Μέρος Δεύτερο: Ο Παρεμβατικός Ρόλος του Κράτους στην Οικονομία

Transcript

1 Μέρος Δεύτερο: Ο Παρεμβατικός Ρόλος του Κράτους στην Οικονομία 9. Ο ρόλος του κράτους στην οικονομία Στη σχετική βιβλιογραφία διατυπώνεται ένας μεγάλος αριθμός απόψεων σχετικά με το ρόλο του κράτους. Για λόγους οικονομίας της ανάλυσης μας παρουσιάζουμε παρακάτω περιληπτικά τις βασικότερες από αυτές: 9.1 Απόψεις κλασικών για το ρόλο του κράτους (α) Άνταμ Σμιθ Με δεδομένο το αόρατο χέρι του Σμιθ πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί είναι αναγκαίο να παρεμβαίνουν οι κυβερνήσεις. Έτσι συνοπτικά τα βασικά σημεία της θεωρίας του για το ρόλο του κράτους είναι: (1) Το βασικό κριτήριο κυβερνητικής πολιτικής παρέμβασης είναι η αποτυχία των αγορών, αλλά το κατά πόσο μπορεί να βελτιωθεί η κατάσταση είναι υπό διαπραγμάτευση. (2) Ορισμένα όμως αγαθά είναι από τη φύση τους δημόσια, τα οποία δεν μπορούν να παράγονται από ιδιώτες για πολύ συγκεκριμένους λόγους. (3) Υπάρχουν και τα λεγόμενα αξιόλογα αγαθά, για τα οποία επιβάλλεται η κατανάλωση για διάφορους λόγους. (β) Καρλ Μαρξ Η συνεισφορά του Μαρξ στη συζήτησή για το ρόλο του κράτους προκύπτει από τη θεωρία του για το Κεφάλαιο για το προλεταριάτο. Κατά τον Μαρξ, τον πρώτο που ανέπτυξε μια ολοκληρωμένη θεωρία για τον οικονομικό κύκλο, οι οικονομικές κρίσεις πλήττουν το σώμα των μισθωτών εργαζομένων (των προλετάριων). Συνεπώς, πέραν των πολιτικών τοποθετήσεων, η ιδιοφυΐα του Μαρξ κατέδειξε έναν σοβαρό λόγο κυβερνητικής παρέμβασης προστασίας των μισθωτών εργαζομένων από τις δυνάμεις της αγοράς. 14 (γ) John Maynard Keynes Ο πρώτος που διατύπωσε μια κατά βάση οικονομική θεωρία για το ρόλο του κράτους ήταν ο Keynes. Θεωρώντας ότι, οι ακαμψίες στις αγορές είναι η βασική αιτία ανισορροπίας στην οικονομία, έθεσε ως κύριο στόχο του κράτους την επαναφορά στη ισορροπία, και πρότεινε ευθέως την άνοδο των δημοσίων δαπανών σε περιόδους κρίσεων για να καλυφθεί μέρος του ελλείμματος ζήτησης. 14 Μάνθος Ντελής, Βασική πολιτική μικροοικονομία, Διάλεξη ΙΟΒΕ, Αθήνα 2008 Σελ.88/131

2 9.2 Νεότερες θεωρίες για το ρόλο του κράτους Σύμφωνα με νεώτερες θεωρίες, ο παρεμβατικός ρόλος του κράτους συνοψίζεται στα εξής σημεία: (1) Οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν για να προστατέψουν τους καταναλωτές από μονοπώλια και αντίστοιχες πρακτικές. (2) Οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν σε νευραλγικούς τομείς της οικονομίας, όπως είναι το περιβάλλον, ο τραπεζικός τομέας κλπ. (3) Ο βαθμός παρέμβασης δεν έχει να κάνει μόνο με το βαθμό σοσιαλιστικής ή καπιταλιστικής οικονομίας αλλά και με την ποιότητα της δημοκρατίας. Σχηματικά καταγράφονται οι παρακάτω σύγχρονες απόψεις για το ρόλο του κράτους: (α) Οργανική άποψη. Σύμφωνα με την άποψη αυτή η κοινωνία θεωρείται ότι είναι πάνω από το άτομο. Οι στόχοι της κοινωνίας τίθενται από την κυβέρνηση. (β) Μηχανιστική άποψη. Κατά την άποψη αυτή το κράτος είναι ένα όργανο που δημιουργήθηκε από τα άτομα, για να επιτύχουν καλύτερα τις ατομικές τους επιδιώξεις. Στο επίκεντρο είναι το άτομο και όχι η ομάδα. (γ) Η άποψη των φιλελεύθερων. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν σε ένα πολύ περιορισμένο ρόλο του κράτους και είναι εναντίον κάθε ενεργού ρόλου του στην οικονομία. (δ) Η άποψη των σοσιαλδημοκρατών. Οι σοσιαλδημοκράτες, από την άλλη πλευρά, πιστεύουν ότι η ουσιαστική παρέμβαση του κράτους είναι απαραίτητη για την ευημερία των ατόμων. Εκείνο που επισημαίνουμε σε σχέση με τις προαναφερθείσες απόψεις περί κράτους είναι ότι, ανεξάρτητα από την άποψη που υιοθετεί κανείς, η οργανική άποψη περί κράτους εμπεριέχεται σε μικρό ή μεγάλο βαθμό σε όλες τις άλλες απόψεις. Ακόμη και οι πλέον ακραίες φιλελεύθερες ή μηχανιστικές απόψεις όταν αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα λήψης αποφάσεων και μέτρων χάριν του «εθνικού συμφέροντος», στην ουσία τότε υιοθετούν έμμεσα την οργανική άποψη περί κράτους. 9.3 Το μέγεθος και η έκταση του Κράτους Το θέμα του μεγέθους του κράτους, και των επιπτώσεων που έχει στην οικονομική δραστηριότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη έχει απασχολήσει και απασχολεί επιστήμονες και πολιτικούς, εδώ και πολλές δεκαετίες 15. Ιστορικά, αμέσως μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο επικράτησε ή άποψη σε όλες τις αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες για ένα κράτος με μεγάλο μέγεθος. Τα τελευταία τριάντα χρόνια στην συνέχεια επικράτησε σταδιακά η άποψη ότι οι αγορές από μόνες τους δίνουν τα καλύτερα αποτελέσματα και ο ρόλος του κράτους πρέπει να περιοριστεί στο 15 Boeri, Börsch-SupanandTabellini, 2001 Σελ.89/131

3 ελάχιστο. Μετά όμως την πρόσφατη διεθνή χρηματοοικονομική κρίση, η πεποίθηση αυτή έχει αρχίσει να χάνει έδαφος. Ποιος επομένως είναι ο ρόλος του κράτους κα ποια η έκταση της κρατικής δραστηριότητας σε µια οικονομία; Το μέγεθος του δημόσιου τομέα αποτελεί µια πηγή συνεχούς αντιπαράθεσης απόψεων για το ρόλο του κράτους στην οικονομία. Από τη μια υπάρχει η µάλλον ακραία αντίληψη υπέρ του μικρού μεγέθους του κράτους, κατά την οποία ο ρόλος του πρέπει να είναι ελάχιστος και να περιορίζεται στην παροχή νόμου και τάξης, στη διασφάλιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, στον εφοδιασμό της κοινωνίας µε βασικές υποδομές και δημόσια αγαθά και στη θέσπιση βασικών κανόνων για την οικονομική δραστηριότητα. Από την άλλη υπάρχει επίσης η µάλλον ακραία αντίληψη υπέρ του μεγάλου μεγέθους του κράτους, κατά την οποία οι αγορές από τη φύση τους οδηγούν σε αποτυχίες στην αποτελεσματική λειτουργία της οικονομίας και για να λειτουργήσει αποδοτικά ένα σύστημα της αγοράς απαιτούνται ευρείες κρατικές παρεμβάσεις. Τα διάφορα επιχειρήματα που συνηγορούν κατά του μεγάλου κράτους είναι βασικά δύο. Το πρώτο υποστηρίζει ότι ο μεγάλος δημόσιος τομέας προκαλεί αύξηση της φορολογίας και αυτό δημιουργεί στρεβλώσεις και αναποτελεσματικότητες. Το δεύτερο υποστηρίζει ότι οι μεγαλύτερες δημόσιες δαπάνες συνδέονται αναπόφευκτα µε την αύξηση δραστηριοτήτων του δημοσίου, στις οποίες η μετρούμενη αύξηση παραγωγικότητας είναι μικρότερη από εκείνη του ιδιωτικού τομέα. Και για τα δυο αυτά επιχειρήματα τα συμπεράσματα σχετικών εμπειρικών ερευνών δεν οδηγούν σε σαφή και ξεκάθαρα συμπεράσματα. Σύμφωνα με στοιχεία εμπειρικών μελετών από φορείς διεθνούς κύρους, υπάρχουν χώρες µε περιορισμένη κρατική δραστηριότητα και φτωχές αναπτυξιακές επιδόσεις και χώρες µε μεγάλο δημόσιο τομέα που είναι στην πρωτοπορία της καινοτομίας και της ανταγωνιστικότητας. Τελικά τόσο τα αποτελέσματα αυτών τρων μελετών όσο και η εμπειρία λειτουργίας των σύγχρονων κρατών δείχνουν ότι, εκείνο που παίζει καθοριστικό ρόλο για να ανταποκριθεί ένα κράτος στο ρόλο του δεν είναι τόσο το μέγεθος του, όσο η αποτελεσματική λειτουργία του κρατικού μηχανισμού και η ποιότητα των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών θεσμών. Το μέγεθος το κράτους όμως επηρεάζεται και από ιδεολογικούς και ιστορικούς λόγους. Οι ΗΠΑ είχαν ανέκαθεν την τάση, βασισμένη πάνω σε ιδεολογικά κριτήρια κυρίως, να αντιτίθενται στο μεγάλο κράτος και τους υψηλούς φόρους, µε ελάχιστες εξαιρέσεις. Αντίθετα, οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης και ιδιαίτερα οι Σκανδιναβικές επέλεξαν να επεκτείνουν το δημόσιο τομέα τους σημαντικά και γρήγορα την μεταπολεμική περίοδο. Παρά τις σημαντικές αλλαγές που έγιναν στην περίοδο , οι τελευταίες εξακολουθούν να έχουν μεγάλο δημόσιο τομέα και να είναι από τις πλέον καινοτόμες και ανταγωνιστικές οικονομίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Ίσως το πιο σημαντικό είναι όχι µόνο το πόσα φορολογικά έσοδα εισπράττει ένα κράτος, ως ποσοστό του ΑΕΠ, και το πόσα δαπανά κατά συνέπεια. Μεγαλύτερη σημασία φαίνεται να έχουν η διάρθρωση αυτών των εσόδων και των δαπανών και η ύπαρξη των κατάλληλων θεσμών και μηχανισμών που διασφαλίζουν την αποτελεσματική διαχείριση των πόρων του δημοσίου. Οι θεσμοί αυτοί υπάρχουν στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, αλλά υπολειτουργούν ή απουσιάζουν από τις αναπτυσσόμενες Βασίλης Ράπανος, Μέγεθος και εύρος δραστηριοτήτων του δημόσιου τομέα, Εκδ. ΙΟΒΕ, 2009 Σελ.90/131

4 9.3.1 Ελεύθερη αγορά και Μικτή οικονομία Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί μεγάλο βάρος στη σπουδαιότητα της έννοιας «ελεύθερη αγορά». Τελικά υφίσταται η ελεύθερη αγορά ή υπάρχουν άλλοι παράγοντες που την κατευθύνουν; Τίθενται επομένως τα εξής τρία ζητήματα σε σχέση με το ρόλο του κράτους (της κυβέρνησης και των άλλων δημόσιων φορέων) και άλλων φορέων της οικονομίας: - Ποιες οικονομικές δραστηριότητες πραγματοποιούνται από το κράτος; - Μπορούν να αιτιολογηθούν αυτές οι δραστηριότητες; - Με ποιον τρόπο λαμβάνουν τις οικονομικές αποφάσεις οι κυβερνήσεις; Με βάση τη συνολική δαπάνη (ένα μακρο-μέγεθος) το μερίδιο της κυβερνητικής δραστηριότητας στο εθνικό εισόδημα αυξάνεται σε πολλές σημερινές οικονομίες της αγοράς, και αυτό παρόλο που τα τελευταία χρόνια έγινε μια συντονισμένη προσπάθεια αποκρατικοποιήσεων και εξαγορών κρατικών επιχειρήσεων. Ιστορικά ανάλογα με το μοντέλο ανάπτυξης της οικονομίας και της εν γένει οικονομικής δραστηριότητας, οι οικονομίες χωρίζονταν σε δυο κατηγορίες ως εξής: - Σοσιαλιστικές οικονομίες: Η ιδιοκτησία επιχειρήσεων απαγορεύεται βάση νόμου. - Καπιταλιστικές οικονομίες: Η ιδιοκτησία επιχειρήσεων επιτρέπεται με σκοπό τη πραγματοποίηση κέρδους. Σήμερα στις γνωστές χώρες του κόσμου δεν υπάρχουν παραδείγματα χωρών που να προσδιορίζονται επακριβώς από τους παραπάνω ορισμούς. Στις σημερινές μικτές οικονομίες, το κράτος ως παραγωγός και καταναλωτής ταυτόχρονα, συμμετέχει ενεργά στις αγορές και στην παραγωγική διαδικασία ως εξής: - παράγοντας αγαθά και υπηρεσίες (δημόσια ή ιδιωτικά), με χρηματοδότηση των δαπανών παραγωγής τους με δύο κυρίως τρόπους, τη φορολογία (άμεση ή έμμεση) και το δανεισμό. - επεμβαίνοντας στην ανακατανομή των εισοδημάτων προφανώς σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. - επηρεάζοντας και επιδρόντας στο τι παράγεται (π.χ. άμυνα, τέχνες, παιδεία), στο πώς παράγεται (π.χ. από ιδιώτες ή από το δημόσιο) και για ποιον παράγεται Κοινά σημεία και διαφορές μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών φορέων - επιχειρήσεων Οι δημόσιες υπηρεσίες και φορείς (πχ ένα κρατικό νοσοκομείο) δεν λειτουργούν αποκλειστικά και μόνο σε αντιδιαστολή με τις λεγόμενες ιδιωτικές επιχειρήσεις (πχ μια ιδιωτική κλινική). Δεν βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση, έχουν κοινά σημεία αλλά και ουσιαστικές διαφορές. (α) Τα κοινά σημεία: (1) Αναπτύσσουν τις δραστηριότητες τους στα πλαίσια της μίας και αυτής ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ πχ της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ. (2) Τα παραγωγικά μέσα (συντελεστές παραγωγής) τα οποία χρησιμοποιούν για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών προκειμένου να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές και ατομικές ανάγκες είναι κοινά και για τους δημόσιους φορείς και για τους ιδιωτικούς φορείς. Σελ.91/131

5 (3) Η συνολική ΖΗΤΗΣΗ στα πλαίσια της ενιαίας Οικονομίας πχ της Ελληνικής, διαμορφώνεται από το άθροισμα της ζήτησης των ΔΗΜΟΣΙΩΝ φορέων - επιχειρήσεων και την ζήτηση του ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ τομέα για αγορά αγαθών και υπηρεσιών. (4) Η συνολική ζήτηση για αγορά αγαθών και υπηρεσιών θα προσδιορίσει και το επίπεδο απασχόλησης και το μέγεθος του εθνικού εισοδήματος και τον ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης. (β) Οι διαφορές: Όσον αφορά το συμφέρον και επιδιωκόμενο σκοπό (1) Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις αποτελούνται από φυσικά πρόσωπα ή νομικά πρόσωπα (εταιρείες), από τα οποίατοκαθένα ξεχωριστά λειτουργεί με σκοπό το ατομικό του συμφέρον, χωρίς να ενδιαφέρεται για τις συνέπειες των πράξεων του επί των άλλων ιδιωτικών επιχειρήσεων (και πιθανών ανταγωνιστών). (2) Αντίθετα οι δημόσιες υπηρεσίες και φορείς αποτελούνται από φορείς άσκησης πολιτικής εξουσίας (Βουλή, Κυβέρνηση, Οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης κ.λπ.), οι οποίοι φορείς στις δημοκρατικές κοινωνίες ενεργούν για λογαριασμό μιας δημοκρατικά εκλεγμένης Κυβέρνησης - πλειοψηφίας και για την εξυπηρέτηση των γενικότερων αναγκών - συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου. Κομματικές φατρίες - δοσοληψίες κομματικές, δικτατορίεςκ.λπ. αποτελούν εξαιρέσεις στην βασική στόχευση των δημόσιων φορέων. Σχετικά με τα χρησιμοποιούμενα μέσα (1) Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούν τον ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ των ΤΙΜΩΝ (προσφορά - ζήτηση δηλαδή) για να αποκαλύψουν τις προτιμήσεις του καταναλωτή (τι θέλει, πόσο θέλει, τι είναι διατεθειμένος να πληρώσει κ.λπ. ) και μετά να προσπαθήσουν να καλύψουν τις ανάγκες τους. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι τα νοικοκυριά έχουν συμφέρον να εκφράσουν τις προτιμήσεις τους για τι αγαθά θέλουν και πόσο θα μπορούσαν - θέλουν να πληρώσουν, διότι έτσι θα δώσουν το «δικαίωμα-γνώση» στις ιδιωτικές επιχειρήσεις να παράγουν αυτά τα αγαθά και άρα να καλύψουν τις ανάγκες τους. (2) Αντίθετα οι δημόσιες υπηρεσίες και φορείς χρησιμοποιούν τον πολιτικό μηχανισμό της ψηφοφορίας (εκλογές δηλαδή...) για να αποκαλύψουν τις προτιμήσεις της κοινωνίας για τα είδη, την ποσότητα των δημοσιών αγαθών που θέλει η κοινωνία να παραχθεί από τους δημόσιους φορείς. (για παράδειγμα στην Γαλλία όταν κάποιοι ψηφίζουν τον φασίστα Λεπέν ουσιαστικά ψηφίζουν ότι θέλουν να παραχθεί - προσφερθεί από τους δημόσιους φορείς περισσότερη ασφάλεια, μείωση της ανεργίας, λιγότεροι μετανάστες κ.λπ.). Αντιλαμβάνεστε τώρα πόση μεγάλη σημασία θα έπρεπε να έχει κατά την διάρκεια των εκλογών η συζήτηση επί των προγραμμάτων των πολιτικών κομμάτων. Οι απόψεις των πολιτών εκφραζόμενες με την ψηφοφορία. ενσαρκώνονται τελικά στην κατάρτιση του Προϋπολογισμού (με τις όποιες στρεβλώσεις... και αδυναμίες που όλοι μας ξέρουμε...). Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι τα νοικοκυριά ΔΕΝ έχουν λόγο ισχυρό να εκφράσουν τις προτιμήσεις τους για τι ΔΗΜΟΣΙΑ αγαθά θέλουν και ποιες κοινωνικές ανάγκες θέλουν να καλύψει το σύγχρονο κράτος γιατί ΓΝΩΡΙΖΟΥΝ ότι: - Τα δημόσια αγαθά θα παραχθούν οπωσδήποτε, είτε καταβάλουν τιμή είτε όχι για την απόκτηση τους. Είναι δυνατόν να μη έχει εθνική άμυνα ένα κράτος;πχ είναι δυνατόν αυτή να εξαρτάται εάν θα πληρώσει ο Μήτσος από τον Βόλο;, ενώ ιδιωτική ασφάλεια - προστασία για το μαγαζί του δεν θα έχει εάν δεν πληρώσει. Σελ.92/131

6 - Η τιμή την οποία ενδεχομένως θα πληρώσει, είναι ένα μικρό μέρος του τι πραγματικά κοστίζει η συνολική παραγωγή του δημόσιου αγαθού, άρα η μη πληρωμή του αγαθού δεν θα θέσει σε κίνδυνο την παραγωγή του (πχ ο δρόμος Αθήνα - Καλαμάτα θα γίνει πληρώσει δεν πληρώσει ο Βαγγέλης που είναι τζαμπατζής). - Το όφελος από ένα ΔΗΜΟΣΙΟ ΑΓΑΘΟ διαχέεται στο σύνολο της ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ και δεν μπορεί να εξατομικευτεί.π.χ. Ο Χρήστος από τα Τρίκαλα είναι αγρότης, δεν έχει πληρώσει ποτέ φόρο εισοδήματος και όταν θα περάσει την γέφυρα Ριο-Αντίριο κανένας δεν θα τον σταματήσει, γιατί απλά στο κούτελο του δεν θα γράφει «δεν έχω πληρώσει μία δραχμή φόρο». Ως προς τον χαρακτήρα τους (1) Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα. Αποβλέπουν στην πραγματοποίηση εσόδων όσων μπορούν περισσότερο δυνατό από το κόστος της παραγωγής. Λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους τα επίπεδα τιμών που επικρατούν στην αγορά και προσπαθούν να προσαρμόσουν τις δαπάνες τους με βάση τις συνθήκες αυτές, εάν δε αποτύχουν είναι υποχρεωμένες να διακόψουν την λειτουργία τους μακροχρόνια. (2) Αντίθετα οι δημόσιες υπηρεσίες και φορείς δεν έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα, παρέχουν τις υπηρεσίες και τα αγαθά τους είτε δωρεάν (δρόμος χωρίς διόδια), είτε σε τιμές κάτω του πραγματικού κόστους (συμμετοχή σε φάρμακα), είτε όταν πραγματοποιούν κέρδη αυτό δεν γίνεται για κερδοσκοπικούς λόγους αλλά για λόγους γενικότερου δημοσίου συμφέροντος. Οι δημόσιες υπηρεσίες και φορείς λαμβάνουν υπόψη τους τις κοινωνικές ανάγκες που πρέπει να καλύψουν απαραίτητα και ρυθμίζουν τα έσοδα τους ανάλογα και πάντα μέσα στα πλαίσια του δημόσιου χαρακτήρα τους (σε αντίθεση με τις ιδιωτικές οικονομίες). 9.4 Οι οικονομικές λειτουργίες του κράτους Οι τρεις βασικές οικονομικές λειτουργίες του σύγχρονου παρεμβατικού κράτους είναι οι εξής 17 : (α) Η κατανομή πλούτου και πόρων. Σε αυτήν εντάσσεται ο εφοδιασμός της οικονομίας µε δημόσια αγαθά και αγαθά κοινωνικής ωφέλειας, η ρύθμιση των εξωτερικών οικονομιών και η διόρθωση των μονοπωλιακών παρεκκλίσεων. (β) Η αναδιανομή του εισοδήματος. Σε αυτήν εντάσσονται οι διορθώσεις στον τρόπο διανομής. (γ) Η σταθεροποίηση και ανάπτυξη της οικονομίας. Σε αυτήν εντάσσεται η αντιμετώπιση της ύφεσης και η καταπολέμηση του πληθωρισμού, η αντιμετώπιση του στασιμοπληθωρισμού καθώς και η επίτευξη ενός κοινωνικά επιθυμητού ρυθμού ανάπτυξης Η κατανομή πλούτου και πόρων Στην κατανεμητική λειτουργία του κράτους περιλαμβάνονται οι εξής δράσεις: (1) ο εφοδιασμός της οικονομίας µε δημόσια και ημιδημόσια αγαθά, (2) η ρύθμιση των εξωτερικών οικονομιών και επιβαρύνσεων και 17 Σ. Καραγιάννη-Μ. Πεμπετζόγλου, Δημόσια Οικονομική, Εκδ. Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, 2009 Σελ.93/131

7 (3) οι αντιμετώπιση των μονοπωλιακών παρεκκλίσεων της αγοράς. (α) Ο εφοδιασμός της κοινωνίας µε δημόσια αγαθά - Μέσα πολιτικής του κράτους. Οι τρόποι µε τους οποίους το κράτος μπορεί να εφοδιάσει την κοινωνία µε δημόσια αγαθά είναι οι ακόλουθοι: (1) Εφοδιασμός από το κράτος ή κρατική παραγωγή; Το κράτος έχουμε αναφερθεί ότι έχει την ευθύνη για τον εφοδιασμό της κοινωνίας µε δημόσια αγαθά. Τα δημόσια αγαθά μπορεί είτε να παράγει το ίδιο, είτε να αναθέσει την παραγωγή τους σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, να τα αγοράσει από αυτές και να τα διαθέσει στην κοινωνία, πχ οι φωτεινοί σηματοδότες στην Ελλάδα, που είναι ένα καθαρά δημόσιο αγαθό, παράγονται από ιδιωτική επιχείρηση (τη Siemens), από την οποία τους προμηθεύεται το ελληνικό δημόσιο και εφοδιάζει µε αυτούς το κοινό. Σε ποιες περιπτώσεις δημοσίων αγαθών είναι σκόπιμο η παραγωγή να πραγματοποιείται από ιδιωτικές επιχειρήσεις και σε ποιες από το ίδιο το κράτος; Σε αυτή την ερώτηση δεν υπάρχει κάποιος γενικός κανόνας που μπορεί να ακολουθηθεί, καθώς η παραγωγή ενός δημόσιου αγαθού από το δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα εξαρτάται από: - τη φύση του δημόσιου αγαθού (π.χ. Η απονομή δικαιοσύνης δεν μπορεί να παραχθεί από τον ιδιωτικό τομέα), - το βαθμό στον οποίο το κράτος θέλει να ελέγχει την ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών (π.χ. παιδεία), - το βαθμό απόδοσης της ιδιωτικής επιχείρησης σε σχέση µε την κρατική, - το βαθμό στον οποίο είναι κοινωνικά επιθυμητή η εθνικοποίηση ορισμένων κλάδων παραγωγής κ.ά. (2) Ο μηχανισμός κρατικής δαπάνης και φορολογίας. Για να παραχθεί ορισμένη ποσότητα δημόσιου αγαθού, θα πρέπει αναγκαστικά να μειωθεί η παραγωγή ιδιωτικών αγαθών, ώστε να αποδεσμευτούν μέσα παραγωγής που θα κατευθυνθούν στην παραγωγή δημοσίων αγαθών. Γι αυτό, το κράτος επιβάλλει φόρους κατανάλωσης στα ιδιωτικά αγαθά, αποτέλεσμα αυτού είναι η μείωση της ζήτησης των ιδιωτικών αγαθών, κατά συνέπεια οι επιχειρήσεις θα μειώσουν την παραγωγή τους, και τελικά αποδεσμεύονται μέσα παραγωγής, οπότε µε τις δημόσιες δαπάνες που διενεργεί μισθώνει τα μέσα παραγωγής είτε για την παραγωγή των δημοσίων αγαθών από αυτό, είτε για την αγορά τους από άλλες επιχειρήσεις. Εκτός από τη φορολογία, το κράτος μπορεί: - να επιτάξει τα μέσα παραγωγής (π.χ. επίταξη χάλυβα από χαλυβουργίες για κατασκευή δημόσιων κτιρίων), - να αυξήσει τον πληθωρισμό (µε έκδοση νέου χρήματος για τη μίσθωση τωνμέσων παραγωγής), - να δανειστεί τις αποταμιεύσεις των ιδιωτών, έτσι ώστε να αποδεσμευτούν μέσα παραγωγής από τους κλάδους των κεφαλαιουχικών αγαθών. (3) Τρόποι επιμερισμού του κόστους παραγωγής των δημόσιων αγαθών: καθολικοί φόροι τιμές χρήσης. Σελ.94/131

8 Το κράτος παρέχει τα καθαρά δημόσια αγαθά εντελώς δωρεάν και επιβάλλει στους πολίτες καθολική φορολογία (αυτό μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα φορολογικής δικαιοσύνης). Το κράτος επιβαρύνει τους πολίτες ανάλογα µε τη χρήση που κάνουν στο δημόσιο αγαθό. Συγκεκριμένα, το κράτος μπορεί να διαθέτει το αγαθό έναντι πληρωμής ορισμένης τιμής χρήσης, όπως είναι τα τέλη (ταχυδρομικά, λιμενικά τέλη, διόδια) και ο ανταποδοτικός φόρος (φόρος στη βενζίνη που επιβαρύνει τους ιδιοκτήτες αυτοκινήτων ανάλογα µε τη χρήση των δρόμων). (β) Η ρύθμιση των εξωτερικές επιδράσεων (ή εξωτερικότητων) Οι εξωτερικότητες μπορούν να αντιμετωπιστούν µε τους εξής δυο τρόπους: 1 ος τρόπος, Συμφωνίες μεταξύ των εμπλεκόμενων ιδιωτικών φορέων: Αυτό μπορεί να γίνει: Είτε µε εξαγορά της μίας επιχείρησης από την άλλη (π.χ. το χημικό εργοστάσιο αγοράζει το ιχθυοτροφείο ή ο μελισσοκόμος αγοράζει το οικόπεδο µε τα οπωροφόρα δέντρα). Είτε µε σύναψη συμφωνίας για τη λελογισμένη χρήση των κοινών πόρων(π.χ. οι συνιδιοκτήτες μιας περιοχής µε πετρέλαιο μπορούν να συμφωνήσουν γιαµια λογική εκμετάλλευση του κοιτάσματος). Είτε µε καταβολή αποζημίωσης από αυτούς που προκαλούν την εξωτερική επιβάρυνση σε αυτούς που την υφίστανται (π.χ. σε χώρο που απαγορεύεται το κάπνισμα οι καπνιστές να καταβάλουν ένα χρηματικό ποσό στους µη-καπνιστές για να δεχθούν το κάπνισμα). 2 ος τρόπος, Κρατική παρέμβαση: Στην πράξη η εσωτερίκευση των εξωτερικών οικονομιών, µέσω συμφωνιών, είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί λόγω συμφερόντων, εγωισμών κ.ά.). Γι αυτό το λόγο κρίνεται απαραίτητη η κρατική παρέμβαση, για την αντιμετώπιση ρύθμιση τους, αυτό δε γίνεται µέσω των εξής τρόπων: Επιβολή προστίμων. Επιβάλλεται ένα πρόστιμο, ούτως ώστε το οριακό ιδιωτικό κόστος να εξισωθεί µε το οριακό κοινωνικό κόστος, άρα δεν εξαλείφεται τελείως η ρύπανση ούτε κλείνει η βιομηχανία, γιατί αυτό θα έχει κοινωνικό κόστος. (Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι, το πρόστιμο έχει την τάση να μειώνει την παραγωγή, να αυξάνει τις τιμές και να περιορίζει τις θέσεις εργασίας). Επιδότηση. Επιδοτείται δηλαδή η δαπάνη των ιδιωτικών φορέων για τον περιορισμό της ρύπανσης, μέσα από την αγορά περιβαλλοντικά φιλικού εξοπλισμού. (Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι, η επιδότηση δεν είναι τόσο αποτελεσματική όσο το πρόστιμο, επειδή μειώνει το οριακό ιδιωτικό και κοινωνικό κόστος, αλλά την προτιμούν οι επιχειρήσεις και οι καταναλωτές, δεν την προτιμούν οι φορολογούμενοι). Ρυθμιστικές παρεμβάσεις, π.χ. η θέσπιση ανώτατων ορίων ρύπανσης στα εργοστάσια, η απαγόρευση καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, η επιβολή περιορισμών στο κυνήγι και την αλιεία, η τιμωρία οδηγών που καταναλώνουν αλκοόλ κ.λπ. Θέσπιση νομικού πλαισίου των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Οι θιγόμενοι μπορούν να προσφεύγουν στη δικαιοσύνη όταν βλάπτονται και να δικαιωθούν αφού η δικαστική εξουσία είναι «αντικειμενική». (Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι, το κόστος της δίκης είναι σημαντικό, ιδιαίτερα αν επιβαρύνεται µε αυτό ένα άτομο. Αν τα άτομα είναι πολλά, το κόστος επιμερίζεται). Σελ.95/131

9 (γ) Μονοπωλιακές Παρεκκλίσεις Μία από τις βασικές υποθέσεις του τέλειου ανταγωνισμού είναι η ύπαρξη πολλών παραγωγών και καταναλωτών, ώστε να µη μπορεί κανείς να επηρεάζει την τιμή των προϊόντων. Μερικές φορές όμως εμφανίζονται μονοπωλιακές καταστάσεις στην αγορά. Τότε, το κράτος θα πρέπει να παρέμβει για να διορθώσει τις αποκλίσεις από την άριστη κατανομή των μέσων παραγωγής. Η μορφή της κρατικής παρέμβασης εξαρτάται από τη φύση του μονοπωλίου, δηλαδή αν το μονοπώλιο είναι τεχνητό ή φυσικό. (1) Στην περίπτωση των τεχνητών μονοπωλίων, (όπου η παραγωγή διεξάγεται σε συνθήκες αύξοντος ή σταθερού κόστους). Οι κλάδοι που λειτουργούν µε σταθερό ή αύξον κόστος συνήθως αποτελούνται από πολλές μικρού ή μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις. Πολύ συχνά όμως, στις οικονομίες της αγοράς, αναπτύσσονται πρωτοβουλίες εγκαθίδρυσης μονοπωλίων σε αυτούς τους κλάδους, μέσα από συγχωνεύσεις ή επιχειρηματικούς συνασπισμούς κ.ά. και έτσι δημιουργούνται τεχνητά μονοπώλια όπου η τιμή του αγαθού είναι υψηλότερη, εκεί που θα μπορούσε να λειτουργεί αποδοτικά μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων. Η κρατική παρέμβαση για την αντιμετώπιση των παρεκκλίσεων στην περίπτωση των τεχνητών μονοπωλίων περιλαμβάνει τιςεξής δράσεις: - Νομοθεσία για την προστασία και κατοχύρωση του ανταγωνισμού. Η νομοθεσία μεριμνά, ώστε να υπάρχει νομοθετικά κατοχυρωμένο δικαίωμα εισόδου στον κλάδο και να περιοριστούν οι φραγμοί. - Αντιμονοπωλιακή νομοθεσία. Λήψη δρακόντειων νομοθετικών μέτρων, που απαγορεύουν κάθε ενέργεια που οδηγεί σε μονοπωλιακές καταστάσεις, με επιβολή ποινικών διώξεων για τους παραβάτες τους. - Διάσπαση των μεγάλων επιχειρήσεων. Δηλαδή των μονοπωλιακών επιχειρήσεων σε πολλές μικρότερες, που θα λειτουργούν εξίσου αποδοτικά µε τη μονοπωλιακή. Αντιρρήσεις για τις αντιμονοπωλιακές πολιτικές: Οι αντιρρήσεις από ορισμένους κύκλους εστιάζονται στο επιχείρημα ότι, η μεγάλη μονοπωλιακή επιχείρηση διαθέτει μεγάλα κεφάλαια και μπορεί να καλύπτει έρευνες µε στόχο την τεχνολογική πρόοδο και ανάπτυξη. (2) Στην περίπτωση τα των φυσικών μονοπωλίων (όπου η παραγωγή διεξάγεται σε συνθήκες φθίνοντος κόστους). Οι κλάδοι που λειτουργούν µε φθίνον κόστος είναι μεγάλου μεγέθους επιχειρήσεις, όπου απαιτούνται μεγάλες ποσότητες παγίου κεφαλαίου (π.χ. οι του ηλεκτρισμού, της ύδρευσης, των ταχυδρομείων, των σιδηρόδρομων κ.ά.). Στην περίπτωση αυτή, είναι αδύνατη ή µηαποδοτική η λειτουργία πολλών επιχειρήσεων γιατί το κόστος θα ήταν πολύ μεγαλύτερο. Η κρατική παρέμβαση για την αντιμετώπιση των παρεκκλίσεων στην περίπτωση των φυσικών μονοπωλίων περιλαμβάνει τις εξής δράσεις, με στόχο να δημιουργηθεί το κατάλληλο οργανωτικό σχήμα που θα εξασφαλίσει την παραγωγή της κοινωνικά άριστης ποσότητας αγαθών, των οποίων η παραγωγή γίνεται κάτω από συνθήκες φθίνοντος κόστους: Σελ.96/131

10 (1) Εθνικοποίηση κλάδου. Το κράτος ιδρύει µία μεγάλη δημόσια επιχείρηση που παράγει την κοινωνικά επιθυμητή άριστη ποσότητα. Αυτό ενδεχομένως θα προκαλέσει ζημίες στην επιχείρηση, οι οποίες μπορούν να καλυφθούν: µε γενική φορολογία, µε ειδική φορολογία για το συγκεκριμένο προϊόν, µε την είσπραξη τιμής χρήσης. (2) Παραχώρηση δικαιώματος εκμετάλλευσης σε ιδιωτική επιχείρηση. Το κράτος παραχωρεί το δικαίωμα αποκλειστικής εκμετάλλευσης του προϊόντος σε ιδιωτική επιχείρηση. Η επιχείρηση δεσμεύεται να παράγει την κοινωνικά επιθυμητή άριστη ποσότητα και το κράτος καλύπτει µε επιδότηση τις τυχόν ζημίες της επιχείρησης Η Αναδιανεμητική Λειτουργία του Κράτους Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσουμε την αναδιανεμητική πολιτική που πρέπει να ακολουθεί το κράτος για να αμβλύνει τις εισοδηματικές ανισότητες (σύμφωνα µε τους νεοκλασικούς οικονομολόγους) Παράγοντες εισοδηματικών ανισοτήτων Οι ανισότητες που παρατηρούνται στη διανομή εισοδήματος οφείλονται στους εξής παράγοντες: (α) Στις διαφορές στην ιδιοκτησία του πλούτου. Στις οικονομίες της αγοράς παρατηρείται μεγάλη συγκέντρωση πλούτου σε μικρό ποσοστό του πληθυσμού (π.χ. σε Αγγλία, Αμερική, το 5% του πληθυσμού έχει το 50% του πλούτου). Αυτό οφείλεται σε ατομικές προσπάθειες (αποταμίευση, τεχνολογικές καινοτομίες), θεσμούς (κληρονομιά, προίκα, δωρεά) ή τυχαία γεγονότα (ανακάλυψη πετρελαιοπηγών). (β) Στις διαφορές στις αμοιβές της εργασίας. Οι διαφορές αυτές οφείλονται: - Στις διαφορές στην ποιότητα της παρεχόμενης εργασίας, επειδή υπάρχουν διαφορές στις ψυχοσωματικές ικανότητες των ατόμων καθώς και στην εκπαιδευτική τους κατάρτιση. - Στη διαφορετική μεταχείριση μεταξύ εργαζομένων (φυλετικές και άλλες διακρίσεις). - Στην έλλειψη ίσων ευκαιριών εκπαιδευτικής κατάρτισης κ.ά. - Στις μονοπωλιακές καταστάσεις στην αγορά. Η πολιτική αναδιανομής που εφαρμόζουν τα σύγχρονα κράτη αποβλέπει όχι στο να θέτει φραγμούς στην αύξηση των υψηλών εισοδημάτων, όσο στο να στηρίζει τα χαμηλά εισοδήματα να µην πέφτουν κάτω από ένα αξιοπρεπές ανθρώπινο επίπεδο Μέτρα πολιτικής για τον περιορισμό των εισοδηματικών ανισοτήτων Τα κυριότερα μέτρα πολιτικής που χρησιμοποιεί το κράτος για τον περιορισμό των εισοδηματικών ανισοτήτων είναι τα εξής: (α) Η προοδευτική φορολογία. Όπως έχουμε αναφερθεί και στην σχετική ενότητα του πρώτου μέρους, η προοδευτική φορολογία εφαρμόζεται, όταν το ποσοστό του φόρου που πληρώνει ο φορολογούμενος Σελ.97/131

11 μεγαλώνει καθώς αυξάνεται το εισόδημά του. Θεωρείται ο πιο αποτελεσματικός τρόπος φορολογίας για την άμβλυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων. Ο προοδευτικός φορολογικός συντελεστής αφαιρεί από τα υψηλά εισοδηματικά κλιμάκια αναλογικά περισσότερο φόρο από αυτόν που αφαιρεί από τα χαμηλά και όσο πιο προοδευτικός είναι, τόσο μικραίνουν οι εισοδηματικές ανισότητες. Αποτελεσματικοί για την άμβλυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων θεωρούνται και οι φόροι περιουσίας. Το κράτος µε τη νομοθεσία αφαιρεί πάνω από το μισό των μεγάλων κληροδοτημάτων και αυτό για να µη διατηρούνται οι μεγάλες περιουσίες και κατά επέκταση τα μονοπώλια. Στην πραγματικότητα, τα φορολογικά συστήματα των διαφόρων χωρών δεν είναι τόσο αποτελεσματικά για τον περιορισμό των ανισοτήτων, επειδή οι φορολογούμενοι µε υψηλά εισοδήματα χρησιμοποιούν διάφορους τρόπους για να μειώσουν τη φορολογική τους επιβάρυνση, µέσω: - Μετακύλισης φόρου (μετάθεση φορολογικού βάρους από τον υπόχρεο σε άλλους ιδιώτες). - Φοροδιαφυγής (εσκεμμένη παράνομη μείωση της φορολογικής υποχρέωσης). - Φοροαποφυγής (μείωση φορολογικής υποχρέωσης µε νόμιμο τρόπο). Επίσης όλα τα κράτη επιβάλλουν και έμμεσους φόρους που επιβαρύνουν αναλογικά περισσότερο τον πληθυσμό µε χαμηλά εισοδήματα. (β) Οι μεταβιβαστικές πληρωμές. Μεταβιβαστικές πληρωμές είναι οι παροχές του κράτους στους ιδιώτες χωρίς αντίστοιχη αντιπαροχή από μέρος των ιδιωτών προς το κράτος, είναι δε οι ακόλουθες:. (1) Κοινωνική ασφάλιση: Καλύπτει το σύνολο του πληθυσμού και ασκείται είτε από ενιαίο κρατικό φορέα είτε από περισσότερους ημικρατικούς οργανισμούς, περιλαμβάνει δε τις εξής παροχές: - σύνταξη για γηρατειά, αναπηρία και θάνατο, - χορήγηση επιδόματος σε περίπτωση ανεργίας, - παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και - οικογενειακών επιδομάτων. Το κόστος της κοινωνικής ασφάλισης βαρύνει: - τους ασφαλισμένους (ασφαλιστικές εισφορές), - τους εργοδότες (εργοδοτικές εισφορές), και - το κοινωνικό σύνολο (µέσω φορολογίας). (2) Κοινωνική πρόνοια: Είναι η κρατική μέριμνα για πρόσωπα που έχουν ανάγκη βοήθειας, επειδή δεν είναι σε θέση να αποκομίζουν εισόδημα ή δεν έχουν άλλους πόρους που να εξασφαλίζουν το ελάχιστο όριο συντήρησης, π.χ. μόνιμα ανίκανοι για εργασία, εγκαταλελειμμένες από πατέρα οικογένειες, χήρες, γέροντες, ορφανά, κ.ά. Οι παροχές κοινωνικής πρόνοιας δίνονται δωρεάν στους απόρους και καλύπτονται από γενική φορολογία, συνήθως δε είναι οι ακόλουθες: Σελ.98/131

12 - βοηθήματα σε απροστάτευτες οικογένειες, - ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, - επίδομα ενοικίου, και - συσσίτια. Η κοινωνική ασφάλιση και πρόνοια δεν περιορίζουν σε αξιόλογο βαθμό τις κοινωνικές ανισότητες, παρά τον σχετικά μεγάλο όγκο κρατικών δαπανών, επειδή: - Οι ανώτερες εισοδηματικές τάξεις μετακυλύουν το βάρος στον πληθυσμό µε χαμηλά εισοδήματα, μέσα από την αύξηση των τιμών των αγαθών ευρείας κατανάλωσης. - Μέρος των κοινωνικών παροχών κατευθύνεται στα μεσαία και ανώτερα εισοδηματικά στρώματα (π.χ. επίδομα για εξαρτημένα τέκνα και συντάξεις γήρατος). - Μερικές παροχές µε τον τρόπο που δίνονται δημιουργούν αντικίνητρο για εργασία. (3)Εισοδηματική ενίσχυση. - Τα νοικοκυριά που έχουν εισόδημα πάνω από το ελάχιστο όριο συντήρησης πληρώνουν φόρο στο κράτος για αυτό το επιπλέον εισόδημα. - Τα νοικοκυριά που έχουν εισόδημα κάτω από το ελάχιστο όριο συντήρησης πληρώνονται από το κράτος με εισοδηματική ενίσχυση. - Η εισοδηματική ενίσχυση πλεονεκτεί σε σχέση µε άλλες μορφές κοινωνικών παροχών. (γ) Οι δαπάνες του κράτους για αγαθά και υπηρεσίες. Ο εφοδιασμός της κοινωνίας µε δημόσια αγαθά, των οποίων το όφελος διαχέεται στο κοινωνικό σύνολο, προκαλεί κάποια αναδιανεμητική επίδραση, ανάλογα µε το όφελος που αποκομίζει η κάθε εισοδηματική τάξη από τα δημόσια αγαθά. Τα στρώματα του πληθυσμού µε χαμηλά εισοδήματααποκομίζουν αναλογικά περισσότερο όφελος από τα δημόσια αγαθά από αυτά που αποκομίζει ο πληθυσμός µε υψηλά εισοδήματα. Εκτός από την άμεση αναδιανεμητική επίδραση, π.χ. παιδεία, υγεία, οι δημόσιες δαπάνες ασκούν και έμμεση επίδραση, π.χ. δίνεται η δυνατότητα στα άτομα µε χαμηλά εισοδήματα να ανεβάσουν τη στάθμη της εργασίας τους. (δ) Η εγγύηση απασχόλησης και σταθερής αγοραστικής δύναμης. Πολλοί οικονομολόγοι θεωρούν ότι οι εισοδηματικές ενισχύσεις δημιουργούν αντικίνητρο για εργασία και πιστεύουν ότι το κράτος πρέπει να φροντίζει για την απασχόληση στο δημόσιο τομέα όλων εκείνων, που δεν μπορούν να βρουν δουλειά στον ιδιωτικό. Αυτό όμως μπορεί να καταστήσει το κράτος σε πόλο έλξης αργόμισθων. Από την άλλη μεριά το κράτος δε θα μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το πρόβλημα των οικονομικών ανισοτήτων, αν δεν μπορέσει να χαλιναγωγήσει τον πληθωρισμό, καθώς η αύξησή του μειώνει διαρκώς την αγοραστική δύναμη των σταθερών εισοδημάτων Η Σταθεροποιητική και Αναπτυξιακή Λειτουργία του Κράτους Μία άλλη βασική οικονομική λειτουργία του κράτους είναι η σταθεροποίηση και η ανάπτυξη της οικονομίας. Η αγορά από μόνη της δε μπορεί να επιτύχει σταθερότητα της οικονομίας, Σελ.99/131

13 όπως είναι ευρέως πλέον αποδεκτό και που έχει ήδη συνειδητοποιηθεί από οικονομολόγους κύρους και από τις πολιτικές ηγεσίες, από το μεσοπόλεμο και μετά. Η επίτευξη οικονομικής σταθερότητας προϋποθέτει: - Την εξάλειψη των αιτιών που προκαλούν τις οικονομικές διαταραχές, π.χ. ύφεση, πληθωρισμός ζήτησης, πληθωρισμός κόστους, στασιμοπληθωρισμός). - Την επιλογή των αποτελεσματικών μέσων πολιτικής την αντιμετώπιση κάθε διαταραχής, ο χρόνος εφαρμογής τους και η ποσοτική τους μεταβολή. Η κατάλληλη πολιτική οικονομικής ανάπτυξης προϋποθέτει: - Τον καθορισμό των παραγόντων που προσδιορίζουν το ρυθμό της οικονομικής ανάπτυξης. - Τον προσδιορισμό των ποσοτικών στόχων της οικονομικής ανάπτυξης. - Την επιλογή των μέτρων πολιτικής για την πραγματοποίηση των στόχων της οικονομικής ανάπτυξης - Τον προγραμματισμό της οικονομικής ανάπτυξης Πολιτική για τη Σταθεροποίηση της Οικονομίας Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα μέτρα πολιτικής που πρέπει να εφαρμόζει το κράτος για την αντιμετώπιση των οικονομικών διαταραχών. (α) Πολιτική του κράτους για την αντιμετώπιση της ύφεσης: Ορισμός Ύφεσης: η μείωση της ενεργού ζήτησης, της παραγωγής, της απασχόλησης (ανεργία) και των πραγματικών εισοδημάτων. Η ύφεση μπορεί να αντιμετωπιστεί µε τους ακόλουθους τρόπους: (α 1 ) Αύξηση των κρατικών δαπανών, χωρίς αντίστοιχη αύξηση των φόρων. Έστω ότι η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση - τα μέσα παραγωγής υποαπασχολούνται. Αυξάνονται οι κρατικές δαπάνες (π.χ. εκτελούνται δημόσια έργα), προσλαμβάνεται προσωπικό, αυξάνονται τα εισοδήματα των ιδιωτών που διαθέτουν μέσα παραγωγής, αυξάνεται η ζήτηση αγαθών, αυξάνεται η παραγωγή, η απασχόληση, τα εισοδήματα και η ζήτηση και η διαδικασία θα συνεχιστεί, ώστε έτσι η αρχική αύξηση της κρατικήςδαπάνης θα προκαλέσει µία πολλαπλάσια αύξηση της παραγωγής, της απασχόλησης και των εισοδημάτων. Η αύξηση των δαπανών δε θα πρέπει να συνοδεύεται από αντίστοιχη αύξηση των φόρων, επειδή κάτι τέτοιο θα εξουδετέρωνε την επεκτατική αποτελεσματικότητα των δαπανών. Θα πρέπει να δημιουργηθεί έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό, το οποίο θα πρέπει να χρηματοδοτηθεί µε έκδοση νέου χρήματος ή δανεισμό από τις εμπορικές τράπεζες. Όσον αφορά το είδος των δαπανών που θα πρέπει να αυξηθούν, είναι προτιμότερο να αυξάνονται οι δαπάνες του κράτους για αγαθά και υπηρεσίες, επειδή αυξάνουν τη συνολική ζήτηση. Επίσης, το κράτος μπορεί να συγκρατήσει αυτές τις δαπάνες, όταν επιτευχθεί πλήρης απασχόληση στην οικονομία. Οι δαπάνες του κράτους για μεταβιβαστικές πληρωμές θεωρούνται λιγότερο αποτελεσματικές, επειδή η ενεργός ζήτηση αυξάνεται µόνο στο βαθμό που οι ενισχυόμενοι από το κράτος διαθέτουν για κατανάλωση τη χρηματική παροχή που παίρνουν. Οι δαπάνες του κράτους για επενδύσεις (εκτέλεση δημόσιων έργων) πλεονεκτούν σε σχέση µε τις δαπάνες για κατανάλωση, γιατί το κράτος δημιουργεί χρήσιμα έργα µε μέσα παραγωγής που βρίσκονται σε αδράνεια. Μόνο που όταν επιτευχθεί το επίπεδο πλήρους απασχόλησης, δε μπορεί να σταματήσει ένα δημόσιο έργο στη μέση. Σελ.100/131

14 (α 2 ) Μείωση των φόρων, χωρίς αντίστοιχη μείωση των κρατικών δαπανών. Η μείωση των φόρων θα οδηγήσει σε αύξηση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, θα αυξηθεί η κατανάλωση, η παραγωγή, η απασχόληση, το εισόδημα κ.ο.κ. και έτσι θα προκαλέσει µία πολλαπλάσια αύξηση της παραγωγής, της απασχόλησης και των εισοδημάτων. Η μείωση των φόρων δε θα πρέπει να συνοδεύεται από μείωση των δημοσίων δαπανών, γιατί έτσι θα εξουδετερωθεί το επεκτατικό αποτέλεσμα της φορολογίας. Αντίθετα το αναμενόμενο έλλειμμα στον προϋπολογισμό θα χρηματοδοτηθείµε έκδοση νέου χρήματος. (α 3 )Χρήση μέτρων νομισματικής πολιτικής. Παράλληλα µε τα μέτρα δημοσιονομικής πολιτικής, το κράτος μπορεί εναλλακτικά ή συμπληρωματικά να χρησιμοποιήσειμέτρανομισματικής πολιτικής. Με τα μέτρα αυτά, το κράτος στοχεύει να αυξήσει την προσφορά χρήματος, άρα θα μειωθούν τα επιτόκια, οι επιχειρηματίες θα παρακινηθούν να δανειστούν φτηνά κεφάλαια για να χρηματοδοτήσουν επενδύσεις, θα αυξηθούν οι επενδύσεις και θα οδηγηθεί η οικονομία σε µία πολλαπλάσια αύξηση της παραγωγής, της απασχόλησης και του εισοδήματος. Τα μέτρα νομισματικής πολιτικής είναι: (1) Η μείωση του ελάχιστου ποσοστού των ταμειακών διαθεσίμων των εμπορικών τραπεζών. Ελάχιστο ποσοστό ταμειακών διαθεσίμωνείναιτοποσοστό από τις καταθέσεις του κοινού που υποχρεώνει ο νόμος τις εμπορικές τράπεζες να κρατούν σε ρευστό.όταν η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, οι αρχές μειώνουν το ελάχιστο ποσοστό ρευστών διαθεσίμων, οι τράπεζες χορηγούν μεγαλύτερες πιστώσεις, αυξάνεται η προσφορά χρήματος, μειώνεται το επιτόκιο και αυξάνονται οι επενδύσεις. (2) Η μείωση του προεξοφλητικού τόκου. Προεξοφλητικός τόκος είναι ο τόκος µε τον οποίο οι τράπεζα της Ελλάδος δανείζει χρήματα στις άλλες τράπεζες.όταν η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, η Κεντρική Τράπεζα μειώνει τον προεξοφλητικό τόκο, έτσι μειώνεται ο τόκος των πιστώσεων και αυξάνονται οι επενδύσεις. (3) Η πολιτική ανοιχτής αγοράς. Όταν η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, η Κεντρική Τράπεζα αγοράζει χρεόγραφα από το Χρηματιστήριο, έτσι αυξάνεται η προσφορά χρήματος, μειώνεται το επιτόκιο και αυξάνονται οι επενδύσεις (4) Οι άμεσοι πιστωτικοί έλεγχοι. Όταν η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση, οι νομισματικές αρχές ορίζουν μικρότερα επιτόκια και μεγαλύτερα περιθώρια χορήγησης πιστώσεων και έτσι αυξάνονται οι επενδύσεις. (β) Πολιτική του κράτους για την καταπολέμηση του πληθωρισμού ζήτησης. Ορισμός Πληθωρισμού ζήτησης:η αύξηση της ενεργούς ζήτησης πάνω από το προϊόν που μπορεί να παραχθεί µε την πλήρη απασχόληση. Ο πληθωρισμός ζήτησης μπορεί να αντιμετωπιστεί µε τους εξής τρόπους: (β 1 ) Μείωση των κρατικών δαπανών, χωρίς αντίστοιχη μείωση των φόρων. Έστω ότι η ασκούμενη οικονομική πολιτική του κράτους επιδιώκει να καταπολεμήσει τον πληθωρισμό ζήτησης, μειώνοντας τις κρατικές δαπάνες π.χ. μειώνεται η ζήτηση του κράτους για αγαθά και υπηρεσίες. Με τον τρόπο αυτό μειώνονται τα χρηματικά εισοδήματα, η Σελ.101/131

15 παραγωγή και η απασχόληση στους κλάδους που παράγουν δημόσια αγαθά, έτσι μειώνεται η ζήτηση των ιδιωτών, μειώνεται η παραγωγή, η απασχόληση, τα εισοδήματα και η ζήτηση και έτσι η αρχική μείωση της κρατικής δαπάνης θα προκαλέσει µία πολλαπλάσια μείωση της παραγωγής, της απασχόλησης και των εισοδημάτων. Η μείωση των δαπανών δε θα πρέπει να συνοδεύεται από αντίστοιχη μείωση των φόρων, επειδή κάτι τέτοιο θα εξουδετέρωνε την συσταλτική αποτελεσματικότητα των δαπανών. Στην περίπτωση αυτή δημιουργείται πλεόνασμα στον κρατικό προϋπολογισμό. Το μέτρο αυτό έχει περιορισμένη εφαρμογή, επειδή το κράτος δε μειώνει εύκολα τις δημόσιες δαπάνες, τις θεωρεί αναγκαίες και τις ιεραρχεί ψηλά επειδή υπηρετούν κοινωνικούς σκοπούς. (β2) Αύξηση των φόρων, χωρίς αντίστοιχη αύξηση των κρατικών δαπανών. Η αύξηση του ΦΕΦΠ (Φόρου Εισοδήματος Φυσικών Προσώπων) θα οδηγήσει σε μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, σε μείωση της ζήτησης για καταναλωτικά αγαθά και κατ επέκταση σε μείωση της παραγωγής, του εισοδήματος, της ζήτησης κ.ο.κ. Δηλαδή η αύξηση των φόρων προκαλεί πολλαπλάσια μείωση του εισοδήματος. Οι κρατικές δαπάνες δεν πρέπει να αυξάνονται, αλλιώς θα εξουδετερωθεί το συσταλτικό αποτέλεσμα των φόρων. Οι φόροι που πρέπει να αυξηθούν είναι: - Οι φόροι κατανάλωσης, αν το κράτος σκοπεύει να αντιμετωπιστεί ο πληθωρισμός µε περιορισμό της κατανάλωσης. - Οι φόροι στα κέρδη, αν το κράτος σκοπεύει να αντιμετωπιστεί ο πληθωρισμός µε περιορισμό των επενδύσεων. (β 3 ) Μέτρα νομισματικής πολιτικής. Με τα μέτρα αυτά, το κράτος στοχεύει να μειώσει την προσφορά χρήματος, να αυξηθούν τα επιτόκια και να μειωθεί η επένδυση και η κατανάλωση. Τα μέτρα νομισματικής πολιτικής είναι: (1) Η αύξηση του ποσοστού των ταμειακών διαθεσίμων. Όταν η οικονομία υποφέρει από πληθωρισμό, οι νομισματικές αρχές καθορίζουν μεγαλύτερο ποσοστό υποχρεωτικών ταμειακών διαθεσίμων για τις εμπορικές τράπεζες, ώστε έτσι μειώνονται οι πιστώσεις των τραπεζών και μειώνονται οι επενδύσεις. (2) Η αύξηση του προεξοφλητικού τόκου. Όταν η οικονομία υποφέρει από πληθωρισμό, οι νομισματικές αρχές καθορίζουν υψηλότερο ποσοστό προεξοφλητικού τόκου, ώστε έτσι αυξάνεται το επιτόκιο χορηγήσεων, περιορίζεται η ζήτηση χρηματικών κεφαλαίων και μειώνονται οι επενδύσεις. (3) Η πολιτική ανοιχτής αγοράς. Όταν η οικονομία υποφέρει από πληθωρισμό, η Κεντρική Τράπεζα πουλά χρεόγραφα στο Χρηματιστήριο, έτσι μειώνεται η προσφορά χρήματος, αυξάνεται το επιτόκιο και μειώνονται οι επενδύσεις. (4) Οι άμεσοι πιστωτικοί έλεγχοι. Όταν η οικονομία υποφέρει από πληθωρισμό, οι νομισματικές αρχές ορίζουν υψηλότερα επιτόκια και μικρότερα περιθώρια χορήγησης πιστώσεων (κυρίως σε ορισμένους κλάδους, π.χ. εμπόριο, οικοδομές) και έτσι μειώνονται οι επενδύσεις. Σελ.102/131

16 (γ) Πολιτική του κράτους για την αντιμετώπιση του στασιμοπληθωρισμού. Ορισμός Στασιμοπληθωρισμού: η ταυτόχρονη και παρατεταμένη παρουσία ανεργίας και πληθωρισμού. Πιθανές αιτίες εμφάνισης στασιμοπληθωρισμού. - Η αύξηση των μισθών πάνω από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. - Η άνοδος των τιμών πάνω από το επίπεδο της ανταγωνιστικής αγοράς, που προκαλούν τα μονοπώλια για να αυξήσουν το ποσοστό κέρδους τους. Όλα αυτά είναι όμως υποθέσεις. Αφού δε γνωρίζουμε τις αιτίες, δεν μπορούμε να λάβουμε και μέτρα για την αντιμετώπιση του. Αν εφαρμοστούν μέτρα που εξαλείφουν την ανεργία, θα ενταθεί ο πληθωρισμός και το αντίστροφο και έτσι το κράτος βρίσκεται σε δίλημμα. Τα τελευταία χρόνια, εφαρμόζεται το μέτρο της «εισοδηματικής πολιτικής του κράτους» που περιλαμβάνει: - Τον άμεσο έλεγχο των μισθών και ημερομισθίων. - Τις κεντρικές συλλογικές διαπραγματεύσεις εργατών και εργοδοτών µε τη διαιτησία του κράτους κ.ά Πολιτική Οικονομικής Ανάπτυξης Το πρόβλημα της ανάπτυξης είναι ουσιαστικά πρόβλημα συσσώρευσης παγίου κεφαλαίου σε παραγωγικούς κλάδους. Στην πραγματικότητα, θα πρέπει να στραφούν οι αποταμιεύσεις σε επενδύσεις και προς αυτήν την κατεύθυνση θα πρέπει να βοηθήσει το κράτος 18. Τα μέσα πολιτικής του κράτους µε στόχο την οικονομική ανάπτυξη είναι τα εξής: (α) Η πολιτική των κρατικών δαπανών. Στις αναπτυσσόμενες χώρες το κράτος πρέπει να ελαχιστοποιεί τις καταναλωτικές δαπάνες και τις κοινωνικές παροχές και να προωθεί δαπάνες σε: (α 1 ) Έργα υποδομής: Πχ. συγκοινωνίες, τηλεπικοινωνίες, ενέργεια, ώστε να δοθούν κίνητρα σε επιχειρήσεις να δραστηριοποιηθούν σε κλάδους, όπως η βιομηχανία, ο τουρισμός, κ.ά. (α 2 ) Επιδοτήσεις: Επειδή δίνουν κίνητρα στις επιχειρήσεις να επεκτείνουν την επιχειρηματική τους δράση. (α 3 ) Μεταβιβάσεις κεφαλαίων στις επιχειρήσεις: Επειδή έτσι αυτές καλύπτουν ένα μέρος της δαπάνης για κεφαλαιουχικό εξοπλισμό και έχουν κίνητρο για ανάληψη επενδυτικής δράσης σε νέους κλάδους παραγωγής. (β) Η φορολογική πολιτική οικονομικής ανάπτυξης. Οι τρόποι µε τους οποίους μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι φόροι γι αυτό το σκοπό είναι οι εξής: (β 1 ) Η πολιτική των φορολογικών κινήτρων: 18 Νικόλαος Δριτσάκης- Αθανάσιος Βαζακίδης, Δημόσιες Δαπάνες και Οικονομική Ανάπτυξη: Μια Εμπειρική Έρευνα για την Ελλάδα με την Ανάλυση της Συνολοκλήρωσης, «ΣΠΟΥΔΑΙ», Τόμος 53, Τεύχος 4ο, Σελ.103/131

17 Φορολογικά κίνητρα: θεωρούνται η μείωση της επιβάρυνσης ή η απαλλαγή από το φόρο στο εισόδημα, που προέρχεται από αποταμιεύσεις ή από επενδύσεις που συμβάλλουν στην ανάπτυξη, όπως η φορολογική απαλλαγή των τόκων καταθέσεων, των ομολογιακών δανείων του κράτους ή των παραγωγικών επιχειρήσεων, των μερισμάτων μετοχών εταιριών κλάδων εξέχουσας σημασίας, η επιταχυνόμενη απόσβεση επενδύσεων, η δασμολογική απαλλαγή εισαγόμενου μηχανολογικού εξοπλισμού κ.ά.γενικά, τα φορολογικά κίνητρα δεν είναι µια ιδιαίτερα αποτελεσματική πολιτική για να κατευθύνει αποταμιεύσεις σε παραγωγικές επενδύσεις και το κράτος μπορεί έτσι να χάσει σημαντικά έσοδα. (β2) Η πολιτική της υπέρμετρης φορολογικής επιβάρυνσης των µη παραγωγικών μορφών δαπάνης. Το κράτος μπορεί να θεσπίσει υψηλή φορολογία στην πολυτελή κατανάλωση και τις µηπαραγωγικές επενδύσεις, π.χ. επαύλεις, πολυτελείς οικοδομές κ.ά. και έτσι να δημιουργηθεί ένα είδος αναγκαστικής αποταμίευσης, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για: - Χρηματοδότηση έργων κοινωνικής και οικονομικής υποδομής. - Χορήγηση δανείων, επιδοτήσεων και μεταβιβάσεων κεφαλαίου σε επιθυμητούς κλάδους. - Πραγματοποίηση βιομηχανικών επενδύσεων από το κράτος ή ημικρατικούς φορείς. (γ) Άλλα μέσα πολιτικής. (1) Μέτρα νομισματικής πολιτικής: Για κατευθυνθούν οι αποταμιεύσεις σεπαραγωγικούς κλάδους χρησιμοποιούνται τα εξής μέτρα: - Πιστωτικά κίνητρα, π.χ. χαμηλότοκη χρηματοδότηση. - Ποσοτικοί πιστωτικοί έλεγχοι. (2) Μέτρα εξωτερικής εμπορικής πολιτικής:για προστασία νεογέννητης βιομηχανίας ή άλλων κλάδων χρησιμοποιούνται τα εξής μέτρα: - Προστατευτικοί δασμοί. - Ποσοτικοί Περιορισμοί εισαγωγών. (3) Άμεσα μέτρα ελέγχου όπως: - Άδειες σκοπιμότητας για νέες επενδύσεις. - Έλεγχοι κερδών, κ.ά. (4) Μεταβολές στους θεσμούς: Το κράτος ιδρύει επιχειρήσεις ή οργανισμούς οικονομικής ανάπτυξης και έρευνας για την παροχή συμβουλών σε ιδιωτικές επιχειρήσεις και την εφαρμογή προγραμμάτων οικονομικής ανάπτυξης, κ.ά.). Σελ.104/131