υψηλού κινδύνου Αλλαγή ή απώλεια επαγγελματικής θέσης Τι ισχύει στην Ελλάδα Μακροπρόθεσμη ασφαλιστική κάλυψη Έρευνα αγοράς για ασφάλεια ζωής Κεφάλαιο 16: Τι νεότερο υπάρχει στην αντιδιαβητική θεραπεία Προστατευθείτε απέναντι στους κινδύνους των νέων φαρμάκων Κόκκινο κρασί για να αψηφήσετε το γήρας Χορήγηση στατίνης σε όλους τους διαβητικούς ασθενείς ιόρθωση της αιτίας των διαβητικών επιπλοκών Αξιοποίηση του ιαδικτύου για τη ρύθμιση του διαβήτη σας Προσπάθεια ανάπτυξης κυττάρων για την παραγωγή ινσουλίνης Η σημασία της μελέτης ACCORD

10 16 ιαβήτης για Πρωτάρηδες Κεφάλαιο 17: Τι μπορεί να μην πάει καλά στην αντιδιαβητική θεραπεία Αναπτύξτε κριτική ματιά απέναντι στα πράγματα Φάρμακα που δεν έχουν αποτέλεσμα Χρώμιο Ασπιρίνη Κανέλα Παγκρεατική φόρμουλα Λιποδιαλύτες Ki-Sweet Γύμνεμα (Gymnema silvestre) Αποφυγή των παράνομων ουσιών Επίγνωση των κινδύνων ορισμένων νόμιμων ουσιών Αντιψυχωσικά Φάρμακα κατά του AIDS ίαιτες που δεν έχουν αποτέλεσμα Μέρος V: Οι έκα Εντολές Κεφάλαιο 18: Δέκα τρόποι για να προλάβετε ή να ανατρέψετε τις επιδράσεις του διαβήτη Καίριος έλεγχος Ένθερμη δίαιτα Συστηματική μέτρηση Ενθουσιώδης άσκηση ια βίου εκπαίδευση Επιμελής λήψη των φαρμάκων Κατάλληλη στάση ζωής Προληπτικός προγραμματισμός Σχολαστική φροντίδα των πελμάτων Θεμελιώδης οφθαλμολογική φροντίδα Κεφάλαιο 19: Δέκα μύθοι για το διαβήτη που πρέπει να ξεχάσετε Η τέλεια θεραπεία πετυχαίνει την τέλεια τιμή γλυκόζης Μπορεί να έχετε οριακό διαβήτη για χρόνια Οι μη συμβατικές μέθοδοι μπορούν να θεραπεύσουν το διαβήτη Μπορείτε να μαντέψετε την τιμή της γλυκόζης σας από το πώς αισθάνεστε Η υπογλυκαιμία σκοτώνει εγκεφαλικά κύτταρα Αν χρειάζεστε ινσουλίνη, είστε καταδικασμένοι Οι διαβητικοί δεν πρέπει να ασκούνται εν θα μπορέσετε να βρείτε υγειονομική κάλυψη και ασφάλεια ζωής Οι περισσότεροι τύποι διαβήτη είναι κληρονομικοί

11 Περιεχόμενα 17 Ο διαβήτης καταστρέφει την αίσθηση του χιούμορ Αν έχετε διαβήτη, πρέπει να κάνετε καθημερινά ποδόλουτρα Κεφάλαιο 20: Δέκα τρόποι για να κάνετε τους άλλους να σας βοηθήσουν Εξηγήστε την υπογλυκαιμία Ακολουθήστε με το γιατρό σας τα καθιερωμένα θεραπευτικά πρότυπα Βρείτε ένα σύντροφο στην άσκηση Αξιοποιήστε τον ποδίατρό σας Ζητήστε βοήθεια για να αντισταθείτε στους γαστριμαργικούς πειρασμούς Επεκτείνετε την κατάρτισή σας Προσαρμόστε τα αγαπημένα σας φαγητά στη διατροφή σας με τη βοήθεια ενός διαιτολόγου Αναζητήστε τους κατάλληλους ειδικούς Συζητήστε τη φαρμακευτική σας αγωγή με το φαρμακοποιό Μοιραστείτε αυτό το βιβλίο με όλους Μέρος VΙ: Παραρτήματα Παράρτημα Α: Μικρό βιβλίο μαγειρικής Aqua Border Grill Charlie Trotter s Fringale Gaylord India Restaurant Greens Harbor Village Il Fornaio Παράρτημα Β: Δρ. W.W.Web Η δική μου ιστοσελίδα Γενικές ιστοσελίδες The American Diabetes Association Online Diabetes Resources by Rick Mendosa National Diabetes Education Program National Diabetes Education Initiative Medscape Diabetes and Endocrinology Home Page The Diabetes Monitor Juvenile Diabetes Research Foundation Children with Diabetes Joslin Diabetes Center Canadian Diabetes Association

12 18 ιαβήτης για Πρωτάρηδες The International Diabetes Federation Ask NOAH About Diabetes Ελληνικές ιστοσελίδες γενικού ενδιαφέροντος Εθνικό Κέντρο Έρευνας, Πρόληψης και Θεραπείας του Σακχαρώδη ιαβήτη και των Επιπλοκών του Ελληνική ιαβητολογική Εταιρεία Ελληνική Ομοσπονδία για το ιαβήτη ιαβητολογική Εταιρεία Βορείου Ελλάδος Πανελλήνια Ένωση Αγώνος κατά του Νεανικού ιαβήτη SugarFree.gr Η ιαδικτυακή Πύλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης Εταιρείες που παράγουν προϊόντα για το διαβήτη Μετρητές σακχάρου Σκαρφιστήρες Αντλίες ινσουλίνης Ινσουλίνη Σύριγγες ινσουλίνης Συσκευές ενέσιμου σπρέι ινσουλίνης Φαρμακευτικοί παράγοντες από το στόμα Diabetic Exercise and Sports Association Κρατικές αμερικανικές ιστοσελίδες National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Disease Centers for Disease Control Η ιστοσελίδα του Healthfinder Η υπηρεσία αναζήτησης PubMed της Εθνικής Ιατρικής Βιβλιοθήκης των ΗΠΑ Μη κυβερνητική ιστοσελίδα για αναζήτηση στην Εθνική Βιβλιοθήκη των ΗΠΑ Ιστοσελίδες για τα άτομα με προβλήματα όρασης American Foundation for the Blind Blindness Resource Center The Diabetes Action Network Ελληνικές ιστοσελίδες για τα άτομα με προβλήματα όρασης Ζώα με διαβήτη Σκύλοι και άλλα κατοικίδια Γάτες Συνταγές για διαβητικούς Παράρτημα Γ: Γλωσσάρι Ευρετήριο

13 Εισαγωγή... Σχετικά με αυτό το βιβλίο Όπως είπα και παραπάνω, έχουν αλλάξει πάρα πολλά μέσα στα τέσσερα χρόνια από τη δεύτερη αμερικάνικη έκδοση του ιαβήτης για Πρωτάρηδες, γι αυτό μια τρίτη έκδοση ήταν οπωσδήποτε απαραίτητη. Θα πρέπει να σας μιλήσω για τα νέα φάρμακα (δείτε το Κεφάλαιο 10), τους νέους μετρητές σακχάρου (δείτε το Κεφάλαιο 7) και τις νέες ιδέες που έχουν αναπτυχθεί σχετικά με τη διατροφή και την άσκηση (δείτε τα Κεφάλαια 8 και 9). Χρειάζεται, ακόμα, να σας μεταφέρω νέες πληροφορίες σχετικά με την παρουσία του διαβήτη σε συγκεκριμένες εθνικές ομάδες (δείτε το Κεφάλαιο 2), τον παιδικό διαβήτη (δείτε το Κεφάλαιο 13), καθώς επίσης τα επαγγελματικά και ασφαλιστικά προβλήματα των διαβητικών ασθενών. Σε όλα σχεδόν τα κεφάλαια έχει προστεθεί κάτι καινούργιο, ιδίως (προφανώς) στο Κεφάλαιο 16, «Τι νεότερο υπάρχει στην αντιδιαβητική θεραπεία». Η νέα έκδοση μού δίνει, επίσης, τη δυνατότητα να ευχαριστήσω, με τη σειρά μου, τις χιλιάδες των ανθρώπων που με ευχαρίστησαν για την αρχική έκδοση του ιαβήτης για Πρωτάρηδες. Μου δημιουργήσατε ένα συναίσθημα απέραντης ικανοποίησης για την ολοκλήρωση της συγγραφής αυτού του βιβλίου. Μοιραστήκατε μαζί μου τις ιστορίες σας και μου επιτρέψατε να γελάσω και να κλάψω μαζί σας. Μια από τις καλύτερες ήταν εκείνη της Αντρέα από τον Καναδά: Η τρίχρονη κόρη μου διαγνώστηκε πρόσφατα με διαβήτη τύπου 1. Ήταν πραγματικά δύσκολες ώρες. Για να μας βοηθήσουν, ο αδελφός μου και η γυναίκα του μάς έφεραν το βιβλίο σας, ιαβήτης για Πρωτάρηδες. Μια μέρα, η κόρη μου είδε το βιβλίο με το ζωηρό κίτρινο χρώμα και με ρώτησε τι διάβαζα. Της απάντησα: «ιαβήτης για Πρωτάρηδες». Αμέσως μόλις πρόφερα τις λέξεις, το μετάνιωσα. εν ήθελα να νομίζει ότι εκείνη είναι η πρωτάρα, γι αυτό πρόσθεσα γρήγορα: «Εγώ είμαι η πρωτάρα». Χωρίς να χάσει λεπτό, με ρώτησε: «Και εγώ είμαι ο διαβήτης;» Αλλά η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Την επόμενη μέρα, καθόταν ήσυχα στον καναπέ με κοίταξε και μου είπε: «εν θέλω να έχω πια διαβήτη». Φοβερά στεναχωρημένη, της απάντησα: «Το ξέρω, χρυσό μου ούτε και εγώ το θέλω». Μετά της εξήγησα ότι θα έχει διαβήτη για την υπόλοιπη ζωή της. Ο- πότε, με πολύ σοβαρό ύφος, με ρώτησε: «Και εσύ θα είσαι πρωτάρα για την υπόλοιπη ζωή σου;» Όσο λυπηρό και αν είναι, πρέπει να αναζητούμε το χιούμορ σε κάθε πτυχή της ζωής μας, διαφορετικά, μέχρι τώρα, θα είχαμε λυγίσει.

14 20 ιαβήτης για Πρωτάρηδες εν χρειάζεται να διαβάσετε αυτό το βιβλίο από την αρχή μέχρι το τέλος αν και, στην περίπτωση που δεν γνωρίζετε τίποτα για το διαβήτη, ίσως είναι καλύτερα να το κάνετε. Το βιβλίο έχει σχεδιαστεί για να λειτουργεί σαν πηγή πληροφοριών σχετικά με τα προβλήματα που προκύπτουν με το πέρασμα των χρόνων. Σε αυτό, θα βρείτε τα νεότερα δεδομένα σχετικά με το διαβήτη και τις πιο έγκυρες πηγές ώστε να ανακαλύψετε οτιδήποτε καινούργιο θα προκύψει μετά την κυκλοφορία της παρούσας έκδοσης. Συμβάσεις που χρησιμοποιούνται σε αυτό το βιβλίο Σε όλη την έκταση του βιβλίου, χρησιμοποιώ ορισμένες συμβάσεις για να κάνω το κείμενο πιο ξεκάθαρο, να τονίσω συγκεκριμένες πληροφορίες και να σας βοηθήσω να το διαβάσετε όσο πιο εύκολα γίνεται. Είναι σημαντικό να ξέρετε αυτές τις συμβατικές εκφράσεις, γι αυτό και τις παραθέτω στη συνέχεια: Σάκχαρο αντί για γλυκόζη: Όπως γνωρίζετε, ο διαβήτης αφορά βασικά το σάκχαρο. Όμως, υπάρχουν πολλοί τύποι σακχάρων. Γι αυτό, γενικά, οι γιατροί αποφεύγουν να χρησιμοποιούν τις λέξεις σάκχαρο και γλυκόζη ως συνώνυμες. Στο βιβλίο αυτό (εκτός και αν μου ξεφύγει), χρησιμοποιώ τη λέξη γλυκόζη αντί του σακχάρου. (Καλά θα κάνετε να το συνηθίσετε). ίνεται έμφαση στο διαβήτη τύπου 2: Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι διαβήτη (δείτε την εξήγηση που δίνεται στο Κεφάλαιο 3), με κυρίαρχους το διαβήτη τύπου 1 και τύπου 2. Πρόσφατα, κυκλοφόρησε η έκδοση του Type 1 Diabetes For Dummies ( ιαβήτης τύπου 1 για Πρωτάρηδες, από τον εκδοτικό οίκο Wiley), οπότε τα περισσότερα από αυτά που θα διαβάσετε αφορούν το διαβήτη τύπου 2. Diabetes Care: Θα διαπιστώσετε ότι συχνά σχολιάζω ευρήματα από το ιατρικό περιοδικό Diabetes Care, το οποίο εκδίδεται από την Αμερικανική ιαβητολογική Εταιρεία (American Diabetes Association, ADA). Αυτό το περιοδικό αποτελεί, παγκοσμίως, το ευρύτερα χρησιμοποιούμενο περιοδικό για την ενημέρωση των γιατρών σχετικά με το διαβήτη, σε κλινικό επίπεδο. Να το θυμάστε αυτό, κάθε φορά που θα δείτε να σχολιάζω κάποιο άρθρο του. Συντομογραφίες: Για συντομία, χρησιμοποιώ τις ακόλουθες συντομογραφίες: Τ1Σ : Σακχαρώδης ιαβήτης τύπου 1 (η επίσημη ονομασία του διαβήτη τύπου 1) Τ2Σ : Σακχαρώδης ιαβήτης τύπου 2 (η επίσημη ονομασία του διαβήτη τύπου 2)

15 Εισαγωγή 21 Τι δεν χρειάζεται να διαβάσετε Σε όλη την έκταση του βιβλίου θα βρείτε πλαίσια με γκρίζο φόντο που καλούνται ένθετα. Αυτές οι περιοχές περιέχουν υλικό που είναι ενδιαφέρον αλλά όχι απαραίτητο. Στην περίπτωση λοιπόν που το περιεχόμενο αυτών των τμημάτων δεν σας ενδιαφέρει ιδιαίτερα, σας δίνω επισήμως την άδεια να το προσπεράσετε. Ακόμα και τότε, θα μπορέσετε να κατανοήσετε όλες τις υπόλοιπες πληροφορίες. Επιπλέον, έχω επισημάνει κάποιες παραγράφους των οποίων το περιεχόμενο έχει περισσότερο τεχνικό χαρακτήρα με το Εικονίδιο ΙΑΤΡΙΚΟ ΜΠΛΑ ΜΠΛΑ (για περισσότερες πληροφορίες ως προς τα εικονίδια, δείτε την ενότητα «Εικονίδια που χρησιμοποιούνται σε αυτό το βιβλίο», παρακάτω στην Εισαγωγή). Αν και οι συγκεκριμένες παράγραφοι εμβαθύνουν στη γνώση του διαβήτη και εμπλουτίζουν το λεξιλόγιό σας, θα μπορέσετε να καταλάβετε το κυρίως κείμενο και χωρίς να τις διαβάσετε. εν θα στεναχωρηθώ αν δεν τις διαβάσετε, αλλά είναι αλήθεια ότι αυτές οι τεχνικές λεπτομέρειες μπορεί να αποδειχθούν χρήσιμες σε ένα κρίσιμο παιχνίδι Trivial Pursuit ή, τουλάχιστον, μπορούν να σας κάνουν να φανείτε αρκετά έξυπνοι μπροστά στο γιατρό σας. Ανόητες υποθέσεις Το βιβλίο υποθέτει ότι δεν γνωρίζετε τίποτα για το διαβήτη. Επομένως, δεν θα κληθείτε να αντιμετωπίσετε έναν ιατρικό όρο ο οποίος δεν έχει ήδη ερμηνευθεί και τον οποίο δεν έχετε ξανακούσει. Για όσους έχουν ήδη κάποιες γνώσεις σχετικά με το διαβήτη, παρέχονται πιο αναλυτικές εξηγήσεις. Μπορείτε να επιλέξετε πόσες λεπτομέρειες θέλετε να μάθετε για κάποιο συγκεκριμένο θέμα, να θυμάστε όμως ότι τα σημεία κλειδιά είναι σημειωμένα με σαφήνεια. Οργάνωση του βιβλίου Το βιβλίο έχει διαιρεθεί σε έξι μέρη για να σας βοηθήσει να μάθετε όλα όσα μπορείτε σχετικά με το διαβήτη. Μέρος Ι: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη Για να «σκοτώσετε το δράκο» θα πρέπει πρώτα να είστε σε θέση να τον αναγνωρίσετε. Αυτή η ενότητα εξηγεί τους διάφορους τύπους διαβήτη, πώς μπορούν να προκληθούν και αν υπάρχει πιθανότητα να τους μεταδώσετε σε άλλα άτομα. Σε αυτό το μέρος, θα ανακαλύψετε πώς να ανταπεξέλθετε στις συναισθηματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της διάγνωσης, και θα μάθετε τι σημαίνουν ό- λες αυτές οι μεγάλες λέξεις με τις οποίες σας βομβαρδίζουν οι γιατροί. Θα μάθετε ακόμα τι μπορείτε να κάνετε για να αποτρέψετε τις επιπλοκές του διαβήτη.

16 22 ιαβήτης για Πρωτάρηδες Μέρος ΙΙ: Πώς επηρεάζει ο διαβήτης το σώμα σας Στην ιστορία της ιατρικής επιστήμης υπάρχουν λίγα μόνο νοσήματα τα οποία επηρεάζουν κάθε μέρος του σώματος. Αν κατανοήσετε το διαβήτη, θα αποκτήσετε μια αρκετά καλή εικόνα και για το πώς αυτές οι άλλες ασθένειες επηρεάζουν τη συνολική κατάσταση της υγείας σας. Σε αυτή την ενότητα, θα μάθετε ό,τι χρειάζεται να γνωρίζετε για τις βραχυπρόθεσμες και τις χρόνιες επιπλοκές του διαβήτη. Θα μάθετε ακόμα για ορισμένα σεξουαλικά προβλήματα που σχετίζονται με το διαβήτη, καθώς και για τα προβλήματα που παρουσιάζει η εγκυμοσύνη μιας μητέρας με διαβήτη. Μέρος ΙΙΙ: ιαχείριση του διαβήτη: Το πρότυπο ζωής «Προκοπή με το διαβήτη» Σε αυτή την ενότητα, θα ανακαλύψετε όλα τα μέσα που είναι σήμερα διαθέσιμα για την αντιμετώπιση του διαβήτη. Θα μάθετε για τα είδη των ιατρικών εξετάσεων που θα πρέπει να κάνετε από μόνοι σας, καθώς και για τις εξετάσεις που θα πρέπει να ζητήσει ο γιατρός σας προκειμένου να σχηματίσει μια σαφή εικόνα για τη σοβαρότητα της πάθησής σας. Επίσης, θα συζητήσουμε πώς μπορείτε να αντιμετωπίσετε τη δική σας ξεχωριστή περίπτωση και πώς να παρακολουθήσετε την εξέλιξη της θεραπείας σας. Θα μάθετε ακόμα για τις διαιτητικές προσαρμογές που θα χρειαστεί να κάνετε προκειμένου να ελέγχετε τα επίπεδα της γλυκόζης στο αίμα σας, και πώς να επιτύχετε τα βέλτιστα αποτελέσματα με το καθημερινό πρόγραμμα γυμναστικής σας. Τέλος, θα μάθετε για τη σημαντική υποστήριξη που είναι διαθέσιμη για εσάς και την οικογένειά σας, και την οποία θα πρέπει οπωσδήποτε να αξιοποιήσετε. Μέρος IV: Ειδικά θέματα στη ζωή με το διαβήτη Η εξέλιξη του διαβήτη είναι διαφορετική σε κάθε ηλικιακή ομάδα. Η παρούσα ενότητα ασχολείται με την ανάδειξη αυτών των διαφορών και με το πώς μπορείτε να τις αντιμετωπίσετε. Θα πούμε πολύ περισσότερα για τα παιδιά με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 (Τ2Σ ). Θα μάθετε ακόμα για ορισμένα ειδικά οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι διαβητικοί ασθενείς, όσον αφορά την αγορά εργασίας και την ασφαλιστική τους κάλυψη. Τέλος, αυτό το μέρος παρουσιάζει όλες τις νέες εξελίξεις στη διάγνωση, παρακολούθηση και θεραπεία του διαβήτη, και διορθώνει αρκετές, κοινά διαδεδομένες, εσφαλμένες πληροφορίες που σχετίζονται με την αντιμετώπιση της νόσου.

17 Εισαγωγή 23 Μέρος V: Οι έκα Εντολές Σε αυτό το μέρος παρουσιάζονται κάποιες προτάσεις-κλειδιά: όλα όσα πρέπει οπωσδήποτε να ξέρετε, καθώς και εκείνα που δεν θέλετε να ξέρετε. Θα ανακαλύψετε τις «έκα εντολές» στην αντιμετώπιση του διαβήτη, αλλά και τους μύθους που προκαλούν σύγχυση σε πολλούς διαβητικούς ασθενείς. Θα μάθετε ακόμα πώς μπορείτε να κάνετε τους άλλους να σας βοηθήσουν στον έλεγχο του διαβήτη σας. Μέρος VI: Παραρτήματα ύο ειδικά παραρτήματα θα σας βοηθήσουν να βελτιώσετε τη διατροφή σας, παρέχοντας συνταγές και εναλλακτικές λύσεις για διαβητικούς. Άλλο ένα παράρτημα επισημαίνει σημαντικά σημεία ενδιαφέροντος τα οποία μπορείτε να βρείτε στο ιαδίκτυο. Και στην περίπτωση που ξεχάσατε τι σημαίνει κάποιος όρος, μπορείτε να γυρίσετε γρήγορα στο χρήσιμο γλωσσάρι που υπάρχει στο πίσω μέρος του βιβλίου. Εικονίδια που χρησιμοποιούνται σε αυτό το βιβλίο Τα εικονίδια σάς εφιστούν την προσοχή σχετικά με πληροφορίες που πρέπει να γνωρίζετε, πληροφορίες που θα μπορούσατε να γνωρίζετε και πληροφορίες που είναι πιθανό να βρείτε ενδιαφέρουσες αλλά δεν είναι αναγκαίες. Χρησιμοποιώ αυτό το εικονίδιο όταν θέλω να διηγηθώ μια ιστορία για κάποιον ασθενή. Αυτό το εικονίδιο σημαίνει τεχνικές πληροφορίες ή ιατρική ορολογία που μπορεί να βρείτε χρήσιμη, αλλά όχι απαραίτητη, για την κατανόηση του συγκεκριμένου θέματος. Όταν δείτε αυτό το εικονίδιο, σημαίνει ότι η πληροφορία είναι ουσιώδης και θα πρέπει να την γνωρίζετε. Το συγκεκριμένο εικονίδιο επισημαίνει πότε θα πρέπει να επισκεφθείτε το γιατρό σας (για παράδειγμα, όταν τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα σας είναι πολύ υψηλά ή όταν χρειάζεστε κάποια ειδική εξέταση).

18 24 ιαβήτης για Πρωτάρηδες Αυτό το εικονίδιο επισημαίνει σημαντικές πληροφορίες που μπορεί να σας γλιτώσουν κόπο και χρόνο. Το εικονίδιο αυτό σάς προειδοποιεί για πιθανά προβλήματα (για παράδειγμα, αν δεν αντιμετωπίσετε σωστά κάποια επιπλοκή του διαβήτη). Τι να κάνετε στη συνέχεια Το τι θα κάνετε από εδώ και πέρα εξαρτάται από τις ανάγκες σας. Αν έχετε ήδη κάποιες βασικές γνώσεις για το διαβήτη και θέλετε να μάθετε περισσότερα για τις επιπλοκές του, πηγαίνετε στο Κεφάλαιο 3. Αν είστε αρχάριος, ξεκινήστε από το Κεφάλαιο 1. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τα φάρμακα που παίρνετε, πηγαίνετε στο Κεφάλαιο 10. Ο τίτλος κάθε κεφαλαίου περιγράφει με σαφήνεια το περιεχόμενό του, οπότε, για να βρείτε γρήγορα αυτό που ψάχνετε, κοιτάξτε τα περιεχόμενα. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, μαζί αυτό το ταξίδι. Καλωσήλθατε! Ελπίζω ότι θα είναι και για εσάς το ίδιο ευχάριστο και διαφωτιστικό όσο ήταν και για μένα.

19 Κεφάλαιο 2 Το θέμα είναι η γλυκόζη... Σε αυτό το κεφάλαιο Έλεγχος προδιαβητικής κατάστασης Ορισμός του διαβήτη με βάση τα επίπεδα γλυκόζης του αίματος... Αναζήτηση θεραπείας για το διαβήτη Συνάντηση με πραγματικούς ασθενείς και τις προσωπικές τους ιστορίες Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι γνώριζαν για το διαβήτη. Ο τρόπος με τον οποίο εξέταζαν την παρουσία την νόσου ήταν ετοιμαστείτε δοκιμάζοντας τα ούρα. Πρώτος ο Αρεταίος ο Καππαδόκης, το 2ο αιώνα μ.χ., χρησιμοποίησε τον όρο διαβήτης (αυτός που διαβαίνει, που περνάει μέσα από κάτι), καθώς παρατήρησε ότι τα άτομα με γλυκά ούρα έπιναν ακατάπαυστα υγρά και αυτά εξέρχονταν στα ούρα τους σχεδόν αμέσως μετά, σαν σιφόνι. Την ίδια περίοδο, ο Ρωμαίος γιατρός Γαληνός περιέγραψε ένα νόσημα με μεγάλη δίψα και πολύ έντονη διούρηση. Ο όρος σακχαρώδης προστέθηκε το 17ο αιώνα από τον Άγγλο Τόμας Γουίλις, όταν διαπιστώθηκε η αποβολή γλυκόζης στα ούρα. (Η λατινική ονομασία του σακχαρώδους διαβήτη είναι diabetes mellitus, από τη λατινική λέξη mellitus, που σημαίνει γλυκός οι Ρωμαίοι έπαιρναν το μέλι τους από τη Μάλτα, την αρχαία Μελίτη, την οποία αποκαλούσαν Mellita.) Έτσι προέκυψε η σύγχρονη ονομασία της νόσου. Σε αυτό το κεφάλαιο, θα καλύψουμε κάποια όχι και τόσο ενδιαφέροντα θέματα που αφορούν το διαβήτη τις μεγάλες λέξεις, τους ορισμούς, την ορολογία. Αν πραγματικά θέλετε να μάθετε τι συμβαίνει στο σώμα σας όταν έχετε διαβήτη, τότε καλό είναι να μην παραλείψετε αυτό το κεφάλαιο. Ανίχνευση της προδιαβητικής κατάστασης Ο διαβήτης δεν εμφανίζεται ξαφνικά κάποια ημέρα χωρίς προηγούμενα προειδοποιητικά σημεία του σώματός σας. Για κάποιο χρονικό διάστημα που μπορεί να διαρκεί μέχρι και δέκα χρόνια είναι πιθανό να μην πληροίτε τα κριτήρια για τη διάγνωση της πάθησης, χωρίς όμως να είστε και φυσιολογικοί. Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου χαρακτηρίζεστε ως προδιαβητικοί. Κατά κανόνα, ένα άτομο σε προδιαβητική κατάσταση δεν αναπτύσσει βλάβες στα μάτια, τους νεφρούς ή τα νεύρα (όλες πιθανές επιπλοκές του διαβήτη, οι οποίες εξετάζονται στο Κεφάλαιο 5). Παρόλ αυτά, ένα άτομο σε προδιαβητική κατάσταση έχει πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξει καρδιοπάθειες ή να εμφανίσει ένα εγκεφαλικό επεισόδιο απ ό,τι κάποιος με εντελώς φυσιολογικά

20 40 Μέρος I: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη επίπεδα γλυκόζης στο αίμα του. Η προδιαβητική κατάσταση μοιάζει αρκετά με το σύνδρομο αντίστασης στην ινσουλίνη, που εντάσσεται στα πλαίσια του ονομαζόμενου μεταβολικού συνδρόμου θα μιλήσουμε γι αυτό στο Κεφάλαιο 5. Οι επόμενες δύο ενότητες θα σας βοηθήσουν να διαλευκάνετε το μυστήριο του αν βρίσκεστε πράγματι σε προδιαβητική κατάσταση, δίνοντάς σας κάποιες βασικές οδηγίες σχετικά με το πότε θα πρέπει να κάνετε την πρώτη εξέταση, καθώς και τι ακριβώς περιλαμβάνει μια τέτοια εξέταση. Μάθετε αν πρέπει να κάνετε εξετάσεις Στις Ηνωμένες Πολιτείες, περίπου 54 εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται σε προδιαβητική κατάσταση, χωρίς οι περισσότεροι να το γνωρίζουν. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα επιδημιολογικά στοιχεία της Αμερικανικής ιαβητολογικής Εταιρείας (American Diabetes Association, ADA), περίπου 315 εκατομμύρια άνθρωποι παρουσιάζουν προδιαβήτη παγκοσμίως, ενώ ως το 2025 ο αριθμός αναμένεται να αγγίξει τα 420 εκατομμύρια. Στην Ελλάδα, αν και δεν υπάρχουν επίσημες καταγραφές των αντίστοιχων ποσοστών, εκτιμάται ότι ένα 10% του πληθυσμού εμφανίζει προδιαβήτη. Ο έλεγχος για την παρουσία προδιαβητικής κατάστασης καλό είναι να γίνεται σε όλα τα άτομα άνω των 45 ετών. Ακόμα, ο έλεγχος συστήνεται και σε άτομα κάτω των 45 που είναι υπέρβαρα και επιπλέον εμφανίζουν έναν ή περισσότερους από τους παρακάτω παράγοντες κινδύνου: Οικογενειακό ιστορικό διαβήτη Υψηλές τιμές τριγλυκεριδίων Χαμηλή HDL ή τη λεγόμενη «καλή χοληστερίνη» Υπέρταση ιαβήτη κύησης ή γέννηση νεογνού με βάρος άνω των 4 κιλών Εθνική ομάδα υψηλού κινδύνου: Άτομα από χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας, Αφροαμερικανοί, Ισπανόφωνοι και ιθαγενείς Αμερικανοί Επιπρόσθετα, καλό είναι να διερευνώνται για την ύπαρξη προδιαβητικής κατάστασης γυναίκες με πολυκυστικές ωοθήκες, καθώς και άτομα με ατομικό ιστορικό καρδιαγγειακής νόσου. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Diabetes Care το Νοέμβριο του 2007 έδειξε ότι ο έλεγχος για διαβήτη σε υπέρβαρα ή παχύσαρκα άτομα μπορεί να έχει υψηλή απόδοση ως προς το κόστος της ιατρικής περίθαλψης που σχετίζεται με το διαβήτη, με την προϋπόθεση ότι τα συγκεκριμένα άτομα θα αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους (δείτε τα Κεφάλαια 7 ως 12) ή θα λάβουν κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, εφόσον κριθεί αναγκαίο.

21 Κεφάλαιο 2: Το θέμα είναι η γλυκόζη 41 Έλεγχος για προδιαβητική κατάσταση Οι εξετάσεις για τη διαπίστωση της προδιαβητικής κατάστασης περιλαμβάνουν προσδιορισμό των επιπέδων γλυκόζης του αίματός σας, δηλαδή της ποσότητας του σακχάρου στο αίμα σας. Η προδιαβητική κατάσταση υφίσταται όταν τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα είναι υψηλότερα από το φυσιολογικό αλλά όχι αρκετά υψηλά ώστε να πλησιάζουν τα επίπεδα ορισμού του σακχαρώδους διαβήτη (τα οποία περιγράφω στην ενότητα «Εργαστηριακός έλεγχος για διαβήτη», παρακάτω σε αυτό το κεφάλαιο). Ο έλεγχος γίνεται μέσω μέτρησης της γλυκόζης σε τυχαίο δείγμα τριχοειδικού αίματος. Αν οι τιμές της υπερβαίνουν τα 100mg/dl, τότε εκτελείται η λεγόμενη καμπύλη σακχάρου ή δοκιμασία ανοχής στη γλυκόζη, η οποία εκτελείται μετά από νηστεία περίπου οκτώ ωρών και, κατόπιν, φόρτιση του ατόμου με 75 γραμμάρια γλυκόζης, που συνήθως λαμβάνονται από το στόμα. Στον Πίνακα 2-1 φαίνονται τα επίπεδα γλυκόζης που υποδηλώνουν προδιαβητική κατάσταση: Πίνακας 2-1 Διάγνωση προδιαβητικής κατάστασης Κατάσταση Γλυκόζη νηστείας Γλυκόζη μία ώρα μετά το γεύμα Φυσιολογική < 100 mg/dl < 140 mg/dl Προδιαβητική mg/dl mg/dl Αν τα επίπεδα γλυκόζης πριν την εξέταση (γλυκόζη νηστείας) είναι μεταξύ 100 και 125 mg/dl, τότε το άτομο έχει διαταραγμένη γλυκόζη νηστείας, τη γλυκόζη πριν τη λήψη του γεύματος (δείτε τον Πίνακα 2-1). Σε αυτήν την περίπτωση, η γλυκόζη σε συνθήκες νηστείας (όχι φαγητό για 8 ώρες) δεν είναι φυσιολογική αλλά δεν είναι και αρκετά υψηλή ώστε να γίνει η διάγνωση του διαβήτη. Αν μία ώρα μετά το γεύμα οι τιμές της γλυκόζης είναι μεταξύ 140 και 199 mg/dl, τότε το άτομο παρουσιάζει διαταραγμένη ανοχή στη γλυκόζη. Είναι δυνατό να συνυπάρχουν και τα δύο αυτά προβλήματα. Η διάγνωση της προδιαβητικής κατάστασης μπορεί για κάποιον να αποδειχθεί ό,τι καλύτερο του συνέβη ποτέ! Ίσως να αποτελέσει τον κώδωνα κινδύνου που χρειάζεται. Μπορεί να τον κινητοποιήσει να κάνει ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής του, ιδίως όσον αφορά τη διατροφή και τη σωματική άσκηση αλλαγές οι οποίες έχει αποδειχθεί ότι αποτρέπουν την έναρξη του διαβήτη σε άτομα με προδιαβητική διαταραχή. Και για εκείνους που με αυτές τις αλλαγές στον τρόπο ζωής δεν μπορούν να επιτύχουν τον επιθυμητό στόχο, η κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Αφού έχει γίνει η διάγνωση της προδιαβητικής κατάστασης, στα Κεφάλαια 7 ως 12 θα βρείτε όλες τις τεχνικές για να αποτρέψετε την έναρξη του κλινικού διαβήτη. Αν οι ασθενείς με προδιαβητική διαταραχή μείνουν χωρίς θεραπεία, με την πάροδο του χρόνου ένα σημαντικό ποσοστό αυτών θα αναπτύξει διαβήτη.

22 42 Μέρος I: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη Υπολογίζεται ότι τα άτομα με παθολογική ανοχή στη γλυκόζη έχουν πιθανότητα 1-5% ετησίως να εμφανίσουν διαβήτη, ενώ για τα άτομα με φυσιολογική α- νοχή στη γλυκόζη η πιθανότητα αυτή είναι μικρότερη από 1%. Επομένως, η πρόληψη της πάθησης σημαίνει εξοικονόμηση μεγάλων κεφαλαίων από τα έξοδα αντιμετώπισης του διαβήτη, ενώ μπορεί να προφυλάξει σχεδόν το 20% των προδιαβητικών ατόμων από την εμφάνιση της νόσου. Κατανοήστε πώς ακριβώς δρα ο διαβήτης Όταν η προδιαβητική διαταραχή μετατρέπεται σε διαβήτη, τα επίπεδα γλυκόζης που μετρώνται στο αίμα γίνονται ακόμα υψηλότερα. Σε αυτή την ενότητα, περιγράφω το ρόλο της γλυκόζης στον οργανισμό σας, τις ενδείξεις του διαβήτη και τα συμπτώματα που μπορεί να παρουσιάζετε όταν πάσχετε από τη νόσο. Ο ρόλος της γλυκόζης Το σώμα διαθέτει τρεις πηγές ενέργειας: πρωτεΐνες, λίπη και υδατάνθρακες. Περισσότερες λεπτομέρειες για τις δύο πρώτες πηγές αναφέρονται στο Κεφάλαιο 8 τώρα, θα μιλήσουμε λίγο για την τρίτη. Το σάκχαρο είναι υδατάνθρακας. Υπάρχουν πολλοί τύποι σακχάρου στη φύση, αλλά η γλυκόζη, το σάκχαρο με τον πρωταγωνιστικό ρόλο στο σώμα, αποτελεί μια άμεση πηγή ενέργειας, χάρη στην οποία κινούνται οι μύες και λαμβάνουν χώρα σημαντικές χημικές αντιδράσεις στον οργανισμό. Η ζάχαρη που χρησιμοποιούμε καθημερινά, η σουκρόζη, στην πραγματικότητα αποτελείται από δύο τύπους σακχάρου γλυκόζη και φρουκτόζη που συνδέονται μεταξύ τους σχηματίζοντας αλυσίδα. Η φρουκτόζη είναι ο βασικός τύπος σακχάρου που ανευρίσκεται στα φρούτα και τα λαχανικά. Επειδή η φρουκτόζη είναι πιο γλυκιά από τη γλυκόζη, ο συνδυασμός των δύο δημιουργεί πιο γλυκιά γεύση απ ό,τι μόνη της η γλυκόζη. Επομένως, οι γευστικές απολήξεις της γλώσσας χρειάζονται μικρότερη ποσότητα σουκρόζης ή φρουκτόζης προκειμένου να πετύχουν την ίδια γλυκιά αίσθηση με τη γλυκόζη. Μπορεί η έντονη δίψα και η συχνή διούρηση (πολυουρία και πολυδιψία) να είναι τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα του διαβήτη, όμως ο σακχαρώδης διαβήτης δεν αποτελεί τη μόνη πάθηση που προκαλεί τέτοια συμπτωματολογία. Μια άλλη κατάσταση κατά την οποία τα υγρά εισέρχονται και εξέρχονται από το σώμα σαν από σιφόνι είναι ο άποιος διαβήτης. Σε αυτή την πάθηση, τα ούρα δεν είναι γλυκά πρόκειται για μια εντελώς διαφορετική νοσολογική οντότητα την οποία δεν θα πρέπει να συγχέετε με το σακχαρώδη διαβήτη. Ο άποιος διαβήτης προκαλείται όταν λείπει από τον εγκέφαλο μια ορμόνη που ονομάζεται αντιδιουρητική ορμόνη. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, αυτή η ορμόνη βοηθάει τους νεφρούς να εμποδίζουν την υπερβολική απώλεια νερού από το σώμα. Η πάθηση αυτή, πέρα από το δεύτερο συστατικό του ονόματός της, δεν έχει καμία σχέση με το σακχαρώδη διαβήτη.

23 Κεφάλαιο 2: Το θέμα είναι η γλυκόζη 43 Εργαστηριακός έλεγχος για διαβήτη Ο αποδεκτός ορισμός του σακχαρώδους διαβήτη είναι υπερβολική ποσότητα γλυκόζης σε ένα δείγμα αίματος. Επί δεκαετίες, οι γιατροί είχαν τοποθετήσει αυτή την ποσότητα σε αρκετά υψηλές τιμές. Τα κοινά αποδεκτά επίπεδα για τη φυσιολογική γλυκόζη ελαττώθηκαν το 1997, γιατί πάρα πολλοί άνθρωποι παρουσίαζαν επιπλοκές σχετιζόμενες με το διαβήτη χωρίς να πάσχουν από τη νόσο σύμφωνα με τα ως τότε κριτήρια. Το Νοέμβριο του 2003, τροποποιήθηκαν και πάλι οι αποδεκτά φυσιολογικές τιμές. Μετά από αρκετή συζήτηση, πολλές συναντήσεις και τις συνήθεις διαβουλεύσεις που συνοδεύουν τέτοιες βαρυσήμαντες αποφάσεις, η Αμερικανική ιαβητολογική Εταιρεία δημοσίευσε τα νέα δεδομένα για τη διάγνωση του διαβήτη, τα οποία περιλαμβάνουν τα ακόλουθα τρία κριτήρια: Τυχαία συγκέντρωση γλυκόζης πλάσματος μεγαλύτερη από ή ίση με 200 mg/dl, μαζί με τα κλασικά συμπτώματα του διαβήτη (τα οποία περιγράφονται στην ενότητα «Απορρύθμιση της γλυκόζης», παρακάτω σε αυτό το κεφάλαιο). Η τυχαία συγκέντρωση γλυκόζης πλάσματος αναφέρεται στα επίπεδα της γλυκόζης όταν ο ασθενής σιτίζεται κανονικά πριν την ε- ξέταση, δηλαδή η μέτρηση είναι ανεξάρτητη από το χρόνο που πέρασε από το τελευταίο γεύμα. 1 Τα mg/dl σημαίνουν μιλιγκράμ (χιλιοστά του γραμμαρίου) ανά δεκατόλιτρο (δέκατο του λίτρου). Γλυκόζη νηστείας (Γ-νηστείας) μεγαλύτερη από ή ίση με 126 mg/dl. Νηστείας σημαίνει ότι ο ασθενής δεν έχει καταναλώσει καθόλου τροφή για οκτώ ώρες πριν την εξέταση. Γλυκόζη αίματος μεγαλύτερη από ή ίση με 200 mg/dl όταν μετράται δύο ώρες μετά την κατάποση 75 γραμμαρίων γλυκόζης (Γ-2h). Πρόκειται για τη γνωστή εξέταση που αναφέρεται ως καμπύλη σακχάρου ή δοκιμασία ανοχής στη γλυκόζη. Αν και αυτή η χρονοβόρα και κουραστική εξέταση σπάνια εκτελείται, παραμένει το βασικό πρότυπο για τη διάγνωση του διαβήτη. Με άλλα λόγια, τα κριτήρια της διάγνωσης έχουν ως εξής: Γ-νηστείας μικρότερη από 100 mg/dl αποτελεί φυσιολογική τιμή γλυκόζης νηστείας. Γ-νηστείας μεγαλύτερη από ή ίση με 100 mg/dl, αλλά μικρότερη από 126 mg/dl, θεωρείται διαταραχή της γλυκόζης νηστείας (ενδεικτική προδιαβητικής κατάστασης). Γ-νηστείας μεγαλύτερη από 126 mg/dl θέτει μια προσωρινή διάγνωση του διαβήτη. Γ-2h μικρότερη από 140 mg/dl αποτελεί φυσιολογική ανοχή στη γλυκόζη.

24 44 Μέρος I: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη Γ-2h μεγαλύτερη από ή ίση με 140 mg/dl, αλλά μικρότερη από 200 mg/dl, αποτελεί παθολογική ανοχή στη γλυκόζη. Γ-2h μεγαλύτερη από ή ίση με 200 mg/dl θέτει μια προσωρινή διάγνωση του διαβήτη. Αν η εξέτασή σας βγει θετική για διαβήτη μία φορά, δεν αρκεί για να τεθεί οριστική διάγνωση. Οποιαδήποτε από αυτές τις εξετάσεις πρέπει να βγει θετική τουλάχιστον άλλη μία φορά προκειμένου να επιβεβαιωθεί η διάγνωση. Είχα α- σθενείς που ήρθαν σε μένα με θετική μία μόνο τέτοια εξέταση, και η επανάληψη του ελέγχου έδειξε ότι η αρχική διάγνωση ήταν εσφαλμένη. Ρύθμιση της γλυκόζης Προκειμένου να κατανοήσετε τα συμπτώματα του διαβήτη, θα πρέπει να γνωρίζετε κάποια πράγματα για τον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός χειρίζεται τη γλυκόζη υπό φυσιολογικές συνθήκες, καθώς και τι συμβαίνει όταν υπάρχει πρόβλημα. Τα επίπεδα της γλυκόζης στο αίμα ελέγχονται αυστηρά από μια ορμόνη που ονομάζεται ινσουλίνη. Ορμόνη είναι μια χημική ουσία που παρασκευάζεται σε ένα σημείο του οργανισμού και ταξιδεύει (συνήθως μέσω της κυκλοφορίας του αίματος) σε απομακρυσμένα σημεία του σώματος για να επιτελέσει το ρόλο της. Στην περίπτωση της ινσουλίνης, αυτός ο ρόλος είναι να λειτουργεί σαν κλειδί που ανοίγει το κύτταρο (για παράδειγμα, ένα μυϊκό, λιπώδες ή ηπατικό κύτταρο) ώστε να μπει σε αυτό η γλυκόζη. Αν η γλυκόζη δεν μπει στο κύτταρο, δεν μπορεί να προσφέρει ενέργεια στο σώμα. Η ινσουλίνη είναι αναγκαία και στη φάση της ανάπτυξης. Εκτός από το κλειδί για την είσοδο της γλυκόζης στα κύτταρα, θεωρείται και ως κατασκευαστική ορμόνη γιατί διευκολύνει το σχηματισμό του λιπώδους και του μυϊκού ιστού. Επιτρέπει στη γλυκόζη να αποθηκεύεται στο σώμα σε μια μορφή που ονομάζεται γλυκογόνο, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν δεν μπαίνουν «καύσιμα» στο κύτταρο. Επίσης, αναστέλλει τη διάσπαση των πρωτεϊνών, των δομικών λίθων του κυττάρου. Χωρίς ινσουλίνη δεν μπορούμε να επιβιώσουμε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Με αυτή τη λεπτή ρύθμιση, ο οργανισμός διατηρεί συνεχώς τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα αρκετά σταθερά, περίπου στα 60 με 100 mg/dl. Απορρύθμιση της γλυκόζης Όταν δεν υπάρχει αρκετή ποσότητα ινσουλίνης στο σώμα ή όταν η ινσουλίνη δεν λειτουργεί αποτελεσματικά, η γλυκόζη αρχίζει να αυξάνεται. Όταν η γλυκόζη του αίματος ανεβαίνει πάνω από τα 180 mg/dl, τότε αρχίζει να διαφεύγει στα ούρα κάνοντάς τα γλυκά. Μέχρι εκείνη την τιμή, οι νεφροί τα φίλτρα του αίματος είναι σε θέση να απομακρύνουν τη γλυκόζη πριν περάσει στα ούρα. Η απώλεια γλυκόζης στα ούρα ευθύνεται για αρκετές από τις άμεσες επιπλοκές

25 Κεφάλαιο 2: Το θέμα είναι η γλυκόζη 45 του διαβήτη. (Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις άμεσες επιπλοκές, δείτε το Κεφάλαιο 4.) Ο κατάλογος που ακολουθεί περιέχει τα πιο συνηθισμένα πρώιμα συμπτώματα του διαβήτη και τους μηχανισμούς που τα προκαλούν. Κατά τη χρονική στιγμή διάγνωσης του διαβήτη, μπορεί να υπάρχουν ένα ή περισσότερα από αυτά: Συχνή ούρηση και έντονη δίψα (πολυουρία και πολυδιψία): Η γλυκόζη στα ούρα «τραβάει» από το αίμα περισσότερο νερό από το φυσιολογικό, οπότε παράγεται μεγαλύτερη ποσότητα ούρων. Η παρουσία μεγαλύτερου όγκου ούρων στην ουροδόχο κύστη δημιουργεί την ανάγκη να ουρείτε συχνότερα, μέρα και νύχτα. Καθώς η ποσότητα νερού στον οργανισμό μειώνεται, αισθάνεστε δίψα και πίνετε πιο συχνά. Θόλωση της όρασης: Καθώς τα επίπεδα γλυκόζης αυξάνονται από φυσιολογικά σε πολύ υψηλά, οι φακοί των οφθαλμών διογκώνονται λόγω πρόσληψης ύδατος. Αυτό το πρήξιμο εμποδίζει το μάτι να εστιάσει σωστά, με αποτέλεσμα θόλωση της όρασης. Έντονο αίσθημα πείνας: Η αδυναμία των μυϊκών κυττάρων να προσλάβουν την ενέργεια που χρειάζονται με τη μορφή της γλυκόζης έχει ως α- ποτέλεσμα την εμφάνιση αισθήματος πείνας, παρά τη μεγάλη ποσότητα της γλυκόζης που κυκλοφορεί στο αίμα. Η πείνα αυτή συχνά περιγράφεται με τη φράση «λιμοκτονία εν μέσω αφθονίας». Κόπωση: Χωρίς επαρκή ποσότητα ινσουλίνης ή με προβληματική ινσουλίνη, η γλυκόζη δεν μπορεί να μπει στα κύτταρα (όπως τα μυϊκά και τα λιπώδη), τα οποία βασίζονται στη δράση αυτής της ορμόνης ως κλειδιού. (Η πιο σημαντική εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα είναι ο εγκέφαλος, που δεν χρειάζεται την ινσουλίνη για να προσλάβει γλυκόζη.) Το αποτέλεσμα είναι ότι η γλυκόζη δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο για να κινήσει τους μυς ή να τροφοδοτήσει τις διάφορες χημικές αντιδράσεις που πρέπει να λάβουν χώρα προκειμένου να παραχθεί ενέργεια. Έτσι, το άτομο που πάσχει από διαβήτη συχνά παραπονείται για κόπωση, ενώ θα αισθάνεται πολύ πιο εύρωστο όταν η φαρμακευτική του αγωγή επιτρέψει στη γλυκόζη να εισέλθει και πάλι στα κύτταρά του. Απώλεια βάρους: Η απώλεια βάρους μπορεί να παρατηρηθεί στα άτομα με διαβήτη λόγω έλλειψης της ινσουλίνης, της «κατασκευαστικής» ορμόνης. Όταν για οποιονδήποτε λόγο το σώμα στερείται την ινσουλίνη, αρχίζει να αποσυντίθεται. Χάνεται μυϊκή μάζα, γιατί κάποιο ποσοστό του μυϊκού ιστού μετατρέπεται σε γλυκόζη ακόμα και αν η γλυκόζη δεν μπορεί να εισέλθει στα κύτταρα, διότι χάνεται από το σώμα με τα ούρα. Ταυτόχρονα, ο λιπώδης ιστός διασπάται σε μικρά μόρια λίπους που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν μια εναλλακτική πηγή ενέργειας. Έτσι, καθώς το σώμα αποσυντίθενται και χάνεται γλυκόζη στα ούρα, συχνά παρουσιάζε-

26 46 Μέρος I: Αντιμετώπιση της έναρξης του διαβήτη ται απώλεια βάρους. Παρόλ αυτά, οι περισσότεροι διαβητικοί είναι μάλλον εύσωμοι παρά αδύνατοι. (Θα το εξηγήσω στο Κεφάλαιο 3.) Επίμονες κολπικές μολύνσεις στις γυναίκες: Καθώς η ποσότητα της γλυκόζης στο αίμα αυξάνεται, όλα τα υγρά του οργανισμού περιέχουν υψηλότερα επίπεδα γλυκόζης. Στα υγρά αυτά συμπεριλαμβάνονται ο ι- δρώτας και οι σωματικές εκκρίσεις, όπως το σπέρμα στους άνδρες και οι κολπικές εκκρίσεις στις γυναίκες. Πολλά μικρόβια, όπως βακτήρια και μύκητες, ευδοκιμούν σε περιβάλλον με υψηλή συγκέντρωση γλυκόζης. Οι γυναίκες αρχίζουν να παραπονούνται για κνησμό (φαγούρα) και κάψιμο, παραγωγή μη φυσιολογικών κολπικών υγρών και, κάποιες φορές, για δυσάρεστη οσμή. Ωστόσο, μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο τεύχος Νοεμβρίου του 2007 του περιοδικού Diabetes Care έδειξε ότι σε μια ομάδα ατόμων που λάμβαναν θεραπεία για διαβήτη, το 44% ανέφερε ότι δεν είχε ούτε ένα από αυτά τα συμπτώματα μόλις ένα χρόνο πριν τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. εν αποτελεί, λοιπόν, έκπληξη το γεγονός ότι το ένα τρίτο των ατόμων που πάσχουν από διαβήτη δεν το γνωρίζει. Η ιστορία της θεραπείας του διαβήτη Η πρώτη περιγραφή του διαβήτη χρονολογείται από το 1500 π.χ., από τους αρχαίους Αιγυπτίους, στον περίφημο «πάπυρο Ebers», που ανακαλύφθηκε το 1862 στην περιοχή των Θηβών και αναφέρει ένα νόσημα με «πολυουρία, λιποσαρκία και χωρίς πόνους». Κινέζοι και Ινδοί λόγιοι, εδώ και πάνω από 2000 χρόνια, έγραφαν για μια πάθηση με συχνή ούρηση που θα πρέπει να ήταν ο σακχαρώδης διαβήτης. Η περιγραφή είναι όμοια με αυτή που ανέφεραν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ούρα με γλυκιά γεύση. Όμως μόλις το 1776 ανακάλυψαν οι ερευνητές την αιτία της γλυκιάς γεύσης των ούρων τη γλυκόζη. Και μόλις τον 19ο αιώνα οι γιατροί μπόρεσαν να επινοήσουν μια χημική δοκιμασία για την πραγματική μέτρηση της γλυκόζης στα ούρα. Μεταγενέστερες ανακαλύψεις έδειξαν ότι το πάγκρεας παράγει μια καίρια χημική ουσία που ελέγχει τη γλυκόζη στο αίμα: την ινσουλίνη. Από την εποχή που έγινε αυτή η ανακάλυψη, οι επιστήμονες έχουν βρει τρόπους να εξάγουν ινσουλίνη και να την καθαρίζουν, για να μπορεί να χορηγείται σε ανθρώπους των οποίων τα επίπεδα ινσουλίνης είναι πολύ χαμηλά.

27 Κεφάλαιο 2: Το θέμα είναι η γλυκόζη 47 Μετά την ανακάλυψη της ινσουλίνης, οι ειδικοί στο διαβήτη, με επικεφαλής τον Έλιοτ Τζόσλιν και άλλους, συνέστησαν τρία βασικά μέτρα αντιμετώπισης του διαβήτη, τα οποία εξακολουθούν και σήμερα να είναι εξίσου πολύτιμα όπως το 1921: ίαιτα (δείτε το Κεφάλαιο 8) Άσκηση (δείτε το Κεφάλαιο 9) Φαρμακευτική αγωγή (δείτε το Κεφάλαιο 10) Αν και η ανακάλυψη της ινσουλίνης αυτόματα έσωσε τη ζωή χιλιάδων πολύ βαριά ασθενών για τους οποίους η μόνη θεραπεία ήταν η λιμοκτονία, στην ουσία δεν έλυσε το πρόβλημα του διαβήτη. Καθώς οι άνθρωποι γερνούσαν, διαπίστωναν ότι παρουσιάζουν αναπάντεχες επιπλοκές από τα μάτια, τους νεφρούς και το νευρικό σύστημα (δείτε το Κεφάλαιο 5). Επιπλέον, η ινσουλίνη δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της πολύ μεγαλύτερης κατηγορίας των ασθενών με εκείνο το είδος διαβήτη που σήμερα είναι γνωστό ως διαβήτης τύπου 2 (δείτε το Κεφάλαιο 5). Το πρόβλημα αυτών των ατόμων δεν ήταν η έλλειψη ινσουλίνης αλλά η αντίσταση στη δράση της. (Ευτυχώς, σήμερα οι γιατροί έχουν τα μέσα να ελέγξουν και αυτή τη μορφή της νόσου.) Το επόμενο γιγάντιο άλμα στην προσπάθεια θεραπείας του διαβήτη συνέβη το 1955, με την ανακάλυψη μιας ομάδας φαρμάκων που ονομάζονται σουλφονυλουρίες (δείτε το Κεφάλαιο 10), των πρώτων φαρμάκων που μπορούσαν να λαμβάνονται από το στόμα και να προκαλούν πτώση των επιπέδων γλυκόζης στο αίμα. Όμως, ακόμα και αν τα συγκεκριμένα φάρμακα βελτίωναν την αποτελεσματικότητα της θεραπευτικής αγωγής, ο μόνος τρόπος για να γνωρίζουμε αν τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα κάποιου είναι υψηλά ήταν ο έλεγχος των ούρων, κάτι εντελώς ανεπαρκές για την καλή ρύθμιση του διαβήτη. Γύρω στο 1980 έγιναν διαθέσιμοι για το ευρύ κοινό οι πρώτοι φορητοί μετρητές σακχάρου. Έτσι, για πρώτη φορά, έγινε εφικτός ο συσχετισμός της θεραπείας με ένα μετρήσιμο αποτέλεσμα. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε με τη σειρά της στην περαιτέρω ανακάλυψη εξαιρετικών αντιδιαβητικών φαρμάκων, όπως η μετφορμίνη, η πιογλιταζόνη και άλλων που θα δούμε τα επόμενα χρόνια. Αν δεν χρησιμοποιείτε αυτά τα θαυμάσια εργαλεία για την αντιμετώπιση του διαβήτη σας, τότε κινδυνεύετε να χάσετε το πλοίο. Μπορείτε να μάθετε πώς ακριβώς χρησιμοποιούνται οι φορητοί μετρητές σακχάρου στο Μέρος ΙΙΙ.

28