ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΜΟΣ ΛΑ'. ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1989 ΑΘΗΝΑΙ

Transcript

1 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΜΟΣ ΛΑ'. ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1989 ΑΘΗΝΑΙ

2 ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση, ΑΘΗΝΑΙ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ NIK. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ: ΠΑΝ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ: EMM. ΚΩΝΣΤΑΝΉΝΙΔΗΣ: ΓΕΡ. ΖΩΡΑΣ: ΔΙΟΝ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ: Πρόεδρος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών Έφορος Βιβλιοθήκης Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών Διευθυντής Εθνικής Βιβλιοθήκης Σύμβουλος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Κοσμήτωρ Σχολών Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Κοσμήτωρ Σχολών Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ 'Υπεύθυνος Τυπογραφείου: ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδος Φωτομάρα, ΑΘΗΝΑΙ Τηλ PARNASSOS A BIANNUAL JOURNAL OF THE PARNASSOS LITERARY SOCIETY 8, St. George Karytsis Square ATHENS. GREECE N. LIVADARAS: P. N1KOLOPOULOS: E. KONSTANTINIDIS: G. ZORAS: D. KALAMAKIS: EDITORIAL BOARD President of PARNASSOS Professor at the University of Athens Chief Librarian of PARNASSOS Professor at the University of Athens Director of the National Library Board Member of PARNASSOS Professor at the University of Athens Board Member of the PARNASSOS Schools Board Member of the PARNASSOS Schools ι Τιμή τεύχους : Δρχ Ετήσια συνδρομή : Δρχ Individual Number : U.S.A. $ 20. Subscription : U.S.A. $ 40

3 DAtVASSOi ΤΟΜΟΣ ΛΑ' ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1989 ΑΡΙΘ. 2 Ε. Ν. ΜΟΣΧΟΥ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΧΑΡΗ* Ό Πέτρος Χάρης αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις πιο επιβλητικές μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το έργο του το καθαρά λογοτεχνικό καλύπτει πολλούς και ογκώδεις τόμους. 'Αποτελείται από διηγήματα, μυθιστορήματα, δοκίμια, κριτικές μελέτες, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και απειράριθμα σχόλια και σημειώματα, πού τον έχουν επιβάλει τόσο στον ελληνικό χώρο όσο και έξω άπό τα σύνορα του τόπου μας ώς μια δυναμική και εξέχουσα πνευματική φυσιογνωμία. Γεννήθηκε στην 'Αθήνα τό Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, άφοϋ αποφοίτησε από τή Νομική Σχολή του Παν/μίου Αθηνών, αφοσιώθηκε πολύ γρήγορα στα γράμματα και τή λογοτεχνία. Τό διήγημα υπήρξε για τον Πέτρο Χάρη, πού απόψε τιμούμε τή μεγάλη προσφορά του στα νεοελληνικά γράμματα για τήν όλη πνευματική του δράση και εορτάζουμε τήν ανακήρυξη του ώς επίτιμου μέλους του γεραρου Φιλολογικού Συλλόγου του Παρνασσού, ένα πολύ προτιμημένο λογοτεχνικό είδος. Γιατί τον κάνει να εκφράζεται άνετα και αβίαστα και γι' αυτόν ακριβώς τό λόγο αισθάνεσαι ότι τό διήγημα τό έχει και τον έχει κατακτήσει. Μέσα στα πλαίσια του μεγαλύτερου ή συντομότερου διηγήματος, πού άπό νέος συστηματικά καλλιέργησε, μπόρεσε με μια πληρότητα στή σύνθεση και σιγουριά στην έκφραση, να συλλάβει, σέ μικρότερους αλλά παραστατικούς και περιεκτικούς πίνακες τήν καθημερινή ζωή, πού έτσι πέτυχε να μας τήν παρουσιάσει σέ όλη τήν αλήθεια της και τή γνησιότητα της, στή χαρούμενη αλλά, πολλές φορές, και σέ όλη τήν τραγική της διάσταση. Ό Πέτρος Χάρης μέ τα διηγήματα του αισθάνεσαι δτι κινείται μέσα σ' ενα απόλυτο οικείο σ' αυτόν κλίμα, πού δέν είναι παρά μιά ακόμα επιβεβαίωση τών γνώριμων και σταθερών βάσεων του νεοελληνικού διηγήματος, ανανεωμένου όμως και συγχρονισμένου κατά τις απαιτήσεις της εποχής. Πολύ νέος θ' αρχίζει να δημοσιεύει τα πρώτα του διηγήματα. Τό ιστορικό περιοδικό του μαχητικού δημοτικισμού, ο «Νουμάς», θα φιλοξενήσει για πρώτη φορά διήγημα του τό Είναι τα «Κρασιά του κυρ Στρατή», ενα διήγημα πού δέν φαίνεται για πρωτόλειο, κι ας γράφηκε άπό ενα νέο μόλις 18 χρόνων. * Τό παρόν άρθρο είναι τό κείμενο λόγου πού εκφωνήθηκε στην αίθουσα Φ. Σ. Παρνασσός κατά τήν τελετή άναγορεύσεως τοϋ Π. Χάρη σέ επίτιμο μέλος του Συλλόγου, τήν

4 258 Ε. Ν. Μόσχου Ή διηγηματογραφία του Πέτρου Χάρη χαρακτηρίζεται άπό ενα προσωπικό τόνο, άπό ενα στιλπνό και διάφανο ΰφος και από μια λαξεμένη και στρωτή, από μια υποδειγματική γλώσσα. Στα διηγήματα των συλλογών πού προαναφέραμε, άλλου κυριαρχεί ή συμβολιστική τάση, όπως στην «Τελευταία νύχτα της γης», πού ξεκινά άπό το ((Φθινόπωρο» του Κωνστ. Χατζόπουλου, άλλου ή συγκρατημένα ρεαλιστική και δραματική, όπως στον «Κατάσκοπο», άλλου ή χρωματικά περιγραφική, δπως στους «Πράσινους και Κόκκινους», άλλου πάλι ο μύθος παίζει πρωτεύοντα ρόλο και σε ξαφνιάζει με τήν πρωτοτυπία του και τήν ευρηματικότητα του όπως στο «Τριανταεννέακαί οκτώ» και στο «Μια εγγραφή», άλλου μπορεί νά παίζει δευτερεύοντα ρόλο, καθώς κυριαρχεί στο διήγημα ή ατμόσφαιρα, ή ψυχολογική ανάλυση, όπως στην «Καλοκαιρινή υπηρεσία» και στο διήγημα «Μέ το δάχτυλο στή σκανδάλη», ενα λυρικό κάμποσες άλλες φορές κλίμα, όπως στα «"Ασπρα κεριά», άλλου ή τρυφερότητα στην έκφραση, ή εσωτερική διάσταση των ηρώων του, ενα ονειρικό πολλές φορές και φευγαλέο περίγραμμα, πού συντείνει στην αποτύπωση και τή διαμόρφωση ανθρώπινων καταστάσεων. Και όλα αυτά μας δίνονται σέ συνθετικές εικόνες πού χαρακτηρίζονται για το στέρεο τους δέσιμο, τή φυσική διαδοχή γεγονότων, εικόνων και περιστατικών, για τή συνεπή και πιστή, συνάμα όμως και απέριττη, σκιαγράφηση τών ηρώων τους, γνωρίσματα αναμφισβήτητα θετικά πού κυριαρχούν στά περισσότερα διηγήματα τών συλλογών πού προαναφέραμε. "Οταν άντικρύσουμε τήν όλη διηγηματογραφική παραγωγή του Πέτρου Χάρη εποπτικά και θελήσουμε νά τήν βυθοσκοπήσουμε ώς προς τον τρόπο πού ό συγγραφέας άντικρύζει τή ζωή, θα διαπιστώσουμε ότι ή πεζογραφία του χαρακτηρίζεται άπό μια βαθύτατη αγάπη για τον άνθρωπο και τήν ελευθερία, άπό μια άπόλυτην αντίθεση στή βία και άπό αισιοδοξία για το μέλλον του άνθρωπου. 'Ιδιαίτερα όμως θα θέλαμε νά τονίσουμε ότι τα περισσότερα άπό ενα σύνολο εβδομήντα περίπου διηγημάτων πού έγραψε ό Πέτρος Χάρης και περιέλαβε στις συλλογές του, αποπνέουν, ακόμα κι όταν περιγράφουν μια ζωή μίζερη και στερημένη ή κάποιο θλιβερό περιστατικό της ζωής, πνευματική υγεία κάτι πού σπανίζει στο διήγημα του καιρού μας και χαρακτηρίζονται άπό ενα τόνο αισιοδοξίας και ελπίδας, για μια καλύτερη και πιο δικαιωμένη ανθρώπινη πορεία, χωρίς ποτέ νά ξεπέφτουν στο ψεύτικο και γλυκερό παρουσίασμα της ζωής, άλλα καί χωρίς ποτέ νά φέρνουν τον άνθρωπο σέ απόγνωση και σέ αδιέξοδο, χωρίς ποτέ νά γκρεμίζουν μέσα του τις αξίες της ζωής. Όμως, ή αισιόδοξη αυτή ενατένιση της ζωής, δέ γίνεται προγραμματισμένα καί προμελετημένα, άλλα οφείλεται σίγουρα στην πνευματική του συγκρότηση καί τήν αισιόδοξη ιδιοσυγκρασία του. Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα της διηγηματογραφικής προσφο

5 Ή πνευματική προσφορά του Πέτρου Χάρη 259 ρας τοϋ Πέτρου Χάρη, είναι ότι τα διηγήματα του, το καθένα μέ το θέμα του, με το μύθο του, μέ τον κόσμο του, μέ το περισσότερο ή λιγότερο σημαντικό περιστατικό ζωής πού μας παρουσιάζει, κλείνουν μέσα τους και άφθονα στοιχεία άπό τον κοινωνικό περίγυρο τής εποχής και ακόμα τήν ατμόσφαιρα τής 'Αθήνας. Μέ τα διηγήματα τοϋ Χάρη μεταφερόμαστε σέ παλιές γειτονιές πού άλλαξαν ριζικά όψη τα τελευταία χρόνια, κινούμαστε ακόμα, άπό διήγημα σέ διήγημα, σέ διαφορετικούς ψυχικούς χώρους. Έδώ ή προπολεμική αθηναϊκή γειτονιά, εκεί ή μεταπολεμική 'Αθήνα, έδώ τό παλιό γραφικό αθηναϊκό σπίτι μέ τήν αυλή και τήν κληματαριά ή τή γαζία, εκεί ή μοντέρνα πολυκατοικία. "Ετσι ή 'Αθήνα, όπως μας τή δίνει ό Πέτρος Χάρης, θα μας επέτρεπε να δώσουμε στα διηγήματα του έναν χαρακτηρισμό και νά πούμε ότι όπως ό Γρ. Ξενόπουλος καλλιέργησε συστηματικά τό αθηναϊκό μυθιστόρημα (καθώς ό ίδιος τό χαρακτήριζε), ό Πέτρος Χάρης καλλιέργησε σχεδόν αποκλειστικά, αλλά και τόσο πειστικά και γόνιμα τό αθηναϊκό διήγημα. Γι' αυτό ό Σωτήρης Σκίπης τον αποκαλεί κάπου «ό 'Αθηναίος διηγηματογράφος». Πράγματι ό Χάρης μας δίνει μέ πεταχτές πινελιές τήν 'Αθήνα σέ εντελώς διαφορετικές ιστορικές περιόδους, τήν 'Αθήνα των Βαλκανικών πολέμων του 12 13, του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τής Μικρασιατικής Καταστροφής, τήν 'Αθήνα των αλλεπάλληλων στρατιωτικών κινημάτων τής περιόδου (και τό διήγημα του «Μέ τό δάχτυλο στή σκανδάλη» άντικαθρεφτίζει αυτήν ακριβώς τήν εποχή κατά τον πιο έξοχο τρόπο), ύστερα τήν προπολεμική, τήν 'Αθήνα τοϋ πολέμου, τής κατοχής και τής αντίστασης, και μέ τους μεταγενέστερους διηγηματικούς του πίνακες μας δίνει και τή μεταπολεμική, τήν εντελώς αλλαγμένη και στα σπίτια, και στην ατμόσφαιρα και στο ρυθμό τής ζωής της, ελληνική πρωτεύουσα. 'Αλλά στα διηγήματα τοϋ Πέτρου Χάρη χαιρόμαστε παράλληλα τήν 'Αθήνα τής άνοιξης και του καλοκαιριού, τήν εποχή πού διψοϋσε κυριολεκτικά ή πρωτεύουσα και δέν εΐχε άφθονο νερό νά πιεϊ και νά πλυθεί, τήν ό μορφη 'Αθήνα τοϋ Ζαππείου, τής πλατείας Συντάγματος και τοϋ Άρδηττοΰ, κι ακόμα τήν 'Αθήνα πού «τις περισσότερες φορές δέν έχει χειμώνα, έχει μόνο χειμωνιάτικη διακόσμηση», καθώς σημειώνει στο διήγημα του «"Ενα γεφυράκι» και πού μέσα στή διακόσμηση αυτή «άλλος χαίρεται περισσότερο τον πλοΰτο του, άλλος τή μικρή θερμάστρα του, άλλος τό μαγκαλάκι του κι άλλος ενα λιτό αχνιστό πιάτο». Αυτή ή διηγηματική προσφορά τοϋ Χάρη όπως τήν προσδιορίσαμε, μας επιτρέπει νά κάνουμε καί μια τολμηρή διαπίστωση: ότι όλα αυτά τα εβδομήντα περίπου αθηναϊκά διηγήματα πού έγραψε, συνδέονται αναπόσπαστα μεταξύ τους, τό ενα μέ τό άλλο, μ' ενα γερό κεντρικόν άξονα, καί συναποτελοΰν όλα μαζί μια ενιαία σύνθεση άπό τήν εποχή τών βαλκανικών πολέμων,

6 260 Ε. Ν. Μόσχου ίσαμε τα δικά μας μεταπολεμικά χρόνια, με τήν περιρρέουσα ατμόσφαιρα της ή κάθε εποχή, και με τα πρόσωπα της, πού με τη μια ή μέ τήν άλλη εικόνα ζωής πού μας έδωσε, τήν εκφράζουν και τήν προσδιορίζουν αποφασιστικά. Τούτη όμως ή σύνδεση και σύνθεση τών διηγημάτων του Χάρη μεταξύ τους, παρουσιάζεται πιο εντυπωσιακή στή «Μεγάλη νύχτα», σ' αυτούς τους έξοχους πίνακες άπό τήν περίοδο της εχθρικής κατοχής πού ό συγγραφέας τους, καθώς μας το προσδιορίζει προλογικά, δεν ήθελε να είναι «μόνο διηγήματα», γιατί όλα μαζί θέλουν να δώσουν και δίνουν «μιαν εποχή μέ αρχή, μέση και τέλος, μιαν εποχή οδύνης, καρτερίας και δόξας, πού είναι σελίδα μεγάλη στή ζωή της Αθήνας». Ή «Μεγάλη νύχτα» του Πέτρου Χάρη εκφράζει καί σκιαγραφεί μέ τα πιο ζωηρά χρώματα (πολλές φορές και μέ τα πιο μελανά χρώματα), τήν ατέλειωτη νύχτα της Γερμανικής κατοχής, αυτή τήν τετράχρονη δραματική περίοδο για τον τόπο μας, μέ τήν πείνα, τους καθημερινούς εφιάλτες, ενα σωρό άλλες δυστυχίες καί άνέχειες, αλλά καί μέ τή λαχτάρα για ζωή καί για ελευθερία, μια περίοδο πού τήν αντιμετώπισε ό λαός μας μέ φρόνημα υψηλό άπ' τό όποιο αναπήδησε ενα καθολικό πνεύμα εθνικής αντίστασης, μέ πολλές καθημερινές θυσίες, μέ αυταπάρνηση καί ηρωισμούς, παράλληλα όμως καί μέ πολλές εμφύλιες διαμάχες. Ένα άπό τα ωραιότερα διηγήματα της «Μεγάλης νύχτας» μέ τον τίτλο «Στο σκοτάδι καί στον έρωτα», έξοχο στην ψυχολογία του, στην ατμόσφαιρα του, στή δομή του, χρωματίζεται έντονα καί μέ τό στοιχείο της δίψας για ζωή, της ανθρωπιάς, της καλοσύνης καί τής αγάπης πού τό διαποτίζουν, καί πού συναποτελοϋν τό στοιχείο τής αισιοδοξίας καί τής ελπίδας πού χαρακτηρίζει τήν πεζογραφία του. 'Αλλ' αυτά ακριβώς τα διηγήματα τής «Μεγάλης νύχτας» αποτελούν συγχρόνως καί τήν καλύτερη εισαγωγή, τό καλύτερο ίσως προανάκρουσμα, σέ μια θεμελιακή μυθιστορηματική σύνθεση του Π. Χάρη, πού σαν ώριμος καρπός ξεπετάχτηκε τό 1978 μέ τον τίτλο «Ήμερες οργής Δεκέμβρης 1944». Πράγματι σαν έφτασε επιτέλους για τον τόπο μας ή ποθητή ώρα τής 'Απελευθέρωσης άπό τή γερμανική τυραννία τον 'Οκτώβριο του 1944, ό λαός μας, χωρίς καλά καλά να προλάβει ν' ανασάνει άπό τό βραχνά τής σκλαβιάς, χωρίς να μπορέσει να καταλάβει τό πώς καί τό γιατί, μέσα σ' ένάμισυ μήνα οδηγήθηκε κρίμασιν οίς οίδε Κύριος σέ μια νέα εμφύλια περιπέτεια, μέ πολλά αίματα, μέ πολλά ερείπια, μέ πολλά δάκρυα... Δεν είναι φυσικά ή ώρα να θίξουμε τό μεγάλο αυτό θέμα πού αναφέρεται στα αίτια, τις αφορμές καί τις ευθύνες τής Δεκεμβριανής τραγωδίας. "Ενα είναι βέβαιο καί αναμφισβήτητο, δτι ό Δεκέμβρης του 1944 υπήρξε άγριος, σκληρός, οδυνηρός. Ό λαός μας πού δέν είχε καν προλάβει να συνέλθει άπό τις δοκιμασίες τής κατοχής, έζησε νέες τραγικές στιγμές καί ατέλειωτες μέρες φρίκης, πόνου καί οργής. Καί αυτή ακριβώς ή τόσο σκληρή περίοδος

7 Ή πνευματική προσφορά τοϋ Πέτρου Χάρη 261 της πρόσφατης ιστορίας μας μέ τις «Ήμερες οργής» περνά, για πρώτη φορά τόσο ολοκληρωμένα και τόσο κατασταλαγμένα, στή δικαιοδοσία της λογοτεχνίας. Τριανταπέντε χρόνια άφησε να περάσουν ό Πέτρος Χάρης για να μπορέσει ν' ανασυνθέσει μ' αυτό το λογοτεχνικό έργο του τα δραματικά δεκεμβριανά γεγονότα. Και τήν ανασύνθεση της καυτής ΰλης τών δραματικών εκείνων ημερών τήν πραγματοποίησε μέ ψυχραιμία, μέ πνεύμα αδελφικό, μέ έλλειψη φανατισμού, και γι' αυτό ακριβώς πέτυχε ν' άντικρύσει τις ήμερες εκείνες τής οργής, πού έζησε μέ σφιγμένη τήν ανάσα της ή 'Αθήνα, χωρίς πάθος και χωρίς οργή. Πραγματικά ένα μυθιστόρημα πού να βγαίνει κατευθείαν άπό τα συγκλονιστικά εκείνα γεγονότα, απαιτεί νηφάλια σκέψη και αφανάτιστη αλλά και ακονισμένη κρίση, και συμπονετική ματιά, και ύφος αδρό, παραστατικό. Ό κίνδυνος να παρασυρθεί ό σημερινός λογοτέχνης, ακόμα κι ΰστερ' άπό τόσα χρόνια, άπ' τό συναίσθημα τούτο τής οργής και τής μισαλλοδοξίας είναι πολύ μεγάλος. Κι εντούτοις πουθενά δεν βλέπουμε ή οργή και ό φανατισμός να διαπερνούν έστω και μια σελίδα άπό τις 400 τοϋ μυθιστορήματος. Έτσι ό Πέτρος Χάρης πέτυχε να μας αναπαραστήσει σέ μιαν εξαίρετη σύνθεση υψηλής πνοής, αδρά, πειστικά, συγκλονιστικά, τή δραματικήν ατμόσφαιρα εκείνων τών ήμερων. Ό μυθιστοριογράφος στέκεται πάνω σ' ένα ύψωμα, στή μέση ενός μεγάλου πεδίου μάχης και παρατηρεί μέ διαπεραστική, μέ ακονισμένη ματιά, κι εποπτεύει. Και εποπτεύει σωστά. Όχι ότι δέν έχει τήν τοποθέτηση του, όχι ότι μέσα σ' εκείνη τήν κοσμοχαλασιά μένει ουδέτερος, άλλα γιατί κατορθώνει να βλέπει τα πράγματα άπό άρκετήν απόσταση και για τούτο ψύχραιμα και προπαντός μέ πολλήν ανθρωπιά. Ό άνθρωπος πού δοκιμάζεται καί σκοτώνεται και υποφέρει, σ' όποια πλευρά κι αν είναι τοποθετημένος, ή αγωνία και ή πείνα τών αποκλεισμένων στα σπίτια τους 'Αθηναίων, χωρίς νερό, χωρίς ηλεκτρικό, χωρίς τρόφιμα, ό ηρωισμός καί ή περιφρόνηση του θανάτου πού τόσες φορές εκδήλωσαν τα νιάτα τής εποχής, μας δίνονται μέ πολλές τραγικές άλλα καί απέριττες εικόνες πού αληθινά μας εγγίζουν εσωτερικά καί μας συγκλονίζουν. Τό μυθιστόρημα αυτό υπήρχε βέβαια ό κίνδυνος ν' αποτελματωθεί στα περιορισμένα πλαίσια τοϋ σπιτιού μές στο όποιο (σα μέσα σέ μια «Κιβωτό τοϋ Νώε») ζουν καί κινούνται απομονωμένοι οι ήρωες του, καθώς μάλιστα, όπως είναι πολύ φυσικό, απουσιάζει άπ' αυτό ό μύθος καί ή δράση. 'Εντούτοις όμως ή ικανότητα τοϋ συγγραφέα τοϋ έδωσε δική του κίνηση καί δράση όχι προς τα έξω (χωρίς βέβαια να λείπει καί αυτή), αλλά προς τα μέσα, κατακόρυφα, στο εσωτερικό τοϋ παλιοϋ τετραώροφου σπιτιοΰ, άπό τήν αυλή ίσαμε τήν ταράτσα, καθώς επίσης καί μές στα άδυτα τής ψυχής τών ηρώων του. 'Ακόμα στο μυθιστόρημα αυτό ένα σωρό συναισθήματα, ψυχικές καταστά

8 262 Ε. Ν. Μόσχου σεις και περιστατικά ό πόνος, ή θλίψη, ή πείνα, ή ομηρία, ό θάνατος, το μίσος είναι διαποτισμένα με τη μαγεία της ποίησης, πού σε τελευταίαν ανάλυση, όχι μονάχα άπαλαίνει άλλα και καταξιώνει ενα κατά πάντα πονεμένο καί καταματωμένο βιβλίο. Ή κριτική σχεδόν στο σύνολο της υποδέχτηκε με εγκωμιαστικά σχόλια τις «Ήμερες οργής». Άλλα τήν πιο ουσιαστική και ευθύβολη κρίση με τήν πιο επιγραμματική διατύπωση, τήν έκανε σίγουρα ό Παναγιώτης Κανελλόπουλος στην 'Ακαδημία 'Αθηνών, όπου διεξήχθη πλατιά καί εμπεριστατωμένη συζήτηση για τήν αξία αύτοϋ του βιβλίου ώς αληθινού ντοκουμέντου, μέσα στα πλαίσια μιας επιβαλλόμενης εθνικής αυτογνωσίας καί ομοψυχίας καθώς και για τα δραματικά γεγονότα πού το ενέπνευσαν: «'Αφού δέν κατόρθωσε, τόνισε χαρακτηριστικά ό Παν. Κανελλόπουλος ανάμεσα σε πολλές άλλες σκέψεις του, ή δέν θέλησε κανένας μέχρι σήμερα να γράψει μιαν αντικειμενική ή έστω απαλλαγμένη από άκρατη μισαλλοδοξία ιστορία των Δεκεμβριανών, αποφάσισε καί κατόρθωσε ό Πέτρος Χάρης να γράψει ενα μυθιστόρημα, πού αποτελεί καθρέφτη τών φοβερών εκείνων γεγονότων, γνησιότερο άπό κάθε ιστορική ανασκόπηση, πού έχει γίνει ώς τώρα». "Ετσι οι «Ήμερες οργής» αποτελούν αναμφισβήτητα μια πολύτιμη αντικειμενική μαρτυρία, ενα συγκλονιστικό ιστορικό ντοκουμέντο άλλα συγχρόνως καί ενα μυθιστόρημα εθνικής αυτογνωσίας, για να εκτιμηθεί ακόμα μια φορά ή μεγάλη συμβολή της λογοτεχνίας στην ηθική, πνευματική καί ευρύτερα πολιτιστική ανάπτυξη του έθνους. 'Αλλά ό Πέτρος Χάρης ένιωσε τήν ανάγκη εκτός άπό τήν περιδιάβαση του μέσα στο χρόνο με τα πεζογραφικά του κείμενα, να επιχειρήσει παράλληλα καί μιαν ανιχνευτική εκστρατεία του μέσα στο χώρο. "Ετσι ή ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του τον έφερε σ' επαφή καί μέ τον ξένο κόσμο με τ' αλλεπάλληλα ταξίδια του. Γιατί ό Πέτρος Χάρης έκτος άπ' τήν Ελλάδα πού ορισμένα χαρακτηριστικά μέρη της (τό Ναύπλιο, τή Ναύπακτο, τή Μονεμβασία, τή Σκιάθο κλπ.) μας τα έδωσε σε ενδιαφέρουσες σελίδες ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, επισκέφτηκε ακόμα τον παλιό καί τον καινούργιο κόσμο. 'Από τήν Ευρώπη επισκέφτηκε τήν 'Ισπανία, τήν 'Ιταλία, τή Ρουμανία, τή Βουλγαρία, τις Δαλματικές 'Ακτές, άπό τήν 'Αμερική τή Νέα Υόρκη καί άπό τήν 'Ασία τό 'Ισραήλ, τήν Τουρκία καί τήν Κίνα, για να μας χαρίσει απολαυστικές ταξιδιωτικές εντυπώσεις του πόύ τις συγκέντρωσε τό 1970 σ' έναν ογκώδη τόμο μέ τον τίτλο «'Από τον πανάρχαιο στον καινούργιο κόσμο». 'Ιδιαίτερα οι εντυπώσεις του άπό τήν Κίνα στο βιβλίο του «Ή Κίνα εξω άπ' τα τείχη», στάθηκαν τό πιο ολοκληρωμένο, τό πιο κατατοπιστικό άλλα καί τό πιο καλογραμμένο βιβλίο άπ' όσα γράφηκαν τα τελευταία χρόνια μέ ταξιδιωτικές εντυπώσεις, μέ κρίσεις, ιστορικές αναδρομές καί άλλες ενδιαφέρουσες πληροφορίες, άπό τή μεγάλη αυτή χώρα της 'Ασίας, άπό τή Νέα

9 Ή πνευματική προσφορά του Πέτρου Χάρη 263 Κίνα, πού ό ταξιδιώτης Πέτρος Χάρης την άντίκρυσε στην πιο αναλλοίωτη μορφή της. Παράλληλα μέ το διήγημα και το μυθιστόρημα ό Πέτρος Χάρης από πολύ νωρίς, θα στραφεί στην καλλιέργεια της κριτικής, τήν οποία άσκησε για πολλά χρόνια, ώς ενα υψηλό πνευματικό λειτούργημα και μέ αληθινή συναίσθηση ευθύνης. Ή γερή κατάρτιση του, ή άπό τα μαθητικά του χρόνια χρονολογούμενη αγάπη και ή γνωριμία του μέ τα κλασικά γράμματα, παράλληλα όμως και ή σπουδή της νομικής επιστήμης, όξυναν στο έπακρο τήν κριτική του σκέψη, πλούτηναν τις γνώσεις του, βάθυναν τή σκέψη του και τον κατέστησαν ικανό για τήν κριτική πού τήν άσκησε μεθοδικά και συστηματικά επί σαράντα τόσα χρόνια. Αυτά ακριβώς τα προσόντα εκτιμώντας ό ιδρυτής της «Νέας Εστίας» Γρηγόριος Ξενόπουλος τον έκάλεσε από τήν αρχή (από τήν ίδρυση του περιοδικού τούτου το 1927) για τακτικό συνεργάτη του, για να τον καταστήσει συνδιευθυντή το 1933, προκειμένου ό Πέτρος Χάρης άπό το 1935 να αναλάβει μόνος του τή διεύθυνση της. Καρπός της κριτικής εργασίας τοϋ Πέτρου Χάρη είναι όχι μόνο οί επτά τόμοι μελετημάτων του για τους παλαιότερους και νεότερους πεζογράφους μας μέ τον τίτλο «Έλληνες Πεζογράφοι», όπου μέ διεξοδικά, δοκιμιογραφικοΰ χαρακτήρα, μελετήματα του αναλύεται το έργο των κυριοτέρων ελλήνων πεζογράφων άπό τον Σολωμό, τον Παλαμά και τον Ξενόπουλο, ίσαμε τον Βενέζη, τον Θεοτοκά, τον Πολίτη και τον Τερζάκη, όχι μόνο οί δυο ογκώδεις τόμοι κριτικής εργασίας του σαράντα χρόνων, δπως παρουσιάστηκε στις στήλες τις «Νέας Εστίας» και της καθημερινής εφημερίδας των 'Αθηνών «Ελευθερία», άλλα και οί χιλιάδες σελίδες της «Νέας Εστίας» των τακτικών της τευχών και τών αφιερωμάτων της, πού αποτελούν προέκταση τής κριτικής του εργασίας και άντικαθρεφτίζουν όλες τις αισθητικές και πνευματικές ανησυχίες και πεποιθήσεις του. 'Αλλά ό ώριμος στοχασμός τοϋ Πέτρου Χάρη, ή συστηματική παρακολούθηση τής δικής μας και τής ξένης πνευματικής ζωής μέ τή «Νέα Εστία» και για τή «Νέα Εστία», ή ενεργητική συμμετοχή του στην πνευματική ζωή τοϋ τόπου μας, ή ενατένιση ακόμη τών προβλημάτων τοϋ άνθρωπου σέ όλους τους τομείς, όπως άντικαθρεφτίζεται στή λογοτεχνική δημιουργία τοϋ μεσοπολέμου και τών μεταπολεμικών χρόνων, δημιούργησαν μέσα του πλούσιες και γόνιμες αντιδράσεις πού αποκρυσταλλώθηκαν στο δοκίμιο. Τα εξι επτά βιβλία του μέ δοκίμια πού εξέδωσε ϊσαμε σήμερα («Ή κρίσιμη ώρα», «Ελεύθεροι πνευματικοί άνθρωποι», «Μεταπολεμικός κόσμος», «Ή ζωή και ή τέχνη», «Ό άνθρωπος και ό 'ίσκιος του» κ.ά.), μαρτυρούν το εύρος τοϋ στοχασμοΰ του, τήν ανησυχία του και τήν αγωνία του για τή μοίρα τοϋ σημερινού και τοϋ αυριανού άνθρωπου, άλλ' ακόμη και τή γενικότερη παιδεία

10 264 Ε. Ν. Μόσχου του καί τή συνείδηση ενός διαρκώς προβληματιζόμενου λογοτέχνη και κρατικού. Θα πρέπει όμως κάπως περισσότερο να σταθούμε στην προσφορά του Πέτρου Χάρη στην πνευματική ζωή του τόπου μας με τή «Νέα Εστία». Το περιοδικό αυτό, πού εξακολουθεί νά εκδίδεται συνέχεια ίσαμε σήμερα, επί εξήντα τρία χρόνια, είναι το μακροβιότερο, άλλα καί τό εγκυρότερο ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό. Ό Πέτρος Χάρης αναλαμβάνοντας τή διεύθυνση της «Νέας Εστίας» ουσιαστικά άπό τό 1933 (μαζί με τον Ξενόπουλο ίσαμε τό 1935) έμόχθησε κυριολεκτικά για νά τήν ανεβάσει και νά τήν βελτιώσει από τήν άποψη της πληρότητας, προκειμένου νά τήν καταστήσει λογοτεχνικό περιοδικό αναμφισβήτητης περιωπής και πραγματικού κύρους. Ή συμβολή της «Νέας Εστίας» στην καλλιέργεια της λογοτεχνίας, στην ανακάλυψη νέων λογοτεχνών, στην προαγωγή της πνευματικής ζωής του τόπου μας καί στην επαφή της με τα ελληνικά κέντρα του εξωτερικού άλλα καί με τον ξένο πνευματικό κόσμο είναι ανεκτίμητη. "Ισαμε σήμερα έχουν εκδοθεί 123 τόμοι της, άπό σελίδες ô καθένας, καί απ' αυτούς οι 110 εκδόθηκαν με τήν άμεση εποπτεία καί υπό τή διεύθυνση του Πέτρου Χάρη. Στον αριθμό αυτόν περιλαμβάνονται καί τα πολυσέλιδα αφιερώματα της, οπότε αυξάνεται εντυπωσιακά ό όγκος καί ή σημασία της προσφοράς του. Κάθε δεκαπενθήμερο τεύχος τής «Νέας Εστίας» υπήρξε επί σειράν ετών ό καθρέφτης της ελληνικής πνευματικής ζωής άλλα, πολλές φορές, καί τής ξένης 9 στα κυριότερα φανερώματα της. Άπό τα τεύχη τής «Νέας Εστίας» ιδιαίτερο πάντα ενδιαφέρον συγκεντρώνουν τα ειδικά αφιερώματα της, πού ό Πέτρος Χάρης τα εγκαινίασε, σέ μεγάλες μορφές των ελληνικών γραμμάτων, άλλα καί τής ξένης πνευματικής καί καλλιτεχνικής ζωής. Τά τεύχη της, πού αφιερώθηκαν σέ ελληνικές φυσιογνωμίες του πνεύματος τής Τέχνης καί τής λογοτεχνίας, αναφέρονται στους Δομ. Θεοτοκόπουλο, Δίον. Σολωμό, Άλεξ. Παπαδιαμάντη,Άνδρ. Κάλβο, Κωστή Παλαμά, Γιάννη Ψυχάρη, Γρ. Ξενόπουλο, "Αγγ. Σικελιανό, Ίω. Γρυπάρη, Κωνστ. Καβάφη, Ίω. Συκουτρή, Μάρκο Αυγέρη, Κώστα Βάρναλη, Παν. Κανελλόπουλο, Κωνστ. Τσάτσο, καί πολλούς άλλους, ένώ τά πολυσέλιδα τεύχη της πού αφιερώθηκαν σέ ξένες μορφές του πνεύματος καί τής τέχνης αναφέρονται στον Τολστόι, τον Ντοστογιέφσκη, τον Ντάντε, τον Τσέχωφ, τον "Ιψεν, τον Μπωντλαίρ, τον Πιραντέλλο, τον Μαίτερλινγκ, τον Ζάν Μωρέας, τον Β. Ουγκώ, τον Ζολά, τον Πόε, τον Ούναμοΰνο, τον Λίνκολν, τον Λόπε ντε Βέγκα, τον "Αντερσεν, τήν Λάγκερλεφ, τον Μπαχ, τον Βέρντι, τον Μότσαρτ καί πολλούς άλλους. 'Εξάλλου πολλά ογκώδη αφιερώματα έχουν γίνει για μεγάλες ιστορικές επετείους, δικές μας καί ξένες, καθώς καί για θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος, όπως είναι ή εκατονταετηρίδα του Πανεπιστημίου 'Αθηνών, τά πε

11 Ή πνευματική προσφορά του Πέτρου Χάρη 265 νηντάχρονα του Δημοτικισμού, τα 500 χρόνια από τήν "Αλωση, τά χίλια χρόνια του 'Αγίου Όρους, τα εκατό χρόνια της εθνεγερσίας του 1821, τα σαραντάχρονα της 28ης "Οκτωβρίου 1940, τα εκατόν πενήντα χρόνια της 'Αθήνας, το αφιέρωμα στή Θεσσαλονίκη, τα πενηντάχρονα της Μικρασιατικής Καταστροφής, το αφιέρωμα στα πρώτα πενήντα χρόνια του αιώνα μας και ακόμα το αφιέρωμα στή Χαρακτική, στον Συμβολισμό, στον Ρομαντισμό, στή Γυναίκα, στις επιδράσεις των ξένων ρευμάτων στα νεοελληνικά γράμματα και τόσα άλλα. 'Αλλά ή συμβολή του Πέτρου Χάρη στην πνευματική ζωή του τόπου μας και στή διαμόρφωση της κοινής γνώμης πάνω σε περισπούδαστα θέματα κοινωνικού και πνευματικού βίου με τή «Νέα Εστία» καταφαίνεται και άπό τις τόσες συζητήσεις πού έγιναν άπό τις στήλες της, όπως για το θέμα «σαφήνεια και ασάφεια στην τέχνη», άπό τις τόσες έρευνες πού φάνηκαν στις σελίδες της, όπως τά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια «Ή Τέχνη και ή Εποχή» και τό «Θέατρο και ή Εποχή», και άπό τις τόσες πνευματικές μάχες πού έδωσε με πείσμα, αποφασιστικότητα και σθένος, όπως ή μάχη για τήν πνευματική ελευθερία σέ μια εποχή κρίσιμη και αποφασιστική για τήν περαιτέρω πορεία μας, πού ανατάραξε συνειδήσεις, ξεσήκωσε άντιλογίες και οδήγησε σέ αναθεωρήσεις και άνατοποθετήσεις άξιων. 'Ιδιαίτερα ή συζήτηση και ή μάχη πού έδωσε ό Πέτρος Χάρης τά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια για τήν πνευματική ελευθερία στάθηκε αποφασιστική για τήν πορεία της «Νέας Εστίας» σέ μια εποχή πνευματικής μισαλλοδοξίας και πολιτικού φανατισμού, πού θόλωναν τό νου και οδηγούσαν τό πνεύμα στην εξάρτηση άπό άμεσες πολιτικές σκοπιμότητες και στην αλλοτρίωση. Ό Πέτρος Χάρης μέ τήν ακαταπόνητη και διαρκή παρουσία του στο προσκήνιο της πνευματικής ζωής τής Ελλάδας επί εξήντα πέντε περίπου χρόνια, κατέλαβε μιαν αληθινά έπίζηλη θέση στή νεοελληνική λογοτεχνία και επηρέασε αποφασιστικά στή διαμόρφωση τής πνευματικής ζωής τοΰ τόπου μας.

12 ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ 'Ακαδημαϊκού ΗΔΟΝΗ ΚΑΙ ΠΟΝΟΣ ΩΣ προνομιουχεσ ΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ TOY EMINESCU Ό κυριώτερος και μονιμώτερος τρόπος προσπελάσεως τοϋ στοχασμού πού στηρίζει τήν ποίηση τοϋ Eminescu, πέρ' άπό την άμεση γνώση της χάρη στις μεταφράσεις τοϋ έργου του, είναι ασφαλώς ή ανάγνωση της γαλλικής εκδόσεως τοϋ σχετικοϋ βιβλίου τοϋ Edgar Papu 1, ανάγνωση τήν οποίαν ή ποιότης τοϋ βιβλίου αύτοϋ καθίστα αβίαστη και θελκτική. Στα κεφάλαια έβδομο και όγδοο ό συγγραφεύς επισημαίνει δύο έννοιες πού κατά πάντα φαίνονται να δομοϋν, στο πλαίσιο τοϋ στοχασμοΰ τοϋ ποιητοϋ, μιαν διπολική πραγματικότητα ή οποία διατελεί σε συνεχή εξισορρόπηση. Πρόκειται για τις έννοιες τής ηδονής και τοϋ πόνου. Τις έννοιες αυτές εχω ήδη άπό μακροϋ χαρακτηρίσει ως ύποδηλοϋσες προνομιούχους συνειδησιακές καταστάσεις 2. Μέ άλλους λόγους, ηδονή και πόνος συνιστοΰν, κατά τήν προσωπική μου αξιολόγηση, συγκεκριμένα πρωτογενή βιώματα, πού υπόκεινται σέ περαιτέρω αξιολογικές διεργασίες, ώστε ν" αποβαίνουν εκφάνσεις επιζητούμενων ή απορριπτόμενων (αν και όχι πάντοτε μέ τήν ίδια διάθεση) δυνατοτήτων 3 εντάσεως τοϋ συνειδησιακοΰ βίου. "Η έννοια τής ηδονής, είδικώτερα, έξεικονίζεται, περιγράφεται και αξιολογείται άπό τον Eminescu ώς άναγώγιμη στην κατηγορία τοϋ «ήδέος», δηλαδή τοϋ «γλυκοϋ». 'Ηδύ, για τον ποιητή, είναι μία γενικώτατη ίδιότης άποδόσιμη σέ παντοία αντικείμενα, ή και σέ κάθε λογής δραστηριότητες, των οποίων οί επενέργειες επί τής υπάρξεως και έπί τής συνειδήσεως, νοούμενης ώς συνειδήσεως τής υπάρξεως αυτής, έχουν ώς αποτέλεσμα τήν δη 1. Πβ. Edgar Papu, La poésie a"eminescu,, Bucuresti, Ed. Sciintifica si Enciclopedica, Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, Ai ήόοναί. Φαινομενολογική έρευνα ενίων προνομιούχων συνειδησιακών καταστάσευη>, 'Αθήνα, 1975, ιδιαίτερα σσ Πβ. Ε. Moutsopoulos, «Aliénation ou "plus être"? Vers une axiologie des plaisirs», Bévue Philosophique, 1977, σσ

13 'Ηδονή καί πόνος στην ποίηση τοϋ Eminescu 267 μιουργία όχι απλώς καταστάσεων εύαρέστων για την συνείδηση, αλλά καταστάσεων πού την συγκλονίζουν και πού την οδηγούν σέ ανάταση εντείνοντας τις λειτουργίες της. Στο σημείο αυτό ό Eminescu υφίσταται την επίδραση μιας ολόκληρης υπερεθνικής ποιητικής παραδόσεως ή οποία καταφεύγει στην ευρύτατου φάσματος χρησιμοποίηση τής εννοίας τοΰ ήδέος, άλλα και συναφών προς αυτήν εννοιών, τελικώς σ' έκείνην αναγομένων, προκειμένου να χαρακτηρίσουν θετικώς παντοία αντικείμενα ή αντικειμενικές καταστάσεις πού προκαλούν εύάρεστες αντιδράσεις στην συνείδηση. "Ηδη ό Πλάτων εΐχε αντιμετωπίσει το θέμα άπό άποψη κατηγοριοκεντρική, μέ το ν" αναζητήσει τρόπους χαρακτηρισμού τοΰ ήδέος, μέ δυνατότητες ευρύτερης αποδοχής των εκ μέρους των συνειδήσεων. "Ή πλατωνική διάκριση μεταξύ ηδονών καθαρών και μεικτών στον διάλογο Φίληβον 4 είναι μέν θεμελιώδης, παραμένει όμως ανολοκλήρωτη άπό τήν άποψη τοΰ προσδιορισμού τοΰ αντικειμένου πού προκαλεί τήν ηδονή. Ή ολοκλήρωση της επισυμβαίνει στον διάλογο Τίμαιον 5, όπου οιονεί μηχανιστικώς αναλύεται ή επί ψυχοσωματικού επιπέδου συμπεριφορά τής συνειδήσεως έναντι τών προκαλουσών τήν ήδονήν «ηδειών» αντικειμενικών δομών, ιδιαίτερα τών καλλιτεχνικών 6. Ή ποίηση τοΰ Eminescu βρίθει παραδειγμάτων κατά τα όποια ώς ηδύ δεν χαρακτηρίζεται καθ' εαυτό τό αντικείμενο πού προκαλεί τήν ηδονή, άλλα τό υπ' αύτοΰ προκαλούμενο ηδονικό βίωμα, έτσι ώστε, εξ αντανακλάσεως και μόνον, στο αντικείμενο εκείνο, να προσάπτεται ό χαρακτηρισμός τοΰ ήδέος 7. Κατά ταΰτα, ήδύ είναι, ο,τι έκ προοιμίου εΐναι προωρισμένο, εξ αιτίας τής δομής του, ν' ανταποκρίνεται προς τήν διάταξη τών σπλαγχνικών εκείνων δομών τής συνειδήσεως πού, μέ τον τρόπο αυτόν, ένεργοποιοΰνται κατά τήν συνάντηση των προς έκείνην τό αποτέλεσμα ακριβώς τής συναντήσεως, κυριολεκτικώτερα τής συμπτώσεως αυτής, συνιστά τήν εκάστοτε ηδονή 8. Έκ παραλλήλου, και κατά δομικήν συνάρτηση προς τήν εννοιαν τής 4. Πβ. Πλάτωνος, Φίληβον, 31a" Πβ. V. Jankélévitch, Le pur et l'impur, Paris, 1960, σ Πβ. Πλάτωνος, Τίμαιον, 80 a b. 6. Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, «Μουσική κίνησις καί ψυχολογία εις τους έσχατους πλατωνικούς διάλογους», 'Αθηνά, 63 (1960), σσ Έτσι μονάχα καθίσταται εντελώς αντιληπτή ή σημασία τοϋ ήδέος στον σολωμικό στίχο: «νερά καθάρια καί γλυκά, νερά χαριτωμένα» (Έλεύθ. πολιοοκ., σχέδ. γ'). 8. Πβ. Ε. Moutsopoulos, «Harmonie préétablie et harmonie en devenir: l'apport de Γ art à l'idée philosophique de création». Académie Internationale de Philosophie de l'art, Actes, τεϋχ. 3, 1987, σσ

14 268 Ευαγγέλου Μουτσοπούλου ηδονής, ή ποίηση του Eminescu σημαδεύεται από τήν συνεχή παρουσία, σ' αυτήν, τής εννοίας του πόνου. Θα πρέπει να σημειωθή έξ αρχής πώς ό δρος dor (λατ. dolor), ό όποιος εδώ αποδίδεται ώς «πόνος» έχει, στην ρουμανική, σημασίαν ευρύτερη εκείνης τοΰ όρου άλγος 9. Για τον λόγο αυτόν, ακριβώς, τον αποδίδω, άλλωστε, καθ' δν τρόπον τό πράττω 10, δηλαδή ώς βίωμα δυσάρεστο και συνάμα δημιουργικό 11. Τό φάσμα σημασιών με τις όποιες ό όρος dor χρησιμοποιείται άπό τον Eminescu, με πρότυπο τήν χρησιμοποίηση του άπό τό κοινό αίσθημα, εξικνείται από τήν περιοχή τής νοσταλγίας ώς έκείνην τής μελαγχολίας 12. Για τον ρουμάνο ποιητή, ό πόνος είναι συγχρόνως στέρηση κ' επιστέγασμα πληρώσεως, αρνητική και θετική, συνάμα, βίωση τής επαφής τής συνειδήσεως προς τήν κοσμική κι ανθρώπινη πραγματικότητα. Ή συνείδηση του πόνου οργανώνεται, με τον τρόπο αυτόν, υπό τό πρότυπο και υπό τήν άδήριτην αναγκαιότητα μιας θεμελιώδους διαλεκτικής βιουμένης ώς αρνήσεως, άλλα και ώς θέσεως, αναλόγως τής σημασίας τήν οποία λαμβάνουν, εντασσόμενα σ' αυτήν, τα παντοϊα σχετικά βιώματα. Ή εσωτερική διαλεκτική τοϋ dor (πόνου) εμφανίζεται, συνεπώς, ώς διαλεκτική τής στερήσεως και τής πληρότητος, κυριολεκτικώτερα τής πλησμονής, κατά τούτο, ότι στέρηση και πλησμονή συνυπάρχουν μέσα στον ϊδιο αξιολογικό τρόπο βιώσεως τής υπάρξεως. Διαπιστώνεται ή λειτουργία ενός καιρικού προτύπου 13 τό όποιο επιβάλλει τήν συνύπαρξη στερήσεως και πλησμονής σε δόσεις παραπληρωματικές: όπου δηλαδή ό πόνος στερήσεως τείνει να δηλωθή κατά συρρίκνωση και κατ' άτονίαν, ό πόνος πλησμονής τείνει να δηλωθή κατ' έπέκτασιν και κατ' εντασιν, και αντιστρόφως. Μέ 9. Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, Ai ήδοναί, σσ. 11 και Πβ. L. Lavelle, Le mal et la souffrance, Paris, 1940, σ. 33 κ. έξ." M. Latour, «Remarque sur le plaisir et la douleur», ανατ. άπό τήν Bévue Philosophique, 1931, σ Πβ. Περαιτέρω F. J. J. Buytendijk, La douleur (γαλλ. μτφ. ύπο Α. Reiss), Paris, P. U. F., 1951, σ. 54 κ.έξ. P. Chauchard, La douleur, Paris, P. U. F., 1954, σσ J. Teppe, Alchimie de la douleur ou petit discours de ma méthode, Revue Dolor iste, 7 mars Πβ. Max Scheler, Le sens de la souffrance (γαλλ. μτφ.), Paris, 1936 (Amour et conaissance), κ. έξ. Έχει ήδη έπισημανθή από τον Et. Souriou, πώς τα περισσότερα έργα τέχνης είναι προϊόντα λύπης κι όχι χαράς. Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, Αί ήδοναί, σ. 71, σημ. 12. Τοΰ αύτοΰ, Ai αισθητικοί κατηγορίαι. Εισαγωγή εις μίαν άξιολογίαν τοϋ αισθητικού αντικειμένου, 'Αθήνα, 1971, σσ Πβ. τον άγγλικόν ôpo spleen, όπως σ' αυτόν αναφέρεται ό Baudelaire, (ολόκληρο τό α' μέρος των 'Ανθέων τοϋ κακοΰ, α εκδ., 1857) ώς εις όρον σημαίνοντα πλήξη και άγχος. Πβ. «Recueillement» (1861): «Sois sage, ô ma Douleur, et tiens toi plus tranquille». 13. Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, Φιλοσοφία της καιοικότητος, 'Αθήνα, 1984, σσ

15 Ηδονή καί πόνος στην ποίηση τοϋ Eminescu 269 άλλους λόγους, ή εσωτερική παρουσία τοϋ πόνου και ό λειτουργικός του τόνος επιβεβαιώνονται με κάθε μέσον καί σε κάθε περίσταση. Το μη ον τοϋ πόνου της στερήσεως ενυπάρχει εντός τοϋ οντος τοϋ πόνου της πλησμονής, δίκην σκώληκος εντός τοϋ καρποΰ, κατά τήν έκφραση τοϋ Sartre 14, καί τανάπαλιν. Ευρισκόμεθα δηλαδή ενώπιον μιας δομής πού ενθυμίζει μαθηματική συνάρτηση τής οποίας το γινόμενο των μεταβλητών παραμέτρων παραμένει σταθερό. Τέλος, ή συνείδηση φαίνεται ν* αναζητεί εκάστοτε το ποσοτικό εκείνο ελάχιστο τό όποιον είναι σε θέση να τήν βοηθήσει προκειμένου ή ίδια να επιτύχει ένα ποιοτικό βέλτιστο στην βίωση τοϋ πόνου, είτε κυρίως ώς πόνου στερήσεως καί δευτερευόντως ώς πόνου πλησμονής είτε καί αντιστρόφως 15. Ή εσωτερική αυτή διαλεκτική τοϋ πόνου εγγράφεται, καθώς διεπιστώθη, στο πλαίσιο μιας εξωτερικής διαλεκτικής τής εναλλαγής βιώσεως πόνου καί ηδονής. 'Ηδονή καί πόνος βιώνονται, ακόμη καί ύπό τήν στερητική μορφή τοϋ δευτέρου ώς κατ' εξοχήν εκάστοτε προνομιοΰχοι δημιουργικές καταστάσεις τής συνειδήσεως, νοούμενης ώς συνειδήσεως τής υπάρξεως 16, ή οποία καρποϋται τήν ίδια τήν δυνατότητα της να συλλαμβάνει καί ν" αξιοποιεί τον ιδιαίτερο δυναμισμό της 17, καθ' δ μέτρον ό δυναμισμός αυτός υπόκειται σέ καιρική δομητική διάρθρωση κατά τήν οποία προέχοντα ρόλο παίζει ή συνειδησιακή προθετικότης ώς προθετικότης αλληλοδιαδόχων βιώσεων 18 άναγωγίμων στην εκάστοτε επίκαιρη καί ή οποία νοείται ώς βίωσις κατ' εξοχήν. "Ετσι μονάχα ηδονή καί πόνος επιβεβαιώνονται ώς τα συναρτησιακώς συναπτόμενα στηρίγματα τής υπάρξεως. Λέγοντες, τοϋ λοιποϋ, ήδονήν καί πόνον εννοούμε, κατά τίνα άπλοποιητικήν έκφραση, ήδονήν καί πόνον τοϋ ύπάρχειν 19 μέ άλλους λογούς, ένα ύπάρχειν μεστό νοήματος, συνεπώς υποκείμενο σέ συνεχή άξιολογητική αναβάθμιση. 14. Πβ. L'être et le néant, Paris, 1943, σσ Πβ. E. Papu, μν. εργ., σ Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, ΑΙ ήδοναί, σ Πβ. αυτόθι, σ Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, «Χρονικού καί Καιρικοί κατηγορίαι», Φιλοσοφικοί προβληματισμοί, τ. 1, 'Αθήνα, 1971, σσ , ιδιαίτερα σ. 108 κ.έξ. 19. Καθ' όμοιον τρόπον, καί τηρουμένων των αναλογιών, δια τοϋ όρου βούληση ό Schopenhauer εννοεί βούληση προς ζωήν. Πβ. Ε. Μουτσοπούλου, «Θεωρία τής βουλήσεως», Φιλοσοφ. προβληματισμοί, τ. 3, 1984, σσ , ίδιαίτ. σ. 217.

16 270 Ευαγγέλου Μουτσοπούλου Εΐναι ενδεικτικό του δυναμισμού του ρουμάνικου ποιητικού φιλοσοφικού στοχασμού το δτι οί αντιλήψεις αυτές έχουν τονισθή από μιαν φυσιογνωμία του εύρους και του κύρους τοϋ ποιητοϋ Eminescu. Πρόκειται για τήν ποιητικήν επικύρωση φιλοσοφικών ιδεών πού διατελούσαν σέ ασάφεια και οί οποίες, με τον τρόπο αυτόν, απέβησαν πιο συγκεκριμένες καί, συνάμα, κατά τό εννοιολογικό τους φάσμα, πλουσιώτερες.

17 ΗΡΑΚΛΗ EMM. ΚΑΛΛΕΡΓΗ Ο ΟΒΙΔΙΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΟΥ 16ου ΚΑΙ Που ΑΙΩΝΑ Είναι γνωστό δτι στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της βενετοκρατίας ( ) αναπτύχθηκε ένας πολύ αξιόλογος πολιτισμός, πού έφτασε στην κορύφωση του κατά τους αιώνες 16ο και 17ο. Αύτη ή πολιτιστική άνθηση, πού ονομάστηκε Κρητική 'Αναγέννηση, αποτέλεσμα τόσο της οικονομικής ακμής πού σημειώθηκε στο νησί, όσο και τών επιδράσεων πού ασκήθηκαν από τον ιταλικό καί, ευρύτερα, ευρωπαϊκό πολιτισμό διαμέσου τής Βενετίας, είχε ποικίλες εκφάνσεις, μέ κορυφαία τή λογοτεχνία. 1 Ή κρητική λογοτεχνία τών δύο τελευταίων αιώνων τής βενετοκρατίας (16ου καί Που) αξιοποίησε γόνιμα τόσο τή βυζαντινή παράδοση 2, όσο και τήν ιταλική λογοτεχνία τής 'Αναγέννησης, δημιουργώντας έργα στα όποια ή ελληνικότητα συνδυάζεται αρμονικά μέ τήν ευρωπαϊκή σκέψη 3. Λόγω του ότι ή κρητική κοινωνία τής εποχής εκείνης επηρεαζόταν αποφασιστικά από τις ιδεολογικές ζυμώσεις πού συντελούνταν στή Βενετία εφόσον ή Κρήτη αποτελούσε αποικία της καί στον ευρύτερο χώρο τής 'Ιταλίας, ήταν 1. Για τήν Κρητική 'Αναγέννηση και ιδιαίτερα τή λογοτεχνία βλ. π.χ. Α. Embiricos, La Renaissance Cretoise : XVI et XVII siècles. I. La littérature, Paris 'Επίσης Στ. 'Αλεξίου, Ή κρητική λογοτεχνία και ή εποχή της, 'Αθήνα 1985, σ 'Αρκετά περιεκτική, παρά τή συντομία της, είναι ή ανακοίνωση τοϋ Μ. Vitti, Ή ακμή της κρητικής λογοτεχνίας και το ευρωπαϊκό σύνολο, στα Πεπραγμένα τοϋ Γ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Σννεδρίον, τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1974, σσ Για τή σημασία τής βυζαντινής παράδοσης στην ανάπτυξη τοϋ πολιτισμού τής Κρήτης κατά τήν περίοδο τής βενετοκρατίας βλ. ιδιαίτερα Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Ή παιδεία κατά τή βενετοκρατία, στο έργο Κρήτη: 'Ιστορία και πολιτισμός, τόμ. Β', Κρήτη 1988, σσ , 'Αποτελεί πλέον κοινή παραδοχή ότι ή κρητική λογοτεχνία τοϋ 16ου καί Που αιώνα παραμένει δυσερμήνευτο φαινόμενο, εάν δεν ενταχθεί στο σύνολο τής ευρωπαϊκής διανόησης τής ίδιας περιόδου. Ή συγκριτική μελέτη τών θεμάτων καί τών μοτίβων τής κρητικής λογοτεχνίας τών χρόνων εκείνων πείθει, ολοένα και περισσότερο, ότι ό άνθρωπος τής Κρήτης συμμετείχε ενεργητικά στις ιδεολογικές καί κοινωνικές εξελίξεις, πού μετέβαλαν ριζικά τή φυσιογνωμία τής Ευρώπης. Πβ. Μ. Vitti, Ή κρητική λογοτεχνία καί το ευρωπαϊκό σύνολο, δ.π., σσ

18 272 'Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη επόμενο και ή λογοτεχνία να ακολουθήσει ορισμένες τάσεις πού επικρατούσαν στην αντίστοιχη ιταλική λογοτεχνία. Μια από αυτές τις τάσεις αφορούσε στον Όβίδιο, πού τον 16ο αιώνα ήταν στην 'Ιταλία άπό τους πιο αγαπητούς ποιητές 4. Φυσικά, δεν πρόκειται για φαινόμενο πού παρατηρήθηκε τότε για πρώτη φορά και μόνο στην 'Ιταλία. Το ενδιαφέρον για τον Όβίδιο, πού ό Gaspar Bachet (17ος ai.) είχε χαρακτηρίσει ώς (de plus gentil et le plus ingénieux de tous les poètes grecs et latins» 5, υπήρξε αδιάπτωτο σε δλες τις χώρες της Ευρώπης άπό τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες ώς τήν 'Αναγέννηση και τή νεότερη εποχή 6, μέ κορύφωση του βέβαια κατά τα μέσα του 12ου αιώνα (aetas ovidiana) 1. Κατά τον 16ο αιώνα, εποχή πού μας ενδιαφέρει, οι Μεταμορφώσεις είχαν μεγάλη διάδοση στην Ιταλία. Άπό τίς αρχές του αιώνα θαυμαστές τοο Όβιδίου άρχισαν να μεταφράζουν τό ποίημα αυτό, μέ σκοπό τήν εξάσκηση στην καινούργια λογοτεχνική δημοτική, πού εϊχε ώς βάση τή διάλεκτο της Τοσκάνης, και αργότερα τήν επίδειξη του στιλ και του λογοτεχνικού τους ταλέντου 8. "Ετσι, ό Όβίδιος έγινε πιο προσιτός στο κοινό. Οί γνωστότεροι άπό τους μεταφραστές τοϋ Λατίνου ποιητή ήταν ό Agostini 9, ό Dolce 10 και ό Anguillara 11. Ό τελευταίος κατόρθωσε να επισκιάσει όλους τους άλ 4. Rosemary Ε. Bancroft Marcus, «Ή πηγή πέντε κρητικών Ιντερμεδίων», Κρητολογία, 5 ('Ιούλιος Δεκέμβριος 1977), σ Πβ. F. Munari, Ovid im Mittelalter, Zurich 1960, σ Ή βιβλιογραφία για τήν επιβίωση τοϋ Όβιδίου είναι φυσικά τεράστια. Μια επιλεκτική καταγραφή της κατά περιόδους και χώρες βλ.στόν τόμο Ovid im Orteil der Nachwelt. eine Testimoniensammlung. Zusammengestellt von Wilfried Stroh, Darmstadt 1969, σσ , όπου ή εικόνα των μετά τό 1935 συμβολών. 7. Σύμφωνα μέ τον L. Traube {Vorlesungen und Abhandlungen, Miinchen 1911, σ. 113), πού είναι και ό εισηγητής τοϋ όρου. Ό F. Munari [Ovid im Mittelalter, ο.π., σ. 5) επεκτείνει τό χαρακτηρισμό και στον 13ο αιώνα, ένώ ό Α. Monteverdi {Ovidio nel Mèdio Evo, στο epyο Studi Ovidiani, Roma 1959, σ. 66) θεωρεί ώς aetas ovidiana τους αιώνες 12ο 14ο. 8. Πβ. R. Ε. Bancroft Marcus, ό'.π., σ Για τή ζωή του δέν γνωρίζουμε τίποτα. Πληροφορίες για τα έργα του μας δίνει ό G. Rue στην Enciclopedia Italiana, τόμ. Γ, σ Για τον L. Dolce, πού γεννήθηκε τό 1508 και πέθανε τό 1568, βλ. Enciclopedia Italiana, τόμ. XIII, σ. 97. Βλ. επίσης E.Cicogna, Mem. intorno la vita e gli scritti di M.L. Dolce, letterato veneziano del sec. XVI, στο έργο Memorie Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, τόμ. XI (1862), σσ Τό πλήρες δνομά του είναι: Giovanni Andrea dell' Anguillara. Γεννήθηκε τό 1517, άλλα δέν είναι γνωστό πότε πέθανε. Πριν άπό τό 1551 άρχισε να μεταφράζει τίς Μεταμορφώσεις, εργασία πού ολοκληρώθηκε τό 1561, οπότε και τυπώθηκε, και είχε τήν τύχη να επανεκδοθεί πολλές φορές, όπως διαπιστώνει κανείς άπό τα αντίτυπα των εκδόσεων, πού σώζονται στή Μαρκιανή Βιβλιοθήκη καί στο Βρεταννικό Μουσείο. Άπό τή σχετικά πλούσια βιβλιογραφία για τον Anguillara σημειώνω εδώ τήν εργασία τοϋ Μ. Pelaez, La vita et le opere di G. A. dell' Anguillara, «Il Propugnatore», IV, 1 (1891), σσ

19 Ό Όβίδιος στην κρητική λογοτεχνία του 16ου και Που αιώνα 273 λους μεταφραστές, επειδή ή μετάφραση του δεν αποτελούσε κατά λέξη απόδοση τοϋ όβιδιανοϋ κειμένου, άλλα λογοτεχνική μετάπλαση με πολλές προσθήκες, σέ σημείο πού να προκληθούν διαμαρτυρίες άπό μέρους των 'Ιταλών φιλολόγων 12. Ή μετάφραση διασκευή τοϋ Anguillara, του Dolce και πιθανότατα και άλλων μεταφραστών τοϋ Όβιδίου διαδόθηκαν, όπως ήταν φυσικό, και στή βενετοκρατούμενη Κρήτη και επηρέασαν, ως ενα σημείο, τή λογοτεχνική της παραγωγή. Βέβαια, είναι πολύ πιθανό ότι αρκετοί Κρήτες λόγιοι θα είχαν διαβάσει τον Όβίδιο άπό τό πρωτότυπο 13, άλλα δεν έχουμε λόγους νά αμφισβητήσουμε ότι όσοι αξιοποίησαν λογοτεχνικώς ορισμένα όβιδιανά θέματα και μοτίβα είχαν επηρεαστεί άπό μεταφράσεις τοϋ Όβιδίου στην ιταλική, όπως ακριβώς συνέβη και με άλλους Λατίνους συγγραφείς, απηχήσεις τών οποίων έχουν επισημανθεί σέ κρητικά λογοτεχνικά κείμενα 14 Άπό τα πρώτα έργα πού απασχόλησαν τήν έρευνα, ώς προς πιθανές επιδράσεις τοϋ Όβιδίου, εϊναι ή Έρωφίλη 15, τραγωδία τοϋ Γεωργίου Χορτάτση, πού υπήρξε ο εισηγητής τοϋ θεάτρου στή βενετοκρατούμενη Κρήτη. Ό Γ. Χορτάτσης 16, σύγχρονος τοϋ Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ήταν λόγιος μέ πλατιά μόρφωση 17, πού δέχθηκε έντονες επιδράσεις άπό τήν ιταλική λο 12. R. Ε. Bancroft Marcus, ΰ.π., σ Είναι γνωστό ότι πολλοί άπό τους λογίους της Κρήτης είχαν διπλή παιδεία, δηλ. ελληνική και λατινική. Τους λογίους αυτούς ό ιστορικός και αρχαιολόγος Στέφανος Ξανθουδίδης είχε ονομάσει «αντιπροσώπους της ανθρωπιστικής κινήσεως». (Ή 'Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά τών 'Ενετών αγώνες τών Κρητών. Texte und Forschungen zur Byzantinisch Neugriechischen Philologie, Nr. 34, Athen, σ. 173). Τυπικό παράδειγμα ανθρωπιστικής σχολής είναι τής 'Αγίας Αικατερίνης τοϋ Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), όπου διδάσκονταν ή αρχαία ελληνική και λατινική γλώσσα καί έφοίτησαν αρκετοί διάσημοι Κρήτες λόγιοι. Ή λατινική γλώσσα διδασκόταν στα σχολεία τών καθολικών μονών τοϋ νησιού καί άπό ιδιωτικούς δασκάλους σέ σπίτια ευγενών ή σέ μικρά ιδιωτικά σχολεία. Βλ. σχετικά Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Ή παιδεία κατά τή Βενετοκρατία, δ.π., σ 'Ενδεικτικά αναφέρω τον Βιργίλιο, τον Στάτιο και τον Σενέκα, για τους οποίους έχει υποστηριχθεί ότι επέδρασαν στον Έρωτόκριτο. Βλ. σχετικά Στ. Δεινάκη, «Αί πηγαί τοϋ "Έρωτοκρίτου"», Χριστιανική Κρήτη, 1 (1912), σ. 451 κ.έ. 15. Βλ. τό κείμενο στην έκδοση, Έρωφίλη, τραγωδία τοϋ Γεωργίου Χορτάτση. Επιμέλεια: Στυλιανός 'Αλεξίου και Μάρθα Άποσκίτη, Στιγμή, 'Αθήνα Ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία υπάρχουν γι' αυτόν. Τό βέβαιο είναι ότι καταγόταν άπό τό Ρέθυμνο καί ότι τήν Έρωφίλη τήν έγραψε γύρω στα Για τις αντικρουόμενες απόψεις σχετικά μέ τήν ταύτιση του βλ. όσα γράφουν οί έκδοτες τής Έρωφίλης στις σ τής Εισαγωγής. 17. Αυτό τό συμπέρασμα προκύπτει άπό τή μελέτη τοϋ έργου του, άλλα καί άπό σχετικές μαρτυρίες συγχρόνων του. Ό Γεώργιος Κιγάλας, π.χ., πρώτος έκδοτης τής Έρωφίλης, προλογίζοντας τό έργο (1637) χαρακτηρίζει τον Χορτάτση «λογιώτατον έν σπουδαίοις». Ή R. Ε. Bancroft Marcus υποστηρίζει ότι ό Χορτάτσης ήταν μέλος τής ιδρυμένης 18

20 274 'Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη γοτεχνία του 16ου αιώνα 18. Όπως απέδειξε ÔC. Bursian 19, βασικό πρότυπο 20 της Έρωφίλης είναι ή κλασικιστική τραγωδία Orbecche 21 του G. Β. Giraldi, άλλα διακρίνονται επιδράσεις και από άλλα έργα 22. Ώς προς τον Όβίδιο, ή συγκριτική έρευνα των κειμένων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ό Χορτάτσης έχει μεταπλάσει πολύ επιτυχημένα μεμονωμένους στίχους τοϋ Α' βιβλίου των Μεταμορφώσεων 13, αν και είναι δύσκολο στις περιπτώσεις αυτές να αποδειχθεί ή εξάρτηση ενός κειμένου άπό άλλο, όταν μάλιστα ή συγγένεια τους στα επίμαχα σημεία είναι αναγκαστικά μόνο νοηματική εφόσον στο Ρέθυμνο το 1572 'Ακαδημίας των Vivi, της οποίας ή συμβολή στην προπαρασκευαστική φάση εισαγωγής τοϋ θεάτρου στην κρητική λογοτεχνία υπήρξε αξιόλογη. Βλ. σχετικά R. Ε. Bancroft Marcus, «Georgios Chortatsis and his works: a critical review», Μαντατοφόρος, 16 ('Ιούλιος 1980), σ. 13 κ.έ. 18. Είναι χαρακτηριστικό ότι ό Χορτάτσης εισήγαγε στην κρητική λογοτεχνία τρία θεατρικά είδη, πού καλλιεργούνταν κατεξοχήν στην 'Ιταλία τον 16ο αιώνα: τήν τραγωδία, τήν κωμωδία καί το ποιμενικό δράμα. 19. Erophile, vulgargriechische Tragedie von Georgios Chortatzes aus Kreta. Ein Beitrag zur Geschichte der neugriechischen und italienieschen Literatur, «Abhandlungen der Kaiserlichen Sàchsischen Gesellschaft der Wissenschaften», τόμ. 5, τεΰχ. 7, Leipzig 1870, σ. 549 κ.έ. 20. Όπως παρατηρούν οί Στυλιανός 'Αλεξίου καί Μάρθα Άποσκίτη (Έρωφίλη, ό.π., σ. 38), οί ποιητές τής εποχής εκείνης αισθάνονταν τήν ανάγκη να ακολουθήσουν τήν παράδοση καί να στηριχθούν σ' αυτήν, αντί να δημιουργήσουν κάτι τό τελείως νέο. Πρόκειται για τήν αντίληψη ότι τα κείμενα ανήκουν σε όλους, πού σέ τελευταία ανάλυση ταυτίζεται μέ τήν αρχή τής «intertextuality», όπως τήν ονομάζει ή σύγχρονη λογοτεχνική θεωρία. Αυτό βέβαια σέ καμιά περίπτωση δέν σημαίνει δουλική μίμηση τοΰ προτύπου. Στην κρητική λογοτεχνία ό κανόνας είναι ότι οί συγγραφείς είναι απόλυτα προσωπικοί καί δημιουργούν έργα πού υπερβαίνουν κατά πολύ τα πρότυπα τους, πράγμα πού συμβαίνει καί μέ τήν «Έρωφίλη» σέ σχέση μέ τό πρότυπο της Orbecche. Για τήν υπεροχή αυτή τοΰ κρητικού κειμένου βλ. π.χ. Α. Embiricos, «Critique comparée d' "Erophile" et d' "Orbecche")), L'Héllénisme Contemporain, 10 (1956), σ. 330 κ.έ. 21. Βλ. γι' αυτόν Fr. Flora, Storia della letteratura italiana, II, , σ Ή τραγωδία Orbecche τοΰ Giraldi, πού υπήρξε καθηγητής τής ρητορικής στο Πανεπιστήμιο τής Φερράρας, εκδόθηκε τό 1543 καί επανεκδόθηκε τρεις φορές: 1547, 1551 καί Ό καθηγ. Μ. Ί. Μανούσακας απέδειξε (Κρητικά Χρονικά, 13 (1959), σσ ) τή στενή εξάρτηση τής Έρωφίλης άπό τήν τραγωδία // Re Torrismondo τοΰ Τ. Tasso, ένώ για τα χορικά έχουν επισημανθεί επιδράσεις άπό τήν τραγωδία Sofonisba τοΰ Trissino, τήν ποιμενική κωμωδία Aminta τοΰ Tasso κ.ά. Βλ. ειδικότερα V. Pecoraro, «Le fonti dei cori della "Έρωφίλη")), 'Ελληνικά, 22 (1969), σ. 370 κ.έ. 23. Οί στίχοι αυτοί, όπως καί οί αντίστοιχοι τής «Έρωφίλης», είναι οί έξης: Μεταμορφώσεις, Ι Έρωφίλη στ Πράξη Β' στ στ » Β' στ στ » Β' στ στ » Γ στ

21 "Ο Όβίδιος στην κρητική λογοτεχνία τοΰ 16ου καΐ 17ου αιώνα 275 πρόκειται για αλλόγλωσσα κείμενα και όχι και φραστική. Όπωσδήποτε όμως το γεγονός ότι ή επίδραση τοϋ Όβιδίου είναι αναμφισβήτητη σε άλλα κρητικά κείμενα 24 ενισχύει τήν άποψη ότι και στην Έρωφίλη έχουμε μετάπλαση όβιδιανών στίχων. Θεωρώ δύσκολο ένας τόσο καλλιεργημένος συγγραφέας, όπως ό Χορτάτσης, να μήν είχε συγκινηθεί άπό το εκλεπτυσμένο πνεύμα και τή σπάνια ποιητική δύναμη τοϋ Όβιδίου, εφόσον μάλιστα τήν εποχή αυτή διαβαζόταν πολύ στην Ιταλία, όπως ήδη τονίσαμε. Έξαλλου, στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ό Στυλιανός Δεινάκις 25, άπό τους πρώτους μελετητές τών πηγών της Έρωφίλης, παρά τό ότι δέν ήταν δυνατό στην εποχή του να γνωρίζει ότι ό Χορτάτσης θα είχε διαβάσει τό κείμενο τών Μεταμορφώσεων άπό κάποια ιταλική μετάφραση και όχι άπό τό πρωτότυπο. Τό 1947 ό καθηγητής Μ. Ί. Μανούσακας διαπίστωσε, μετά άπό λεπτομερειακή σύγκριση 26, εμφανείς ομοιότητες τών Μεταμορφώσεων μέ τα κρητικά ιντερμέδια Β', Γ' και Δ' τοΰ χειρογράφου 154/1931 (olirti 179/41α) της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, πού περιέχει τήν Πανώρια, ποιμενικό δράμα, και τον Κατζοϋρμπο, κωμωδία, έργα τοΰ Γ. Χορτάτση. Κατά τον Μανούσακα, ό άγνωστος ποιητής τών ιντερμεδίων επηρεάστηκε άπό τα έξης βιβλία τών Μεταμορφώσεων: ΧΤΠ (στ ) και XIV (στ. 1 74) για τό ιντερμέδιο Β', VII (στ ) για τό ιντερμέδιο Γ' και XIII (στ ) για τό Ιντερμέδιο Δ' 27. Όπως εικάζει ό ερευνητής, ό Κρητικός ποιητής θα εΐχε γνωρίσει τό κείμενο τοΰ Όβιδίου άπό ιταλική μετάφραση, πιθανότατα τοΰ Dolce ή τοΰ Anguillara. Σε ένα άλλο αθηναϊκό χειρόγραφο, τό λεγόμενο χειρόγραφο Δαπέργολα, σώζονται τρία κρητικά ιντερμέδια 28, από τα όποια τα δύο πρώτα είναι σαφώς επηρεασμένα άπό τις Μεταμορφώσεις. Τα ιντερμέδια αυτά, όπως και εκείνα για τα οποία έγινε ήδη λόγος, μελέτησε διεξοδικά σέ μια εμπεριστατωμένη εργασία της ή Rosemary E. Bancrobt Marcus 29. Ή ερευνήτρια, μετά άπό λεπτομερειακή σύγκριση τους μέ τις μεταφράσεις τών Μεταμορφώσείον, πού είχαν κάμει οι Agostini, Dolce και Anguillara, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πηγή τους είναι μόνο τό κείμενο τοΰ Anguillara. Μέ βάση και τά πορίσματα της Bancroft Marcus, προκύπτει ή 24. Βλ. παρακάτω. 25. «Αί πηγαί της "Έρωφίλης"», Χριστιανική Κρήτη, τόμ. Α' (1912), σ. 442 κ.έ. 26. «'Ανέκδοτα ιντερμέδια τοΰ "Κρητικού Θεάτρου"», Κρητικά Χρονικά, 1 (1947), σ. 532 κ.έ. 27. Πβ. Α. Lumpe, Abendlàndisches in Βμζαηζ,στο Reallexikon der Byzantinistik», τόμ. 1, τεϋχ. 4, σ Τήν έκδοση τους ετοιμάζει ό καθηγ. Μ. Μανούσακας. 29. «Ή πηγή πέντε κρητικών ιντερμεδίων», Κρητολογία, τεΰχ. 5 ('Ιούλιος Δεκέμβριος 1977), σ

22 276 Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη έξης αντιστοιχία τών παραπάνω ιντερμεδίων προς το όβιδιανο κείμενο: 'Ιντερμέδιο Β' (Γλαύκος, Κίρκη, Σκύλλα) : Μεταμ. ΧΠΙ και XIV 1 74» Γ' (Μήδεια, Ιάσων) :» VU 1 158» Δ' (Πολυξένη) :» ΧΠΙ » 1 του χφ. Δαπέργολα (Πύραμος, Θίσβη) :» IV )) 2 του»» (Περσεύς, Ανδρομέδα) :» IV Το κορυφαίο έργο της κρητικής καί, γενικότερα, της νεοελληνικής λογοτεχνίας εΐναι ασφαλώς ό Έρωτόκριτος 30, έμμετρο μυθιστόρημα του Βενετοκρητικοϋ ευγενούς Βιτσέντζου Κορνάρου 31. Πρότυπο του έργου είναι ιταλική μετάφραση του γαλλικού ιπποτικού μυθιστορήματος Paris et Vienne (του 1432) του Pierre de la Cypède 32. Και στο ποίημα αυτό, πού αποτελείται άπο στίχους και έχει όπως καί ή Έρωφίλη έντονο αναγεννησιακό χαρακτήρα 33, διαπιστώνονται επιδράσεις των Μεταμορφώσεων του Όβιδίου. 30. Βλ. τή μνημειώδη έκδοση τοϋ κειμένου: Βιτσέντσος Κορνάρος: Έρωτόκριτος. Κρητική έκδοση: Στυλιανός 'Αλεξίου, Έρμης, 'Αθήνα Για το πρόσωπο του έχουν γίνει θυελλώδεις φιλολογικές συζητήσεις. Σύμφωνα μέ την επικρατέστερη άποψη, ό Β. Κορνάρος γεννήθηκε το 1553 και πέθανε το Υ πήρξε μέλος ενός πνευματικού συλλόγου τοϋ Χάνδακα, της 'Ακαδημίας των Stavraganti, πού είχε πρόεδρο τον αδελφό του 'Ανδρέα Κορνάρο. Βλ. σχετικά Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Ό ποιητής τοϋ ((Έρωτοκρίτου)), στα Πεπραγμένα τοϋ Δ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, τόμ. Β', 1976, σ. 329 κ.έ. 32. Τό πρότυπο τοϋ Έρωτοκρίτου πρώτος είχε εντοπίσει ô Έλληνας Χριστόφορος Φιλητάς (f 1867), καθηγητής της 'Ιόνιας 'Ακαδημίας Κερκύρας. Τό 1935 ό Ρουμάνος Νικόλαος Cartojan επανέλαβε τή λησμονημένη άποψη του Φιλητά (χωρίς να τήν ξέρει) συνδέοντας τον Έρωτόκριτο μέ μια έμμετρη διασκευή τοϋ γαλλικού μυθιστορήματος, πού εϊχε εκπονήσει ό 'Ιταλός Angelo Albani. Τις απόψεις του αυτές ό Cartojan, πού τις είχε εκθέσει σέ μελέτημα του στή ρουμανική γλώσσα, επανέλαβε καί σέ εργασία του στή γαλλική: Ν. Cartojan, «Le modèle français de Γ Erotocritos, poème crétois du XVII siècle», Revue de littérature comparée, 16(1936), σ. 265 κ.έ. Τή σχέση τοϋ Έρωτοκρίτου μέ τή διασκευή τοϋ Albani απορρίπτει ό Γιάννης Μαυρομάτης στή διδακτορική του διατριβή: Το πρότυπο τοϋ Έρωτοκρίτου, 'Ιωάννινα Ή πιο πρόσφατη εργασία επάνω στο θέμα αυτό είναι τοϋ Σπ. Εύαγγελάτου (Προς τήν αλήθεια για τον Βιτσέντζο Κορνάρο, 'Αθήνα 1985), πού αντικρούει τις απόψεις τοϋ Μαυρομάτη καί επιμένει στή σχέση Έρωτοκρίτου καί διασκευής Albani. Όπως υποστηρίζει ό καθηγ. Στ. 'Αλεξίου ÇH λογοτεχνία κατά τή βενετοκρατία, στο έργο Ή Κρήτη: 'Ιστορία και πολιτισμός, ό.π., σ. 217), τό πιθανότερο είναι ότι ό Κορνάρος είχε υπόψη του τό χειρόγραφο κάποιας πεζής ιταλικής διασκευής τοϋ Paris et Vienne, τό όποιο δεν έχει εντοπιστεί. 33. Δείγματα αναγεννησιακού χαρακτήρα είναι λ.χ. ή έντονη αρχαιολατρία πού διαπνέει τό έργο, ή συστηματική απομάκρυνση τοϋ θρησκευτικού στοιχείου, ό σπουδαίος ρόλος πού παίζει ή φύση ώς οντολογική έννοια και ή τάση επιστημονικής εξήγησης των φυσικών φαινομένων, πού, όπως είναι γνωστό, διέκρινε και τους τελευταίους χρόνους τοϋ Μεσαίωνα και τήν 'Αναγέννηση. Πβ. Στυλ. 'Αλεξίου, δ.π., σσ. οα' οβ'.

23 Ό Όβίδιος στην κρητική λογοτεχνία τοϋ 16ου και Που αιώνα 277 Συγκεκριμένα, στους στίχους του Β' μέρους 34 ô ποιητής διηγείται ένα θλιβερό γεγονός από τη ζωή τοϋ Κρητικού Χαρίδημου, ό όποιος κατά λάθος σκότωσε τή γυναίκα του νομίζοντας την για θήραμα ή οποία τον παρακολουθούσε κρυμμένη σε μια συστάδα θάμνων, επειδή είχε υπόνοιες ότι τήν απατούσε με μια όμορφη βοσκοπούλα. Αυτή λοιπόν ή ιστορία είναι» χωρίς αμφιβολία, δάνειο άπό τον Όβίδιο 35, ό όποιος στο VII βιβλίο τών Μεταμορφώσεων (στ ) μας διηγείται τον ανάλογο μύθο τοϋ Κεφάλου και της Πρόκριδος. Όμως ό Βιτσέντζος Κορνάρος έχει μεταπλάσει τήν όβιδιανή αφήγηση τών 66 στίχων σε ενα κείμενο με ύπερτριπλάσια έκταση, πού μόνο σέ πολύ γενικές γραμμές θυμίζει τό πρότυπο του. Έκτος άπό τήν έκταση, οι πιο εμφανείς διαφορές μεταξύ τών δύο κειμένων είναι ότι στον Όβίδιο τήν ιστορία τή διηγείται ό ίδιος ό Κέφαλος στον Φώκο, ενώ στο κρητικό κείμενο ό ποιητής, και ότι ό φόνος στο λατινικό κείμενο γίνεται μέ δόρυ, ενώ στον Έρωτόκριτο μέ τόξο και χωρίς τό θύμα να κατονομάζεται Τό ότι ό Όβίδιος ήταν γνωστός στους λογοτεχνικούς κύκλους της Κρήτης φανερώνει και τό σατιρικό ποίημα Συναξάριον τών ευγενικών γυναικών και τιμιωτάτων αρχοντισσών 36, πού γράφτηκε άπό ανώνυμο άστο της Κρήτης, πιθανότατα καθολικό, μετά τό Πρόκειται για ανθολογία τών δυσμενέστερων χαρακτηρισμών, πού αποδόθηκαν κατά καιρούς άπό σοφούς ή ανθρώπους τοϋ λαοΰ στις γυναίκες, και παρουσιάζει μερικές χτυπητές ομοιότητες μέ δύο ανάλογα ποιήματα τοϋ Φλωρεντινού ποιητή Antonio Pucci 38. Ό ανώνυμος ποιητής διηγείται στους στίχους ενα τμή 34. Το ποίημα διαιρείται σέ πέντε μέρη, πού αντιστοιχούν στις πέντε πράξεις τοϋ ΐταλικοϋ αναγεννησιακού δράματος. Είναι και αυτό ενα δείγμα τοϋ αναγεννησιακού χαρακτήρα τοϋ έργου. 35. Πβ. Στυλ. Δεινάκι, «Αί πηγαί τοϋ "Έρωτοκρίτου"», Χριστιανική Κρήτη, τόμ. Α' (1912), σ Τό ποίημα εκδόθηκε άπό τον Κ. Krumbacher, σύμφωνα μέ τον κώδικα 4 τοϋ Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης (ff. 262 r 283 r ): Ein vulgargriechischer Weiberspiegel, (Sitzungsberichte der philos philol. und histor. Klasse der Konigl. Bayer. Akademie der Wissenschaften, 3), Munchen 1905, σ Μολονότι πρόκειται ίσως για δύο διαφορετικά ποιήματα (οι στ είναι ιαμβικοί ομοιοκατάληκτοι, ένώ οί τροχαϊκοί οκτασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι), ή στιχαρίθμηση στην έκδοση τοϋ Krumbacher είναι ενιαία. Κατά τον Στ. 'Αλεξίου (Κρητική 'Ανθολογία, Ήράκλειον Κρήτης 1969, σ. 62), ίσως ό ίδιος ποιητής έγραψε και τό σατιρικό ποίημα Έπαινος γυναικών, ένώ ό Γ. Κεχαγιόγλου (Κριτική εκδοσις της 'Ιστορίας Πτωχολέοντος, Θεσσαλονίκη 1978, σ. 219) υποστηρίζει ότι τό Συναξάριον καί ό Έπαινος αποτελούν ενιαίο έργο. 37. Πβ. Μ. Ί. Μανούσακα, Ή κρητική λογοτεχνία κατά τήν εποχή της Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965, σ G. Morgan, «Cretan Poetry: Sources and Inspiration», Κρητικά Χρονικά, 14 (1960), σσ καί

24 278 'Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη μα της γνωστής ιστορίας του 'Ιάσονα και της Μήδειας, λέγοντας ότι ή τελευταία έκοψε τον αδελφό της σέ εκατό κομμάτια 39, πού τα σκόρπισε, καθώς έφευγε με τον 'Ιάσονα, στο δρόμο, για να τα δει ό πατέρας της και να καθυστερήσει τήν καταδίωξη του* ότι απέκτησε με τον 'Ιάσονα δύο παιδιά, πού όμως τα έσφαξε, για να τον εκδικηθεί, επειδή τήν εγκατέλειψε για χάρη μιας άλλης, νεαρότερης γυναίκας. Στους στίχους αναφέρεται ρητά ότι πηγή της διήγησης είναι ό Όβίδιος: «"Αμε εις τον Όβίδιον, τον θαυμαστόν ποιητήν Έλατίνων / και διέβασε δια τον Ίασών και τήν Μαιδιάν εκείνων», δηλ. «μπορείς να ανατρέξεις στον Όβίδιο, τον θαυμαστό ποιητή των Λατίνων, και να διαβάσεις τα σχετικά με τή Μήδεια και τον Ιάσονα». Έάν όμως μελετήσουμε προσεκτικά τις Μεταμορφώσεις, θα διαπιστώσουμε ότι ή εκδίκηση της Μήδειας περιέχεται μόλις σέ 4 στίχους του VII βιβλίου ( ), από τους οποίους μόνο ένας (ό 3ος) αναφέρεται στή σφαγή των παιδιών της: Sed postquam Colchis arsii nova nupta venenis flagrantemque domun regis mare vidit utrumque, Sanguine η at ο r uni p er f un dit ur impius ens is; ultaque se male mater Iasonis effugit arma. Για τό φόνο και τό κομμάτιασμα του αδελφού της υπάρχει μόνο ένας υπαινιγμός στην XII 'Ηρωίδα (Medea lasoni) 40, στην οποία γενικά αναλύεται ό εσωτερικός κόσμος της Μήδειας, πού νιώθει προδομένη άπό τον άνδρα πού τόσο είχε αγαπήσει και βαθμιαία οδηγείται σέ ψυχολογικές καταστάσεις, οι όποιες ευνοούν τή διάπραξη του αποτρόπαιου φόνου των παιδιών της. Τό γεγονός λοιπόν ότι όσα αναφέρει τό κρητικό ποίημα γιά τή Μήδεια και τον 'Ιάσονα αποτελούν σέ σχέση με αυτά πού διαβάζουμε στις Μεταμορφώσεις και στην XII 'Ηρωίδα μια πληρέστερη διήγηση, δείχνει ότι ό άγνωστος ποιητής δέν είχε ώς μοναδική πηγή του τον Όβίδιο. ""Αν μνημονεύει μόνον αυτόν, είναι γιατί έτσι ή αφήγηση του αποκτά μεγαλύτερη εγκυρότητα, εφόσον ό Όβίδιος ήταν άπό τους κατεξοχήν τιμώμενους ποιητές της εποχής. Υποθέτω ότι ό σοφός Κ. Krumbacher, πρώτος εκδότης τοΰ ποιήματος, πού σχολιάζοντας τους στ («"Αμε εις τον Όβίδιον» κλπ.) παραπέμ 39. Ό ποιητής προφανώς είναι επηρεασμένος άπό ελληνικά δημοτικά ποιήματα και λαϊκές εκφράσεις, πού χρησιμοποιούν συχνά μερικούς συγκεκριμένους αριθμούς: 3,9, 42, κ.ά. Στην Κρήτη ιδιαίτερα ό λαός χρησιμοποιούσε και χρησιμοποιεί εκφράσεις πού περιέχουν τον αριθμό 100, όπως «δέν μπορώ να γίνω εκατό κομμάτια». 40. στ , Quod facere ausa mea est, non audet scribere dextra; Sic ego, sed tecum, dilacera η da fui.

25 Ό Όβίδιος σϋήν κρητική λογοτεχνία τοϋ 16ου καί Που αιώνα 279 πει στο VII βιβλίο των Μεταμορφώσεων και στην XII 'Ηρωίδα, θα εϊχε διαπιστώσει αν καί δεν το γράφει πόσο ελεύθερα σε σχέση με τα πρότυπα του κινείται ό Κρητικός ποιητής. Ή ιστορία του γίνεται δραματικότερη άπό αυτήν τοϋ Όβιδίου, όταν γράφει ότι ή Μήδεια διαμέλισε τον αδελφό της σε εκατό κομμάτια, ότι, άφοϋ έσφαξε τα παιδιά της, ήπιε τό αίμα τους 41 καί ότι τελικά βρέθηκε άπό κυνηγούς νεκρή σε ενα δάσος. Τό τελευταίο, πού ασφαλώς λειτουργεί ως ενα εϊδος «κάθαρσης» στην όλη τραγική ιστορία, είναι εύρημα τοϋ Κρητικοΰ ποιητή αντλημένο από τήν ιστορία τοϋ Κεφάλου καί της Πρόκριδος, πού έχει επηρεάσει, όπως είδαμε, καί τον Βιτσέντζο Κορνάρο. 'Οπωσδήποτε, μεγάλη σημασία, για τό θέμα πού μας απασχολεί, εχε ι ό χαρακτηρισμός στο Συναξάριον του Όβιδίου ώς «θαυμαστού ποιητή» χαρακτηρισμός ο όποιος δείχνει κάτι πολύ σημαντικό: ότι δηλ. ακόμη καί στή μακρινή Κρήτη, τή νότια εσχατιά της Ευρώπης, ή φήμη του μεγάλου ποιητή των Μεταμορφώσεων δεν είχε αφήσει ασυγκίνητους τους ανθρώπους των γραμμάτων, σε μια εποχή πού ή ντόπια λογοτεχνία εϊχε αποδείξει ότλ ήταν ικανή να αξιοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο τα διδάγματα των σύγχρονων της Ευρωπαίων λογοτεχνών ή των κλασικών της αρχαιότητας, πού, ό πως ό Όβίδιος, ήταν στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Προσωπικά, λοιπόν, δέν εχω αμφιβολία ότι ή επίδραση τοϋ μεγάλου Λατίνου ποιητή στην κρητική λογοτεχνία της περιόδου της βενετοκρατίας, καί ιδιαίτερα αυτής της Όψιμης Αναγέννησης 42, δέν μπορεί να περιορίζεται μόνο στα κείμενα με τα όποια ασχοληθήκαμε παραπάνω. Ή συστηματική μελέτη τής λογοτεχνίας αυτής ουσιαστικά εχει αρχίσει μόλις πριν άπό λίγα χρόνια 43, καί τό θέμα τών επιδράσεων τοϋ Όβιδίου παραμένει ακόμη άνε 41. Ή προσθήκη αυτή τοΰ Κρητικοΰ ποιητή εχει σκοπό να τονίσει τήν αγριότητα καί απανθρωπιά της Μήδειας (ή λέξη αιμοβόρος σημαίνει, ακόμη καί σήμερα, για τον ελληνικό λαό αυτόν πού είναι εξαιρετικά άγριος καί σκληρός), άλλα καί τή μαγική της ιδιότητα. Για τό ότι ή πόση τοϋ αίματος είχε αρχικά μαγικό σκοπό, βλ. τή μελέτη του Μ. Παϊδούση, «Τό αίμα στις δεισιδαίμονες συνήθειες καί τή δημώδη ίατρική τοϋ ελληνικού λαοΰ», Λαογραφία, 29 (1974), σσ Έτσι ονομάζει ό καθηγ. Στ. 'Αλεξίου τήν περίοδο τών κρητικών γραμμάτων, πού εκτείνεται άπό τα τέλη τοϋ 16ου αίώνα ώς τό Ό λόγος είναι ότι μόλις στα τέλη τοϋ 16ου αίώνα παρουσιάζονται στην Κρήτη τα νέα λογοτεχνικά είδη, πού χαρακτηρίζουν τή δυτική 'Αναγέννηση καί πού βρίσκονται σέ πλήρη ακμή κατά τον 16ο αίώνα στην 'Ιταλία καί σε άλλες χώρες τής Ευρώπης. Στην Κρήτη δηλ. παρατηρείται μια καθυστερημένη εμφάνιση τής 'Αναγέννησης, εφόσον ώς τα μέσα τοϋ 16ου αίώνα εξακολουθεί να κυριαρχεί ή βυζαντινή λογοτεχνική παράδοση τών υστέρων χρόνων. Βλ. σχετικά Στ. 'Αλεξίου, Ή κρητική λογοτεχνία και ή εποχή της: μελέτη φιλολογική και ιστορική, 'Αθήνα 1985, σ. 13 κ.έ. 43. Ή μελέτη αυτή εχει κερδίσει πολλά από τό θεσμό τών Διεθνών Κρητολογικών

26 280 'Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη ρεύνητο. Ή πρόοδος της συγκριτικής φιλολογίας στα τελευταία χρόνια και οί νέες, εγκυρότερες, εκδόσεις των κρητικών κειμένων, πού βαθμιαία αποκτούμε, ενισχύουν την πρόβλεψη ότι ή επίδραση του Όβιδίου στην κρητική λογοτεχνία τής βενετοκρατίας θα αποδειχθεί τελικά αποφασιστικότερη άπό δσο σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε. Ή πρόβλεψη αυτή δεν έχει κανένα στοιχείο υπερβολής, αν προπάντων ληφθεί υπόψη ότι ή κρητική λογοτεχνία τοϋ 16ου και 17ου αιώνα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα τής σύγχρονης της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, πού τόσο βαθιά και γόνιμα έχει επηρεαστεί από τή σκέψη τοϋ Όβιδίου 44. Συνεδρίων. Ή μελέτη τής κρητικής λογοτεχνίας έχει βοηθηθεί καΐ άπό τή δημοσίευση πάμπολλων έγγραφων, πού προέρχονται άπό το Archivio di Stato di Venezia και άπό άλλα αρχεία και βιβλιοθήκες τής 'Ιταλίας. 44. Το χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα αποτελεί ό Σαίξπηρ, στο έργο του οποίου ή επίδραση τοϋ Όβιδίου αποδεικνύεται πολύμορφη. (Βλ. π.χ. G. Highet, The Classical Tradition. Greek and Roman Influences on Western Literature, New York and London , σ ). Άπό το πλήθος των μελετών πού εξετάζουν τή σχέση Σαίξπηρ και Όβιδίου περιορίζομαι να μνημονεύσω έδω την διδακτορική διατριβή τοϋ Η. Castrop, Shakespeares, Verserzâhlungen: eine Untersuchung der ovidischen Epik irn elisabethischen England, Munchen 1964.

27 ΜΑΡΙΚΑΣ ΘΩΜΑΔΑΚΗ Ο ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Το θέατρο είναι ό χώρος στον όποιο αντικατοπτρίζεται ή ϊδια ή ανθρώπινη ύπαρξη ώς ενότητα υλικής και άϋλης υφής καθώς και ώς μεταφυσική οντότητα. Τόσο το θεατρικό κείμενο όσο και ή παράσταση περιγράφουν τις περισσότερες φορές, καταστάσεις άπλες ή πολύπλοκες, εμφανίζουν χαρακτήρες και ψυχισμούς με αρετές και ελαττώματα, στοιχεία τα όποια, δια μέσου του μηχανισμού τής μίμησης, εισέρχονται στο νοηματικό πεδίο του αναγνώστη θεατή επηρεάζοντας τον άλλοτε αρνητικά καί άλλοτε θετικά. Εκείνο πού έχει τήν μεγαλύτερη ϊσως σημασία είναι ή ευαισθητοποίηση του θεατή αναγνώστη στον όποιο απευθύνεται κάποιο μήνυμα καί ή ενταξή του στο πλέγμα τής συνειδητοποίησης πραγμάτων, συμπεριφορών καί ιδεολογιών. Το θεατρικό κείμενο αποτελεί μία διαχρονική σταθερά ή οποία περιέχει τα νοήματα καί τήν ολική ή επιμέρους κοσμοθεωρία του συγγραφέα του. Στο θεατρικό του κείμενο, ό συγγραφέας διοχετεύει τήν ιδιαίτερη γνώση κάποιου ειδικού γνωστικού αντικειμένου καθώς καί τον λόγο, δηλαδή τήν λογική ουσία ή οποία αποβαίνει λόγος ύπαρξης ενός θεατρικού κειμένου. Είναι γεγονός ότι ακόμα καί σε θεατρικά έργα όπου επιδιώκεται ή καταστροφή ή ή αλλοίωση του λογικού πλαισίου καί ή παρουσίαση καταστάσεων εξωλογικών, ό Λόγος δεν είναι δυνατόν να καταστραφεί δεδομένου ότι κανείς, ακόμα καί ό πλέον επιτήδειος σκηνοθέτης, δεν έχει τήν δυνατότητα να καταστρέψει τή λέξη ή οποία αποτελεί σημείο σύμβολο καί σημασιολογική οπτικοακουστική ενσάρκωση τοΰ Λόγου. Κατά τήν παράσταση, εξάλλου, ή «ανάγνωση» καί ή μεταφορά τής λέξης τοΰ κειμένου ακολουθεί τους νόμους τής μεταφοράς τοΰ διαχρονικού στο συγχρονικό πλαίσιο καί, κατ' αυτόν τον τρόπο, ό λόγος τοΰ «εκεί καί τότε» γίνεται, όπως είναι φυσικό, λόγος τοΰ «hic et nunc». Οι οποιεσδήποτε προσπάθειες πιστής μεταφοράς καί ανάπλασης παρωχημένων κόσμων στο σημερινό χρόνο τοΰσυγχρονικοΰ θεατρικοΰ γίγνεσθαι προσκρούουν στο τείχος πού υψώνει ή διαμορφωθείσα τρέχουσα νοοτροπία βάσει τής οποίας επιχειρείται ή μεταφορά. Ή σύμβαση καί ή ψευδαίσθηση προωθούν βεβαίως τό θεατρικό παιχνίδι καί διατηρούν μιά ισορροπία ανάμεσα στή σκηνή καί στο κοινό χωρίς αυτό να

28 282 Μαρίκας Θωμαδάκη σημαίνει ότι ή έννοια τοϋ λόγου, δηλαδή της λογικής στο θέατρο, παύει να έχει τή δική της χαρακτηριστική ισχύ, όταν και εφόσον επέλθει αναίρεση τής θεατρικής ψευδαίσθησης. Ό Λόγος και ό λόγος ύπαρξης του αποτελούν για τό θέατρο conditio sine qua non. Ή τραγωδία κατάγεται, ώς γνωστόν, άπό τις διονυσιακές τελετουργίες τής μυθολογικής θρησκείας τών Ελλήνων. Ή ουσία της είναι επομένως αποκλειστικά μυθολογική, έκτος ορισμένων εξαιρέσεων όπου τό κέντρο βάρους μιας τραγωδίας συμπίπτει με ιστορικού χαρακτήρα πλοκή, όπως λ.χ. ή «Μιλήτου άλωσις» τοΰ Φρυνίχου και οι «Πέρσαι» του Αισχύλου, όπου, μολαταύτα, τό μυθολογικό θρησκευτικό στοιχείο είναι έντονο. Ή μυθολογία για τήν αρχαία τραγωδία αποτελεί ισχυρό υπόβαθρο πάνω στο όποιο διαδραματίζεται ή πλοκή, ολοκληρώνονται οί διεργασίες σε σχέση με τα δρώντα πρόσωπα και εκπορεύεται τό φιλοσοφικού και κοινωνικοπολιτικού περιεχομένου μήνυμα. Τό μήνυμα τών Ελλήνων τραγικών ποιητών, δια μέσου τοΰ μύθου δηλώνει, κατά τον George Steiner ότι «οι δυνάμεις πού συγκροτούν ή καταστρέφουν τή ζωή μας βρίσκονται εξω άπό τον τομέα τοΰ Λόγου ή τής δικαιοσύνης» 1. Πρόκειται, δηλαδή, για δυνάμεις υπερφυσικές οί όποιες δρουν ερήμην τής θελήσεως τοΰ ατόμου και καταλήγουν, σχεδόν πάντα, σ' ενα οριστικά και αμετάκλητα αρνητικό αποτέλεσμα. Ή τραγική έκβαση είναι, σχεδόν πάντα, έργο κάποιας εκδικητικής μυθικής θεότητας πού κατευθύνει τις πράξεις τών θνητών. Ή τραγική αλήθεια ώθεΐ τον ήρωα τής τραγωδίας προς ενα προδιαγεγραμμένο αναπόφευκτο τοΰ οποίου τον αναγκαίο χαρακτήρα βλέπει καθαρά ό ήρωας, άλλα, εντούτοις, τολμά ν' αναμετρηθεί μαζί του. Τό αποτέλεσμα, οέ περίπτωση ανοιχτής αναμέτρησης μ' αυτό πού τον υπερβαίνει είναι, κατά κανόνα, ή δική του ήττα. Αυτή είναι σε γενικές γραμμές ή μυθολογική εξήγηση τών παθημάτων και τών παθών του. "Ομως, σ' δ,τι άφορα στην «όψιν» τοΰ αρχαίου δράματος, ή ποσοτική και ποιοτική τάξη τών γεγονότων συνιστούν μια μοναδική άρθρωση ή οποία δημιουργεί τήν εξαιρετικά συστηματοποιημένη και αρμονική δομή τών μερών τής αρχαίας τραγωδίας, πράγμα πού καταμαρτυρεί τήν παρουσία ενός συνθετικού πνεύματος πού συνέλαβε και κατέγραψε καθοδηγούμενο άπό τον Λόγο. Αυτό συμβαίνει μέ όλους τους τραγικούς ποιητές. 'Ωστόσο, μελετώντας τον Ευριπίδη αντιλαμβανόμεθα τήν ύπαρξη τοΰ λόγου σε συνάρτηση μέ τό παράλογο και πολλές φορές σε σύγκρουση, ή ίσως καλλίτερα, σε αντιπαράθεση μαζί του. Όπωσδήποτε, ό Ευριπίδης δια 1. G. Steiner, La mort de la tragédie, μετφρ. από τα αγγλ. στα γαλλ. άπό Rose Celli, Paris, Seuil, 1965, σ. 9.

29 Ό λόγος KUÌ το παράλογο στο θέατρο τοϋ Ευριπίδη 283 φέρει κατά πολύ από τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή. Είναι ένας νεωτεριστής πού δεν αξιώθηκε να ζήσει τήν περίοδο της δόξας των 'Αθηνών, δηλαδή, τις διαδοχικές νίκες τών Ελλήνων κατά τών Περσών. Ή απαισιόδοξη φιλοσοφική διάθεση του Ευριπίδη σχετίζεται μέ τον μεταξύ Ελλήνων πόλεμο, τον Πελοποννησιακό ό όποιος δεν αφήνει παρά μια πικρή γεύση και τήν αίσθηση τοϋ παραλογισμού. Μια τέτοια ιστορική περίοδος γενικής απογοήτευσης δέν αφήνει περιθώρια, ηθικά ή άλλα, στους μύθους και στους θεούς οί όποιοι χάνουν τό πρωταρχικό τους μεγαλείο. Μέσα σ' όλη αυτή τήν παθητική αναστάτωση, ή ανθρώπινη ψυχή επαναστατεί και ό ποιητής νοιώθει τή μοναξιά γύρω του, ανάμεσα σέ ανθρώπους πού εξακολουθούν να πιστεύουν, παραταΰτα, στους αρχαίους θεούς. Ό Ευριπίδης, αυτός ό ποιητής φιλόσοφος, έδειξε μέσα στα έργα του ότι οί θεοί μπορεί και να αποκρύπτουν τήν αλήθεια, όταν συμβαίνει να μήν ψεύδονται. Οί τραγωδίες του παρουσιάζουν αυτή τήν εκ πρώτης όψεως παράδοξη αντιπαράθεση ανάμεσα στο λογικό και στο παράλογο. Ωστόσο, ή αντίθεση αυτή προέρχεται από τό γεγονός ότι στις τραγωδίες τοϋ μεγάλου δραματικού ποιητή, λόγος και παράλογο απορρέουν, τις περισσότερες φορές, άπό συναισθήματα τα όποια εκφυλίζονται σέ πάθη, αλλά και άπό τήν ανάγκη του ποιητή να υποδηλώσει εύστοχα τις φιλοσοφικές του συντεταγμένες, δίνοντας τήν εντύπωση στους συγχρόνους του ότι δέν ωθείται άπό κάποιο ριζοσπαστικό μεταρρυθμιστικό πνεύμα, αλλά ότι χρησιμοποιεί αντίθετα τήν παράδοση, για να δημιουργήσει τον δικό του «αιρετικό» δραματικό κόσμο ό όποιος ανευρίσκεται στο μεθοδικά και ευθύβολα επεξεργασμένο κείμενο του, ενα κείμενο μέ «διπλό φόντο» 2. Τό κείμενο αυτό υπόκειται σέ κριτική άπό τον ίδιο τον συγγραφέα και κατ' επέκταση άπό εκείνους πού μπορούν να διαγνώσουν τήν αντιπαράθεση ανάμεσα σέ πραγματικό και συμβολικό, σέ λογικό και σέ παράλογο, πέρα άπό τήν εξωτερική όψη τής πλοκής. 'Εξετάζοντας μία μία τις τραγωδίες τοϋ Ευριπίδη, διαπιστώνουμε ότι οί μύθοι, κατ' αρχάς, υφίστανται μια ιδιάζουσα επεξεργασία ή οποία αποδεσμεύει τις έσώτατες δυνάμεις πού κρύβονται πίσω άπό τή συμβολική τους υπόσταση. Οί δυνάμεις αυτές περιέχουν τον Αόγο ώς καθαρό προϊόν τής ανθρώπινης σκέψης ή οποία δρα καταλυτικά επί τής μεταφυσικής υφής τών μύθων. Οί τελευταίοι, στην δραματική παραγωγή τοΰ Ευριπίδη, έρχονται σέ πολύ στενή επαφή μέ τό ανθρώπινο (και βεβαίως διαχρονικά πανανθρώπινο στοιχείο) σέ μια συνένωση άπτοΰ καί μή άπτοΰ και όπου ή ύλη φαίνεται νά αποτελεί πράγματι ενσάρκωση τοΰ κόσμου τών ιδεών. 2. G. Soury, «Euripide rationaliste et mystique d' après Hippolyte», Revue des Etudes Grecques, 56 (1943), σ. 36.

30 284 Μαρίκας θωμαδάκη Ή μυθολογική καταγωγή ορισμένων δραματικών προσώπων στις τραγωδίες του Ευριπίδη δεν εμποδίζει καθόλου τον ποιητή να τα εμφανίσει ώς μονάδες αντιπροσωπευτικές κατηγοριών ανθρωπίνων υπάρξεων, οί πράξεις τών οποίων εξηγούνται βάσει συγκεκριμένης, εξατομικευμένης, κάθε φορά, ψυχολογίας. Κατά τον Luc Benoist, «ή ψυχολογία δύναται, εκ πρώτης όψεως, να αντικατασταθεί άπό μια αρχική τελετουργία. Τα προσωπικά συναισθήματα φαίνεται ότι συχνά αντικαθιστούν τον υπέρτατο λόγο ενός μύθου ό όποιος στηρίζεται στην αναζήτηση μιας πρωταρχικής πνευματικότητας» 3. Στο θέατρο του Ευριπίδη ό «υπέρτατος λόγος ενός μύθου» πλησιάζει έντονα τα ανθρώπινα μέτρα και το σύμβολο που ξεπετάγεται άπό τον μύθο πλάθει αρχέτυπα αμετακίνητα τα όποια παραδίδονται, εντούτοις, στή δίνη μιας πραγματικότητας καταληπτής και συνάμα ακατάληπτης πού ό καθένας μπορεί να τήν ζήσει. Ό Ευριπίδης θεωρήθηκε άπό όλους τους μελετητές του ώς ό κατ' εξοχήν όρθολογιστής ποιητής της αρχαιότητας. Μαθητής του 'Αναξαγόρα, έ μεινε πιστός στή φιλοσοφική κοσμοθεωρία του δασκάλου του και άπό πολλούς χαρακτηρίσθηκε ώς ρεαλιστής. Ό Λόγος επομένως στις τραγωδίες του Ευριπίδη τυγχάνει μιας τέτοιας επεξεργασίας, ώστε ακόμη και οί ουσιαστικά ή φαινομενικά παράλογες ή εξωλογικές καταστάσεις και πράξεις να νοηματοδοτοϋνται με κάποιον τρόπο και συχνά να αναλύονται μέ λογικούς όρους. Οί τραγωδίες του Ευριπίδη καταδεικνύουν τήν πρόθεση του ποιητή να διδάξει στους συνανθρώπους του μιαν αλήθεια πού απορρέει άπό τήν ανθρώπινη σκέψη και νά τους ελευθερώσει άπό τήν «θεοκρατική καταπίεση» 4 πού επιβάλλουν οί μύθοι ώς πηγή θρησκευτικού φανατισμού. Κατά μίαν άποψη, «οί σοφιστές και ό Ευριπίδης κατέστρεψαν τήν πίστη στους μύθους» 5. Είναι αλήθεια ότι ό καθαρός στοχασμός τοΰ Ευριπίδη και ή επιχειρηματολογία τών ηρώων του οδηγούν σε μια νέα μορφή έκφρασης ή οποία αποποιείται τήν πλήρη στράτευση στα παραδοσιακά μυθολογικά σχήματα. 'Εξάλλου, ιστορικά, ή εποχή τοΰ Ευριπίδη είναι εκείνη όπου ανθίζει ή διδασκαλία τοΰ Σωκράτη, ό όποιος παρουσιάζει τους παλαιούς μεγαλεπήβολους μύθους σαν παραμυθάκια για μικρά παιδιά. Είναι χαρακτηριστικό τό γεγονός ότι (σύμφωνα μέ τήν παράδοση) ό Σωκράτης πήγαινε στο θέατρο μόνον όταν παιζόταν κάποια τραγωδία του Ευριπίδη 6. "Αλλωστε, σύμ 3. L. Benoist, Signes, symboles et mythes, Paris, P. U. F., 1975, σ Γ. Κορδάτου, Ή αρχαία τραγωδία και κωμωδία, 'Αθήνα, εκδ. Μπουκουμάνη, 1974, σ G. Méautis, Mythologie grecque, Boudry Neuchàtel, éd. de la Baconnière, σ Αυτόθι, σ. 260.

31 Ό λόγος καΐ το παράλογο στό θέατρο τοϋ Ευριπίδη 285 φωνα με τον Νίτσε 7, ό φιλοσοφικός στοχασμός και ή ορθολογική στάση απέναντι στα προβλήματα της ζωής πού πρέσβευε ό Σωκράτης, οδήγησαν στην καταστροφή τών μύθων και κατ' επέκταση στό θάνατο της τραγωδίας. Ή τραγωδία τοϋ Ευριπίδη, πέρα από μυθολογικά πλαίσια και θρησκειολογικές θεωρήσεις, αποτελεί θεατρικό κόσμο πού αναπλάθει ζώσες ανθρώπινες μορφές. Στον κόσμο αυτόν δεσπόζει ό βαθύς και συχνά πικρός στοχασμός για τον άνθρωπο και για τήν διαχρονική του περιπέτεια. Ή Χαρά Μπακονικόλα Γεωργοπούλου, στή διεξοδική της μελέτη με τίτλο «L'absurde dans le théâtre d' Euripide», υπογραμμίζοντας τον συχνά αντιφατικό χαρακτήρα τών φιλοσοφικών επιδράσεων πού δέχθηκε ό Ευριπίδης άπό τήν εποχή του, γράφει στην εισαγωγή της τα έξης: «Ό Ευριπίδης υπήρξε μαθητής τοϋ 'Αναξαγόρα, άλλα μελέτησε καί τον Ξενοφάνη έπί πλέον θεωρείται ως ό πρώτος πού γνώρισε στό αθηναϊκό κοινό τή διδασκαλία τοϋ Ηρακλείτου* εντούτοις, ανακαλύπτουμε συχνά ενα σοφιστικό απόηχο στό έργο του καθώς καί ιδέες σωκρατικής έμπνευσης. Έξαλλου τοϋ αποδίδεται ένας καθαρός ορθολογισμός όπως επίσης καί μια ροπή προς ενα απαισιόδοξο ανορθολογισμό ένας εμφανής ιδεαλισμός καί ένας συχνά ώμος ρεαλισμός» 8. 'Αντιλαμβανόμεθα, λοιπόν, ότι το θέατρο του Ευριπίδη είναι ένας εξαιρετικά σύνθετος κόσμος, ανοιχτός προς κάθε κατεύθυνση καί προς όλα σχεδόν τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του. Γίνεται επομένως φανερό ότι ό Ευριπίδης οριοθετεί μέ τήν θεατρική του παραγωγή μια περίοδο καί οδηγεί προς καινούργιες εποχές καί νοοτροπίες. Ό ορθός λόγος τοϋ Ευριπίδη ταυτίζεται μέ μια ρεαλιστική στάση απέναντι στα καθημερινά προβλήματα της ζωής καί μέ τή συνειδητοποίηση της ανθρώπινης μοναξιάς. Οι τραγικοί ήρωες τοϋ Ευριπίδη διαπιστώνουν ότι βρίσκονται μόνοι μέ τον εαυτό τους καί μέ τα πάθη τους. Άπό το σημείο αυτό ξεκινά ή αντιπαράθεση λογικής καί παραλόγου πού συχνά μοιάζει μέ σύγκρουση, ή οποία διαδραματίζεται τόσο στον εξωτερικό πυρήνα τής τραγωδίας όσο καί στην επιφάνεια της. Ή πάλη ανάμεσα σέ λογικό καί παράλογο είναι ίσως ή ουσία τής ϊδιας τής τραγωδίας 9, όπως ολοκάθαρα μας το φανερώνουν οι ήρωες τοϋ Ευριπίδη. Ή παντοδυναμία τής λογικής πού «προσπαθεί να εγκαθιδρύσει ή να ανακαλύψει μια οποιαδήποτε τάξη μέσα στή ζωή τοϋ άνθρωπου» 10, βρίσκεται αντιμέτωπη μέ δυνάμεις άλλοτε εξωγενείς καί άλλοτε ενδογενείς πού «αν δέν μποροϋν να καταργή 7. Fr. Nietzsche, La naissance de la tragèdie, Paris, Gallimard, Χαράς Μπακονικόλα Γεωργοπούλου, L'absurde dans le théâtre d'euripide, Thèse d' Etut présentée devant Γ Université de Paris IV, le 26 Janvier 1985, σ. IX. 9. Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ. 399.

32 286 Μαρίκας Θωμαόύκη σουν» 11 εντελώς τή λογική «τουλάχιστον την μάχονται και συχνά με επιτυχία» 12. Οί δυνάμεις αυτές έχουν κατηγοριοποιηθεί 13 με τρόπον ώστε έτσι νά υπάρχει για κάθε ήρωα μια ή περισσότερες δυνάμεις έκτος λογικών πλαισίων, πού νά καθορίζουν τήν έν γένει συμπεριφορά του τραγικού ήρωα και τήν τελική αδυναμία τοΰ όρθοϋ λόγου νά αποτρέψει τή νομοτέλεια του αναπόφευκτου. Ξεκινώντας από τον 'Ηρακλή της ομώνυμης τραγωδίας, διακρίνουμε τό στοιχείο τής «μανίας» πού καταλαμβάνει σταδιακά τον ήρωα. Στην αρχή ει ναι ήρεμος και νηφάλιος, μόλις όμως αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο πού α πειλεί τήν οικογένεια του αντιδρά αυτόματα, όπως τόσες άλλες φορές όταν βρέθηκε αντιμέτωπος μέ φοβερούς κινδύνους εκτελώντας τους άθλους του. Μέχρις εδώ όλα είναι λογικά και εξηγήσιμα άπό τήν ιστορία τοϋ μυθικού ήρωα. Ωστόσο, ο Ηρακλής, μπροστά στον κίνδυνο πού διατρέχει ή ϊδια του ή οικογένεια, συμπεριφέρεται παράξενα για νά καταλήξει σ' ενα είδος τρέλλας πού τον σπρώχνει στο φόνο τής γυναίκας του και τών παιδιών του νομίζοντας, στην παραίσθηση του, ότι σκοτώνει τή γυναίκα και τά παιδιά τοϋ εχθρού του. Όμως, στην τρέλλα τοϋ Ηρακλή υπάρχει μια γενική λογική, ή λογική τοϋ περιβάλλοντος τοΰ ήρωα, δηλαδή ή πόλη ή οποία νοσεί 14 πολιτικά και πού διχάζει τό υπερευαίσθητο (επιληπτικό, υστερικό) άτομο ανάμεσα σε λογική και σε παράλογο. 'Εξάλλου, ό 'Ορέστης τοϋ Ευριπίδη εμφανίζει, αμέσως μετά τό φόνο τής μάννας του μια παθολογική συμπεριφορά πού μεταφράζεται σε συνεχείς διαδοχικές κρίσεις πού διαταράσσουν τό νοΰ, τήν ψυχή και τό σώμα τοϋ κατ' εξοχήν τραγικοϋ αύτοϋ ήρωα. Ή παρουσία τών Έρινύων δεν είναι παρά εσωτερική ψυχική και διανοητική αναστάτωση κάτω άπό τήν επίδραση τής οποίας ό 'Ορέστης έχει παραισθήσεις και αισθάνεται κυνηγημένος άπό τήν ϊδια του τήν ένοχη συνείδηση. Ό 'Ορέστης συντρίβεται άπό τις τύψεις. Μεταξύ τρέλλας και νηφαλιότητας, προσπαθεί νά συλλάβει τή λογική τοΰ παράλογου πού είναι απότοκο ενός φοβεροϋ τετελεσμένου γεγονότος. Στην περίπτωση τοΰ 'Ορέστη, ό Ευριπίδης θέτει σε λειτουργία, περισσότερο άπό οπουδήποτε άλλου, τον μηχανισμό τής καθαρής λογικής πού εξοστρακίζει τις μυθολογικές και θρησκευτικές προκαταλήψεις, για νά σταθεί μέ κριτική διάθεση στο ηθικό πρόβλημα τοϋ 'Ορέστη και νά εξηγήσει μέ διαφάνεια (στα μέτρα τοΰ δυνατοΰ) τήν ψυχοπαθολογία τοϋ μητροκτόνου ήρωα. Τά ανθρώπινα πάθη στο θέατρο τοΰ Ευριπίδη φθάνουν στο αποκορύφωμα 11. Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ Ibid, κεφάλαιο V. 14. Ibid., σ. 411.

33 Ό λόγος καί τό παράλογο στύ θέατρο τοϋ Ευριπίδη 287 τους στις τραγωδίες Ιππόλυτος καί Μήδεια. Καί στα δύο αυτά έργα οι έννοιες λόγος καί παράλογο επικεντρώνονται σέ δύο τραγικές γυναικείες φιγούρες. Στον 'Ιππόλυτο ή Φαίδρα, σύζυγος τοϋ Θησέα καί βασίλισσα της 'Αθήνας, ερωτεύεται τον Ιππόλυτο, γιο τοϋ Θησέα άπό προηγούμενη ερωτική ένωση. Ή Φαίδρα αντιμετωπίζει ηθικό πρόβλημα καθώς προσπαθεί να διαφυλάξει την τιμή της ώς βασίλισσα καί ώς απλός άνθρωπος πού έχει παρασυρθεί άπό ενα άνομο συναίσθημα τό όποιο αγωνίζεται μάταια να καταπνίξει καί να κρύψει άπό όλους. Ή Φαίδρα εϊναι τό τραγικό πρόσωπο πού συνοψίζει τον «παραλογισμό της τιμής» 15. Ή αρρωστημένη ψυχολογική κατάσταση της ηρωίδας τήν όδηγεϊ διαδοχικά άπό τήν μεγαλύτερη διαύγεια πνεύματος μέχρι τό τυφλό πάθος της αγάπης καί της ζήλειας για να καταλήξει στον παραλογισμό καί στην αυτοκτονία. Πρίν, όμως, αυτοκτονήσει ή Φαίδρα, εγκαταλείπεται σ' έναν εκδικητικό παροξυσμό επιθυμώντας να τιμωρήσει τον Ιππόλυτο, τήν αιτία δηλαδή των συμφορών της, επινοώντας με μεγάλη νηφαλιότητα τα ψεύδη πού τον καταδικάζουν. Έδώ εγκαινιάζεται καί κορυφώνεται ή λογική ηθική αντίφαση της ηρωίδας. Ή Μήδεια, άπ' τήν άλλη πλευρά, προχωρεί ακόμα βαθύτερα στο τραγικό της πάθος. Εγκαταλελειμμένη άπό τον Ίάσωνα, θέτει σέ λειτουργία τή λογική της για να καταστρώσει με τον αποτελεσματικότερο τρόπο τό φόνο των παιδιών της. Ωστόσο, ή Μήδεια βρίσκεται μετέωρη ανάμεσα στο λυσσαλέο εκδικητικό της μένος καί στο μητρικό φίλτρο, γεγονός πού δημιουργεί μιαν επικίνδυνη αβεβαιότητα καί ενα κλίμα δισταγμοΰ, όπου ό θεατής της τραγωδίας αυτής δέχεται ό ϊδιος αλλεπάλληλα ψυχολογικά χτυπήματα, ενώ ταυτόχρονα αναρωτιέται αν θά νικήσει ή λογική ή ό παραλογισμός. Ή Μήδεια όμως ξέρει καλά ότι εϊναι ανίκανη να τα βάλει με τό πάθος της διότι, όπως τονίζει ή Jacqueline de Romilly «πρόκειται για μια εξωλογική δύναμη πιο δυνατή άπό τή λογική» 16. Στο ϊδιο περίπου πλαίσιο κινείται καί ή Ερμιόνη στην 'Ανδρομάχη. Ή υπερήφανη κόρη της Ελένης καί τοϋ Μενελάου, ταπεινωμένη άπό τήν παρουσία της Τρωαδίτισσας 'Ανδρομάχης, καταστρώνει με τή μεγαλύτερη διαύγεια πνεύματος τήν εξόντωση της 'Ανδρομάχης καί τοϋ γιου της. Οί εξωτερικές εκδηλώσεις της ηρωίδας έρχονται σέ αντίθεση μέ τήν οργισμένη της ψυχή πού διασαλεύει τα φρένα της καί της υπαγορεύει μια σειρά παράλογων ενεργειών ώς προς τήν εξωτερίκευση τοϋ φονικοϋ της πάθους. "Αλλωστε ή Εκάβη, της τραγωδίας πού φέρει τό όνομα της, δεν είναι λιγότερο λογική καί παράλογη ταυτόχρονα. Θανάσιμα πληγωμένη άπό τις 15. Κ. Reinhart, Eschyle, Euripide. Paris, éd. de Minuit, 1972, σ Jacqueline de Romilly, La tragédie grecque, Paris, P. U. F., 1970, σ. 127.

34 288 Μαρίκας Θωμαδάκη αλλεπάλληλες συμφορές της ταλαντεύεται μέσα σ' ενα περιβάλλον καθαρά τραγικό. Όλες οί πνευματικές της δυνάμεις τίθενται στην υπηρεσία των πιο άγριων ενστίκτων για εκδίκηση. Ή διανοητική της συγκρότηση φανερώνει ενα καθ' όλα άρτια υγιές άτομο το όποιο εντούτοις συλλαμβάνει τον πλέον αποτρόπαιο και εκτός λογικών πλαισίων, τρόπο εκδίκησης. Δολοφονεί τα παιδιά του Πολυμήστορα και τυφλώνει τον ϊδιο, μέσα στον πόθο της να ξεπληρώσει με τό ϊδιο νόμισμα τον άνθρωπο πού την εξαπάτησε και τήν πρόδωσε. Και εδώ λοιπόν ή ηρωίδα επιθυμεί να υποφέρει εξίσου μ' εκείνη ν ό υπαίτιος της δικής της καταστροφής. Υπάρχει όμως και ενα είδος μανίας ομαδικής, ή οποία προέρχεται από μια θρησκευτικής φύσεως έκσταση. Πρόκειται για τήν τραγική θρησκευτική μανία πού βρίσκουμε στις Βάκχες, τό τελευταίο και αρκετά αινιγματικό έργο τοϋ Ευριπίδη. Έδώ, ό ίδιος ό θεός τής τραγωδίας, ό Διόνυσος, φαίνεται να υπνωτίζει, θα λέγαμε, τις Θηβαίες και Λύδιες γυναίκες με κάποιο μαγικό, άγνωστο φίλτρο. Οί λίγο πριν ήρεμες γυναίκες μεταβάλλονται σε μαινάδες επιδιδόμενες σε άλογες πράξεις όπου τό φυσικό στοιχείο αναμιγνύεται με τό μεταφυσικό δημιουργώντας έτσι μια μυστηριακή, γεμάτη παραισθήσεις ατμόσφαιρα. Στο έργο αυτό ό Ευριπίδης παρουσιάζει τό δράμα τής ενθεης μανίας ή οποία περιέχει μέσα της ατόφια τήν πραγματικότητα και τήν ψευδαίσθηση. "Ισως ό Ευριπίδης, μέ τήν τελευταία του αυτή τραγωδία θέλησε να αποδώσει θεατρικά τό τελικό του συμπέρασμα ώς προς τήν ανθρώπινη μοίρα. Όλα είναι λογικά μέχρι τή στιγμή πού κάτι γίνεται και όλα μοιάζουν παράλογα. Επομένως, ή τρέλλα είναι ή άλλη λογική πού κατοικεί στο ανθρώπινο πνεύμα. Στην ουσία, δηλαδή, ή ζωή είναι ενα συνοθύλευμα λόγου και παραλόγου και όσα μας φαίνονται τώρα σύμφωνα και ευθυγραμμισμένα μέ τον ορθό λόγο, ύστερα άπό λίγο μπορεί να μας φανούν εκτός πλαισίων τής λογικής. Όλα είναι εν τέλει ρευστά, απελπιστικά ρευστά και νομιμοποιημένα μέσα στο ανθρώπινο είναι, αν έχουμε τό θάρρος να τό δούμε στο σύνολο του. 'Εξάλλου, ενα άπό τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία πού βρίσκουμε στή συμπεριφορά των περισσοτέρων ηρώων τοΰ Ευριπίδη εΐναι ή μεταστροφή, ή απότομη δηλαδή μεταβολή συμπεριφοράς τήν οποία εμφανίζουν, ευρισκόμενοι σέ μια κρίσιμη στιγμή για τους ίδιους και για τους άλλους. Τό στοιχείο τής μεταστροφής καλύπτει ενα ευρύτατο φάσμα συναισθηματικών, διανοητικών και ηθικών προβλημάτων. Ή Χαρά Μπακονικόλα Γεωργοπούλου αναφέρει τα έξης πάνω στο σημείο αυτό: «Σχεδόν όλοι οί ήρωες τοϋ Ευριπίδη ταλαντεύονται ανάμεσα στον λόγο και στο παράλογο, στην ορθή σκέψη και στο πάθος, στην πραγματικότητα και στο όνειρο, στή βεβαιότητα και στην αμφιβολία, στή λογική και στην τρέλλα, στην ψυχραιμία και στην οργή, στον υπολογισμό και στην συγκινησιακότητα, στή φρόνηση και στον

35 Ό λόγος και τύ παράλογο στο θέατρο τοϋ Ευριπίδη 289 παραλογισμό ή ακόμη ανάμεσα σε αμφίσημες αξίες» 17. Ή διαπίστωση αύτη της άμφιταλάντευσης των ηρώων στον Ευριπίδη, επικυρώνει το συμπέρασμα ότι οί τραγωδίες του κατοικούνται άπό θεατρικές μορφές πού συμβολίζουν ανθρώπινες υπάρξεις. Οί υπάρξεις αυτές κινούνται μέσα σ' ενα ρεαλιστικό πλαίσιο όπου διαφαίνεται ή αγωνία τους εν όψει της τυχόν καλής ή κακής χρήσης τοϋ λογικού τους. Τό αποτέλεσμα τής εκάστοτε χρήσης τοϋ Λόγου δικαιώνει σχεδόν πάντα τή συμβολική σημασία κάθε δρώντος προσώπου και δικαιολογείται άπό τήν φύση τοϋ οιονεί ψυχολογικού πλέγματος μέσα στο όποιο δρα και αγωνίζεται ό τραγικός ήρωας. "Ενα άλλο επίσης σημαντικό στοιχείο πού χαρακτηρίζει τους ήρωες τοϋ Ευριπίδη εϊναι τό ύφος τής ομιλίας. Πολλές φορές, ενώ οί ήρωες του σπαράσσονται εσωτερικά άπό τα πλέον σφοδρά πάθη, χρησιμοποιοΰν στην ομιλία τους κάποιο επιτηδευμένο ύφος και συχνά έχουν τάση προς τή ρητορεία. Τό φαινόμενο αυτό εξηγείται άπό τό γεγονός δτι ή εποχή τής σύλληψης των θεατρικών αυτών προσώπων είναι εκείνη τών Σοφιστών καί, όπως είδαμε, ό Ευριπίδης είναι βαθιά επηρεασμένος άπό τή διδασκαλία τους αλλά και άπό τήν ανάπτυξη άπό αυτούς τής τέχνης τοϋ λόγου. Ωστόσο, τό χαρακτηριστικό αυτό ύφος πού βρίσκουμε στις εξωτερικές δομές τών έργων δίνει ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στο χάσμα καί στο πλησίασμα ανάμεσα στή λογική καί στο παράλογο. Ή ψυχολογική πραγματικότητα πού βιώνουν οί ήρωες εμφανίζει τον τρόπο τής ομιλίας τους ώς εξω άπό κάθε λογική τοποθέτηση της, ώς μή καταγράφουσα πλήρως τήν αληθινή συναισθηματική καί διανοητική τους κατάσταση. Ή τραγωδία τοϋ Ευριπίδη, τόσο στην εσωτερική όσο καί στην εξωτερική της δομή, προβάλλει, κατά τον εντονότερο τρόπο, τήν αντιπαράθεση ανάμεσα σέ λόγο καί σέ παράλογο. Πέρα άπό τους μύθους, ό Ευριπίδης αποκαλύπτεται ώς αρχιτέκτονας ενός τραγικού σύμπαντος φτιαγμένου στα ανθρώπινα μέτρα πού, ώς τέτοια, υπόκεινται στον έλεγχο τοϋ σχεδόν αναπόφευκτου λάθους. Ή έν γένει συμπεριφορά τών ηρώων τοϋ Ευριπίδη επιβεβαιώνει τήν αχρηστία οποιουδήποτε ήθικολογικοΰ δογματισμού γιατί τίποτα δεν είναι, σέ τελευταία ανάλυση, πιο ισχυρό άπό τήν ανθρώπινη αδυναμία καί τίποτα δέν μπορεί να είναι, σέ συγκεκριμένες περιπτώσεις, πιο πειστικό άπό τό παράλογο. Ή αοριστία τής ανθρώπινης ύπαρξης, εϊτε μέσα στή λογική, εϊτε μέσα στον παραλογισμό είναι δεδομένη. "Ισως να είναι αυτό τό μόνο πού γνωρί 17. Χαράς Μπακονικόλα Γεωργοπούλου, μν. ε., σ

36 290 Μαρίκας Θωμαδάκη ζούμε τελικά. "Ισως ô Ευριπίδης να καταλήγει σ' ενα συμπέρασμα δια μέσου των λόγων της Τροφού της Φαίδρας στον 'Ιππόλυτο: Δυοέρωτες δη φαινόμεθ' δντες τοϋδ', δτι τοϋτο στίλβει κατά γήν, δι' άπειροσύνην άλλου βιότου κούκ άπόδειξίν των υπό γαίας' μύθοις δ' άλλως φερόμεσθα Εύριπίδου, 'Ιππόλυτος, στ

37 ΑΓΓΕΛΟΥ Α. ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΚΗΝΗΝ ΕΚΟΣΜΗΣΕΝ* Περί της σκηνογραφίας τοϋ θεάτρου του 5ου αι. διετυπώθησαν άκρως διισταμένες απόψεις: μία ακραία ασκητική αντίληψη (Rumpf, Arnott) και μία δεύτερη, ή οποία δέχεται πλούσιο σκηνικό διάκοσμο (Bulle, Kenner) προς την οποία και άποκλίνομε. Ό Α. Rumpf σε μία βραχεία, άλλα περιεκτική διάληψη περί τοϋ θέματος στο βιβλίο των Schônebeck και Kraiker, Hellas σ. 55 έ. συγκεφαλαιώνει τα ουσιαστικότερα θεμελιώδη δεδομένα περί του όλου προβλήματος. Δέχεται ότι ό "Ελληνας των κλασσικών χρόνων δέν ήταν τόσον ακριβολόγος ώς προς τήν θεατρική ψευδαίσθηση. Μία παράσταση τοπίου σύμφωνη προς το νεότερο καλλιτεχνικό αίσθημα ήταν ακόμη άγνωστη. Υποδηλώσεις, όπως ενα δένδρο για ενα «δάσος», ένας βράχος για ενα «όρος», ένας κίων για ενα «ανάκτορο» αρκούσαν, όπως βλέπομε στα καλλιτεχνικά μνημεία της εποχής. Γ Η ζωγραφική παράσταση αρχιτεκτονικών κτισμάτων εμφανίζεται ταυτοχρόνως με τό ενδιαφέρον για τήν προοπτική κατά πρώτον περί τό τέλος τοϋ 5ου αι. Ό Rumpf υπενθυμίζει ότι και σ 1 άλλους λαούς, τα κλασσικά δράματα της εποχής της άνθήσεώς των (Shakespeare, Racine, Schiller) παρίσταν * Στην παρούσα μελέτη αντικρούονται κυρίως ώρισμένες ακραίες θέσεις τοϋ P. Arnott περί των σκηνικών συμβατικοτήτων τοΰ 5ου αϊ. π.χ. ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ Arnott P., Greek Scenic Conventions = Greek Scenic Conventions in the Fifth Century B.C., 1962 = Χουρμουζιάδης Ν., Production Production and Imagination in Euripides. Form und Function of the Scenic Space, Jobst W., Die Hohle=Die Hdhle in griechischen Theater des 5. und Jhs v. Chr. Eine Untersuchung zur Inszienierung klassischer Dramen, SBWien 268, 2, Lesky Α., TDH 3 =Die tragische Dichtung der Hellenen 3, Melchinger S., Das Theater der Tragodie= Das Theater der Tragedie. Aischylos, Sophokles und Euripides auf der Biihne ihrer Zeit, Taplin O., The Stagecraft=The Stagecraft of Aeschylus. The Dramatic Use of Exits and Entrances in Greek Tragedy, 1977.

38 292 'Αγγέλου Α. Παπαϊωάννου ται σέ πρωτόγονα θέατρα. Θα ημπορούσε κανείς να πρόσθεση ότι ή μουσική συνοδεία του χοροϋ ήταν εκτάκτως λιτή, και την αρίστη απόδειξη κατέχομε στις τελετουργίες των ιερών, πώς δηλαδή μία ασήμαντη φυσική λατρευτική ενέργεια έξαρκουσε να διεγείρη ισχυρώς τήν φαντασία τών Ελλήνων. Τήν αντίθετη θέση υποστηρίζει ό Bulle 1. Ό Bulle έδέχετο μία πολύ ρεαλιστική εικόνα για τήν σκηνή του κλασσικού δράματος. Βεβαίως το υπόβαθρο για το σχεδιαζόμενο έργο του περί του θεάτρου έξηφανίσθη κατά τήν καταστροφή του Wiïrzburg (12 Μαρτίου 1945) άλλα το περίγραμμα «Uber die Erforchung des antiken Theaters» 1 " επιτρέπει να διαπιστώσουμε σαφώς τις απόψεις του. Ό Bulle ισχυρίζεται: εϊναι τολμηρό και βρίσκεται σέ αντίθεση προς κάθε εμπειρία της 'Ιστορίας της Τέχνης, εάν φαντάζεται κανείς τήν σκηνογραφία παραλλήλως προς τήν ωριμότατη διαμόρφωση της ποιητικοδραματικής Μ η Το Διονυσιακό Θέατρο στην προπερίκλεια φάση του. Προοπτική αποκατάσταση χώρου. 1. Η. Bulle, Untersuchungen an griechischen Theater η, 1928, 233 = H.Bulle Η.Wirsing, Szenenbilder zum griechischen Theater des 5. Jhs., 1950, 12. la. Bulle Wirsing, Szenenbilder.

39 Αισχύλος σκηνήν έκόσμησεν 293 υποστάσεως ώς ατελή και μάλλον πρωτόγονη, ώς μη τυπική και πειραματιζόμενη άπό περίπτωση σε περίπτωση, ή ώς άφηρημένως σχηματοποιημένη ή όπως επιδιώκεται ό διαχωρισμός τής καλλιτεχνικής αυτοτέλειας μεταξύ λόγου και εικαστικής διαπλάσεως. Παρ' όλα αυτά λησμονείται ότι ευρισκόμεθα στην δημιουργικώς πλουσιότατη περίοδο τής ελληνικής τέχνης, σ' ενα αιώνα, ο όποιος άνεκάλυψε τους υψίστους νόμους τής πλαστικής οράσεως και σ' ενα λαό, στον όποιο έφανερώθη σε πνευματικοαισθητική θέα ή ευγένεια τής ανθρωπινής μορφής και τό μυστήριο τής θεότητας. Θα ημπορούσε ό λαός αυτός, στον όποιο ή αίσθητοποίηση τής ιδέας ύπήρξεν υψίστη πνευματική μέριμνα, ή απτή καθαρότητα τής μορφής ύπήρξεν ή επίστεψη των εικαστικών τεχνών, θα ημπορούσε ν' άρκεσθή στην σκηνογραφία με πενιχρές υποδηλώσεις, «παρορμήσεις τής φαντασίας» και παρόμοιες επιταγές βορείων ομιχλωδών αντικειμένων; "Ή δέν θα επρεπεν εδώ πολύ περισσότερο εξ ύπαρχής τό παν να ώθηση σέ αίσθητότατη παρουσία, σέ αμεσότατη σωματοποίηση τής ποιητικής θέας; Ό P. Arnott 2 εκφράζει μία ακραία, ασκητική αντίληψη. 'Αρνείται ο ποιαδήποτε χρησιμοποίηση σκηνογραφιών. Τό έργο είναι μία εξέταση επί τη βάσει τών αρχαίων φιλολογικών πηγών, χωρίων άπο τα ϊδια τα έργα και συχνά υποδεικνύει παράλληλα άπό τήν μεσαιωνική και αναγεννησιακή δημιουργία. Τό ενδιαφέρον εστιάζεται πρωτίστως προς τήν σκηνή και τα ποικίλα μηχανικά μέσα κατά τον 5ο αι. Ό Arnott συζητεί τό πρόβλημα τών ρεαλιστικών ή τών δημιουργούντων τήν υποβολή τής παραστάσεως τής υπαίθρου σκηνικών (Scenery for country settings), πιστεύει δέ δτι κατά τον 5ο αι. δέν υπάρχει τεκμήριο για παρομοίου είδους σκηνικά. Για τήν εποχή εκείνη αρκούσε ή σκηνή, οί βαθμίδες καίό βωμός και όλίγη φαντασία («helped out by a little imagination») (σ. 106). Τό σκηνικό θέαμα και ή τάση προς ψευδαίσθηση εισάγει υποκειμενικές θεωρήσεις εκ μέρους τοΰ δραματικού ποιητοΰ, ό όποιος δεικνύει ότι ή βαθμιαία συμβατικότητα δημιουργεί τήν επιθυμία να εντάσσουν πραγματικούς ανθρώπους εντός πραγματικού χώρου. Ό Ν. Χουρμουζιάδης 3 εκκινεί άπό τήν ορθή παρατήρηση ότι οί δραματουργοί κατά τήν σύνθεση τών δραμάτων των εΐχαν ύπ' όψιν των τις δυνατότητες τοΰ θεάτρου τοΰ Διονύσου και δέν έθεσαν προβλήματα, τα όποια ή σκηνοθεσία δέν ήταν σέ θέση ν' αντιμετώπιση. Ό Χουρμουζιάδης αρνείται τήν ακραία τοποθέτηση τοΰ Arnott (πλήρης παραίτηση άπό κάθε ψευδαίσθηση), άλλ' εξ ίσου απομακρύνεται άπό τήν δαψιλή σέ διάκοσμο σκηνή τοΰ 2. Greek Scenic Conventions. 3. Production "Οροι και μετασχηματισμοί στην 'Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Κεφ. 1: Ό χώρος.

40 294 'Αγγέλου Α. Παπαϊωάννου Bulle. Στη θέση αυτή μεταξύ δύο πολικών αντιλήψεων αντιστοιχεί ότι κάτι πρέπει ν" άφεθή στην φαντασία του θεατού. Ούτε από τις συνέπειες του σεισμού στον «Ηρακλή» ή τις «Βάκχες» ούτε άπό τήν πυρά στο τέλος των «Τρωάδων» ήταν δυνατό να δή κανείς κάτι. Ό Χουρμουζιάδης προχωρεί ακόμη περαιτέρω: αρνείται ότι ή περιγραφή των γλυπτών τοΰ δελφικού ναού από τον χορό στον «"Ιωνα» εΐχε μία πραγματική βάση στην σκηνογραφία. Είναι αξιοσημείωτο ότι ενώ το έργο διαδραματίζεται προ τοΰ ανατολικού μετώπου τοΰ ναοΰ, ό χορός περιγράφει μία γιγαντομαχία, ή οποία παρίσταται στο δυτικό μέτωπο. Ή θέση τοΰ Arnott έχει ώς έξης: το θέατρο της τραγωδίας κατά τον 5ο αιώνα έπαίζετο επί μιας ενιαίας σκηνής χωρίς ψευδαίσθηση («Basic arrangement of Scene, altar, stage and steps»). Κατ' αυτόν ή σκηνή τοΰ 5ου αι. ήταν ουδέτερα ενιαία σκηνή, «an architectural background», επί ενός βαθμιαίως σταθερότερα έπεξειργασμένου θεμελίου: «A scenewall with a door or doors, a few statues and an altar» «No more». Τούτο δέ ήταν δυνατό εκάστοτε να δηλώνη τα πάντα: ανάκτορο ή σκηνή, ναό ή βράχο μέ άντρο (το όποιο τότε παρίστατο δια της θύρας). Κατά πρώτο κατά τήν διαδρομή τοΰ 5ου αι. διαπιστώνεται μία «τάση προς ψευδαίσθηση» («trend toward illusion»). 'Αμφότερες οι ακραίες αντιλήψεις γραπτές διακοσμήσεις ήδη κατά τήν διδασκαλία τών δραμάτων τοΰ Αισχύλου έναντι ούδετέρας ενιαίας σκηνής συμφωνούν σ' ενα σημείο: ότι δηλαδή ουδεμία μεταβολή συνετελέσθη περί το 460 π.χ. στην βασική μορφή της σκηνής τοΰ θεάτρου τοΰ Διονύσου Σημαντικές είναι οί έρευνες τοϋ Ν. G. L. Hammond, «The Conditions of Dramatic Productions to the Death of Aeschylus», GRBSt, 13, 1972, S. Melchinger, Das Theater der Tragedie, 1974, Οί δύο συγγραφείς είργάζοντο συγχρόνως και ανεξάρτητα ό ένας από τον άλλο. Και ιδού ή ευχάριστη συμφωνία: Ό Melchinger συμμερίζεται δύο σημαντικές απόψεις τοϋ Hammond περί της σκηνικής διατάξεως προ της «Όρεστείας», άπό τις όποιες ή μία είναι όλως νέα. Βεβαίως ή συμφωνία αύτη γνωμών είναι εντυπωσιακή καί αξιομνημόνευτη, αλλ' έν ταύτω διπλή κατάρα. Επειδή ό Melchinger δέν έγνώριζε τήν μελέτη τοϋ Hammond, δέν μπόρεσε να τήν χρησιμοποίηση ούτε προς στήριξη τών αντιλήψεων του, ούτε πάλιν να επιδίωξη να ύπερβή τις διαφορές προς τις ερμηνείες τοϋ Hammond. Έξ άλλου δέν είχεν ακόμη δημοσιευθή τό σημαντικώτατο καί θεμελιώδες βιβλίο του. Ο. Taplin, The Stagecraft και Greek Tragedy in Action, 1978, , (ελληνική μετάφραση Β. Δ. Άσημομύτη, Ή 'Αρχαία 'Ελληνική Τραγωδία σε σκηνική παρουσίαση, 1988), ό όποιος τήν σχετική θεωρία τοΰ Hammond για τά πρώιμα έργα τοΰ Αισχύλου (Επτά, Ίκέτιδες, Προμηθεύς) χαρακτηρίζει «distingly attractive» (σ. 449), «ingenious theory» (σ. 448) καί «certainly...extremely useful» (σ. 449). Ή σκηνή τοΰ «Πάγου» είναι ό νεωτερισμός για τους χρόνους πρό της «Όρεστείας» (Melchinger, Hammond). Κατά τον Melchinger ή θέση τοΰ Πάγου δέν προσδιορίζεται μέ επαρκή σαφήνεια άνα

41 Αισχύλος σκηνήν έκόσμησεν 295 Για τα πρώιμα έργα ό Arnott ικανοποιείται πάντοτε με ενα άνδηρο ώς «raised stage», ή οποία θα ημπορούσε επίσης να δηλώνη και «a mound»=πάγος 5. Έπί πλέον δέχεται (σ. 11 ε.) ότι ήταν άνιδρυμένος ό τοίχος. Είμαστε δηλαδή υποχρεωμένοι να φαντασθούμε (ακόμη και αν ό Arnott απαιτεί προ του μετώπου τούτου ενα πόδιο ώς «raised stage») τα διαδραματιζόμενα άναγλυφοειδώς προ τοϋ «μετώπου» τούτου. Άναγλυφοειδής τρόπος παραστάσεως χρησιμοποιείται κυρίως για το επικό θέατρο. 'Αλλ' όμως το θέατρο της τραγωδίας ήταν εξ αρχής ανταγωνιστικό, «δραματικό», κατά τήν εξελικτική του πορεία στην διάρκεια τοϋ 5ου αι. ô ανταγωνισμός αυτός μάλλον έπετάθη παρά έχαλαρώθη. Ή δέ σκηνή με τα εκατέρωθεν προεξέχοντα παρασκήνια προσφέρει μία καί μοναδική δυνατότητα ν' άποφευχθή ό άναγλυφοειδής τρόπος παραστάσεως. Στον «Προμηθέα» ό τοίχος, ισχυρίζεται ό Arnott, απαιτείται, επειδή στο τέλος ό ήρως κατά κάπόιον τρόπο εξαφανίζεται, ενώ αυτός «step back inside the scene door». 'Αλλ' ό χορός; Ό χορός «scatter and flee down the parodoi», ακριβώς ό,τι αρνήθηκε στον Έρμη (στ. 1067): (.(.μετά τοϋδ' δτι χοή πάσχειν εθέαα») 6. Επίσης και στον «Αγαμέμνονα» δεν υπήρχε, κατά τον Arnott οίκημα, άλλα μόνον ό τοίχος. 'Αλλά τότε ποΰ ήταν ό φύλαξ; Φυσικά όχι επί της σκηνής, όπως όλοι εννόησαν και εννοούν: «He would surely have appeared in τολικώς της κυκλικής ορχήστρας. (Στα σκίτσα σ. 46 καί 48 ό Πάγος δέν αποδίδεται). Σ. 96 «(ό Πάγος) πρέπει νά εΐχεν άναπτυχθή κατά πλάτος παρά τήν ορχήστρα, καί μάλιστα μέχρι τον μέσο άξονα της, δηλαδή κατελάμβανε σχεδόν το ήμισυ τής «"Οψεως». Ό Hammond τον τοποθετεί ακριβώς έκεΐ όπου το σχέδιο τοϋ Dòrpfeld (Πιν. Π) παρά τό V αποδίδει μια επεξεργασία τοΰ βραχώδους εδάφους περίπου 5χ 5μ. στην σημερινή ανατολική πάροδο (GRBSt, 13, 1972, 406 fig. 2, 412 fig. 3, 415 fig. 4). Στενά προς αυτά συνδέεται ή δευτέρα κοινή συνισταμένη σέ μια αντίληψη, ή οποία αντιπροσωπεύεται συχνότερα (Wilamowitz, Hermes 21, 1886, = Kl. Schriften, I, 448 Melchinger, Taplin επιδοκιμάζουν εγκωμιαστικά): ή πρώιμη θέση δράσεως είναι α νοικτή, δέν κλείεται δια σκηνής ή ικριώματος, «το όποιο υπό οποιαδήποτε μορφή ϊστατο στο βάθος τής σκηνής» (βλ. Α. Dale, WSt, 69, 1956, 96). Τό τρίτο κοινό σημείο συμφωνίας των Melchinger καί Hammond είναι ή μεταβολή τοϋ άξονος δράσεως καί προοπτικής άπό τήν εποχή τής «Όρεστείας», σαφώς καί έμφαντικώς ύπογραμμιζόμενο άπό τον Melchinger: ό άξων άπό Α Δ (ό Melchinger σ. 88 έξ. καί Register, ομιλεί περί τοΰ άπό Α Δ άνταγωνισμοΰ) τών πρωίμων έργων αντικαθίσταται άπό μιά «κεντρική προοπτική», όταν ό τόπος δράσεως κλείεται προς Ν δια τής σκηνής (βλ. GRBSt, 13, 1972, 412 fig. 3) καί ιδιαιτέρως τοϋ δεσπόζοντος οικοδομήματος ('Ανάκτορο, Ναός). 'Ανοικτός καί κλειστός τόπος δράσεως καί δράση άπό Α προς Δ καί αντιθέτως έναντι μιας δράσεως πού προσανατολίζεται προς τό κέντρο τοΰ βάθους είναι οί ουσιαστικές καί αποφασιστικής σημασίας διαφορές μεταξύ παλαιάς καί νέας σκηνής. 5. Βλ. προηγουμένη σημείωση. 'Επίσης Η. Kenner, ÔJh 57, 1986/87, 64 έξ. καί 82έξ. 6. Taplin, The Stagecraft, 270 Jobst, Die Hòhle, 144.

42 296 "Αγγέλου Α. Παπαϊωάννου the normal place before the scene doors». Άλλα πώς πρέπει να εννοηθούν οι στίχοι 3, 13, 21 έξ. 7 ; Άλλ' όμως για ώρισμένα έργα απαιτείται ενα «upper storey» ώς «θεολογεΐον» 8. Πώς ήταν οικοδομημένο; Σανίδωμα επί ενός ικριώματος οπίσω του τοίχου; Τί έβλεπε κανείς οπίσω της θύρας, όταν ήνοίγετο, όπως σε πολλά έργα με κρότο; Πώς ανέβαιναν εκεί οι υποκριτές, αν έπρεπε να εμφανισθούν δι' αυτής; Ό τοίχος έν πάση περιπτώσει πρέπει νά έδήλωνεν ενα οπίσω τής σκηνής χώρο 9 διατί δέν έπετρέπετο να είναι έκεϊ οίκημα; 'Οπίσω τής σκηνής χώρος άπητεΐτο επίσης και για τις μηχανές. Και δτι λέγεται περί τοϋ Αισχύλου δτι είχε προτίμηση για το «τερατώδες» 10 κτλ. συνηγορεί υπέρ τοϋ ότι ό τεχνικός εξοπλισμός προεβλέπετο. Ό Arnott αρνείται οποιοδήποτε ρεαλισμό: «Realistic scenery is not essential to the theatre». Και για να άποδείξη τήν θέση του επικαλείται το ελισαβετιανό και το ασιατικό θέατρο. Άλλα τοϋτο δέν γνωρίζει δ,τι γνωρίζει το ελληνικό θέατρο: τήν ενιαία σκηνή ώς το όλο έργο φέρον σκηνικό. Βεβαίως υπάρχουν τραγωδίες με αλλαγή σκηνών: («Αϊας», «Ευμενίδες», «Αίτναϊαι»: πέντε τόποι δράσεως) 11. Άλλα τοΰτο δέν είναι όπως στο ελισαβετιανό, το ινδικό και το κινεζικό θέατρο ό κανών, αλλά τό ασυνήθιστο Taplin, The Stagecraft, Taplin, The Stagecraft, 432, Περί τοΰ θέματος βλ. Κ. Joerden, Zur Bedeutung des Auber und Hinterszenischen, Βλ. G. Murray, Aeschylus. The Creator of Tragedy, 1940, 43 έξ. Taplin 39 έξ., 46 έξ. ILE. Pohlmann, Au A 32, 1986, 20 έξ. ιδία 27 έξ. («ΑΙ'ας») «Ευμενίδες» Lesky, TGH 3, 126έξ. Taplin 362έξ. «Αίτναϊαι» Lesky, TGH 3, 67ε. Kossatz Deissmann, Dramen des Aischylos auf weslgriechischen Vasen, 1978, 33 έξ. Taplin, 416 έξ. Στις πρώιμες τραγωδίες δέν ισχύει ό κανών των τριών ενοτήτων (ενότητα τής πράξεως, ή ενότητα τοΰ χρόνου και ή ενότητα τοϋ τόπου): Πέρσαι: προ τοϋ ανακτόρου τοϋ Ξέρξου, προ τοϋ τύμβου τοΰ Δαρείου, τό πρώτο στάσιμο χωρίζει τά δύο μέρη. Χοηφόροι: προ τοϋ τάφου τοΰ 'Αγαμέμνονος, προ τοΰ ανακτόρου τών 'Ατρειδών στο Άργος. Τό πρώτο στάσιμο χωρίζει ομοίως τά δύο μέρη. Ευμενίδες: Δελφοί, προ τοΰ ναοϋ τής 'Αθηνάς Πολιάδος έπί τής 'Ακροπόλεως, έπί τοΰ 'Αρείου Πάγου. Ή μετάσταση άπό τον πρώτο στον δεύτερο τόπο συντελείται χωρίς τομή, ενώ μεταξύ τοΰ δευτέρου και τοΰ τρίτου παρεμβάλλεται τό δεύτερο στάσιμο ( ). Σοφοκλέους Αίας: προ τής σκηνής τοΰ Αΐαντος, παρά τήν ακτή. Ή μετάσταση άπό τον ενα τόπο στον άλλο συντελείται, όπως και στις «Ευμενίδες», ομοίως χωρίς τομή. 'Αριστοφάνους Άχαρνής: έπί τής Πυκνός, καΐ έπί τής υπαίθρου, έν τφ μεταξύ ό χορός φδει τήν πάροδο, προ τής οικίας τοϋ Εύριπίδου. Μετά τήν «παράβαση» ( ) και πάλιν στην 'Αθήνα. 12. Περί τοΰ κανόνος τών τριών ενοτήτων βλ. Ί. Συκουτρή, Αριστοτέλους Περί Ποιητικής, 1937, Εισαγωγή σ. 141 έξ. Lesky, Gesammelte Schriflen, 1966, 274 έξ.

43 Αισχύλος σκηνήν έκόσμησεν 297 Ή αλλαγή τοϋ τόπου στην τραγωδία προϋποθέτει ενα εΐδος σκηνής τοϋ συγκοίνου (Simultan Biihne), στην οποία αντιστοιχεί εκάστοτε ενα συγκεκριμένο μέρος τής σκηνής προς μία συγκεκριμένη «πράξη». Άλλα το αποφασιστικό επιχείρημα γι' αυτό έγκειται σε τοϋτο, ότι το ελληνικό θέατρο δεν σπεύδει, όπως τα μνημονευθέντα, από τόπο σε τόπο δράσεως (μέσα σε μία κυρίως ουδέτερα βασική δομή), άλλα κανονικά διαδραματίζεται σ' ενα και τον ϊδιο χώρο. Αυτός σημαίνει, δπως δεικνύουν προδήλως τα πρώιμα έργα, μία «εικόνα», ενα ώρισμένο, έποπτικώς χαρακτηριζόμενο θεατρικό χώρο: βουλετήριο και τύμβο («Πέρσαι») Ακρόπολη, άλσος μέ κοινοβωμία 13. Οί χώροι αυτοί έσήμαιναν τόσο πολύ «εικόνα», ώστε πρωίμως απέβησαν συμβατικοί: οί τραγικοί συνέθεσαν τα έργα των για ώρισμένα δεδομένα σκηνικά 14. Άλλα κατά τής υποθέσεως του Arnott προ πάντων ομιλεί ή κλισία (tent), ή οποία παίζει ενα αναμφισβητήτως σημαντικό ρόλο 15. Αυτή ήταν αύτονοήτως πραγματική, δηλαδή μία πραγματικότητα. Και δεν ήταν, δπως έδέχοντο παλαιότερα, μία κλισία, ή οποία δέν διέφερεν ύλικώς άπό μία συνήθη αττική οικία, επειδή και αυτή εΐχε παραπετάσματα, τα όποια ημπορούσαν ν' αναδιπλωθούν, ώστε να είναι δυνατό το βλέμμα να πρόβλεψη προς το εσωτερικό («Αϊας»). Το εσωτερικό δέν ημπορούσε να είναι τόσο σκοτεινό, όπως στο εσωτερικό μιας οικίας, στο όποιο δέν θα ήταν διόλου δυνατό νά ίδή κανείς τήν εικόνα, ή οποία ώφειλε νά δειχθή. Ήταν δηλαδή μία κλισία, συνήθης κατά τον 5ον αι. (παραστάσεις επί αγγείων) 16. Και επίσης ήταν μία θεατρική κλισία μέ ξύλινους στύλους, πού ομοιάζουν προς κίονες, και εΐχε κάποιου είδους διάκοσμο. Είναι σχεδόν παράλογη ή παράσταση, ότι οί "Ελληνες τεχνικοί κάθε χρόνο, όπως προτείνει ό Arnott (σ. 107 έξ.), άνίδρυαν ενα ικρίωμα τοίχου, μέ θύρες σ'αυτό, προκειμένου νάτό παραστήσουν μετά ταύτα ώς κλισία. Άλλ" όμως θά ήταν πολύ απλούστερο ν" απεικονίσουν δ,τι ήταν δυνατό νά δειχθή: μία κλισία. Ό Arnott αναγκάζεται, προκειμένου νά ήμπορέση νά διάταξη τον ουδέτερο ενιαίο τοίχο μέ τήν ουδέτερη θύρα ώς βράχους τοϋ Προμηθέως, ν' απαίτηση επίσης και κάτι τόσον απλό, όπως μία κλισία. 13. απέρσαι»: Hammond, GRBSt, 13, 1972, 106 fig Melchinger, 90 έξ. Kenner, ÒJh 57, 1986/87, 63 έξ. «'Επτά επί Θήβαιςη: Melchinger 93 έξ. 96 έξ. 171έξ. Hammond, 422 «Ικέτιδες»: Hammond, 417 έξ. Melchinger, 95 έξ. 14. Ό Melchinger 53 έξ. πραγματεύεται διεξοδικώς το πρόβλημα τής «συνέχειας των συμβατικοτήτων». 15. Βλ. Jobst, Die Hôhie 11 έξ.' Ο. Broneer, Californian Studies in Archaeology 1, 1944, 305 έξ. Melchinger, 138 έξ. Η. von Gall, Festschrift f. Brommer, 1977, 119 έξ. Gymnasium 86, 1979, 444 έξ. Kenner, ÒJh 57, 1986/87, 56 έξ. 16. Β. Dohle, Klin 49, 1967, 63 έξ. Melchinger, πίν. 8 Kenner, ÒJh 57, 1986/87, 74έξ. 76 εικ. 10.

44 298 'Αγγέλου Α. Παπαϊωάννου Ά ν βεβαίως κανείς δεχθή ότι επί της σκηνής υπήρχαν κλισίες, οί όποιες δεν παρίσταναν άλλο τί ειμή ο,τι ήσαν, θα πρέπει επίσης να συμφωνήση ότι υπήρχαν και βράχοι, οί όποιοι δεν παρίσταναν άλλο τι ειμή ο,τι ώφειλαν να σημάνουν. Ό Arnott ισχυρίζεται ορθώς ότι επί τής σκηνής τών πρωίμων έργων δεν ήταν δυνατό να άνιδρυθοΰν «ρεαλιστικά» σκηνικά. Άλλ' οί ολίγοι συμβατικοί θεατρικοί τόποι, τους οποίους γνωρίζομε από τα διασωθέντα έργα και αποσπάσματα απολεσθέντων δραμάτων, ημπορούν να παρασταθούν ευκόλως στο δεδομένο φυσικό θέατρο: τα έδρανα επί του βράχου («Πέρσαι») 17, τα αγάλματα επί τών επάλξεων τής "Ακροπόλεως («Επτά επί Θήβας») 18, ή κοινοβωμία επί του πάγου παρά το άλσος («Ίκέτιδες») 19 και ομοίως μία κλισία επί του βράχου ή ενα άντρο σέ τμήμα βράχου 20. Ό Arnott θέτει το αίτημα ότι ή εξέλιξη τής σκηνικής σκηνογραφίας δεικνύει μία «trend toward illusion»: ή πορεία χωρεί από το απλό προς το περίπλοκο. Τοϋτο φαίνεται εύλογο. 'Αλλ' ένας τόσο βαθύς γνώστης τής τραγωδίας, όπως ό Gilbert Murray 21, εκπροσωπεί τήν αντίθετη θέση: ότι ή ελληνική τραγωδία βαθμιαία εγκατέλειψε τα σκηνικά έφφέ, τα όποια δεν ήσαν αναγκαία για να είναι επιτυχής και τοιουτοτρόπως προχώρησε άπό το «τερατώδες» προς το «σώφρον». Τοϋτο ανταποκρίνεται προς τα πράγματα. Περί και μετά το 465 π.χ. ή θεατρική σκηνογραφία τής τραγωδίας έφθασε σ" ενα κορύφωμα («Ευμενίδες», «Προμηθεύς», «Ψυχοστασία», «Ευρώπη»). Τα τέρατα και οί μηχανές έχασαν τό θέλγητρο των με τήν επανάληψη. Οί άνθρωποι τοϋ θεάτρου από τήν ανάγκη έδημιούργησαν τήν σωφροσύνη. Μετά τό 450 π.χ. και συντόμως (περί τό 445 π.χ.) ό σκηνικός κόσμος παγιώνεται σέ στερεότυπες μορφές: Ανάκτορο, ναός σπανιότερα ή οικοδόμημα. Όλες οί τραγωδίες άπό τήν «"Αντιγόνη» (442 π.χ.) μέχρι τής «Ελένης» (412 π.χ.) δεικνύουν τήν ϊδια στερεότυπη βασική σκηνογραφία. Ό Ν. Χουρμουζιάδης 22 θεωρεί ορθώς ότι τό 458 π.χ. είναι σημαντική καμπή. Για τήν σκηνική παράσταση τής Όρέστειας απαιτείται σταθερό σκηνικό βάθος και τοϋτο ημπορεί να υπήρξε τό μέτωπο τής σκηνής. 'Από τό 458 π.χ. είναι δυνατό να διαπιστώσουμε μία σχετική σταθερότητα τής παραδόσεως. "Εχει κάθε πιθανότητα υπέρ εαυτής, ότι τό ανακτορικό μέτωπο 17. Melchinger πιν. 18: το έδρανο τών επτά θέσεων παρά το μουσείο. 18. Bulle Wirsing, Szenenbilder, πιν. 6 Melchinger 95 έξ. 19. Bulle Wirsing, Szenenbilder, πιν Kenner, ÔJh 47, 1964/65, Jobst, Die Hôhle, 141 έξ. 21. Aeschylus, Production, 34 έξ." καί Όροι και μετασχηματισμοί 25 έξ." Taplin, The Stagecraft 276 έξ.

45 Αισχύλος σκηνήν έκόσμησεν 299 της «Μήδειας» (431 π.χ.) δεν διέφερε ουσιαστικά από εκείνο της α'ορέστειας» και ότι τα σκηνικά αιτήματα για τον «Οιδίποδα Τύραννον» (428 π.χ.) και τον «Τππόλυτον» (428 π.χ.) είναι ουσιωδώς τα ϊδια. Ιστορικές εξελίξεις σπανίως δεικνύουν την απλή λογική, τήν οποία επιθυμεί κανείς ν" αναζήτηση μέσα σ" αυτές. Έν" δσφ είναι λογικές, διαφοροποιούνται δι' αλμάτων και παλινδρομήσεων. Το ωραιότατο παράδειγμα γι' αυτό προσφέρει ή τελευταία τραγωδία τοΰ Σοφοκλέους: ό «Οιδίπους επί Κολωνω», του οποίου ή σκηνή εμφανίζεται ως οπισθοδρόμηση προς τήν παλαιά σκηνή τοΰ πάγου (σελ κ.ε.). Πρέπει δέ να τονισθή ότι πρόκειται πάντοτε περί ξύλινης και συνεπώς προσωρινής σκηνής. Υπάρχουν ύστερα έργα, τα όποια πιθανότατα έπαίχθησαν «επί ανοικτής σκηνής», όπου μία επένδυση με φυσικούς ή γραπτούς λίθους συνέχιζε τό παλαιό σκηνικό τοϋ Πάγου 23. Τό ευμετάβλητο της ξύλινης σκηνής ανήκει στην εικόνα τοϋ 5ου αϊ. έστω και αν κατά τήν διαδρομή τοϋ χρόνου περιωρίσθη δια σταθερού βασικού ικριώματος. Ή γοητεία της ήταν ακόμη και κατά τό τέλος τοΰ αιώνα τόσον ισχυρή, ώστε ημπορούσαν να αναβιβασθούν στή σκηνή τα κατά βάση διαφορετικά σκηνικά των «Φοινισσών» (ακρόπολη), «Φιλοκτήτου» (βράχος και άντρο), «Όρέστου» (ανάκτορο), «'Ιφιγένειας έν Αύλίδι» (κλισία), «Βακχών» (κατεστραμμένο ανάκτορο), «Οιδίποδος επί Κολωνώ» (άλσος πλησίον τοΰ πάγου). Τούτο χαρακτηρίζει τήν βαθειά τομή, ή οποία χωρίζει τον διαβατικό κόσμο τοΰ κλασσικοΰ θεάτρου άπό τον απολιθωμένο τοΰ λυκουργείου. Παρακολουθοΰντες τήν μαρτυρία τών δραμάτων διαπιστώνομε τήν εξέλιξη: πλούτος παραλλαγών απλοποίηση πλούτος παραλλαγών. Τούτο αντιστοιχεί προς τον νόμο τοΰ εκκρεμούς του διαβατικού τοΰ καλλιτεχνικού είδους: 1. Φάση πλούσιας όψεως (Αισχύλος). 2. Φάση: τό ενδιαφέρον στρέφεται προς τήν δραματικήν δομή (Σοφοκλής, περίοδος κλασσικής ακμής). 3. Φάση: ή φάση 2 αντικαθίσταται άπό τήν φάση τής όψεως (Ευριπίδης, εποχή πλουσίου ρυθμού). Ή απλή δηλ. «πρόοδος» ώς ευθύγραμμη πορεία εΐναι μία ανεπίτρεπτη απλοποίηση. Στην πραγματικότητα δεσπόζουν έδώ δράση και αντίδραση, υπάρχει ένας σταθερός ρυθμός εναλλαγής Ναι και "Οχι, Λόγου και 'Αντιλόγου 2 *. Χαρακτηριστικό τής τέχνης τής κλασσικής άνθήσεως εΐναι ότι 23. Kenner, ÔJh 57, 1986/87, 82 εξ. 24. Γενικώς περί τοϋ προβλήματος τής διαλεκτικής εξελίξεως τής τέχνης βλ. Α. Hauser, Soziologie der Kunst, 1974, τρίτο μέρος: Licht und Irrlicht der Dialektik, σ Ώς προς τον ρυθμό τής εξελικτικής πορείας τής κλασσικής τέχνης του 5ου αιώνα βλ. το βιβλίο μου Σπονόαί εις τήι μορφολογία!' τον πλονσίον ρνθμοϋ, 1972, 44 έξ.

46 300 'Αγγέλου Α. Παπαϊωάννου στην απλοποίηση εκφράζεται συνάμα ή προτίμηση για ενα μόρφωμα κλειστής συμμετρίας. Περί το 460 τα οικήματα επί τής σκηνής ήσαν το κυρίως νέο, το προκαλούν τήν αίσθηση, «Ευμενίδες», «Προμηθέας», «Αϊας» δεικνύουν ακόμη ότι ή σκηνή έκρατεΐτο ανοικτή επίσης και για σκηνικά φύσεως. 'Αλλ' ή γοητεία του οικοδομήματος επί τής σκηνής ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ό ποιητής δυσκόλως θα επέλεγε ενα άλλο σκηνικό 25. Εναντίον τής πουριτιστικής υποθέσεως του Arnott είναι το αναντίρρητο γεγονός τής χρησιμοποιήσεως των μηχανών. Ό Arnott (σ. 75) εξηγεί τήν εξέλιξη των δια τής τάσεως άπό τό απλό προς τό σύνθετον, τήν «natural development of all drama and of greek drama in particular». 'Αλλά τοϋτο είναι υπό διττή άποψη εσφαλμένο: ουδέποτε ή τάση άπό τό σύνθετο προς τό απλό ήταν τόσον ισχυρή όσο στο σύγχρονο θέατρο και μία σύγκριση τής σοφοκλείου προς τήν αίσχύλειο τραγωδία δεικνύει ότι ό νεώτερος είργάσθη πολύ λιγότερο με τις μηχανές άπό τον παλαιότερο. Ή Kenner 26 παρατηρεί: «ότι στην ελληνική κλασσική σκηνή προσιδιάζει μια πρόθεση illusion αποδεικνύουν ό γερανός και τό έκκύκλημα,τών οποίων ή χρονική χρησιμοποίηση και στα επί μέρους δράματα βεβαίως άμφιλέγεται, αλλά γενικώς αναγνωρίζεται τουλάχιστο για τον λήγοντα 5ο αι. Όλες οι έξωελληνικές παραστάσεις, όπως τα ιαπωνικά έργα, τα χριστιανικά μυστήρια ή ή σαιξπηρική σκηνή, τα όποια επικαλείται ό Arnott για να κάμη πιθανή τήν λιτή χωρίς ψευδαίσθηση διάταξη τής κλασσικής σκηνής, δεν κατείχαν και δεν κατέχουν παρόμοια δραστικά μέσα ψευδαισθήσεων. Στην ψευδαίσθηση, τήν οποία προσέφεραν ή μηχανή (αιώρα, γερανός) και τό έκκύκλημα, θα ειχεν αντιστοιχήσει ακριβώς κατά τον βαθμό της ή τής σκηνικής παραστάσεως. Οί θεατές είδαν τον υψηλό ιστό του γερανού, τήν αίώρηση τοϋ στρεφομένου βραχίονας του, επίσης και τό σχοινίο ή τα σχοινιά άπό τα όποια έκκρέμοντο ό Περσεύς ή ό Πήγασος μαζί μέ τον Βελλεροφόντη, ημπορούσαν να θεωρήσουν τήν προς τα εξω κύλιση τοϋ έκκυκλήματος...». 'Αλλ' όμως είναι σαφές ότι οί μηχανές, τών οποίων τήν λειτουργίαν ημπορεί να βλέπη ό αρχαίος θεατής, δέν ημπορούν ν' απαιτηθούν για μία σκηνή «ψευδαισθήσεως». Τουναντίον δεικνύουν ότι τό θέατρο τοϋτο κατά τήν ού 25. Melchinger 61 έξ. 112 έξ. 26. ÒJh 47,1964/65, 68. Περί τών μηχανών στον Αισχύλο βλ. Mwcvay,Aeschylus 38 έξ. Taplin, The Stagecraft, Index λ. mechane ekkuklema. Περί τών μηχανών γενικώς Melchinger, 186 έξ. Η D. Blume, Einfûhrung in das antike Theaterwesen, 1984, 66 έξ. Περί του έκκυκλήματος βλ. Pickard Cambridge, Theatre, A.M. Dale, WSt, 69, 1956, Armott, Scenic Conventions, ο Melchinger, σ C. W. Dearden, The Stage of Aristophanes, 1976, Ν. Χουρμουζιάδης, "Οροι καϊ μετασχηματισμοί, σ και Production, σ

47 Αισχύλος σκηνήν έκόσμησεν 301 σία του ήταν μη «ψευδαισθητικό» και συνεπώς οί μηχανές δεν προσφέρουν επίσης λαβή για να αποδείξουμε ((illusion» για τήν σκηνική παράσταση, όπως επιζητεί να δείξη ή Kenner 27. Στις μηχανές αυτές απουσιάζει ακριβώς το στοιχείο της απάτης, το οποίο είναι χαρακτηριστικό του «ψευδαισθητικοΰ» θεάτρου τών νεωτέρων χρόνων. Ή θέση του Arnott αναιρείται δια των μηχανών μόνο στην βασική της προϋπόθεση: στο γεγονός δηλαδή ότι ή «Όψις» θα είχε παίξει πράγματι εκείνο τον δευτερεύοντα ρόλο, τον όποιον έζήτησαν να απονείμουν σ' αυτήν οί καταφρονητές του θεάτρου, Πλάτων και 'Αριστοτέλης Das Theater und der Realismus in der griechischen Kunst, 1954, σημ. 442 ÒJh 47, 1964/65, Κατά της δημιουργίας Illusion τάσσεται και ό R.Bayr, Delphischer Apollon, ά.χ., 37. Για τους Έλληνες, γράφει ό Bayr, ή Trance ήταν ώς κατάσταση κατά τήν διάρκεια μιας θεατρικής παραστάσεως έξ ολοκλήρου ξένη, διότι ή παράσταση έγίνετο κατά τήν ήμερα μέσα στο απαστράπτον αττικό φως. Ή συνείδηση ουδέποτε θά ήταν δυνατό ν' άπολεσθή. Τό πρόβλημα συνεπώς της ψευδαισθήσεως δέν ετίθετο. «Das Publicum wiinscht das Spiel nicht als gespielt, sondern als hoherwertige Wirklichkeit ausgewiesen». Βλ. και G.M. Sifakis Parabasis and Animal Choruses, 1971, 7 έξ." 21 έξ. (δραματική ψευδαίσθηση) Bain, Actors and Audience, 1977, μέρος πρώτο, κεφ. 1: συνθήκη και ψευδαίσθηση (αντιπαράθεση προς τήν θέση τοΰ Σηφάκη). 28. Περί ποιητικής, 1450, 16 20' 1453, , 31 έξ. Πολιτικά Θ, 1342α, 18 έξ. διακρίνει δύο είδη θεατών «τους ελευθέρους και πεπαιδευμένους» και ατούς φορτικούς εκ βάναυσων και θητών καί άλλων τοιούτων συγκειμένους, άποδοτέον αγώνα και θεωρίας και τοις τοιούτοις προς άνάπαυσιν». Βλ. Ε. Keuls, Plato and Greek Painting, 1978 Taplin, TheStagenaft, 477. Appendix F Aristotele Poetics on δψις. Βλ. και τήν εμβριθή ανάλυση του Ν. Χουρμουζιάδη, "Οροι και μετασχηματισμοί, 1984,

48 ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Γ. ΖΩΡΑ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ Ο TIM. ΑΜΠΕΛΑΣ Όταν ό Σπυρίδων Ζαμπέλιος ( ) έγραφε τα δύο ιστορικά μυθιστορήματα του, τα 'Ιστορικά σκηνογραφήματα (I860) 1 και τους Κρητικούς Γάμους (1871) 2, δεν θα μπορούσε να φαντασθεί ότι τα έργα του αυτά θα αποτελούσαν πρότυπα και πηγές εμπνεύσεως για συγχρόνους του λογοτέχνες. Είναι πράγματι περίεργο ότι ό 'Αχιλλεύς Παράσχος 3, ό Τιμολέων "Αμπελας 4, ό Σπυρίδων Βασιλειάδης 5 και ό 'Αλέξανδρος Μωραϊτίδης 6 συνέ 1. Σπ. Ζαμπελίου, 'Ιστορικά σκηνογραφήματα, εκδίδοντος Ν. Δραγούμη. Άθήνησιν Τα 'Ιστορικά σκηνογραφήματα είχαν σχεδιασθεί ώς μέρος μεγαλύτερου έργου με τίτλο Τά Πάθη της Κρήτης, πού όμως δεν ολοκληρώθηκε. Βλ. Άπ. Σαχίνη, Το Ιστορικό μνθιστόρημα, 'Αθήνα 1957, σσ Σπ. Ζαμπελίου, Οι κρητικοί γάμοι. 'Λνέκδοτον επεισόδιον της κρητικής ιστορίας επί Βενετών (1570). Τορίνον Βλ. Άπ. Σαχίνη, δ.π., σσ Ό Ζαμπέλιος έγινε μέλος του «Παρνασσού» το 'Αχ. Παράσχου, αΐΐοίημα (1867). Άπαγγελθέν εις τον φιλολογικον Σύλλογον ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ώς πρόλογος τοΰ άναγνωσθέντος ανεκδότου δράματος μου Ο ΛΕΩΝ ΚΑΛ ΛΕΡΓΗΣ», στον τόμο Ποιήματα, τόμ. Β', 'Ανδρέας Κορομηλάς Έκδοτης, Έν 'Αθήναις Έν Κωνσταντινουπόλει 1881, σσ 'Αχ. Παράσχου, «Λέων Καλλέργης, Δράμα εις πράξεις πέντε: Πράξις Πρώτη», 'Εστία, τόμ. 17 (1884), σσ Ό Παράσχος έγινε και αυτός μέλος τοΰ «Παρνασσού» τό Τ. Άμπελο, Λέων Καλλέργης, Δράμα διαγωνισθέν εις τον Α' ποιητ. αγώνα των 'Ολυμπίων. Εκδίδεται υπό Ι. Κ. Χούμη. Έν Σύρω, Τύποις Α. Η. Καραβατσέλου, Ό Άμπελος, στίς προτασσόμενες τοΰ δράματος ((Δύω λέξεις τοις άναγνώσταις» (σελ. Γ), αναφέρει σχετικά μέ τις λογοτεχνικές του οφειλές τά έξης: «Των Καλλεργών εικόνα ζωηράν από σκηνής έδωκε πρό τίνος ή πατριωτικωτάτη και νευρωδεστάτη γραφίς τοΰ περιπαθούς και φιλτάτου μοι ποιητοΰ Σ.Ν. Βασιλειάδη. Πρό αυτού δέ έν πεζω μέν άλλα πλήρει πυρός και κάλλους λόγω έξέθηκεν εις τους λησμονήσαντας τους Καλλέργας της μεσαιωνικής Ελλάδος συγχρόνους, γλαφυράν εκείνων ίστορίαν έν τοις ίστορικοϊς αύτοΰ Σκηνογραφήμασιν ό Κύρ. Σ. Ζαμπέλιος». Ό Άμπελος έξελέγει μέλος τού «Παρνασσοΰ» τό Σ. Ν. Βασιλειάδη, Οι Καλλέργαι στον τόμο Τά "Απαντα. 'Αττικαί νύκτες 1: Δραματικά δοκίμια. Έκδοσις δευτέρα. Έν Αθήναις. Έκ τοΰ Τυπογραφείου τής Ενώσεως 1884 (α' εκδ. 1873). Ό Βασιλειάδης έγινε μέλος τού «Παρνασσοΰ» τό Άλ. Μωραϊτίδου, Βάρδας Καλ.λέργης, Δράμα εις πράξεις πέντε. Άθήνησιν, Τύποις Ανδρέου Κορομηλά, ΑΩΟΔ'. Ό Μωραϊτίδης έξελέγει μέλος τοΰ «Παρνασσοΰ» τό 1870.

49 Τύ πάθη της Κρήτης και ό Τιμ. Άμπελος 303 θεσαν, μέσα σέ μικρό χρονικό διάστημα, έργα πού το θεματολόγιο τους πηγάζει άπό το πρώτο ιστορικό μυθιστόρημα τοϋ Ζαμπέλιου, ενώ άπό το δεύτερο εμπνεύσθηκε ό Άμπελας ( ) και συνέγραψε ένα δραματικό έργο πού τό επεξεργάσθηκε τρεις φορές. Τό έργο πρωτογράφηκε το 1871 και επαινέθηκε στον Βουτσιναΐο Ποιητικό Διαγωνισμό τοϋ Πανεπιστημίου υπό τον τίτλο Πέτρος Καντανόλης. Τό αρχικό αυτό κείμενο (=Κ) δέν έχει εντοπισθεί ακόμη. Τό επόμενο έτος, διασκευασμένο, επαινέθηκε στον ϊδιο πάλι διαγωνισμό ύπό τον τίτλο Κρήτες και Βενετοί ( = Κ1). Τό 1873, σέ νέα διασκευή χωρίς μέτρο, ανέβηκε ως θεατρικό έργο στη Σϋρο, και τό 1878 στην 'Αθήνα. Ή θεατρική διασκευή δημοσιεύθηκε τό 1879 στο περιοδικό Βύρων (=Κ2) 7. Ό Άμπελος στο έργο αυτό (Κ, ΚΙ και Κ2) άρύεται τό κυρίως θέμα του άπό τους Κρητικούς Γάμους και περιγράφει τή δολοφονία του Πέτρου Καντανολέου τήν ημέρα τών γάμων του μέ τήν κόρη του Ένετοΰ άρχοντα των Χανίων, και τών Κρητών καλεσμένων στο γαμήλιο τραπέζι (1570), όμως παράλληλα αναφέρεται έστω και σύντομα στή δολοφονία, δύο αιώνες νωρίτερα, του Λέοντα Καλλέργη. Αυτό τό παρεμφερές θέμα τό είχε ήδη διαπραγματευθεί εκτενέστερα στο έργο του Λέων Καλλέργης, τό βασισμένο στα 'Ιστορικά σκηνογραφήματα τοϋ Ζαμπέλιου. Αυτή ή θεματική παρεμβολή και ή λογοτεχνική σύζευξη τών δύο έτερόχρονων γεγονότων παρμένων άπό τήν έργογραφία τοϋ Ζαμπέλιου γίνεται μέ τή βοήθεια ενός ραψφδοΰ, ό όποιος, παρευρισκόμενος στον γάμο του Καντανολέου μέ τή Σοφία Δα Μολίν, ψάλλει τα κατορθώματα τοϋ Καλλέργη. Στην φδή πού απαγγέλλει ό ραψωδός γίνεται λόγος για τον έρωτα τοϋ Καλλέργη μέ τή Φλωρεντία, ή οποία τον έσωσε άπό τα δεσμά πού τον εΐχε ρίξει ό θείος του Αλέξιος, φίλος τών Ενετών. Ό πατέρας της, ό Δούκας της Κρήτης 'Ανδρέας Κορνάρος, προσποιούμενος τον φίλο στον Λέοντα, τον καλεί σέ δείπνο μαζί μέ συγγενείς και φίλους του. 'Εκεί όμως διατάζει τή σύλληψη του και τον πνιγμό του ύστερα άπό βασανιστήρια. "Ετσι φονεύθηκε ό Λέων, άλλα στον θάνατο τον ακολούθησε και ή αγαπημένη του. Ή τελευταία στροφή, πού παραλείπεται στο Κ2, συνδέει επιτυχώς τά δύο ήρωϊκά τέκνα της Κρήτης, άφοΰ ό Πέτρος Καντανολέων χαρακτηρίζεται ως "διάδοχος" τοϋ Καλλέργη. Αυτή μάλιστα ή "διαδοχή" ήταν πού οδήγησε τους Ενετούς στην ίδια ακριβώς αντιμετώπιση και τοϋ Καντανολέου: σκότωσαν και αυτόν μέ δόλο, όπως ακριβώς τον παλαιότερο επαναστάτη. Ή φδή έρχεται νά ανακαλέσει στή μνήμη μας τό παλαιό συμβάν, κατά 7. Τ. Άμπελο, Κρήτες και Βενετοί, Δράμα εις μέρη τέσσερα, Βύρων, τόμ. 4 (1879), σσ καί Βλ. σχετικά: Ν. Ι. Λάσκαρη, 'Ιστορία τον Νεοελληνικού Θεάτρου, τόμ. Β', Αθήναι 1939, σσ

50 304 Γεράσιμου Γ. Ζώρα τή στιγμή μάλιστα πού το έργο φθάνει στην κορύφωση του και πλησιάζει ή δολοφονία του Πέτρου και των συμποσιαστών. Έτσι ό ραψωδός συνδέει άρρηκτα τα δύο γεγονότα και προϊδεάζει τον αναγνώστη για τήν τραγική κατάληξη του έργου. Ή παρεμβολή αυτή επιτυγχάνει τον επιδιωκόμενο σκοπό: αυξάνει τήν αντιπάθεια του αναγνώστη για τους Ενετούς, πού δύο φορές χρησιμοποιώντας πλεκτάνη σκότωσαν λαμπρούς πατριώτες πού αγωνιζόντουσαν για τήν ελευθερία του νησιού τους. 'Ιδιαίτερα μας ενδιαφέρει ό τρόπος με τον όποιο ό Άμπελάς (στα ΚΙ και Κ2) μεταπλάθει και διασκευάζει τήν φδή αυτή, ή οποία επαινέθηκε άπό τήν Κριτική Επιτροπή κατά τον Διαγωνισμό του Έτσι άπό τό ΚΙ μόνον αυτή επιλέγεται για να δημοσιευθεί στο περιοδικό Παρθενών του 1873 μέ τίτλο: «Ό θάνατος τοϋ Λέοντος Καλλέργου» 8. Ή ωδή αποτελείται άπό 12 στροφές μέ εξη στίχους ή κάθε μία: πέντε τροχαϊκούς δεκαεξασύλλαβους παροξύτονους και έναν (τον πέμπτο) τροχαϊκό έπτασύλλαβο όξύτονο. Ή ομοιοκαταληξία πού έχει επιλεχθεί είναι ή ζευγαροπλεκτή (αβαβγγ). Στην περιλαμβανόμενη στο Κ2 ωδή 9 διατηρείται τό ίδιο μέτρο και ομοιοκαταληξία, όμως παραλείπονται τρεις στροφές: 3η, 6η και 12η, και οί τέσσερεις τελευταίοι στίχοι της 8ης στροφής. Θεωρούμε χρήσιμο να παραθέσουμε τήν ωδή όπως περιλαμβάνεται στο ΚΙ και στο Κ2 μετά τις αλλαγές πού δέχθηκε, ώστε να παρακολουθήσουμε τον τρόπο μέ τον όποϊο προσπάθησε ό Άμπελος να επιφέρει βελτιώσεις. Έξαλλου ή ωδή δέν στερείται ποιητικής εμπνεύσεως και δέν έλαβε αβασάνιστα τή μορφή πού ό Άμπελάς κατέληξε να της δώσει. ΚΙ Μέ τήν λύραν είς τήν χείρα τοϋ Τυρταίου δέν προβάλλω και τήν πολιάν μέ δάφνας κεφαλήν δέν θα κοσμήσω. Εις όμήγυριν εύθυμων πάθη τρυφερά θά ψάλω και αν πάντας μέ το ςισμα το βραχύ δέν συγκινήσω, είς τα στήθη των Κρητών καν θ' ανακαλέσω ψάλλω όνομα άγαπητόν. Κ2 Μέ τήν λύραν των θριάμβων της πατρίδος δέν προβάλλω, και τήν κεφαλήν μέ δάφνας των μαχών δέν θά κοσμήσω. Εις όμήγυριν τοιαύτην πάθη φλογερά θα ψάλω και, αν πάντας μέ τό άσμα τό βραχύ δέν συγκινήσω εις τήν μνήμην των Κρητών θά ανακαλέσω ψάλλων όνομα άγαπητόν. 8. «Ό θάνατος τον Λέοντος Καλλέργου. 'Απόσπασμα εκ τοϋ Δράματος Κρήτες καί 'Ενετοί τοϋ κ. Τιμ. Άμπελο», Παρθενών, τόμ. 2 ( ), σ «Μέρος τέταρτον. Σκηνή Γ» τοϋ έργου: Κρήτες καί Βενετοί, Δράμα είς μέρη τέσσαρα, Βύρων, τόμ. 4 (1879) σσ

51 Τά πάθη της Κρήτης και ό Τιμ. Άμπελος 305 ΚΙ Κόραι του Κρουστογεράκου, τίλλατε τάς μαύρας τρίχας συνοδεύουσιαι το άσμα των τρεμόντων μου χειλέων. Των ερώτων τοϋ Καλλέργου τάς οικτρός θα ψάλω τύχας και δακρύων θα σας εΐπω πώς ό μεγαλόφρων Λέων τήν καρδίαν του βοράν έδωκεν έκ τών ερώτων τήν όλέτειραν πυράν. Κ2 Κόραι τοϋ Κρουστογεράκου τίλατε τάς μαύρας τρίχας συνοδεύσατε τό άσμα τών τρεμόντων μου χειλέων. Τών ερώτων του Καλλέργου τάς οικτρός σας ψάλλω τύχας. Τις δέν εμαθεν όποιος ήτο τήν ψυχήν ό Λέων, όστις ερριψε βοράν εις ερώτων όλεθρίων τήν καρδίαν του πυράν; Άφ' ου έστεψε μέ δάφνας το ώραΐον μέτωπόν του, λέων αληθής τήν ρώμην καί κακός τών Φράγκων δαίμων, κ' έβαινε τροπαιοφόρος εις τό τέρμα τών σκοπών του, ένδοξος δέν είχε πέσει εις τήν δίνην τών πολέμων, αλλά θϋμα Βενετών θϋμα δόλου είχε γίνει ό ηγέτης τών Κ ρητών. Δις συνήγειρε τους Κρήτας υπέρ της ελευθερίας κ" ή ύπέρφρων Βενετία ετρεμεν εϊς τ' όνομα του αλλά δις κατέστη θϋμα καταπτύστου προδοσίας κ εν ω έλυσε χειρ ξένης ερωμένης τά δεσμά του, εις δήμιους απηνείς τον παρέδωκε καί πάλιν Βενετόφρων συγγενής. Δις συνήγειρε τους Κρήτας υπέρ τής ελευθερίας κ' ή ύπέρφρων Βενετία ετρεμεν εις τώνομά του, αλλά δις υπήρξε θϋμα καταπτύστου προδοσίας... Όταν έλυσε χειρ ξένης ερωμένης τά δεσμά του εις δήμιους καί φονεΐςτον παρέδωκε τής κόρης ό πατήρ ό απηνής. Τόν έδέχθησαν οί Φράγκοι, αλλ' ουχί δεσμώτην πλέον Νέα σχέδια τεκταίνων, νέα εγερσιν έλπίζων τών Λατίνων τήν φιλίαν δέν άπέκρουσεν ό Λέων καί ό Δούξ τήν ενωσίν του δήθεν ώς πανηγυρίζων Τον έκάλεσαν οί Φράγκοι, άλλ' ουχί δεσμώτην πλέον... Συλλαβών σκοπούς μεγάλους νέαν εγερσιν έλπίζων, τών Λατίνων τήν φιλίαν δέν άπέκρουσεν ό Λέων καί ό δούξ τήν ελευσίν του δήθεν, ώς πανηγυρίζων, 20

52 306 Γεράσιμου Γ. Ζώρα Kl δόλους όμως ενεργών μέγα δεΐπνον προαγγέλλει εις τιμήν των Καλλεργων. Κ2 δόλους όμως ενεργών, μέγα δεΐπνον προαγγέλλει εις τιμήν των Καλλεργων. 'Ανακηρυχθείς συμπότης Φράγκων μισητών ό Λέων έλυπήθη μέν, άλλ' εϊχεν, είχε και χαράν κρυφίαν. Φλόγες έρωτος ύπήρχον εις το στήθος του τό νέον δια τοΰ Δουκός τήν κόρην, τήν ώραίαν Φλωρεντίαν, ήτις εσωσεν αυτόν από όνυχας δημίων, μισελλήνων Βενετών. Ήτο φράγκισσα, άλλ' εΐχεν έλληνίδος θερμά στήθη. Άνελύετο ό Λέων εις τό βλέμμα της τό καΐον! ώς αυτήν ποτέ παρθένος εις τήν γήν δέν ήγαπήθη, άλλα είχε και καρδίαν ποιητοϋ θερμοΰ ό Λέων, και τον έρωτα αυτών Εβλεπον με φθόνου όμμα αί όρδαί τών Βενετών. Τοϋ μεγάλου συμποσίου ή φαιδρά στιγμή σημαίνει κ' εΐνε δαιτυμών ό Λέων τών τυράννων μας Λατίνων. Συναγγέλλεται μ' εκείνους, ένδομύχως όμως στένει εις τών Φράγκων τάς προπόσεις τάς σαρκαστικός προπίνων κ εαυτόν παραμυθών Ήτο τοϋ Δουκός ή κόρη πλάσμα μ' Έλληνίδος στήθη Άνελύετο ό Λέων εις τό βλέμμα της τό καΐον. Ώς αυτήν ποτέ παρθένος εις τήν γήν δέν ήγαπήθη Πέντε χρόνους τήν ήγάπα, τήν έλάτρευεν ό Λέων και τον έρωτα αυτών έβλεπε μέ φθόνου όμμα συμμορία ιπποτών 10. Τοϋ μεγάλου συμποσίου ή φαιδρά στιγμή σημαίνει κ' εΐνε δαιτυμών ό Λέων τών τυράννων μας Λατίνων Θέλοντας νά δώσουμε αυτούσιο τό κείμενο τής φδής στις δύο μορφές της (ΚΙ, Κ2) παραλείπουμε δύο διαλογικά μέρη και μία σκηνοθετική υπόδειξη, αναγκαία μόνον για τήν προσαρμογή της στή θεατρική δομή τοΰ έργου. Έδώ παραλείπεται ό διάλογος: «ΠΕΤΡΟΣ. Θέλεις νά παύση, Σοφία μου; Συνεκινήθης πολύ... ΣΟΦΙΑ, (εις άκρον συγκεκινημένη). Όχι, εξακολουθεί, γέρον». 11. Παραλείπεται ή προσταγή: «ΜΟΛΛΙΝΗΣ (διακόπτων αυτόν). Είναι λυπηρόν τό τό τέλος. Παΰσαι... ή συντόμευσον!».

53 Τα πάθη της Κρήτης κα! ό Τιμ. Άμπελος 307 Kl στρέφει τ' όμμα προς την κόρην, πλήρης ευγενών παθών. Άλλ' εξαίφνης εν τω μέσω της χαράς κα! της κραιπάλης μεταβάλλονται οί Φράγκοι εις δημίων συμμορίαν και ανάρπαστος ό Λέων επί βδελυρός αγκάλης εις σπαρακτικού θανάτου ρίπτεται τάς αγωνίας, καί εν μέσω χλευασμών τον έμπτύουν, δόντες οϋτω τελευταΐον άσπασμόν!... Κ2 Άλλ' εξαίφνης έν τφ μέσω τής χαράς και της κραιπάλης μεταβάλλονται οί Φράγκοι εις δημίων συμμορίας καί ανάρπαστος ό Λέων επί βδελυρός αγκάλης εις σπαρακτικού θανάτου ρίπτεται τήν άγωνίαν ΘΟμα πίπτει Βενετών Θϋμα δόλου ό Καλλέργης ό ηγέτης τών Κρητών! Κρήτες, κλαύσατε μαζύ μου, κλαύσατε καί σεις τών Λάκκων σεμνοπρόσωποι παρθένοι! Της πατρίδος σας τό θρέμμα ή έλπίς της Κρήτης τότε εις στενόν ετέθη σάκκον κ 1 εις τα κύματα έρρίφθη! Δεν τοϋ επιε το αίμα της πατρίδος μας ή γη ουδέ μάχης πολύνεκρου τον έσπάραξε πληγή. Κρήτες, κλαύσατε μαζύ μου, κλαύσατε καί σεις τών Λάκκων σεμνοπρόσωποι παρθένοι! Τοϋ χωρίου σας τό θρέμμα, ή έλπίς της Κρήτης πάσης εις στενόν ετέθη σάκκον κ' εις τα κύματα έρρίφθη! Δέν τοΰ Επιε τό αίμα της πατρίδος μας ή γη ουδέ μάχης πολύκροτου τόν έσπάραξε πληγή. Δέν έπέζησεν ή κόρη τών ονείρων του! Κ' εκείνη άρνηθεΐσα τους δήμιους εις τόν θάνατον εδόθη. Εις τόν Λέοντα ό σάκκος έγεινε θανάτου κλίνη καί έτάφησαν μαζύ του τόσα όνειρα καί πόθοι! Πλην τί λέγω;... ετι ζή κ' αιωνίως εις τήν μνήμην τών Ελλήνων θ' άναζη. Δέν έπέζησεν ή κόρη! καί ή δυστυχής εκείνη άρνηθεΐσα τους δήμιους εις τόν θάνατον εδόθη! Είς τόν Λέοντα ό σάκκος εγεινε θανάτου κλίνη καί έτάφησαν μαζύ του τόσα όνειρα καί πόθοι!... Πλην τί λέγω; ετι ζη κ' αιωνίως είς τήν μνήμην τών Ελλήνων θ' άναζήί Κρήτες, κλαύσατε μαζύ μου! Δέν θά ΐδη ή πατρίς μας άλλον Λέοντα Καλλέργην! Άλλ' έκ τοϋ παθήματος του

54 308 Γεράσιμου Γ. Ζώρα μέγα δίδαγμα μας μένει. Άπιστος ή τυραννίς μας 12. Τ Ω υιέ τοϋ Καντανόλη! είσαι ό διάδοχος του... Σύ τον Λέοντα τιμών δείχθητι τής Κρήτης μέλλων μεγαλόφρων ήγεμών! Δεν θεωρούμε τυχαίο ότι και οι τέσσερεις λογοτέχνες πού ασχολήθηκαν μέ το σχετικό με τους Καλλέργες θεματολόγιο είχαν γίνει προηγουμένως μέλη του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» (βλ. σημ. 3 6), και μάλιστα δύο άπό αυτούς, ό Τιμ. Άμπελδς 13 και ό Άχ. Παράσχος 14, ήδη άπό τό 1871 διάβαζαν στον Σύλλογο αποσπάσματα άπό τα ομότιτλα έργα τους (Λέων Καλλέργης) και σχετικά μέ αυτά υπομνήματα. Στη θεματική αυτή επιλογή πρέπει να συνέβαλε δίχως άλλο και ή έκδηλη ευαισθησία του «Παρνασσού» για τα εθνικά ζητήματα και ιδιαίτερα τό ζωηρό ενδιαφέρον του για τήν υπόδουλη τότε ακόμη Κρήτη. "Ετσι εξηγείται και ή κατά τήν ϊδια χρονική περίοδο υποβολή στον Κορομήλειο Δραματικό Διαγωνισμό τοϋ Συλλόγου τριών έργων τοϋ αύτοϋ θεματολογίου. Αυτά ήσαν: ό Βάρδας Καλλέργης (πιθανώς πρόκειται για τό ομότιτλο έργο του Μωραϊτίδη) και οί Καντανολέοι πού υποβλήθηκαν τό 1874, καθώς και 12. Παραλείπεται ή οδηγία: «(στρεφόμενος προς τον ώχριόντα Πέτρον Καντανόλην)». 13. Ό Τιμ. Άμπελδς διάβασε τό 1871 υπόμνημα σχετικό μέ τό έργο του Λέων Καλλέργης, όπου περιελαμβάνετο βιογραφία τοϋ ήρωα και περίληψη τοϋ δράματος. Ό Άμπελος, σύμφωνα μέ τον Ίω. Καμπούρογλου, ((κατέληξε δέ τον λόγον του ευχηθείς όπως οί θύοντες TFJ Καλλιόπη, δραματουργοϋντες τήν ύπόθεσιν ταύτην υίοθετήσωσι πρεπόντως τον ήρωα τούτον, όστις ομολογουμένως είναι των προσφιλέστερων και έλληνοφρονεστέρων ηρώων τής εθνικής τών καθ' ημάς Ελλήνων σκηνής)). Βλ. Λογοδοσία τών κατά την Α' περίοδον τοϋ ΣΤ' έτους πράξεων τον Συλλόγου, άναγνωσθεΐσα τη 21 Φεβρουαρίου 1871, υπό τοϋ Προέδρου Ίω. Καμπούρογλου. Έν Αθήναις 1871, σ. 33. 'Εξάλλου τό ενδιαφέρον πού εξεδήλωσε τό ακροατήριο για τήν ήρωϊκή μορφή τοϋ Καλλέργη καί για τό τραγικό τέλος του φαίνεται δτι ώθησε τον Άμπελά να διαβάσει σέ άλλη συνεδρία τοϋ Συλλόγου, κατά τό ίδιο έτος, καί τό σχετικό δράμα του. Βλ. Λογοδοσία τών κατά τήν Β' περίοδον τοϋ ΣΤ' έ τους πράξεων τοϋ Συλλόγου, άναγνωσθεΐσα τη 10 'Οκτωβρίου 1871, υπό τοϋ Προέδρου Χρήστου Α. Λόντου. Έν Αθήναις 1871, σ Ό Άχ. Παράσχος διάβασε τρεις φορές μέσα στον Σύλογο αποσπάσματα τοϋ έργου του Λέων Καλλέργης. Βλ.: Λογοδοσία τών κατά το Ζ' έτος γενομένων, άναγνωσθεΐσα τη" 15 'Οκτωβρίου 1872, υπό Νικολάου Δ. Λεβίδου Προέδρου. Άθήνησιν 1873, σ. 58 Λογοδοσία τών κατά το ΙΘ' έτος γενομένων ( ), υπό Τιμολέοντος 'Αργυροπούλου Προέδρου. Έν Αθήναις 1885, σ. 15 Λογοδοσία τών κατά το ΚΕ' έτος γενομένων ( ), ύπό Σίμου Μπαλάνου Προέδρου. Έν Αθήναις 1891, σ. 17.

55 Τά πάθη της Κρήτης και ό Τιμ. Άμπελάς 309 οί μετά τριετία, το 1877, διαγωνισθέντες Κρητικοί Γάμοι. Άπό τους τίτλους των έργων φαίνεται καθαρά πώς το μεν πρώτο άρύεται το θέμα του από τα 'Ιστορικά σκηνογραφήματα, ενώ τα δύο άλλα άπό τους Κρητικούς Γάμους του Ζαμπέλιου. Κανένα όμως άπό τα τρία αυτά δράματα δεν απέσπασε βραβείο ή έπαινο και έτσι δεν αποσφραγίσθηκαν οί φάκελοι με τά ονόματα των συγγραφέων. Αυτό ακριβώς το γεγονός μας στερεί τή δυνατότητα να ταυτίσουμε με βεβαιότητα κάποιους άπό τους τρεις δραματογράφους με προαναφερθέντες λογοτέχνες ή να γνωρίσουμε και νέα ϊσως ονόματα συγγραφέων πού επηρεάσθηκαν άμεσα άπό τον Ζαμπέλιο και τον Άμπελα.

56 ΛΑΖΑΡΟΥ Θ. ΧΟΥΜΑΝΙΔΗ Καθηγητού Α. Β. Σ. Π. ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΥΠΟ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΟΥ ΙΔΡΥΘΕΝΤΟΣ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟ ΤΡΟΦΕΙΟΥ ΤΗΣ ΑΙΠΝΗΣ Οικονομική και διοικητική συγκρότησις και λειτουργία τούτου κατά τήν εποχήν του Κυβερνήτου 1. Μετά τήν Έπανάστασιν τοϋ 1821 ή Ελλάς ήτο τελείως αποδιοργανωμένη διατελούσα υπό μεγάλην πτωχείαν, ώστε να χρειάζεται άναδιοργάνωσιν και μεγάλην οικονομικήν δανειοδότησιν πριν κατάρρευση, ολίγον μετά τήν άνεξαρτησίαν της. Ύπο τάς δυσμενείς ταύτας συνθήκας ήλθεν εις Ελλάδα ό Καποδίστριας, ώς Κυβερνήτης αυτής 1, ενώ έκυριάρχει το χάος. Συμμορίαι διέτρεχον τήν ΰπαιθρον, πειράται έλυμαίνοντο τα παράλια και μερίδες αντιφρονούντων συνετάρασσον τήν πολιτικήν ζωήν. Τόσο αΐ εκθέσεις του Υπουργού Στρατιωτικών Βλαχοπούλου όσον και έκεΐναι τοΰ Υπουργού Εσωτερικών Λόντου και του Γραμματέως τών Οικονομικών Λιδωρίκη, περιγράφουν τήν τότε ύφισταμένην άθλίαν κατάστασιν 2. Το Έλληνικόν Κράτος κατά τήν εποχήν έκείνην είχεν ηύξημένας δαπανάς και ένεκα τοΰ εναντίον τών Τούρκων περαιτέρω αγώνος και της α νάγκης περιθάλψεως τών προσφύγων. Παρά τάς αντίξοους συνθήκας, όμως, τα έσοδα τοϋ Κράτους ηύξήθησαν, ώστε ενώ τον Φεβρουάριον τοϋ έτους 1828 ταϋτα ανήρχοντο εις γρόσια, τον Άπρίλιον τοΰ έτους , 2. Λ. Θ. Χουμανίδη, Οικονομική 'Ιστορία και ή εζέλιξις τών Οικονομικών Θεωριών, 'Αθήναι, Τόμ. Β1, σ Εις λακωνικήν άναφοράν του προς τον Καποδίστριαν ό Λιδωρίκης εγραφεν: «Τό θησαυροφυλάκιον είναι κενόν χρημάτων, ετι δέν υφίσταται θησαυροφυλάκιον, δέν υπάρχουν χρήματα δια νά πληρωθούν οί οικοδόμοι καί οι ξυλουργοί δια τάς γενομένας έπισκευάς αυτής ταύτης τής διαμονής σας. Ή Ύψηλότης σας παρακαλείται όπως επίδειξη οΐκτον δια τους ανθρώπους αυτούς οΐτινες παρακαλούν δια τους μισθούς των.» (Α. 'Ανδρεάδη, Μαθήματα Δημοσίας Οικονομίας ( ), έν 'Αθήναις,, 1925, τομ. Α', σ , Κ. Μένδελσων, Βαρθόλδη, 'Ιστορία τής 'Ελλάδος, άπα τής εν ετει 1453 'Αλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως υπό τών Τούρκων μέχρι τών καθ' ημάς χρόνων, έλλ. μετ. Α. Βλάχου, Έν Άθήναις Κωνσταντινουπόλει, 1873, Τόμ. Α', σ. 445 καί Δ. Κόκκινου: Ή 'Ελληνική Έπανάστασις, ΣΤ, 'Αθήναι, 1935, Τόμ. ΣΤ', σ. 239).

57 Περί τοϋ υπό τοϋ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 311 είσεπράχθησαν γρόσια δια να σημειωθή ούτως αΰξησις εσόδων κατά 81 % 3. Ό Καποδίστριας ανακηρυχθείς Κυβερνήτης της Ελλάδος μετήλθε διάφορα δημοσιονομικά μέτρα και καθιέρωσε: α) Τήν ισότητα τοϋ φόρου, ώστε πάντες να αίσθάνωνται τήν ΰπαρξιν δικαιοσύνης, β) έπέβαλεν αύστηροτάτας ποινάς επί τών καταχραστών δημοσίων υπαλλήλων, γ) επέτυχε τήν άσφάλειαν εις τάς πλέον άπομεμακρυσμένας περιοχάς της χώρας, όπου οί λησταί εΐχον τα ορμητήρια των και δ) εφήρμοσε πολιτικήν οικονομιών περιορίσας τάς κρατικάς δαπανάς αρχόμενος εκ τοϋ περιορισμού της ύπαλληλίας και της ύψηλοτέρας ιεραρχίας τοϋ Κράτους (υπουργούς και άρχιγραμματεΐς). Πάντα τα μέτρα ταΰτα μετήλθεν ό Κυβερνήτης, παρά τήν κατ' αύτοϋ άντίδρασιν, προσπαθήσας ούτος υπό ανυπέρβλητους συνθήκας όπως ανασύνταξη και τα δημόσια οικονομικά. Δυστυχώς, παρά τάς προσπάθειας του Καποδίστρια, τό έλλειμμα τοϋ προϋπολογισμού ήτο τεράστιον, λαμβανομένου ύπ' όψιν ότι κατά τον πρώτον προϋπολογισμόν τα έσοδα ανήρχοντο εις γρόσια και τά έξοδα εις γρόσια (1 γρόσι 60 λεπτά κατ' Άνδρεάδην, σ. 4). Ή σπατάλη όμως τών εξωτερικών δανείων (1824, 1825) και ή αναστολή παντός χρεωλυσίου δεν επέτρεψαν τήν χορήγησιν νέου δανείου, δεδομένου ότι τό Έλληνικόν Κράτος απώλεσε τήν προς αυτό πίστιν. Ούτως ό Κυβερνήτης δεν επέτυχε δάνειον 60 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων, ό δε προετοιμαζόμενος να ελθη εις τήν Ελλάδα ως βασιλεύς Λεοπόλδος ελαβεν ώς ύπόσχεσιν δανείου χορήγησιν 37 εκατομμυρίων δια τον στρατόν. Διό και ούτος ευρεθείς προ αδιεξόδου παρητήθη. Τελικώς, και παρά τήν άρνητικήν στάσιν της Γαλλίας, ή 'Αγγλία προσέφερε δάνειον 5 εκατομμυρίων φράγκων τά όποια και είσέπραξεν ή Ελλάς μετά τήν δολοφονίαν τοϋ Καποδίστρια, ενώ ή Ρωσσία από της πλευράς της προσέφερεν δάνειον ρουβλίων 4, διότι είχε λόγους να ενίσχυση τήν Ελλάδα κατά της Τουρκίας. Αί επί της οικονομίας προσπάθειαι τοϋ Καποδίστρια ετυχον πάντως αυστηρότατης κριτικής, ή οποία έξησκήθη κατ' αύτοϋ διότι: 1)Δέν έλυσε τό πρόβλημα τών εθνικών γαιών, τών οποίων όμως αί καλλιεργούμεναι γαΐαι ανήρχοντο εις στρέμματα περιλαμβανομένων και εκείνων τών μή άπελευθερωθεισών περιοχών. Έκ τών κτημάτων δε τούτων τά ιδιωτικά, κατ' άπόφασιν τών Μεγάλων Δυνάμεων, έπρεπε να τύχουν αποζημιώσεως. Ό Καποδίστριας πάντως επέτυχε να 3. Ά.'Ανδρεάδη: Μαθήματα Δημοσίας Οικονομίας, , εν 'Αθήναις 1925, σελ , 28 και εις Δ. Κόκκινον: Ή Ελληνική Έπανάστασις, Τόμ. ΣΤ', 'Αθήναι 1935, σ Ά. 'Ανδρεάδη: έυο' άνοπ., σ

58 312 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη πείση τήν Άγγλίαν, ή οποία ύπερημύνετο τών τουρκικών συμφερόντων, δτι προς το συμφέρον των ομολογιούχων των δανείων 1824, 1825 έπρεπε νά διατηρηθώ ή τουρκική ιδιοκτησία μόνον εις τας εξαγορασθείσας επαρχίας της 'Αττικής, Ευβοίας και Φθιώτιδος, λόγος δια τον όποιον, κατ' Άνδρεάδην, διετηρήθη ή μεγάλη ιδιοκτησία εις τάς επαρχίας αύτάς 5. Και ταΰτα έπέτυχεν ό Καποδίστριας παρά τον λόγον δτι ό κινητός πλούτος, κατ' έκείνην τήν έποχήν, έσπάνιζεν καί, ένώ ή αξία των κτημάτων ήτο τουλάχιστον δρχ., αί έπ' αυτών εισπράξεις ήσαν κατώτεραι 6. Συνεπώς κακώς έθεωρήθη δτι ό χειρισμός του τότε Υπουργού Οικονομικών Πονηροπούλου ήτο λανθασμένος. Προσέτι προς αποφυγήν τών καθυστερημένων εγγείων σχέσεων εκ του τιμαριωτισμού διενεμήθησαν στρέμματα εις μικροκτηματίας εΐσπραχθεισών (συνολικώς) καί είς δόσεις 39 έκατομ. δρχ. Παρά δμως τήν τοιαύτην ριζοσπαστικήν του πολιτικήν, ό Καποδίστριας, έφάνη ότι απέτυχε, διότι στερούμενος χρημάτων δεν ήδυνήθη νά ενίσχυση τους μικροκτηματίας, τουλάχιστον δι' εν έτος, ώς τοϋτο άπήτουν αί γεωργικαί συνθήκαι παραγωγής καί ή άξιοποίησις εν γένει τής γής. Καί αί Μεγάλαι Δυνάμεις όμως, αί όποΐαι θα εχορήγουν το δάνειον, δεν άπεδέχοντο τήν διανομήν τών κτημάτων. Διό καί ό 'Ανδρεάδης επαινεί τον Καποδίστριαν, επειδή ούτος δεν εδέχθη τήν ίδιοποίησιν τών εθνικών κτημάτων, πολύ δε περισσότερον νά θυσιάση, ώς τοϋτο συνέβη επί "Οθωνος, το έκ τών εθνικών γαιών είσπραττόμενον τριτοδέκατον (25 % επί τής ακαθαρίστου παραγωγής) 7 2. Διετήρησε τήν επαχθέστατη ν έγγειον φορολογία ν, ή οποία δέν ελάμβανε υπ' όψιν τάς δαπανάς παραγωγής καί έπέβαλλεν τήν πληρωμήν δεκάτης. Δέον όμως νά λάβωμεν υπ' όψιν ότι, όταν το χρήμα σπανίζη, ή δεκάτη αποτελεί προσοδοφόρον πηγήν δια το Δημόσιον, κατ' έκείνην δε τήν έποχήν το χρήμα ήτο σπάνιον. Ό Καποδίστριας όμως κατήργησε τον φόρον τούτον καί τον επανέφερεν εν ίσχύι όταν διεπιστώθη καί ή ύπό τών τοκογλύφων έκμετάλλευσις τών γεωργών. 3. Εισήγαγε νέους επαχθείς φόρους. Ό Καποδίστριας αδίκως κατηγορήθη ότι εισήγαγε τον φόρον επί τών αιγοπροβάτων καί τον δασμόν, ό όποιος άφεώρα είς τα εντός τής επικρατείας διαμετακομιζόμενα καί οι όποιοι επεβλήθησαν επί Τουρκοκρατίας. Ή επιβολή όμως φόρου επί του κινητού πλούτου τήν έποχήν έκείνην προσήγγιζεν τα όρια τής φαντασίας, ένώ ή έπιβάρυνσις τών επιτηδευματιών με φόρον ήτο αλόγιστος. Διότι τότε μόλις ήρχιζεν ή άνάδειξις τής οικονομικής τάξεως τούτων, πολύ δε 5, 6. Ά. 'Ανδρεάδη, ενθ' άνωτ., σ Ά. 'Ανδρεάδη, ενθ' άνωτ., σ. 38.

59 Περί τοϋ ύπό τοΰ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 313 περισσότερον ή θέσις του Κυβερνήτου καθίστατο δυσχερής δια την περίπτωσιν φορολογίας οίκοδομιών. Αύται όμως ήσαν άναγκαιαι δι' ίδιοκατοίκησιν τα δε εκ τούτων έσοδα τοϋ Κράτους ελάχιστα. 4. Έχειρίσθη κακώς τα της εκδοτικής Τραπέζης πού ήτο ή Εθνική Τράπεζα 8 και τοϋτο διότι έχρησιμοποίησε τα κεφάλαια της Εθνικής Τραπέζης προς κάλυψιν δημοσίων ελλειμμάτων εν εΐδει αναγκαστικού δανείου νεκρωθείσης ούτω τής 'Εθνικής Τραπέζης ϊνα έπανιδρυθή αύτη μετά τον θάνατον του 9. Και πάντα ταύτα άντιμετώπισεν ό Κυβερνήτης δικαιολογημένως μέν, έχων δέ τά έξης ελαττώματα: 1) Να κυβερνά λαόν τελούντα έτι ύπό τήν νοοτροπίαν τοΰ έπαναστάτου πλην τοΰ ατίθασου χαρακτήρος του κατά τρόπον ύπερβαλλόντως αύταρχικόν, 2) δέν έλαβεν ύπ' όψιν ότι, ως ήτο φυσικόν, οι ύπό τοΰ κατακτητοΰ εισαχθέντες θεσμοί ήσαν μισητοί εις τον λαόν, 3) δέν έγνώριζεν τρόπον διαφυγής εκ τοΰ κλοιού τών θεσμών και συνθηκών τάς οποίας έδημιούργησεν ή τουρκική κατάκτησις, 4) δέν έγνώριζε τήν σημασίαν τής οικονομικής επιστημονικής έρεύνης και έστηρίχθη επί εμπειρικών χειρισμών τών οικονομικών πραγμάτων τής Ελλάδος. Άπό τής άλλης πλευράς πάλιν, δέν δυνάμεθα να παραγνωρίσωμεν ότι ό Κυβερνήτης προσεπάθησε να συγκρότηση Κράτος μή υπάρχον, να έγκαταστήση δομάς εις αυτό, να διοργάνωση τους κλάδους παραγωγής και να κατανείμη γαίας τάς οποίας άπήτουν οι λαβόντες μέρος εις τον Αγώνα ώς άμοιβήν δια τάς θυσίας των. Και όπως συμβαίνει συνήθως, διαμαρτυρόμενοι ήσαν οι μή άγωνισθέντες, ενώ οί θυσιάσαντες περιουσίαν και αϊμα παρέμειναν μακράν τών σχετικών αιτημάτων. 'Επίσης δέον να λάβωμεν ύπ' όψιν 8. Ή Τράπεζα αυτή ίδρύθη ύπό τοΰ Κυβερνήτου εν Αίγίνη (2 Φεβρουαρίου 1828) μέ εδραν τήν Αϊγιναν και τρεις διευθυντάς, τοϋ ενός διοριζομένου ύπό τοϋ Κυβερνήτου και τών δύο ετέρων ύπό τών μετόχων. Μέ τήν ϊδρυσιν τής Τραπέζης, ήτις ήτο κατ' αρχήν ύποθηκική Τράπεζα, πλείστοι έσπευσαν να εγγράφουν ώς μέτοχοι καταβάλλοντες περίπου ισπανικά δίστηλα (κολονάτα), συμπεριληφθέντων εις τούτους τοΰ Κολοκοτρώνη, τοΰ Τσαμαδού, τοΰ Τρικούπη, τοΰ 'Αντωνοπούλου, τοΰ Μαρασλή κ.ά. Οί μέτοχοι, έξησφαλίσθησαν δι' ύποθηκεύσεως τών εύφορωτέρων εθνικών γαιών, μή υπαρχόντων όμως μέσων προς άξιοποίησιν αυτών τών κτημάτων και δεδομένου ότι τά κεφάλαια των άπερροφήθησαν άπό τό Κράτος, έπαυσε ή προς τήν Τράπεζαν εμπιστοσύνη δια νά αποσύρουν οί μέτοχοι της τά κεφάλαια των και ούτως αύτη έν ετει 1834 να χρεωκοπήση (Ά. Μάμουκα: Τά κατά τήν Άναγέννησιν τής 'Ελλάδος συμβάντα, ΙΑ', σ. 32, 66 και Σ. Τρικούπη, 'Ιστορία τής 'Ελληνικής 'Επαναστάσεως, ΑΩΝΔ', Τόμ. Δ', σ. 32. Δ. Ζωγράφου, 'Ιστορία τής 'Ιδρύσεως τής 'Εθνικής Τραπέζης ( ), 'Αθήναι, Νύση Μεταξά Μεσηνέζη, Γεώργιος Σταύρος καί ή 'Εθνική Τράπεζα, 'Αθήναι, Α. Κιρκυλίτση: Αϊ Τράπεζαι εν 'Ελλάδι, 'Αθήναι, 1934, σ. 4. Λ. Θ. Χουμανίδη, «Τά Ελληνικά Νομίσματα μέχρι τοΰ Α' Παγκοσμίου Πολέμου», Σπουδαί, Τόμ. ΚΣΤ, Πειραιεύς, 1976, σ. 10). 9. Ά. 'Ανδρεάδη, ενθ' άνωτ., σελ. 41, 42.

60 314 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη ότι ό Κυβερνήτης δεν εδέχθη το εξ φοινίκων έπιχορηγηθέν εις αυτόν επίδομα και ότι διέθεσε τους αδάμαντας των παρασήμων του και ύπεθήκευσε τα εν Κέρκυρα κτήματα του, όπως άγοράση αντί ταλλήρων δύο φορτία σίτου προς άνακούφισιν λιμοκτονούντων Ελλήνων. Κατά την Καποδιστριακήν περίοδον παρατηρείται ή μεγάλη προσπάθεια των «Τζακιών» της εποχής να τεθοϋν επί κεφαλής των πολιτικών πραγμάτων της χώρας, όπως ό Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, και τής Οικονομίας της, απαιτούντων και έθνικήν γήν ύπό μορφήν λατιφουνδίων 10. 'Εννοείται ότι ή κατάστασις τής ελληνικής γεωργίας ήτο τραγική ένεκα τών συνεπειών του 'Αγώνος, ώστε αί άμπελοι να είναι ελάχιστοι και να έχουν καταστραφή τα 2/3 τών έλαιοδένδρων 11. Όσον άφορα δει εις τάς εγγείους σχέσεις, οι κάτοχοι μεγάλων τσιφλικιών εζων πλουσιοπαρόχως ενώ οι ακτήμονες καλλιεργηταί και οι μορτιταί εζων ύπό αθλίας συνθήκας 12. Πολλοί τών καπεταναίων κατελάμβανον αυθαιρέτως διάφορα κτήματα, άλλα και ό Καποδίστριας δεν ήδυνήθη να προβή εις δικαίαν διανομήν τής γης. Αύτη δε ήρίθμει τότε ίδιοκτήτας εκτάσεως 4 έκατομ. στρεμμάτων και ακτήμονας άγρότας, ήτοι ή μέση ιδιοκτησία δεν υπερέβαινε τα 30 στρέμματα 13, λαμβανομένης δε υπ' όψιν τής άγραναπαύσεως, ό μέσος ούτος όρος έμειοϋτο κατά το ήμισυ και εν τέταρτον 14. Προς έπαύξησιν του αγροτικού προϊόντος ό Καποδίστριας μετεκάλεσε τον Ίρλανδόν Στήβενσον και τον εν Γαλλία σπουδάσαντα Γρηγόριον Παλαιολόγον, τον όποιον και κατέστησε διευθυντήν τής ιδρυθείσης εξω του Ναυπλίου Γεωργικής Σχολής εις τήν οποίαν έφοίτων, ώς υπότροφοι, τα τέκνα τών πτωχών αγροτών 15. Επίσης ό Καποδίστριας ενίσχυσε τήν δενδροφυτείαν και μεταξοσκωληκοτροφίαν, είσαγαγών και τήν καλλιέργειαν γεωμήλων κομίσας εκ Βελγίου και Ελβετίας και άροτρα νεωτάτου τύπου. Πλέον τούτων, ό Καποδίστριας έπεζήτησε τον έπαναπατρισμόν αξιόλογων Ελλήνων και προέβη εις τήν σύστασιν εταιριών προς έκμετάλλευσιν τοΰ εδάφους και υπεδάφους τής χώρας. Παραλλήλως ούτος υιοθέτησε τήν πολιτικήν άποξηραντικών και εγγειοβελτιωτικών έργων και ενίσχυσε τήν κτηνοτροφίαν και τήν καλλιέργειαν τής αμπέλου, τοϋ γεωμήλου, του σίτου και τής σταφίδος. Πέραν τούτων, ό Κυβερνήτης άπέβλεψεν εις τήν συγκρότησιν βιοτε 10. Δ. Ζωγράφου, 'Ιστορία τής Ελληνικής Γεωργίας, 'Αθήναι, , Τομ. Δ' } σελ , 12. Thiersh: De l'étal actuel de la Grèce, Leipzig, Vol. Ι, σελ. 295 κ.έξ. 13. Α. Δ. Σίδερι, Ή γεωργική πολιτική τής Ελλάδος κατά την λήξασαν έκατονταετίαν ( ), 'Αθήναι, 1934, σελ Γ. Παλαιολόγου, Γεωργική και Οικιακή Οικονομία, Ναύπλιον, 1833, Τόμ. Α', σελ Δ. Ζωγράφου, 'Ιστορία τής 'Ελληνικής Γεωργίας, 'Αθήναι, , Τόμ. Α', σελ. 13 κέξ.

61 Περί τοϋ ύπό τοϋ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 315 χνιών και ελαφρών βιομηχανιών, καθώς και έργων προνοίας. Τούτων θεμελιώδες ήτο το μετά της Παιδείας συνδυαζόμενον Όρφανοτροφεΐον της Αίγίνης περί τοϋ οποίου και θα διαλάβωμεν εν συνεχεία. 2. Εις τάς προσπάθειας τοϋ Καποδίστρια προς συγκρότησιν τοϋ Νεοελληνικοϋ Κράτους περιλαμβάνεται, ώς ελέχθη, και το υπ' αύτοΰ έργον προνοίας και παιδείας και προς την κατεύθυνσιν αυτήν ούτος ίδρυσε (1828) το Όρφανοτροφεΐον Αίγίνης. Ή Αίγινα, νήσος καλλίμορφος και με κλίμα λίαν ύγιεινόν, ευρισκομένη προς το κέντρον τοϋ Σαρωνικοΰ κόλπου καί εκτάσεως 85 τετρ. χιλ., κειμένη είς άπόστασιν μόλις 16 μιλίων εκ Πειραιώς, καλούμενη κατά πρώτον Οίνώνη (Ηρόδοτος, Βιβλ. Θ', 46), ήγέρθη εκ της άφανείας, είς τήν οποίαν άπό βυζαντινών χρόνων είχε περιπέσει, καί κατέστη υπό τοϋ Καποδίστρια ή πρωτεύουσα τοϋ Νέου Ελληνικού Κράτους. Ή Αίγινα έχει φύσιν ώραιοτάτην με ποικιλίαν συστάσεως εδάφους, πλουσίαν θάλασσαν είς αλίευμα, με είρηνόμορφον έπιφάνειαν, δύσιν τοιαύτην είς ωραιότητα οϊα καί ή αυγή τοϋ λιμένος της Νεαπόλεως καί κατεσπαρμένη κατά τό ήμισυ με πεΰκα. Ή νήσος, ώς πρωτεύουσα της Ελλάδος, έπαιξε πρωτεύοντα ρόλον είς τήν πολιτικήν, τήν οίκονομικήν καί τήν πνευματικήν ζωήν. Καί μολονότι ή ακμή τής νήσου όλιγοχρόνιος, κατέλιπεν, δμως, μεγίστη ν κληρονομίαν. Σήμερον δε πανεπιστημιακοί διδάσκαλοι, συγγραφείς, καλλιτέχναι καί μεγαλοεπιχειρηματίαι διαμένουν είς αυτήν κατά τό θέρος, δια να διέλθουν τάς διακοπάς των. Ή μεγάλη εκ Δυσμών καί προς τήν πόλιν όδεύουσα παραλιακή λεωφόρος τής νήσου, γραφικωτάτη, φέρει τό όνομα ενός τών μεγάλων Ελλήνων λογοτεχνών, τοϋ Νικολάου Καζαντζάκη, ό όποιος κατώκησε καί είργάσθη είς Αΐγιναν, είς ίδιόκτητον οίκίαν ευρισκομένη ν είς τήν θέσιν «Πλακάκια» (ονομασία δοθείσα λόγω τής συστάσεως τοϋ εδάφους). Είς τήν Αΐγιναν ώργανώθησαν τό πρώτον ή Δικαιοσύνη, ή Παιδεία, ό κρατικός μηχανισμός, ή ναυτιλία, ή γεωργία, ό στρατός καί ίδρύθη, ώς ήδη ελέχθη ή πρώτη Εκδοτική Τράπεζα (Χρηματιστική), τό πρώτον Νομισματοκοπείων 16, ή πρώτη Βιβλιοθήκη καί τό πρώτον Έθνικόν Μουσείον. 16. Μετά το υπό τής έν "Αργεί Δ' Εθνικής Συνελεύσεως ψηφίσματος (29 'Ιουλίου 1828) πού υπέβαλε προς εγκρισιν εις τον Κυβερνήτην τό περί νομισμάτων σχέδιον περί τα τέλη Μαΐου 1828, ό Άλ. Κοντόσταυλος ανέλαβε να φροντίση περί προμηθείας τών νομισματοκοπικών μηχανών,ούτος δέ μεταβάς είς Μάλταν ήγόρασεν (20 Νοεμβρίου 1828) αντί μόνον γροσίων τάς μηχανάς τοϋ Τάγματος τών Ίωαννιτών τής Ρόδου, τών οποίων το άντρον είχε μετατεθεί άπό τοϋ 1530 είς τήν νήσον. Δια τών έφθαρμένων τούτων μηχανών, αϊ όποΐαι τελικώς έκόστισαν ,37 γρόσια, έκόπησαν νομίσματα, έν Αίγίνη, υπό τοϋ 'Αρμενίου Χρυσοχόου Χατζή Γρηγόρη (Α. Μάμουκα, 'Γα κατά ττ/ν 'Αναγέννησα της 'Ελλάδος συμ

62 316 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη Συγκοινωνιακός κόμβος, ή Αίγινα, δια τήν διέλευσιν από Πειραιώς εις Πελοπόννησον και τας άλλας νήσους του \Αργοσαρωνικοϋ, από αρχαίων χρόνων, έγνώρισε πολλούς κατακτητάς: Ρωμαίους, Φράγκους, Καταλανούς, Ενετούς, Τουρκαλβανούς. Ύπό τάς συνθήκας ταύτας οί κάτοικοι της νήσου σύν τη παρόδω του χρόνου εγκατέλειψαν τήν ναυτιλίαν και τήν άλιείαν ϊνα αφοσιωθούν εις τήν καλλιέργειαν της πτωχής γης των και εις τήν άναιμικήν κτηνοτροφίαν. Εις τήν πτωχείαν ταύτην της νήσου κυρίως συνετέλεσαν αί έπιδρομαί τών Σαρακηνών πειρατών 17. Ήτο δέ τοιαύτη ή είκών εκ της εγκαταλείψεως και έρημώσεως της νήσου, ώστε και μετά τήν εκ της ενδοχώρας έπάνοδον τών κατοίκων της, ή πόλις της Αίγίνης να είναι κατάσπαρτος άπό οικίσκους, συνήθως πλινθόκτιστους καί έστεγασμένους με λάσπην καί καλάμους (λιακωτά), εντός δέ τούτων οί κάτοικοι διεβίουν εν σθλιότητι. Καταστήματα τίνα (Λογοθέτου, Μοίρα, Λυμπερόπουλου) καί έλάχισται δυνάμεναι να μετρηθώσιν εις τους δακτύλους της μιας χειρός οίκίαι (Λυμπερόπουλου, Μαρκέλλου, Ζωγράφου) 18 ήσαν οάσεις εντός του τόσον ζοφερού περιβάλλοντος. Είναι γεγονός ότι ή Αίγινα, κατά καιρούς, έφιλοξένησε κατοίκους καί εξ άλλων καταστραφέντων μερών της ελληνικής γης, όπως εκ Ψαρών, Χίου, Κυδωνιών αλλά καί τών 'Αθηνών λόγω της ύπό τοϋ Μαροζίνη πολιορκίας των (1688), οπότε οί κάτοικοι της άνεζήτησαν νέας εστίας μεταξύ τών οποίων καί ή Αίγινα, τήν οποίαν εν έτος πρότερον εΐχεν ούτος ανακαταλάβει 19. Με τήν υπό τών Τουρκαλβανών κατάληψιν της πάλαι ποτέ πρωτευούσης της νήσου, αύτη κατέβαλε φόρον εις τον Καπουδάν Πασά γρόσια καί διάφορα άλλα είδη (ίορβάδες, τσούλια καί λωρία σαγής) 20, οί δέ κάτοικοι της κατέφυγον εις Παλιαχώραν, ή οποία μετά τήν έπιστροφήν τών Αΐγιβάντα, Τόμ. ΙΑ', σελ. 779, κέξ., Λ. Θ. Χουμανίδη, «Τα Ελληνικά Νομίσματα, άπό τοϋ 1822 μέχρι του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, 'Αθήναι, 1976, άνάτυπον έκ τοϋ Σπονδαί, Τόμ. ΚΣΤ', τεϋχ. 3, σελ. 13, Γ. Δ. Δημοπούλου, Το Έθνικον Νομισματοκοπεΐον της 'Ελλάδος ( ), έν 'Αθήναις, 12 13). 17. Ν. Κ. Μουτσοπούλου, Ή Παλιαχώρα της Αίγίνης, 'Αθήναι, 1962, σελ. 24 κέξ. Ή πειρατεία κατέστρεψε τήν Παλιαχώραν, ϊδίως όταν απεβιβάσθη εις αυτήν ό αιμοσταγής πειρατής Βαρβαρόσσα, ότε άπήχθησαν γυναικόπαιδα πού ετέθησαν ύπό δουλείαν (Ν. Κ. Μουτσοπούλου, σελ. 26, 28).Ό Morosini τό έτος 1654 απεβιβάσθη εις Παλιαχώραν έπί οκτώ ημέρας έλεηλάτησε τήν πόλιν, μολονότι είχε λάβει έντολήν να άπαλλάξη τό 'Αρχιπέλαγος άπό τήν πειρατείαν. Καί οί κάτοικοι, όμως, της Παλιαχώρας κατά τα μέσα τοϋ Που αιώνος ήσκουν τήν πειρατείαν διαρπάζοντες έκ τών ενετικών πλοίων τα μεταφερόμενα εμπορεύματα (Νικ. Μουτσοπούλου, σελ. 31). 18. Χρ. Γ. Κωνσταντινοπούλου, Ή Αίγινα στα χρόνια του Καποδίστρια, 'Αθήναι, 1968, σελ Ν. Κ. Μουτσοπούλου, ει θ' ανωτ., σελ Ν. Κ. Μουτσοπούλου, ενθ" άνωτ., σελ. 33.

63 Περί τοϋ ύπό τοϋ Καποδιστρίου ίδρυθέντος "Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 317 νητών εις την πόλιν των περιέπεσεν εις έγκατάλειψιν και οϋτιο κατέστη σωρός ερειπίων 21. Οι Τούρκοι έγκατεστάθησαν, μετά την κατάληψιν της νήσου, εις το βόρειον τμήμα της και πέριξ τοϋ λιθόκτιστου φρουρίου, όπου ύπήρχον δενδροφυτεΐαι ελαίων, λεμοναιών και νεραντζιών, άλλα και άμπελοι, άμυγδαλαΐαι και πόσιμονΰδωρ. Οί Τούρκοι πάντως δέν ήσαν πλέον τοϋ 1/5% 22 των κατοίκων της περιφερείας αυτής 23, ενώ οί 'Αλβανοί έγκατεστάθησαν εις τήν περιοχήν μεταξύ Πέρδικας και τοϋ χωρίου Πόρτες. Έν μέσω τής συνεχούς καταστροφής και απειλής, οί Αίγινήται διαθέτοντες τήν άπό αρχαίων χρόνων διπλωματικότητα και άποχήν κατώρθωσαν να επιβιώνουν, παρά, ώς ήδη ελέχθη, τάς αθλίας συνθήκας ζωής των. Ό κατασκευαστής τοϋ κρηπιδώματος τοϋ εις κατάστασιν έλους λιμένος τής Αίγίνης Samuel Gridley How (1828) εις το βιβλίο του Ήμερολόγιον από τον 'Αγώνα ( ), αναφέρει δτι ήτο τοιαύτη ή οικονομική άθλιότης τών κατοίκων τής Αΐγίνης ώστε, μετά τήν άποπεράτωσιν του κτιρίου του 'Ορφανοτροφείου, οί άνεργοι άνεζήτουν έργασίαν μόνον και μόνον δια να εξασφαλίσουν τον ήμερήσιον άρτον των 24. Ό Χάου δε προσεπάθησε να βοηθήση τους δια παρακλήσεων και κλαυθμών αίτούντας έργασίαν, προσλαβών 100 άνδρας και 200 γυναίκας έπί πληρωμή ημερομισθίου 1 όκάδος αλεύρου (1 οκά = 400 δράμια) δια τους πρώτους και 300 δραμιών δια τους δεύτερους, προσέλαβε δε κατόπιν επί πλέον 100 γυναίκας 25. Ούτω τό καθημερινόν σιτηρέσιον ηύξήθη εις 400 όκάδας αλεύρου Όταν ό Καποδίστριας έγκατεστάθη εις Αϊγιναν αύτη εΐχεν προσλάβει τήν μορφήν πόλεως, διαθέτουσα μετόχι δια τήν εδραν τοϋ Επισκόπου εις τήν τοποθεσίαν Φανερωμένης (Κυψέλη) με Μητρόπολιν τήν σημερινήν Κοίμησιν τής Θεοτόκου εντός τής οποίας και σήμερον διατηρείται ή θέσις, όπου έκάθητο έκκλησιαζόμενος ό Κυβερνήτης. Ούτος άργότερον έγκατεστάθη εις τό διασφζόμενον Κυβερνεΐον, όπου σήμερον ή βιβλιοθήκη και 21. Ν. Κ. Μουτσοπούλου, ενθ' άνωτ., σελ Ν. Κ. Μουτσοπούλου, ενθ' άνωτ., σελ Ούτοι ήσαν Δωριείς έξ Επιδαύρου (Ηρόδοτος, Βιβλ. 46). Άπό Περσομηδικών πολέμων μανθάνομεν έκ τοϋ Ηροδότου τήν, μετά τήν μάχην τών Πλαταιών (479 π.χ.), άπόκτησιν κερδών έκ λαφυραγωγήσεως. «Τότε οί είλωτες κλέπτοντες πολλά έπώλουν εις τους Αίγινήτας..., ώστε κατ' αρχάς άπό αυτά έγιναν τα πλούτη τών Αιγινητών, διότι ήγόραζον χρυσόν ώς χάλκωμα.» (Ηρόδοτος, Βιβλ. Ι, 80). 24. Σ. Χάου, Ήμερολόγιον τοϋ 'Αγώνα ( ), ελλ. μετ. 'Οδυσσέα Δημητρακοπούλου, 'Αθήναι, 1971, σελ Σ. Χάου, σελ Αί γυναίκες αύται ήσαν χωρικαί έξ 'Αττικής είθισμέναι εις τάς εργασίας τών αγρών, ένώ άπησχολήθησαν δια τήν άνέγερσιν τοϋ ορφανοτροφείου.

64 318 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη το Β' Δημοτικον Σχολεΐον, άφοΰ το πρώτον έγκατεστάθη εις την οίκίαν Ααλαούνη (σπιτάρα). Ό πληθυσμός της νήσου, δτε τήν 26ην'Ιανουαρίου 1826 ώρκίσθη ό Καποδίστριας εις τήν Μητρόπολιν Αίγίνης ώς Κυβερνήτης της Ελλάδος, θα πρέπει να έκυμαίνετο περί τάς Ύπολογίζομεν τον αριθμόν τούτον, δεδομένου ότι ήτο αδύνατον υπό τάς συνθήκας τάς τόσον καταθλιπτικός της τότε εποχής και τήν συρρίκνωσιν του πληθυσμιακού στοιχείου εις τήν ένδοχώραν ό πληθυσμός να ανήρχετο πέρα των κατοίκων. Έτι και σήμερον ô μόνιμος πληθυσμός της νήσου δεν υπερβαίνει τους κατοίκους. Οι επί πλέον κάτοικοι της Αίγίνης, δια να συμπληρωθή ό ύφ' ημών διδόμενος αριθμός, προήρχοντο εκ των κατακλυσάντων ταύτην προσφύγων και υπό τάς συνθήκας ταύτας της άφυπνίσεως της νήσου έγκατεστάθη τήν 11 ην Νοεμβρίου 1826 εις αυτήν ή πρώτη Κυβέρνησις της Ελλάδος, ίνα καταστή ή Αίγινα και πόλος έλξεως προσωπικοτήτων, ώς ό Πετρόμπεης, ό Κανάρης κ.ά. Ή Αίγινα, επί Καποδιστρίου, ήτο πτωχότατη εις εισόδημα, πενιχρά εις κατοικίας και ή πόλις της έτέμνετο ύπό ολίγων δύσβατων δρομίσκων κεκαλυμμένων εκ κονιορτου τον όποιον ηύλάκωνον οί διερχόμενοι όνοι, ήμίονοι και τα δίτροχα κάρα. Ένεκα δε τοΰ λίαν ξηρού κλίματος της νήσου κατά τό θέρος, ή πόλις της Αιγίνης άπέπνεεν δυσοσμίαν εκ της κόπρου των ζώων και των απορριμμάτων, κατά δε τό φθινόπωρον και τον χειμώνα, παρά τάς ολίγας βροχάς, οί δρόμοι της εγεμον λάσπης. Ή Αίγινα ένεκα τών ομαλών και δαντελλωτών ακτών της και της είρηνομόρφου φύσεως της δεν ήργησε να συγκέντρωση, άφοϋ και πρωτεύουσα του Κράτους ήτο, τον ανθώνα της τότε πνευματικής élite όπως οί λόγιοι Γρηγόριος Κωνσταντάς, Νεόφυτος Δούκας, Θεόκλητος Φαρμακίδης, Γεώργιος Γεννάδιος, 'Ιωάννης Βενθύλος, 'Ιωάννης Κοκκώνης, Βενιαμίν Λεσβίος, Νι 27. Ό Κωνσταντινόπουλος ϋπερβαλλόντως αναφέρει τον αριθμόν τών (ένθ' άνωτ., σ. 17), τοϋτο δέ συμπεραίνει, ώς ισχυρίζεται, έκ τοΰ γεγονότος ότι κατά τήν παραμονήν της άφίξεως του Καποδίστρια εις Ελλάδα, ένεκα τών έκ Κυδωνιών, Χίνου, Ψαρών και Κάσου προσφύγων, ό πληθυσμός της νήσου ανήρχετο εις Οί Ψαριανοί δέ ήσαν τόσοι πολλοί, ώς λέγει, ώστε απέκτησαν σύν τω χρόνω ίσχύν δια να καταπατήσουν κτήματα και να αίτοΰν αποζημιώσεις δια τα απολεσθέντα εις Ψαρά πλοία των (Χρ. Γ. Κωνσταντινοπούλου, σσ. 33,35). Ή Γεωργία Κουλικούρδη και ό Σπυρίδων 'Αλεξίου (Αίγινα, οδηγός για τήν "Ιστορία και τα μνημεία της, 1950, σ. 38) αναφέρονται εις τον Ed. Quinet ό όποιος ύπελόγισε τους κατοίκους της Αίγίνης εις εγχώριους και πρόσφυγας, αριθμός καθ' ημάς κατώτερος της πραγματικότητος. Οί Γ. Κατσούλης, Μάριος Νικολινάκος και Βασίλης Φίλιας {Οικονομική 'Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας από το 1453 μέχρι το 1830, Αθήνα, ά.χρ.) έχοντες ώς πηγήν τον Β' Τόμον του αναφερθέντος βιβλίου τοΰ Μάμουκα, μνημονεύουν τον αριθμόν τών κατοίκων άποκλείοντες τους πρόσφυγας κ.ά.

65 Περί τοϋ ύπό του Καποδοστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγϊνης 319 κόλαος Νικητόπουλος, Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, 'Αντώνιος Μουστοξύδης 28 κ.α. Ούτως ή Αίγινα κατέστη πόλις των Γραμμάτων, όπερ συνεχίσθη και μετά την μεταφοράν της πρωτευούσης τοϋ Κράτους εις Ναύπλιον (1833). Προσέτι ή Αίγινα ήτο και κέντρον μουσικόν, ένώ εις το Πρότυπον Άλληλοδιδακτικόν Σχολεΐον έδιδάσκοντο μαθηταί προς μετεκπαίδευσιν και πρακτικήν έξάσκησίν των εις διδασκάλους. Ή Δούκισα της Πλακεντίας (Shophie de Barbois, Duchesse de Plaisance) έπιστρέψασα εκ τοΰ εξωτερικού, κατά την έποχήν της συστάσεως του Ελληνικού Κράτους, έπεθύμει να βοηθήση τον γνωστόν της Καποδίστριαν εις το έργον του και δη εις ο,τι άφεώρα τα ορφανά κοράσια επιφανών ανδρών τοΰ 'Αγώνος. Οΰτως έβοήθησε δια την έκπαίδευσιν δώδεκα Ελληνίδων μέ διδάσκαλόν των την χήραν Κλεοβούλου και μέ μισθόν της δώδεκα δίστηλα μηνιαίως 29. Δεν γνωρίζομεν έπί πόσον χρόνον ή εξαίρετος εκείνη γυνή παρέμεινεν μετά της θυγατρός της εις Αΐγιναν, γνωρίζομεν όμως ότι έπεσκέπτετο συχνά την νήσον και όταν ακόμη έπαυσε να διαμένη είς αυτήν. Τελικώς ό μως, μετά παρέλευσιν ολίγων μηνών, το ιδρυθέν ύπό της Δουκίσσης σχολεΐον το όποιον ήρίθμει 30 μαθήτριας έγκατελείφθη υπ' αυτής Τό Όρφανοτροφείον Αιγίνης κείμενον είς κεντρικήν θέσιν της πόλεως (χωράφαν) έκτίσθη τό έτος 1828 και ή λειτουργία του ήρχισε το έτος 1829 προς τον σκοπόν συγκεντρώσεως, ώς ήδη ελέχθη, τών ορφανών τοΰ 'Αγώνος τα όποια έζητιάνευον ή άλήτευον, διότι ούτε προστάτην εΐχον άλλα ούτε και τα μέσα ζωής. 'Από έπιστολήν τοΰ Καποδίστρια προς τον Κ. Ράμφον πληροφορούμεθα ότι σκοπός τοΰ 'Ορφανοτροφείου ήτο να λυτρωθώσιν τά ορφανά τοΰ 'Αγώνος «από τών στρατοπεδιών, τής ένδειας και τής πλανοβιότητος κακοήθειαν» Ό Μουστοξύδης έπεζήτει πάντοτε να ελθη εις Ελλάδα και δεν παρέλειπε να έκφράζη την έπιθυμίαν του αυτήν και είς τον Καποδίστριαν. Ούτος όμως συνεκράτει τον ζήλον τοϋ Μουστοξύδη, μέχρις ότου ούτος άφίχθη εκ Βενετίας εις Ελλάδα ('Οκτώβριος 1828). Ή προσπάθεια αϋτη συγκρατήσεως τοϋ Μουστοξύδη άπό μέρους τοϋ Καποδίστρια είναι φανερά είς έπιστολήν τήν οποίαν τοϋ απηύθυνε γράφων: «'Ακόμη δέν τολμώ να σοΰ προτείνω να ελθης να έγκατασταθής έδώ οικογενειακώς, επειδή πάντες έρυθριοΰμεν καί το πάν είναι εισέτι έρημία, ερείπια καί άταξία.έάν όμως θέλης να ελθης μόνος... καλώς νά όρίσης. Και έχω νά σέ κάμω νά τρέξης, καθώς όλοι, όσοι κατά κακήν αυτών τύχην μέ εγγίζουν.» (Γ. Α. Φαρμακίδη, Ό Ζωγράφος 'Αθανάσιος Ίατρίδης ( ), Πρόλογος Έ. Πρωτοψάλτη, 'Αθήνα, αν. χρ., σ. 26). 29, 30. Χρ. Γ. Κωνσταντινοπούλου, σελ Ό Σπ. Μαρκεζίνης μή έχων ύπ' όψιν του τήν πρωτοβουλίαν τής Δουκίσσης τής Πλακεντίας γράφει (Πολιτική 'Ιστορία τής Νεωτέρας 'Ελλάδος, Τόμ. Α', σ. 60, 247) ότι τό πρώτον παρθεναγωγεΐον έν Ελλάδι ίδρύθη ύπό τοϋ Ι. Χίλλ. 31. Γ. Λ. Φαρμακίδου, σ. 25.

66 320 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη Το ΌρφανοτροφεΤον προσέφερεν τροφήν, ένδυμασίαν, ύπόδησιν και έκπαίδευσιν εις γράμματα και τέχνας πρακτικάς. Το κτίριον κατελάμβανε έκτασιν 55 στρεμμάτων και οίκίαν παρακειμένην προς χρήσιν δημοσίας υπηρεσίας 32. Ό περί το ίδρυμα χώρος περιεβάλλετο, ώς αναφέρει ό Πρόεδρος τούτου Α. Μουστοξύδης, με δένδρα, ύπεσκάφθη δε και οχετός αποχετεύσεως πού έφθανε μέχρι θαλάσσης. "Ετερος δε χώρος του 'Ορφανοτροφείου άπεδόθη εις καλλιέργειαν και την κηπουρικήν ϊνα με αύτάς άσχολώνται οί υπότροφοι. Προσέτι το Όρφανοτροφεΐον είχε Έκκλησίαν, ίνα οί θητεύοντες έκκλησιάζωνται και έπλουτίσθη αύτη με ίερατικάς στολάς, ιερά σκεύη, εικόνας και βιβλία 33. Ό οργανισμός τοϋ 'Ορφανοτροφείου, τεθέντος ύπό την προστασίαν του 'Εκτάκτου Επιτρόπου τών Δ. Σποράδων Βιάρου Α. Καποδίστρια 34, έγράφη εις δύο σχέδια σταλέντα εις Μουστοξύδην υπό του Κυβερνήτου προς σύνταξιν τοϋ οριστικού κανονισμού, ώς αναγράφεται τούτο εις έπιστολήν του της 20ης 'Οκτωβρίου 1829 και εις Διάταγμα διορισμού του Μουστοξύδη ώς μέλους της 'Επιτροπής τοϋ 'Ορφανοτροφείου (άρ. 197 και αρθ. 198). Δια τοϋ εν λόγφ Διατάγματος ώρίζετο ή ηλικία τών υποτρόφων μεταξύ ετών και με κοιτώνας τούτων άνά Προς οίκονομικήν ένίσχυσιν τοϋ 'Ορφανοτροφείου αριθμός πατριωτών συνεισέφερε διάφορα ποσά ώς αναγράφονται ταϋτα εις τήν Γενικήν 'Εφημερίδα της Ελλάδος, ώς κατωτέρω: Συνεισφορά υπέρ τοϋ 'Ορφανοτροφείου (Γεν. Έφ. της Ελλάδος, εν Αίγίνη, Τετάρτη 1 Φεβρουαρίου 1828, έτος Γ' άρ. φακ. 8) 'Ανώνυμος Ν. Φλογαΐτης Ανδρέας Γιανίτζης 'Απόστολος Ν. 'Αποστόλη Κωνσταντίνος Νικόδημου Ν. και Χ. 'Αλέξανδρος 'Ανδρέας Ν. 'Αποστόλη γρόσια»»»»»» 32. Χρ. Γ. Κωνσταντινοπούλου, σελ. 21. Οί ίδιοκτήται όμως της εν λόγω εδαφικής εκτάσεως διεμαρτυρήθησαν ώς μή δικαίως άποζημιωθέντες (Γεν. Έφημερίς τής 'Ελλάδος, 16ης 'Ιανουαρίου 1829, σελ. 16). 33. '// Αίγιναία, Έφημερις Φορολογική, 'Επιστημονική και Τεχνολογική, εκδότης Γ. 'Αποστολίδης Κοσμητής, 1831, σ. 40 κέξ. 34. Γεν. Έφ. Κυβερνήσεως, 10 'Απριλίου 1829, έτος Δ', ά.ρ Γενικά 'Αρχεία του Κράτους. Περί υποτρόφων. Ύπουργεΐον Παιδείας, φΰλλον 57, άχρονολόγητον, σελ Ώς πληροφορούμεθα από τήν Γεν. Έφ. τής Κυβερνήσεως (έν Αίγίνη, Τετάρτη 2 Μαΐου, Έτος 1828, άρ. φύλ. 31, σ. 130) είχεν έπιχειρηθή ή οίκοδόμησις δημοσίου σχολείου τής πόλεως, τό όποιον όμως παρέμεινεν άτελείωτον.

67 Περί τοϋ υπό τοΰ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου τής Αίγίνης 321 Γεώργιος Καλαφάτης 'Ανδρέας Βογίου Γεώργιος Κανάριος Νικολής Λουμάκης 'Ιωάννης Γιαλούρης Χαρίκλεια Ρόδιος 'Ανώνυμος :20 43:20 14 Το όλον 650 γρόσια Επίσης εις έτερον φύλλον της Γεν. Έφ. παρατίθεται και έτερος πίναξ συνεισφοράς, μετέχοντος και τοϋ Κυβερνήτου, ώς κάτωθι: Συνεισφορά υπέρ τοΰ 'Ορφανοτροφείου (Γεν. Έφ. της Ελλάδος, Σαββάτφ 11 Φεβρουαρίου 1828, έτος Γ' σελ. 48) Ό Έξοχώτατος Κυβερνήτης 'Ανώνυμος Έτερος Π. Μοναστηριώτης Γ. Αίνιάν Π. Ναούμ 'Ιωάννης, Σούτσος 'Ιωάννης Τιμπακάκης Γεώργιος Πετρίτσης 'Ιωάννης Μ. Μηλαΐτης 'Ιωάννης Φιλήμων Χριστόδουλος Ματακίδης Σεβαστός Π. Γ. Ρόδιου Παιδίον επταετές όνομαζόμενον Γεώργιος έκ Κυδωνιών Τό όλον : 21 52: : : 27 γρόσια»»»» ))»» ))»» )) ))» 953 : 7 γρόσια Επίσης εις τό υπ' αρ. 31, Έτος Γ', έν Αίγίνη, Τετάρτη 2 Μαΐου 1828, τής Έφ. τής Κυβερ. πληροφορούμεθα περί πλούσιας συνεισφοράς προς τό 'Ορφανοτροφείο ν και ύπό τοΰ Αΐγινήτου Μαλλοκάη. 'Ιδού τί γράφει: «Ααμβάνομεν εύκαιρίαν ένταΰθα να έπαινέσωμεν τό προς τήν παιδείαν ζήλον τοΰ κυρίου Μιχαήλου Μαλλοκάη Αΐγινήτου. Ό φιλόπολις ούτος άφιέρωσεν εις τό δημόσιον τής Αίγίνης σχολεΐον τό παράλιον έργαστήριόν του μετά των έπ' αύτοΰ οικημάτων, τό όποιον έμπορεΐ να φέρη κατ' έτος εις εισόδημα δύο χιλιάδες γρόσια. Εύχόμεθα να μιμηθούν κι' άλλοι τήν γενναίαν συνδρομήν τοΰ άγαθοΰ τούτου πολίτου!». 21

68 322 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη Το Όρφανοτροφεΐον μετά τίνα χρόνον ευρύθμου λειτουργίας του, ώς θα ΐδωμεν κατωτέρω, περιέπεσεν είς δίνην οικονομικής καχεξίας, ατασθαλιών και διενέξεων, δια να κλείση τούτο οριστικώς το έτος 1844, να ερειπωθή και είτα να μετατραπή είς φυλακήν βαρυποινιτών! 5. Ό Καποδίστριας την γενικήν έπιστασίαν και οίκονομικήν διαχείρισιν του ιδρύματος άνέθεσεν δια του Διατάγματος ύπ' αρ είς έπιτροπήν εις τήν οποίαν συμμετέσχον ô Έκτακτος Επίτροπος τών Δ. Σποράδων, ό ίεροδιάκων Γρηγόριος Κωνσταντάς, γνωστός εις τήν Νεοελληνικήν Γραμματείαν, και ό 'Αρχιμανδρίτης Λεόντιος Καμπάνης 36. 'Αρ 'Ελληνική Πολιτεία Ό Κυβερνήτης της "Ελλάδος Αιατάττομεν Περί Διοικήσεως τον 'Ορφανοτροφείου αρθρ. Α. Τήν γενικήν έπιστασίαν του 'Ορφανοτροφείου, καθώς και τήν οίκονομίαν αυτοϋ, θέλει έχει Επιτροπή, συγκαλονμένη από τον "Εκτακτον Έπίτροπον τών Δυτικών Σποράδων, τον ιεροδιάκονον Κ. Γρηγόριον Κωνσταντάν και τον άρχιμανδρίτην Κ. Λεόντων Καμπάνην. Τούτων ό πρώτος έδιδε τάς πληροφορίας περί τοϋ 'Ορφανοτροφείου εις τήν Κυβέρνησιν και έδιδε τάς προς αυτό διαταγάς της, ό δεύτερος εΐχε το ταμεΐον και παρείχε τα αναγκαία εις τους μαθητάς και έλογοδότει κατά μήνα εις τήν Κυβέρνησιν δια μέσου τοϋ Προέδρου τής 'Επιτροπής. Ό αρχιμανδρίτης Καμπύνης εΐχεν άμεσον έπιστασίαν όλων τών υπουργών και τών μαθητών και ήτο υπεύθυνος δια τήν έσωτερικήν εύταξίαν του 'Ορφανοτροφείου. Έκ Σύρου έλθών ό Κωνσταντάς, μετέφερεν εις τήν Αΐγιναν εκ τής νήσου ταύτης ξυλείαν, κατόπιν εντολής τοϋ Καποδίστρια, δια το Όρφανοτροφεΐον. Ό Κωνσταντάς έλογοδότει κατά μήνα είς τήν Κυβέρνησιν μέσω τοϋ Προέδρου τής Επιτροπής επί τής οικονομικής καταστάσεως τοϋ ιδρύματος, το όποιον ήτο ημιαυτόνομου νομικοϋ χαράκτηρος. 36. Περί τούτων εις Γεν. Έφημ. τής Ελλάδος 25ης Μαΐου 1829 έτος Δ', άρ. φύλ. 40^ σσ , ô αείμνηστος Θεοδόσιος Σπεράντζας διατελέσας καΐ Διευθυντής τοΰ περιοδικού 'Εκκλησία τής 'Αρχιεπισκοπής Αθηνών) αναφέρει («Ό Γρηγόριος Κωνσταντάς, ώς Έφορος τής Παιδείας δια τάς Κυκλάδας»,'ΕπετηρΙς Εταιρείας, Κυκλαδικών Μελετών, Τόμ. Α', σσ ) ότι ή τριμελής 'Επιτροπή αποτελείτο èie τών Κωνσταντά, Θεόκλητου Φαρμακίδη και Δημητρίου Σούτσου, όπερ όμως δέν έπιβεβαιοΰται έκ τών πηγών, διό και ό Κωνσταντινόπουλος ορθώς παρετήρησεν το λάθος τοϋ δοκίμου τούτου κατά τα δλλα συγγραφέως. (Χρ. Γ. Κωνσταντινοπούλου, σσ. 76).

69 Περί του ύπο του Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου τής Αίγίνης 323 Ό "Αρχιμανδρίτης Καμπάνης ήτο από της ιδικής του πλευράς υπεύθυνος δια την εύταξίαν και την έπίβλεψιν διδασκόντων και διδασκομένων, έ χων ώς συμβοηθούς αύτοϋ τον Ν. Νικητόπουλον και τον Ι. Βεντίλον. Ό Κωνσταντδς δεν εύρίσκετο πάντοτε εις καλάς σχέσεις με όλους τους συνεργάτας του, πλην του Νεοφύτου Δούκα, έξήσκει δε απηνή κριτικήν και ένεκα του χαράκτηρος του εις το περιβάλλον του, έτι και κατά του Μουστοξύδη και του Κρικιώνη 37, άλλα και αύτοϋ τούτου τοϋ ίδιου. 'Ενταύθα δέον να παρατηρήσωμεν δτι ό Κωνσταντάς ουχί αδικαιολογήτως έφέρετο κατ' αυτόν τον τρόπον, όταν λάβωμεν ύπ' όψιν τα έξης: α) Ό 'Αντώνιος Μουστοξύδης, άπό 'Οκτωβρίου 1829 πού διωρίσθη Πρόεδρος τοϋ 'Ορφανοτροφείου, επέσυρε πολλάς εναντίον του κατηγορίας, ετι και τοϋ Γενναδίου ό όποιος δεν ήτο ευχαριστημένος από τα έργα τής δυανδρίας. β) Ό Καποδίστριας μετά τους διθυράμβους και τους επαινετικούς λόγους πού τοϋ απηύθυναν, κατά τήν άφιξίν του, συνήθη εις τους Έλληνας κατά τήν άνάληψιν ύπό τίνος των καθηκόντων του, έν συνεχεία και ένεκα φθόνου, άτομικοϋ συμφέροντος και μωράς φιλοδοξίας, ήρχισαν να τον κατηγορούν, άφοΰ ούτως ή άλλως δεν ήδύναντο να συγκριθοΰν εις άξίαν προς αυτόν. Άπό τής πλευράς του όμως και ό Κυβερνήτης επέσυρε τήν κατ' αύτοϋ έπίθεσιν διότι ήτο ήναγκασμένος, ώς εκ των πραγμάτων καί τής νοοτροπίας του, να χαράσση τάς ιδίας αύτοϋ κατευθύνσεις κατά τρόπον άπολυταρχικόν καί λόγω υπεροχής άλαζονικόν, έστω καί εάν ή στάσις του αύτη δεν ήτο άσχετος τοϋ γεγονότος δτι οί συνεργάται του άπήτουν να υιοθέτηση ούτος δ,τι έκαστος τούτων έθεώρει ώς ορθόν! Δέον, όμως, να σκεφθώμεν εάν θα ήτο δυνατόν να έπιτευχθή συγκρότησις Κράτους με τάς φωνασκίας, τήν φιλοπρωτίαν, τάς συμφεροντολογικάς αντιλήψεις, τήν άγραμματοσύνην καί τήν ίσχυρογνωμοσύνην των αδαών. Ό Καποδίστριας πάντως ένεκα τής αθλίας καταστάσεως των οικονομικών τοϋ Κράτους δεν ήδύνατο να άνταποκριθή εις τάς προς το Όρφανοτροφεΐον υποχρεώσεις. Ό Κωνσταντάς δμως έφέρετο λίαν αυστηρώς καί έν τινι βαναύσως εναντίον τοϋ Κυβερνήτου, έστω καί εάν εις τήν κριτικήν του καί τάς απόψεις του επί των προβλημάτων τοϋ ιδρύματος εξέφραζε σκέψεις συνήθως ορθάς. 6. Τα εκ Ναυπλίου προερχόμενα ορφανά τελοϋντα ύπό τήν έπιστασίαν τοϋ διδασκάλου 'Αλληλοδιδακτικής Ν. Νικητόπουλου, ανερχόμενα εις 250, προσετέθησαν εις τα ύπό τήν έπιστασίαν τοϋ Γεωργίου Λιόνδα έκτρεφόμενα ορφανά εκ Πόρου. Μετά τήν έγκατάστασιν καί τών εκ Ναυπλίου προερχομένων ορφανών 37. Χρ. Κωνσταντινοπούλου, ενβ' άνωτ., σ. 76.

70 324 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη την 30ήν Μαρτίου 1829, ήκολούθησαν την 6ην 'Απριλίου τα εγκαίνια του Ναοϋ του 'Ορφανοτροφείου, τον δε λόγον έξεφώνησεν ό επιτηρητής Αρχιμανδρίτης Λεόντιος Καμπάνης. Εις την Γενικήν Εφημερίδα της Κυβερνήσεως έτος Δ' αρ. 40 της 25ης Μαΐου 1829 (σελ ) άναγινώσκομεν: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΟΙ 500 ορφανοί τους οποίους σννηγάγομεν από τον Μαρτίου τον παρελθόντος έτους είς τε Πόρον καΐ Ναύπλιον διαιτώνται τέλος πάντων εις το κτίριον, το οποίον χάρις εις την ενεργετικήν διάθεσιν των γενναίων φιλελλήνων, άνηγέρθη προ ολίγου εις Αϊγιναν. Και εις το αυτόν φύλλον (σσ ) πληροφορούμεθα τα περί διδασκαλίας ώς έξης: ΣΤ' r O Ιεροδιάκονος Νικητόπουλος διορίζεται διδάσκαλος διευθύνων την άλληλοδιδακτικήν παιδείαν εις το Όρφανοτροφεΐον. Ζ' "Οσοι εκ των μαθητών τοϋ 'Ορφανοτροφείου είναι εις κατάστασιν να λάβωσιν άνωτέραν παιδείαν σχηματίζουν ιδιαιτέραν τάξιν εις την οποίαν προστίθενται οι μαθηται της αλληλοδιδακτικής, οΐτινες στέλλονται δια το πρωτότυπον σχολεΐον, καθώς και όσοι εκ τών έξωθεν ορφανών επιθυμούν να διορισθώσιν διδάσκαλοι εις τα αλληλοδιδακτικά σχολεία. Την άρωγήν πάντων αυτών εμπιστευόμεθα εις τον ιεροδιάκονον κ. Γρήγορων Κωνστανταν, τον κ. Ίωάννην Βεντύλον και τον ιεροδιάκονον Ναουμ Νικητόπουλον. Η' Ό ιεροδιάκονος κ. Κ. Νικητόπουλος και δ κ. Κ. Βεντύλος διορίζονται συμβοηθοί της δια τοϋ Κ' άρθρου τοϋ παρόντος διατάγματος συνισταμένης επιτροπής, μετά της οποίας θέλουν μας προβάλει τάς διατάξεις, δσαι ανάγονται εϊς την άλληλοδιδακτικήν εντός τοϋ 'Ορφανοτροφείου και είς τον διοργανισμον τοϋ πρωτοτύπου σχολείου. Έν ΑΙγίνη τη 16/28 Μαρτίου 1829 Ό Κυβερνήτης 1. Λ. Καποδίστριας Ό Γραμματεύς της 'Επικρατείας Ν. Σπηλιάδης Αι πρακτικαί τέχναι αί όποΐαι έξεμανθάνοντο εις το Όρφανοτροφεΐον άφεώρων είς τήν βιβλιοδεσίαν, τήν ραπτικήν, τήν ξυλουργικήν, τήν σκυτοτομίαν, τήν τυπογραφικήν και τάς τέχνας τάς οποίας έδίδασκον ô Στ. Κλεάν

71 Περί τοΰ ύπό τοϋ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 325 θης, σπουδάσας άρχιτεκτονικήν εις Γερμανίαν, και ό εκ Μπρεσλάου Ε. Σχάουμπερτ, μαθητής τοΰ Σίνκελ. Ό διορισμός των δύο τούτων επιστημόνων και ή μισθοδοσία των αναφέρονται εις την Γενικήν Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ώς κάτωθι 38 : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Άο Ό Κυβερνήτης της 'Ελλάδος 'Επιθυμούντες να καταστήσωμεν ωφελίμους εις την πατρίδα τάς γνώσεις και την ικανότητα των κυρίων Σ. Κλεάνθους και Ε. Σχάουμπερτ, μαθητών της εν Βερολίνω 'Ακαδημίας και διακεκριμένων αρχιτεκτόνων και θέλοντες να αποδείξωμεν πόσον εκτιμώμεν την ευγενή των αφιλοκέρδειαν εκ της οποίας κινούμενοι απεφάσισαν να υπηρετήσουν την 'Ελλάδα, Αιατάττομεν Α') ΟΙ κύριοι Σ. Κλεάνθης και Εδουάρδος Σχάουμπερτ διορίζονται αρχιτέκτονες της Κυβερνήσεως, θέλουν δε λαμβάνει παρά τών Γραμματέων της Κυβερνήσεως τάς οδηγίας τάς άναγομένας εις τα έργα τα όποια θέλουν τους διαπιστευθεΐ. Β' ) Ό Γραμματεύς της 'Επικρατείας να κοινοποίηση το παρόν διάταγμα. Έν Ναυπλίω την 15ην 'Ιουνίου 1830 Ό Κυβερνήτης Ι. Α. Καποδίστριας Ό Γραμματεύς της 'Επικρατείας Ν. Σπηλιάδης Άο β' ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ό Κυβερνήτης της 'Ελλάδος Θεωρήσαντες τό υπ' αριθ διάταγμα δια τοϋ οποίου διορίζονται 'Αρχιτέκτονες της Κυβερνήσεως και οι κ. Σ. Κλεάνθης και Ε. Σχάουμπερτ. 'Επιθυμούντες να δώσωμεν προς αυτούς δείγματα της εύαρεστήσεώς μας και ενθαρρύνωμεν αυτούς, καθόσον επιτρέπουν τα χρηματικά μέσα τοϋ "Εθνους, 38. '// ΑΙγιναία (Παράρτημα τοϋ πρώτου άριθμοϋ, σ. 33), 'Ελληνική Πολιτεία, υπ' αρ. 584.

72 326 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη Διατάττομεν Ιον) ΟΙ κ. Σ. Κλεάνθης και Ε. Σχάονμπερτ θέλουν λαμβάνει μισθον κατά μήνα φοίνικας 160 δια τον Πρόεδρον τον 'Ορφανοτροφείου, από 1ης τοϋ παρόντος αρχομένου. 2ον) Τόπος της διαμονής αυτών ορίζεται ή Αίγινα. 3ον) Θέλουν διδάσκει θεωρητικώς κάί πρακτικώς τους ήδη προηγμένους νέους τον 'Ορφανοτροφείου, όσοι έχουν κλίσιν και εφνΐαν εις την τέχνην. 4ον) Θέλουν εκπληροΐ τάς διαταγάς τής Κυβερνήσεως κατά το άρθρον 1 τοϋ διαληφθέντος διατάγματος. δον) Ή επί τών 'Εκκλησιαστικών καί τής Δημοσίας Παιδενσεως Γραμματεία να ένεργήση το παρόν διάταγμα. Έκ τής εκθέσεως προς τήν επί τών Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Γραμματείαν ό Πρόεδρος τής επί τοϋ 'Ορφανοτροφείου Επιτροπής, Έφορος και Διευθυντής τοϋ 'Εθνικού Μουσείου, Έφορος του Κεντρικοΰ Σχολείου κ.λ.π. αναφέρει ότι περί τα τέλη τοϋ 1829 οι υπότροφοι ανήρχοντο εις Πολλαί οίκογένειαι όδυρόμεναι διότι έθεώρουν τα τέκνα των θανατωθέντα ή ύποδουλωθέντα τα εύρον επί τέλους εις το Όρφανοτροφεΐον. Έκ τών «ορφανών» τούτων επέστρεψαν εις τους γονείς των 98 40, δεδομένου ότι ήδύναντο ούτοι να τα διαθρέψουν με τους ιδίους αυτών πόρους. Τών ορφανών ελάχιστα, μόλις 9, ένεκα τής κακής αυτών διαγωγής εξεδιώχθησαν έκ τοϋ ιδρύματος. Σχεδόν όμως άπαντα μετανοήσαντα επέστρεψαν εις τό Όρφανοτροφεΐον αίτήσαντα τήν έπαναπρόσληψίν των. Οί υπότροφοι κατά τήν κλίσιν των έτελειοποιοϋντο εντός τοϋ 'Ορφανοτροφείου εις τα γράμματα, τάς μηχανικάς τέχνας, τήν γεωργίαν, τήν ναυτιλίαν κ.λ.π. Και ήτο ή προετοιμασία τών υποτρόφων πολύ καλή, ϊνα ούτοι προχωρήσουν περαιτέρω, διότι εντός τοϋ 'Ορφανοτροφείου ύπήρχον εγκαταστάσεις, εργαλεία και βιβλιοθήκη. Δεν γνωρίζομεν όμως ποΰ απερροφήθησαν οί απόφοιτοι τής Σχολής τοϋ 'Ορφανοτροφείου, διότι δυστυχώς αϊ πηγαί έπ' αύτοΰ ελλείπουν. Έκ τών 495 υποτρόφων τοϋ 'Ορφανοτροφείου κατετάσσοντο εις αυτό κατ' έτος 167 μέχρι τοϋ 1830, ενώ 33 άπέθανον λόγω τοϋ άσθενοΰντος ήδη έκ τής προηγουμένης των κακής διατροφής και διαβιώσεως όργανισμοΰ των, μή άνθέξαντος και λόγω τοϋ ένσκήψαντος τότε δριμύτατου χειμώνος 41. Οί υπότροφοι προήρχοντο έκ διαφόρων μερών τής Ελλάδος. Ούτως ή περί τα , 40, 41. ΑΙγιναία, Παράρτημα τοϋ πρώτου άριθμοϋ ΛΙγιναίας, άρ. 584, σελ. 33,

73 Περί τοϋ ύπό τοϋ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 327 τέλη του έτους 1829 και περί τα τέλη του 1830 κατάταξις τούτων, κατά τόπον προελεύσεως των εΐχεν ώς έξης 42 : Περί τα τέλη τοϋ Πελοποννήσιοι Στερεοελλαδΐται Νησιώται Πρόσφυγες Σύνολον έτους Περί τα τέλη του έτους Σύνολον Τα ορφανά υίοθέτησεν ή Κυβέρνησις εϊτε διότι οί πατέρες τούτων έφονεύθησαν κατά τον 'Αγώνα, εϊτε διότι οί ομόθρησκοι, ομογενείς και ό μοιοπαθεϊς έπεκαλοΰντο την βοήθειάν της. Ή Κυβέρνησις πάντως μεριμνώσα όπως και μετά την εκ τοϋ 'Ορφανοτροφείου άπομάκρυνσίν των οί απόφοιτοι τούτου εξευρίσκουν έργασίαν ϊνα προσπορισθώσιν έντίμως τα προς το ζην, διέταξεν όπως άποταμιεύηται εις φοίνιξ εβδομαδιαίως κατ' άτομον, ϊνα συμπληρωθη κεφάλαιον τό όποιον θα εχρησιμοποιεΐτο όπως έκαστος των αποφοίτων αγοράση τα εργαλεία του. Τό μηνιαίο ν κόστος του 'Ορφανοτροφείου ανήρχετο συνολικώς εις φοίνικας εις μετρητά και τρόφιμα, ώς πληροφορούμεθα περί τούτου εξ επιστολής τοϋ Καποδιστρίου προς Ρίζον (28 Ιουνίου 1828). Προσέτι ό Δεσύλλας παρέδωσεν εις τον Κυβερνήτην γρόσια 43, δηλ φοίνικας 44. Αι ανάγκαι όμως τοϋ 'Ορφανοτροφείου εις μετρητά ανήρχοντο εις φοίνικας. 42. ΑΙγιναία, Αυτόθι, σ Δέον να δχωμεν ύπ'δψιν ότι το γρόσιον ή πιάστρον, ώς τοΰτο έκαλεΐτο έπί Σουλεϋμάν Β' ( ) ίσοΰτο προς 40 παράδες καί 120 άσπρα [ισοτιμία: 1 παράς=3 άσπρα (αργυρά νομίσματα κοπέντα έπί Όρχάν, , πού ήσαν και το έπίσημον νόμισμα κατά τήν έποχήν της βασιλείας του) έκαλεΐτο δε άσπρον τό νόμισμα τοΰτο έκ τοϋ λατινικού asper. Βλ. G. Finlay History of the Tourkish rule and Venetian in Greece, Athens, 1972 σελ. 59] Ή αξία τοϋ γροσίου κατά τήν έποχήν έκείνην ήτο 0,3452 της χρυσής δραχμής και ή λίρα 'Αγγλίας παρουσίαζε σταθερότητα τίτλου 917% και βάρους 7,988 γραμ. (Λ.Θ. Χουμανίδη, Τα 'Ελληνικά Νομίσματα άπα το 1822 μέχρι τον Β' Παγκοσμίου Πολέμου, 'Αθήναι, 1976, σ. 12). 44. Ό φοίνιξ ήτο άργυροϋν νόμισμα (Ψήφισμα τής έν "Αργεί Δ' Εθνικής Συνελεύσεως, 29ης 'Ιουλίου 1828) καί πολλαπλάσια αύτοϋ, χρυσά μεν ή αξίας 20 φοινίκων όνομασθεϊσα 'Αθηνά έκ τής εικόνος τής θεάς, καί ή ημισεία 'Αθηνά, αργυρά δέ, έκτος τοϋ φοίνικος ή Αίγίς, ίση προς 5 φοίνικας, ένώ ύπήρχον καί ή ημισεία αίγίς καί ό ήμισυς φοίνιξ, χάλκινον δέ ήτο τό λεπτόν, τό ήμισυ τούτου καλούμενον δεύτερον, ίσον προς ήμισυ λεπτόν, καί τό πεντάριον, ίσον προς 5 λεπτά )Α.Θ. Χουμανίδη, αυτόθι). Ό Κυβερνήτης δια τοϋ υπ' αριθ. 531 τής 25 'Ιανουαρίου 1830 ψηφίσματος του άφ' ενός μέν άπηγόρευσε τήν κυκλοφορίαν είς τήν Έλληνικήν Έπικρατείαν πάντων τών από τοϋ 1826 χαραχθέντων καί εις κυκλοφορί

74 328 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη Άττο άναφοράν του Κωνσταντά δια την λειτουργίαν του 'Ορφανοτροφείου (Γενικά 'Αρχεία τοΰ Κράτους, Ύπουργεΐον Θρησ., Σχολικά, φύλλον 9 της 28ης Μαΐου 1829) πληροφορούμεθα ότι ούτος προέτεινε μέτρα προς περιορισμόν των δαπανών του 'Ορφανοτροφείου, όπερ και ενδιέφερε τον Κυβερνήτην ένεκα της πολιτικής του προς έλάττωσιν τών κρατικών δαπανών. Ό Κωνσταντας εις την εν λόγω άναφοράν του συνεβούλευεν όπως δοθή εις το Όρφανοτροφεΐον νερόμυλος εκ τών εθνικών γαιών άπό τα πλησίον μέρη (Πηγιάδαν δηλ. Άπάθειαν), ό όποιος να άλέθη άμισθί, δεδομένου ότι εις τους άλλους μύλους τό άλευρον έστοίχιζεν 5 1/2 γρόσια 6 γρόσια αί εκατόν οκάδες. Προσέτι μη πνεόντων τών ανέμων τό Όρφανοτροφεΐον έξηναγκάζετο να καταφεύγη εις άλογόμυλους πού ήσαν ετι δαπανηρότεροι, δηλ. 10 γρόσια αί 100 οκάδες. Σημειωτέον ότι τό Όρφανοτροφεΐον έχρειάζετο 250 όκάδας. Ό Κωνσταντας, πλην τούτων, προέτεινε τό Όρφανοτροφεΐον να απόκτηση πλοΐον ϊνα τοϋτο μεταφέρη ξυλείαν εκ Πελοποννήσου κοστίζουσαν 3 1/3 3 1/2 γρόσια άνά εκατόν όκάδας, ενώ επί τή βάσει τής Ιδικής του προτάσεως θα έστοίχιζεν μόνον 1 παράν ή 1 1/2 ή οκά 45. Πέρα τούτων ό Κωνσταντας έθεώρει ώς άπαραίτητον τήν πρόσληψιν υπαλλήλου δι' άμφοτέρας τάς υπ' αύτοΰ προτεινομένας εργασίας, όστις δεν θα έκόστιζεν πλέον τών 150 γροσιών τον μήνα. θά ήτο δυνατόν όμως, ώς ίσχυρίζετο ό Κωνσταντας, προς έξοικονόμησιν τοΰ ποσού τούτου να άπολυθή είς τών υ παρχόντων υπαλλήλων τοΰ 'Ορφανοτροφείου (Γεν. 'Αρχ. τοΰ Κράτους, αυτόθι). Συν τοις άλλοις ό Κωνσταντάς έζήτει όπως ώρισμένα είδη πού ήσαν ακριβά εις Αΐγιναν άγοράζωνται εξ άλλων μερών, όπου έπωλοΰντο εύθυνότερα, ώς λ.χ. ό σάπων ό όποιος είς Αΐγιναν έτιμάτο 3 1/4 3 1/2 γρόσια τήν τήν όκάν καί είς Σύρον 90 γρόσια τό καντάρι (=44 οκάδες) 46, είς δε τήν Κρήτην έπωλεϊτο εις τιμήν ετι χαμηλοτέραν, καθώς καί άλλα είδη (σταφίς, κρόμμυα, βούτυρον, ελαιον, σύκα, καρύδια κ.λ.π.). αν τεθέντων Τουρκικών νομισμάτων, ώς καί τών ξένων χάλκινων νομισμάτων, άφ' έτερου δε ώρισε ποία τών ξένων θα έγίνοντο δεκτά είς τάς συναλλαγάς καί τήν προς τον φοίνικα ίσοτιμίαν των (Βλ. Λ.Θ. Χουμανίδη: αυτόθι, σελ. 14). 45. Ή οκά ίσοΰτο προς 400 δράμια καί 1 δράμι ίσοϋτο προς 18 ούγγίας ή άλλως 3 λίβραι καί 2 ούγγίαι και τό βάρος τοϋτο ΐσχυσεν μέχρι Κυβερνήσεως Καραμανλή, οπότε καί μετετράπη εις κιλόν δια να έπέλθη οΰτω ύποτίμησις τής δραχμής, άφοϋ αί τιμαί παρέμειναν αί αύται καί μετά τήν υίοθέτησιν τοΰ kg ώς επισήμου μονάδος βάρους. 46. Το καντάρι έπί Τουρκοκρατίας έζύγιζε επισήμως 44 οκάδες, όμως έποίκιλλεν, όπως συνέβαινε καί μέ τό κιλόν, κατά βάρος αναλόγως του τόπου. Ούτως είς Σμύρνην 1 καντάρι = 45 οκάδες. Είς Κωνσταντινούπολιν δε τό κιλόν ίσοϋτο προς 22 οκάδες καί εις Θεσσαλονίκην όκ. ένώ εις Κόρινθον 22 οκάδες. (Felix Beaujour, Talleau du commerce de la Grèce, ελλ. μετ., 'Αθήναι, 1974, Τόμ. II, σελ Κατά τον Beaujour 1 καντάρι = 137 λίβραι καί 8 ούγγίαι (F. Beaujour: Αυτόθι σ. 246).

75 Περί του υπό τοΰ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 329 Εις τάς προτάσεις ταύτας ό Κωνσταντδς προσέθετε και το αίτημα τοΰ διορισμού υποδηματοποιού ουχί μόνον διά την έπιδιόρθωσιν τών υποδημάτων τών τροφίμων, αλλά και διά την ύπ' αύτοϋ έκμάθησιν της τέχνης του εις αυτούς. "Οσον άφορα εις τους εργαζομένους υπαλλήλους και διδάσκοντας ούτοι κατενέμοντο ως έξης 47 : Οικονόμος και Γενικός Επιστάτης 2 Εφημέριος 1 Λειτούργημα: 'Ιατρός 1 Τεχνίται διδάσκοντες 3 Εις τό διοικητικόν προσωπικόν περιελαμβάνοντο Έπιστάται, Γραμματικός, Φροντιστής, Ίματοφύλαξ, Νοσοκόμοι, Μάγειροι, Τραπεζοκόμοι, Φρεαντής, Κηπουροί, Πλύντριαι, 'Αρτοποιός, θυρωροί και άλλοι ύπηρέται. Ή επί τοΰ 'Ορφανοτροφείου Επιτροπή άπετελειτο εκ τών: Γρ. Κωνσταντα, Νεοφύτου Δούκα και Γ. Μ. Καραμάνου. Γραμματεύς της Σχολής ήτο ό Δήμος Ίωαννίδης, διδάσκαλος τής Μουσικής ό Ιωάννης Άβραμίδης, ιατρός ό Προκόπιος Τυπάλδος και Διδάσκαλος ό Δ. Καμπάνης, ενώ διδάσκαλος τής 'Αλληλοδιδακτικής ήτο ό 'Ηλίας Χριστοφίδης. Επικεφαλής τών Διδακτηρίων ήσαν ό Θεόκλητος Φαρμακίδης, ό Γεώργιος Γεννάδιος, ό Νικόλαος Χορτάκης, ό 'Ιωσήφ Διστομήτης και ό Κωνσταντίνος Οίκονομίδης. Τό Όρφανοτροφεΐον διήλθε δυσχερείς καταστάσεις και ένεκα προσωπικών αντιζηλιών, ώς αί μεταξύ Μουστοξύδη και τών λοιπών μελών τής Διοικούσης 'Επιτροπής του 'Ορφανοτροφείου και ή μεταξύ Γρηγορίου Κωνσταντά και Νεοφύτου Δούκα άφ' ενός και Γεωργίου Γενναδίου άφ' έτερου. Περί τούτων δέ πληροφορούμεθα έξ υπομνήματος του Γ. Γενναδίου προς τον Ίακωβάκην Ρίζον Νερουλόν (12 Μαΐου 1832). 8. Ό Κωνσταντάς, υπεύθυνος τών οικονομικών του 'Ορφανοτροφείου, τήν 13ην Απριλίου απηύθυνε άναφοράν εις τήν Διοικητικήν Έπιτροπήν, γράφων ότι δέν γνωρίζει τί να πράξη λόγφ τής ελλείψεως χρημάτων τοΰ 'Ορφανοτροφείου. Διά τον λόγον τοΰτον έκινήθη ούτος κατά τοΰ Καποδιστρίου παραπονούμενος, διότι ενώ ό Κυβερνήτης είχε διατάξει τό εν Σύρω δασμοτελωνεΐον να στείλη τρόφιμα τής τάξεως τών γροσιών, τον Φεβρουάριον δέν εισέπραξε ταΰτα, τον δέ Μάρτιον έλαβε μόνον 150 κιλά σίτου και τον Άπρίλιον 600 κιλά σίτου και 5 ζεμπίλια όρύζης, τό δέ Νομισματο 47. Ή Αίγιναία: ενθ' άνωτ., ύπ' άρ. 584, σ. 36.

76 330 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη κοπεΐον δεν έδιδε χρήματα 48. Τον Ίούνιον πάντως, ώςγνωρίζομεν εξ επιστολής του Κωνσταντά προς Ρίζον, το ίδρυμα εισέπραττε φοίνικας μηνιαίως, τοϋ Δεσύλλα παραδώσαντος γρόσια, δηλ φοίνικας, και τα όποια ό Μουστοξύδης εϊχε καταθέσει εις τον άπεσταλμένον τής Διοικούσης Επιτροπής. Ούτος έχρειάζετο φοίνικας μετρητά, ό έφορος όμως τοϋ Νομισματακοπείου τοϋ επέδειξε διαταγήν τής Γραμματείας επί τής Οικονομίας δι' ής έπρεπε να είσπράττη μόνον φοίνικας 49. Κατόπιν τούτων τα οικονομικά τοϋ 'Ορφανοτροφείου δεν έπέτρεπον τήν όμαλήν λειτουργίαν του. Είναι γεγονός ότι ό Κυβερνήτης δεν ελάμβανε εκ του εξωτερικοΰ βοήθειαν κατ' έκείνην τήν έποχήν, πόροι δε τοϋ Κράτους ήσαν αί εκ των εθνικών κτημάτων πρόσοδοι, ή επί τής εγγείου παραγωγής επιβαλλομένη δεκάτη και οι τελωνειακοί δασμοί. Πλην όμως ή πολιτική ανωμαλία διηυκόλυνε τους ενοικιαστάς να αποφεύγουν τήν πληρωμή ν και αί εισπράξεις πολλών τελωνείων έξέπιπτον είς το μηδέν 50. Ούτως ύφίστατο στενότης χρήματος» λαμβανομένου υπ' όψιν ότι τό Νομισματοκοπείο ν δεν διέθετεν άργυρον κα ι έκοπτε μόνον μονόλεπτα, πεντάλεπτα και δεκάλεπτα εξ ορειχάλκου τον ό ποιον έπρομηθεύετο εκ τής τήξεως των κανονιών τών φρουρίων Μεθώνης και Κορώνης. Είς όμως τών οπλαρχηγών έπιθυμών να έπιβραχύνη τον χρόνον πληρωμής, ονόματι Νικόλαος Κοντογιάννης, άπεβιβάσθη με τό σώμα του εις Αϊγιναν και κατέλαβε τό Νομισματοκοπείων. Ό Κοντογιάννηο ήτο υιός του άπό τό Πατριτζίκι Κωνσταντίνου Κοντογιάννη, ό όποιος με τον τον Κωλέττην έπολέμησαν τον στρατόν τοϋ Αυγουστίνου.Ό ύποταγματάρχης όμως Ιταλός φιλέλλην Francesco Andrietti άπεβιβάσθη με τό Δ' πεζικόν τάγμα εις Αϊγιναν και ήνάγκασε τον Νικόλαον Κοντογιάννην να αποχώρηση 51. Ύπό τάς συνθήκας ταύτας ή Κυβέρνησις τών Γραμματέων έκλεισε προσωρινώς τό Νομισματοκοπεΐον, τό όποιον κατόπιν μετεφέρθη είς Ναύπλιον, και ή Κυβέρνησις, μετά ταΰτα, απεφάσισε να πληρώνεται κατά πρώτον ό στρατός. Ό Κωνσταντάς, άπό τής ιδικής του πλευράς, μέ μίαν Έπιτροπήν εκπροσωπούσαν τό Όρφανοτροφεΐον επεσκέφθησαν τον εφορον τοϋ Νομισματοκοπείου Νικόλαον Αεβίδην ό όποιος, βίαιος, πείσμων και απότομος, εξύβρισε τήν Έπιτροπήν και τήν έξεδίωξε 52. Μετά τήν άποπομπήν της ταύτην ή 'Επιτροπή απέστειλε άναφοράν είς τήν Κυβέρνησιν αίτοϋσα τήν πρόγ αύ 48. Γ. Α. Φαρμακίδη, Ό Ζωγράφος 'Αθανάσιος Ίατρίόης ( ), πρόλογος Έμμ. Πρωτοψάλτη, 'Αθήνα, ά.χρ., σελ Γ. Α. Φαρμακίδη, σ Γ. Α. Φαρμακίδη, σ Γ. Α. Φαρμακίδη, σ. 95.

77 Περί τοΰ ύπο τοϋ Καποδιστρίου ίδρυθέντος 'Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 331 την ύποβολήν συγγνώμης υπό τοΰ Λεβίδη και τήνάμεσον τακτοποίησιντών οικονομικών τοΰ 'Ορφανοτροφείου. Έκ τών μελών της Επιτροπής, ό Φαρμακίδης, εις εγγραφόν του προς την Γραμματείαν της Παιδείας, κατά τήν έποχήν τοΰ λυπηροΰ εκείνου επεισοδίου γράφει: «...Κανείς εξ ημών δεν έπεθύμει τοιοΰτόν τι, και ο,τι έγινε είναι έργον τοΰ είρημένου εφόρου, φερομένου όρμητικώς και υβριστικώς προς τους έχοντας παρ' αύτοΰ λαμβάνειν χρήματα, χωρίς τίνος διακρίσεως και εξαιρέσεως προσώπων και άλλων περιστάσεων. Το Όρφανοτροφεΐον ει ναι άπλήρωτον... και ή κατάστασις αύτοΰ είναι τω όντι άθλιεστάτη δια τήν ελλειψιν και αυτών τών άναγκαιούντων χρημάτων, οι διδάσκαλοι τών δύο Σχολείων είναι απλήρωτοι τεσσάρας ήδη μήνας και στεροΰνται δια τοΰτο στέρησιν μεγίστη ν... Είναι λυπηρόν και σκληρόν να υβρίζεται τίμιος πολίτης, και διδάσκαλος μάλιστα και ιερωμένος, διότι ζητεί ο,τι τοΰ ανήκει και παραπονείται διότι δεν το λαμβάνει. Καί παρά τίνος; Παρά τοΰ Λεβίδου, εφόρου ελληνικού καταστήματος!» (Αιγιναία, 1832 Δεκεμβρίου 13 14) 53. Τελικώς ό έφορος ειδοποίησε τό Όρφανοτροφεΐον ότι θα τοΰ έδιδε τα χρήματα, αλλά άφήρεσεν έκ τοΰ ποσοΰ 200 φοίνικας πού είχε δώσει τον Σεπτέμβριον εις τον Καραμάνον, ό όποιος εισέπραξε τον μισθόν αυτόν εις είδος, ήτοι εις βιβλία έκ τής αποθήκης πού εΐχεν όρισθή να διαχειρίζεται ή Επιτροπή τοΰ 'Ορφανοτροφείου. Ό γραμματικός όμως προσεπάθησε τό έν λόγω ποσόν να άναγράψη εις τον λογαριασμόν τοΰ Αυγούστου, οπότε και ό Καραμάνος έγρονθοκόπησε καί εξύβρισε τον Ίωαννίδην δια τήν αύθάδειάν του. Είναι γεγονός ότι τό ανωτέρω έπεισόδιον προεκάλεσε καί τον διασυρμόν τοΰ Καραμάνου διότι τόσον ό Νεόφυτος Δούκας, όσον καί ό Ίωαννίδης καί ό Κωνσταντάς μέ αναφοράς των προς τήν Γραμματείαν έπληροφόρησαν ταύτην επί τοΰ συμβεβηκότος. Ή Γραμματεία όμως έμεινε κατάπληκτος, όταν έπληροφορήθη ότι ό Καραμάνος έπώλει δια λογαριασμόν του βιβλία τής αποθήκης, όπερ καί προεκάλεσε, συν τοις άλλοις, τήν παΰσίν του έκ τής Διοικούσης Επιτροπής καί τήν άντικατάστασίν του ύπό τοΰ Κυρίτση Μαργαρίτη 54. Περί παύσεως τοΰ Καραμάνου ή Γραμματεία τής Οικονομίας πού ύπεστήριζε τον Λεβίδην άπέστειλεν εγγραφόν εις τήν Γραμματείαν τής Παιδείας αιτούσα τήν τιμωρίαν τών «Λογίων» τής Αίγίνης καί δηλώνουσα ότι ώς προς τό θέμα πληρωμής εκείνοι οι όποιοι τό πρώτον έπρεπε να πληρωθώσιν θα ήσαν οί στρατιωτικοί 55. Ένταΰθα εχομεν νάπαρατηρήσωμενότι ή πληρωμή 53. Γ. Α. Φαρμακίδη, σ Γ. Α. Φαρμακίδη, σ Γ. Α. Φαρμακίδη, σ. 94.

78 332 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη εις είδος την έποχήν έκείνην, καθ' ην ή Πολιτεία έστερεΐτο χρήματος, ήτο κάτι το όποιον ήτο αδύνατον να άποφευχθή, λαμβανομένων υπ' όψιν και τών γνώσεων επί της οικονομικής αί όποίαι έφθαναν μέχρι του Jean Baptiste Say 56. Ή συμπεριφορά του Καραμάνου να θέλη να είσπραξη δια πωλήσεως βιβλίων περιουσίας τοϋ Δημοσίου τα όσα ή Κυβέρνησις ώφειλε να πλήρωση εις αυτόν ήτο οπωσδήποτε πραξις ανεπίτρεπτος και ανήθικος, έστω καί εάν δεχθώμεν ότι ούτος δέν ύπερεισέπραττεν. Δέν δυνάμεθα όμως να δικαιολογήσωμεν καί την στάσιν της Κυβερνήσεως, όταν προσεπάθη να άναλάβη υποχρεώσεις χωρίς να είναι ικανή να τάς αντιμετώπιση, πολύ δέ περισσότερον όταν θέλουσα να υποστήριξη τον Λεβίδην συμπεριέλαβεν εις τήν τιμωρίαν καί απαντάς τους Λογίους! Έν πάση περιπτώσει ό έφορος τοϋ Νομισματοκοπείου έδικαιολογεΐτο δι' εγγράφου υπ' αριθ. 7635, της 16ης Φεβρουαρίου 1832, περί ύβρεων καί απειλών μή συναδουσών εις τον διδασκαλικόν χαρακτήρα καί άνέφερεν ότι ούτος είχεν έντολήν «να μή δοθή όβολός εις ούδένα» πριν να συμπληρωθή το ποσόν τών χρημάτων τοϋ Τακτικού καί ό υπογράφων το εγγραφον τοΰτο Γραμματεύς Α. Μαυροκορδάτος κατέληγεν: «Παρακαλείσθε, Κύριε, να έπιπλήξητε τους είρημένους λογίους δια το άνάρμοστον τούτο κίνημα άνακαλών αυτούς εις το χρέος των, όσον δέ δια το δίκαιον των, να τοις ύπομνήσητε τήν γενικήν δεινή ν στάσιν τών πραγμάτων καί τήν όσον ούπω προσδοκωμένην διόρθωσιν» 57. Παρά τάς δοθείσας όμως υπό του Λεβίδη εξηγήσεις, ό Φαρμακίδης όχι μόνον δέν τον έσυγχώρησε, άλλα αντιθέτως προς τα άλλα μέλη τής Επιτροπής έζήτησεν όπως ό Λεβίδης αναγνώριση εις πανηγυρικήν τελετήν τήν άπρεπη στάσιν του καί αίτηση συγγνώμην Έν μέσω τής τρικυμίας ταύτης του 'Ορφανοτροφείου καί προς άντιμετώπισιν τών αναγκών του εκ τών γλίσχρων οικονομικών του πόρων, τα διδασκόμενα εις αυτό μαθήματα συνεχώς συνερρικνοΰντο. Προσέτι ήλαττώθησαν οι υπότροφοι καί υπάλληλοι, παρημελήθησαν τα τεχνουργεϊα, άπεκλείσθη ή γυμναστική καί ή μουσική έπαυσε νά διδάσκηται, διότι ό διδάσκαλος της 'Αθανάσιος Άβραμίδης άηδιάσας άπό τήν στάσιν τών μαθητών καί 56. Εις τήν Γενικήν 'Εφημερίδα τής 'Ελλάδος, έν Αίγίνη, Σαββάτο), 28 'Ιανουαρίου 1828, σελ. 32, αναφέρεται το έξης: «Ή περί Πολιτικής Οικονομίας Κατήχησις τοϋ Κυρίου Say, μεταφρασμένη εις τήν νεοελληνικήν γλώσσαν παρά τοϋ κ. Γ. Χρυσίδου, εξήλθε πρό τίνων ήδη ήμερων άπό τους τύπους. Ευρίσκεται δέ ένταϋθα μέν παρά τω μεταφραστή, εις δέ τα λοιπά μέρη τής Ελλάδος παρά τοις έπιστάταις τής Γεν. Εφημερίδος και πωλείται προς ήμισυ τάλλαρον δίστηλον. Το βιβλίον, ώς έκ τής επιγραφής αύτοϋ φαίνεται, είναι αύτοσύστατον ώς προς τήν οποίαν επαγγέλλεται ώφέλειαν εις το κοινόν». 57, 58. Γ. Α. Φαρμακίδη, σ

79 Περί τοϋ ύπό του Καποδιστρίου ίδρυθέντος "Ορφανοτροφείου της Αίγίνης 333 της 'Επιτροπής παρητήθη 59. Τ Ητο δε τοιαύτη ή στάσις της Επιτροπής έναντι του μουσικοδιδάσκαλου, ώστε αϋτη εδέχθη να όδηγηθή ούτος ύπό τοϋ Καραμάνου, μετά των κατηγόρων του μαθητών, ενώπιον της! 60 Ή ύπόθεσις όμως αϋτη, ή τόσον λυπηρά, όμοΰ με εκείνη ν της κατά τοϋ Α. Ίατρίδη κατηγορίας ότι ούτος έπώλει βιβλία της Βιβλιοθήκης, έκλεισε άφοϋ εξεδιώχθησαν (1833) και οί δύο ονομαστοί λόγιοι ιεροδιάκονοι Κωνσταντδς και Δούκας, δια να περιέλθη ή διεύθυνσις τοϋ 'Ορφανοτροφείου εις τον προαναφερθέντα Κυρίτσην Μαργαρίτην. Βεβαίως τον Ίατρίδην εμάχοντο και οί Κωνσταντάς και Δούκας, τοϋ δευτέρου μάλιστα κατακρατήσαντος τήν κλείδα τής Βιβλιοθήκης, ότε διετάχθη ούτος υπό τής Γραμματείας να παραδώση ταύτην εις τον Ίατρίδην. Τοϋτον τελικώς διεδέχθη ό Κερκυραίος ζωγράφος Δημήτριος Χαλικόπουλος, ό όποιος αντί να διδάξη ίχνογραφίαν, ώς τοϋτο άπήτει ή προς διδασκαλίαν ύλη, ούτος έδίδασκε ζωγραφική ν, διό και το έτος 1830 ό Μουστοξύδης τον απέλυσε και τους Ίατρίδην και Χαλικόπουλον διεδέχθη, μετά τήν μεταφοράν τοϋ 'Ορφανοτροφείου εις Ναύπλιον, ό ζωγράφος Καροΰζος. Οί Κωνσταντας και Δούκας, δια να έπανέλθωμεν εις αυτούς, εφερον βαρέως τήν εκ τοϋ 'Ορφανοτροφείου άπομάκρυνσίν των, διό και ό Κωνσταντας μετέβη εις Ναύπλιον ϊνα παρουσιασθή ενώπιον τής Κυβερνήσεως τής 'Αντιβασιλείας, δεν εύρεν όμως άτομα διατεθειμένα να τον ακούσουν. Έπί πλέον δε ή Γραμματεία τον επέκρινε δια τήν τήρησιν υπ' αύτοΰ τών λογαριασμών του 'Ορφανοτροφείου. Διότι ή Γραμματεία ελέγχουσα τους άπό 14ης Μαΐου λογαριασμούς τοϋ νέου διευθυντού τοϋ 'Ορφανοτροφείου παρετήρει: «Ό τρόπος με τον όποιον κατεστρώνοντο μέχρι τοϋδε οί λογαριασμοί τοϋ 'Ορφανοτροφείου και τον όποιον ήκολουθήσατε άπό 14ης Μαΐου δεν μας φαίνεται διόλου τακτικός. Εις τους μέχρι 13 Μαΐου λογαριασμούς τοϋ κ. Κωνσταντα εμπεριέχονται και τρία κονδύλια συμποσούμενα εϊς 99 δρχ. και 52 λεπτά, εξ ών αί μεν 32 προς έξοικονόμησιν τής φρουράς Κοντογιάννη, αί δε 38 και 72 λεπτά δια τήν εκ Σύρας πρόσκλησιν τοϋ Ναυάρου, αί δε 28 και 80 δι' έξοδα μετακομίσεως τής τυπογραφίας. Όλα ταΰτα τα έξοδα, ώς μή αναγόμενα εις 59. Γ. Α. Φαρμακίδη, σ Ή 'Επιτροπή, τον Ίανουάριον του έτους 1833, όταν ό Άβραμίδης επρόκειτο να μεταβή εϊς Ναύπλιον μέ δώδεκα μαθητάς του δια να ψάλλουν κατά τήν ύποδοχήν του Ό θωνος, τοϋ διέκοψε το ταξείδιον δια τών Κωνσταντα και Δούκα, οί όποιοι έγραψαν εις τήν Γραμματείαν ότι ό καιρός δια ταξείδιον ήτο ακατάλληλος και διότι «...Ό διδάσκαλος τής μουσικής έχει ετοιμάσει τό Te Deum του τό όποιον ημείς οί γέροντες και τής εκκλησιαστικής μας μουσικής ού παντάπασιν αδαείς και τής ευρωπαϊκής ουκ άνήκοοι δεν τό εύρίσκομεν να θέλξη καί να ευχαρίστηση ώτα βασιλικά καί πεπληρωμένα έντεχνου καΐ επιστημονικής μελωδίας.» (Γενικά 'Αρχεία Παιδείας, 'Ιανουάριος 1833).

80 334 Λαζάρου Θ. Χουμανίδη την οίκονομίαν του "Ορφανοτροφείου κρίνονται απαραίτητα.» ("Εγγραφον Γραμματείας Παιδείας 690 της 9ης 'Ιουνίου 1833 υπ. άρ. 243). Άλλα τόσον ό Κωνσταντδς όσον και ό Δούκας με τήν σειράν των δι' επιστολών των εξέφρασαν την πικρίαν των, άλλοτε δια τάς κατ' αυτών κατηγορίας και άλλοτε δια τήν όλιγωρίαν τίνων να βοηθήσουν το έργον του 'Ορφανοτροφείου, ύποστηρίζοντες άνευ έντροπής ότι τα ορφανά εκείνα δεν ήτο ανάγκη να μάθουν γράμματα 61. Έν μέσω της διαμάχης ταύτης και της αδυναμίας της Κυβερνήσεως να χρηματοδότηση το Όρφανοτροφεΐον, τοϋτο έπαυσε νά λειτουργή και μετετράπη εις φύλακας διατηρηθείσας μέχρι του έτους 1987, οπότε αύται κατηργήθησαν, άφοΰ έπί δεκαετηρίδας απετέλεσαν στίγμα δια τήν νήσον. Ούτω, το άλλοτε Όρφανοτροφεΐον ώς κτίριον πλέον παραμένει σήμερον σιωπηλον και καταδικασμένον είς έρήμωσιν και έξαφάνισιν, έκτος αν αί άρμόδιαι κρατικαί ύπηρεσίαι μεριμνήσουν δια τήν έπισκευήν και χρήσιν τούτου δι' άλλους κοινωφελείς σκοπούς. 61. Γ. Α. Φαρμακίδη, σ. 299.

81 Α. Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ Η ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΕ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ Ό Μϋθος είναι κατ' εξοχήν το εύρημα της αδυναμίας του νοΰ να συλλαβή την ύπάρχουσαν πραγματικότητα* ό νους φαντάζεται και προσπαθεί να λύση το μυστήριον των διαφόρων φαινομένων, τα όποια προβάλλονται ποικιλοτρόπως εις τό πεδίον του νοΰ καί δη ύπό τήν μορφήν θεογονικών, κοσμολογικών, κοσμογονικών, ανθρωπολογικών, έσχατολογικών, αιτιολογικών προβλημάτων. Ό ανθρώπινος νους θέλει να εχη πάντοτε τήν αίτίαν των φαινομένων καί είς τήν άδυναμίαν αύτοϋ, όπως εξήγηση λογικώς τα ανωτέρω, κατασκευάζει λύσεις, αϊτινες δίδουν είς τό πνεύμα μίαν συμβατικήν ήρεμίαν, ή οποία όμως έχει έφήμερον διάρκειαν ή συναναστροφή του πνεύματος προς τα πράγματα, τη βοήθεια της γνώσεως, τήν οποίαν ό άνθρωπος άποκτα, ή απέκτησε, μεταβάλλει διαρκώς τάς πρότερον προς αυτά δοθείσας εξηγήσεις καί οΰτω απορρέουν νέαι περί αυτών θέσεις. Ή εκφρασις της Πλατωνικής 'Ακαδημίας «σφζειν τα φαινόμενα» απευθύνεται καί θα άπευθύνηται εσαεί είς τον νουν του ανθρώπου, τον κάτοχον καί φορέα του «Αόγου» τών πραγμάτων καί θα άποτελή, ώς φαίνεται, τό προς αυτόν «άντίδωρον» της φύσεως, όστις δια της εξετάσεως καί ερμηνείας τών απανταχού φαινομένων προάγει τήν γνώσιν καί «φυλάσσει» όπως δήποτε τήν εννοιαν του πράγματος. Παν πράγμα έμφανιζόμενον προ ημών αποτελεί μεν «φαινόμενον» τοϋ πράγματος ή της ιδέας γενικώς, άντικείμενον δε τοϋ Νοΰ, όσον άφορα εις τήν γνώσιν αύτοΰ. Ό Νους αξιολογεί καί προσδιορίζει τό «φαινόμενο»ν καί θα ήδύνατο να λεχθή, ότι άνευ αύτοΰ θα έπήρχετο ή παντελής απώλεια τών φαινομένων, αφ' ου δεν θα υπήρχε τάξις είς τό χάος τών πραγμάτων τα παντός είδους φαινόμενα, άφ' ής στιγμής εμφανισθούν εν ήμΐν άξιοΰν διαλογήν καί διάκρισιν, ίνα δι' αυτών σωθούν εν τω κόσμω της ιστορίας καί διαφυλάξουν τήν εαυτών παρουσίαν. Όλόκληρος, ούτως ειπείν, ή βασιλεία τοΰ Μύθου περιεβάλλετο ύπό φαινομένων ό «νεφεληγερέτης» Ζευς τοΰ Όμηρου ήτο τό φαινόμενον της βροχής, ή δέ «όρινομένη» θάλασσα ό θυμός καί ή οργή τοΰ Ποσειδώνος. "Επειτα ό έκ Μιλήτου Θαλής τυγχάνει ό πρώτος άνθρωπος, όστις έδωκε πε

82 336 Α. Ν. Ζούμπου ριεχόμενον είς την εννοιαν του άνθρωπου, επιζητών δια του Νου να «σώση» τα φαινόμενα' έκτοτε ή έννοια του Λόγου επέχει πρωτεύουσαν πάντοτε θέσιν. Ό 'Αναξαγόρας εκφράζεται καλύτερον παντός άλλου, όσον άφορα είς τα ανωτέρω, διότι κατ' αυτόν «όμοϋ πάντα χρήματα ήν» και εΐτα «πάντα διεκόσμησε νους» 1, ή «διακόσμησις» επομένως του Άναξαγόρου δια του Νοϋ εκφράζει ακριβώς τήν διάκρισιν τών πραγμάτων, άτινα προηγουμένως εύρίσκοντο συσσωρευμένα ατάκτως και άνευ της γνώσεως ενός εκάστου. Ή έννοια του «σώζειν τα φαινόμενα» θα ήδύνατο να εΐπη τις ότι φανεροί τήν εννοιαν της επιστήμης και γενικώτερον της φιλοσοφίας* ή ερμηνεία ακριβώς τών φαινομένων, τό προβαλλόμενον δια τοϋ Νοϋ ερώτημα <ιτί εατι» τα ανωτέρω φαινόμενα, είναι ακριβώς ή διατήρησις τούτων είς τήν εννοιαν της «ζωής»* έπειτα ή διάκρισις αυτών, τουτέστιν ή έρευνα, όσον άφορα εις τό περιεχόμενον και έν γένει είς τήν γνώσιν τούτων, θα συντέλεση είς τήν γένεσιν τών διαφόρων επιστημών κατά κλάδους. Δικαίως λοιπόν ή ανωτέρω ρήσις της Πλατωνικής 'Ακαδημίας εκφράζει και δηλοΐ τήν χαράν τοϋ πνεύματος, άφ' ού δι' αύτοϋ σφζεται τό «άγνωστον φαινόμενον» και αποκαλύπτεται, ούτως ειπείν, τό αίνιγμα αύτοϋ και τοιουτοτρόπως συνεχίζεται ή πρόοδος της επιστήμης. Υπάρχουν και θα υπάρχουν πλείστα ακόμη φαινόμενα, άτινα κατ' ούσίαν παραμένουν άγνωστα ετι και άδηλα, έπιδιώκοντα όμως τήν σωτηρίαν αυτών δια τοϋ ανθρωπίνου Νοϋ* έργον τούτου είναι ή αδιάλειπτος και συνεχής εργασία δια τήν διατήρησιν τών ανωτέρω ή ζωή τοϋ πνεύματος εδράζεται σήμερον επί της βήσεως αυτής εάν ό Νους παύση τήν πρωταρχικήν ταύτην λειτουργίαν, τοϋτο θα δήλοι και τον θάνατον τοϋ πνεύματος. Θα ήδύνατο να πρόσθεση τις ότι ή επιστημονική, ούτως ειπείν, δράστηριότης ενός έ θνους, εξαρτάται τα μάλα εκ της μνημονευομένης εκφράσεως πάντα τα αγαθά τοϋ πολιτισμού είναι επιτεύγματα τοϋ νοϋ τοϋ ανθρώπου, είναι δηλ. ακριβώς εκείνα, τα όποια ώς φαινόμενα εισέρχονται δια τοϋ νοϋ είς τον χώρον της έρεύνης και της αναζητήσεως προς τελικήν «άποκάλυψιν» αυτών, ή έν όλίγαις λέξεσιν εξέρχονται ταΰτα εκ τοϋ κόσμου τοϋ χάους και της αγνοίας και γίνονται οι απαραίτητοι παράγοντες, όσον άφορα εις τήν άνάπτυξιν τοϋ ανθρωπίνου βίου. Δια τοϋ «σφζειν τα φαινόμενα» εξασφαλίζεται, γενικώς ειπείν, ή πνευματική άνοδος της άνθρωπότητος και ή διατήρησις της πνευματικής ζωής καθόλου. Έκ τών ανωτέρω διαβλέπει τις δτι ό Μΰθος συγκλονίζεται τα μέγιστα ύπό της έρεύνης και της επιστήμης γενικώς. 1. Πρβ. απόσπ. 1 και 12 (D K 6 ).

83 Ή άπομυθοποίησις του Μύθου 337 Ή επιστήμη της ιστορίας διαλύει βαθμηδόν και προϊόντος του χρόνου τα ποικίλα «νεφελώματα» του μύθου και προβάλλει ταϋτα εις το άπλετον φως της ιστορίας και της πραγματικότητος' το «ιστορικόν γίγνεσθαι» εις την μακράν αύτοϋ διαδρομήν εκθέτει, καθαιρεί και μεταβάλλει συγχρόνως τα πάλαι ποτέ «φαντάσματα» τοΰ ανθρωπίνου νου εις ίστορικάς αληθείας, τάς ό ποιας και τοποθετεί εις τον χώρον της επιστήμης" τό οιονδήποτε «είναι» απέρχεται δια του νου εκ του κόσμου τοΰ Μύθου και εισέρχεται εις τον κόσμον του Λόγου* ή άπομυθοποίησις είναι λοιπόν έργον του νου, άλλα και καθήκον παντός άνθρωπου, όστις πρέπει να έπιζητή, άλλα και νά έπιδιώκη τήν πραγματικότητα εκ τής μέχρι τοϋδε και εν αμφιβολία κειμένης «πραγματικότητος» Πρβ. Α. Ν. Zoumpos, «Philosophie et Vie», Giornale di Metafisica, 22(1965), σ

84 ΙΩΑΝΝΟΥ Ε. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΟΡΩΠΟΛΟΠΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Α. ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Ι. ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ "Ή 'Ανθρωπολογία είναι ή προβληματική εκείνη πού έρωτα για την ουσία του ανθρώπου, ερώτημα πού ανακύπτει αδυσώπητα σε μεταπολεμικές εποχές απογοήτευσης και απόγνωσης. Αυτή ή προβληματική είναι ωστόσο πρωταρχική για επιστημονικούς κλάδους, όπως είναι ή Ιατρική, ή Εθνολογία και ή Βιολογία, κλάδους κατεξοχήν ανθρωπολογικούς. Παράλληλα αποτελεί κεντρικό σημείο κάθε φιλοσοφικής αναζήτησης, βασικό θέμα κάθε γνήσιας Φιλοσοφίας 1. Βασικές φιλοσοφικές θεωρίες συνοδεύονται με τό χαρακτηριστικό τίτλο της 'Ανθρωπολογίας. "Ετσι αναφέρονται «θρησκευτική», «θεολογική», «πολιτιστική», «ιατρική», «κοινωνική», «πνευματικοεπιστημονική», ((ψυχολογική», «πολιτική», «φαινομενολογική», «διαλεκτική» κ.λ.π. 'Ανθρωπολογίες 2. Ή έννοια δηλώνει ήδη άπό τό 16ον αιώνα τή διπλή απόκλιση τόσο άπό τήν παραδοσιακή μεταφυσική όσο και άπό τή μαθηματική φυσική αναζήτηση και τή στροφή προς τον κόσμο της ζωής, κάτι πού αποτέλεσε τον πυρήνα της Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας 3. "Ετσι ή Φιλοσοφική 'Ανθρωπολογία δέν είναι Φιλοσοφία της ιστορίας, άλλα Φιλοσοφία τής «φύσης» του 'Ανθρώπου. Γι' αυτό ό Ο. Marquard δέ θεωρεί 'Ανθρωπολογία κάθε φιλοσοφική θεωρία τοϋ ανθρώπου αλλά εκείνη μόνο πού, όπως λέει, γίνεται δυνατή μέ τή στροφή στον κόσμο τής ζωής και θεμελιακή μέ τή στροφή στή φύση. Καθοριστικό ρόλο όμως στην εξέλιξη τής έννοιας δέν έπαιξε ή άπό τό 16ον αιώνα αναφορά τοϋ τίτλου «Ανθρωπολογία» (Magnus Mund, «Anthropologium de hominis dignitate natura et proprietatibus» και Ο. Cas 1. Ο. Marquard, Schwierichkeiten mit der Geschichtsphilosophie, Frankfurt α. M. 1982, σελ Ο. Marquard, ό.π., σελ Ο. Marquard, ο.π., σελ. 124.

85 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 339 manns, «Psychologia Anthropologia sive animae doctrina»), όσο ή "Ανθρωπολογία του Κάντ, πού προετοίμασε στο τέλος του 18ου αιώνα την 'Ανθρωπολογία του 19ου 4. Ό Κάντ, λέγει ό Ο. Marquard, μέ το έργο του «'Ανθρωπολογία σε πραγματική άποψη», μας έδωσε τήν κλασσική στροφή προς τον κόσμο της ζωής, ένα δίαυλο για τή γένεση της Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας. Ό Κάντ μάλιστα ορίζει τή Φιλοσοφική 'Ανθρωπολογία ως «γνώση του κόσμου», όπου δε φθάνει κανείς οϋτε μέ μεταφυσική σκέψη, ούτε μέ πείραμα φυσικών Επιστημών, άλλα μέ «συνηθισμένη εμπειρία» 5. Ή 'Ανθρωπολογία, ώς εναλλακτική λύση της Φιλοσοφίας της ιστορίας, ώς φιλοσοφία του ζωικού κόσμου, έρευνα τή φύση της ζωτικότητας. Στους ρομαντικούς είναι θεμελιακή, εφόσον μετατρέπεται σε «Φιλοσοφική Ανθρωπολογία», κάτι πού δέ σχετίζεται μέ φυσικοεπιστημονική έρευνα, άλλα είναι «Φυσική Φιλοσοφία του 'Ανθρώπου» 6. Έδώ δηλαδή ή 'Ανθρωπολογία έγινε «ρομαντική» μέ το σύνθημα «στροφή στή φύση», έγινε Φυσική Φιλοσοφία τοΰ ανθρώπου. "Ετσι ή Φυσική Φιλοσοφία έχει τις ρίζες της και τήν κορυφή της στην 'Ανθρωπολογία. Άλλα ήδη άπό το 18ο και 19ον αιώνα συγκαταλέγονται στους Ανθρωπολόγους μια πλειάδα ιατρών, οί όποιοι συνέβαλαν μέ το δικό τους τρόπο στην αναγνώριση της φύσης τοΰ άνθρωπου 7. Ό Hegel πάσχιζε να εντάξει και να προσαρμόσει τήν Ανθρωπολογία στή Φιλοσοφία της ιστορίας. Ένώ αντίστροφα ό Dilthey, όπως καθορίζεται άπό τήν παροιμιώδη φράση του «Τί είναι ό άνθρωπος, αυτό μας το λέει ή ιστορία», επιχειρεί να εντάξει τή Φιλοσοφία της ιστορίας στην Ανθρωπολογία. Μόνο επειδή ό Dilthey, όχι σέ σχέση μέ τήν ιστορία, άλλα σέ αποστροφή άπό τή Φιλοσοφία της ιστορίας, στο όνομα της «ατομικότητας» στρέφεται «στή γενική ανθρώπινη φύση», τήν οποία ερμηνεύει «ώς ζωή» και επίσης αποκλίνει άπό τή Βιολογία, μόνο γγ αυτό, μπορεί να ονομασθεί ή Φιλοσοφία του Ανθρωπολογία 8. Σέ κάθε περίπτωση ή στροφή προς τήν κατεύθυνση της Φιλοσοφίας της ιστορίας, αποκλείει έτσι λέγει ό Marquard τήν Ανθρωπολογία και αντίστροφα. Ή ιστορία ερευνά το γιγνόμενο, ή Ανθρωπολογία το «παραμένον» στον άνθρωπο. Άν ή ιστορία προσδιορίσει ό,τι παραμένει στον άνθρωπο, τότε (Dilthey) και μόνο τότε, ή Φιλοσοφία της ιστορίας στρέφεται στο «παραμένον», γίνεται δηλαδή Ανθρωπολογία 9. Ή σημερινή Φιλοσο 4. Ο. Marquard, ο.π., σελ Ο. Marquard, ό.π.. σελ Ο. Marquard, ο.π., σελ Ο. Marquard, ο.π., σελ Ο. Marquard, ο.π., σελ Ο. Marquard, ο.π., σελ. 133.

86 340 'Ιωάννου Ε. Θεοδωροπούλου φία είναι κατά κανόνα ανθρωπολογική κριτική 10. Στους Ύπαρξιστές και στον Marx συμβαίνει επίσης το ίδιο. Σε απόκλιση από την Μαρξιστική Ανθρωπολογία διαμορφώθηκε στη Γαλλία μια κίνηση πού ξεπερνά το διαλεκτικό υλισμό (Marleau Ponty, Sartr), ενώ τό ϊδιο συμβαίνει με τον κύκλο του Heidegger στη Γερμανία (Lowith, Bollnow κ.ά.) 11. Έτσι χαρακτηριστικό της Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας σήμερα είναι ή κρίση εμπιστοσύνης προς την ιστορία και τή Φιλοσοφία της 12. Ή ιστορία έρευνα τον άνθρωπο στην πορεία του χρόνου, τήν αλλαγή στην πορεία του χρόνου. Ή 'Ανθρωπολογία ενδιαφέρεται για τή δομή, τις κατηγορίες της ανθρώπινης ύπαρξης, για τήν ανθρώπινη συμπεριφορά, ενέργεια και σκέψη, για τή σχέση ιδρυμάτων του πολιτισμού και τοΰ ανθρώπου και γενικά για τή σύνθεση του ανθρώπινου ένεργεΐν 13. "Ομως έρευνα τό μόνιμο, όπως προαναφέραμε, παραμένει πιο πολύ σε φυσικές κατηγορίες, παρατηρεί εμπειρικά δεδομένα, ένώ ή Φιλοσοφία της ιστορίας αναζήτα «σχεδιάσματα» του κόσμου στο σύνολο του. "Ομως πέρα από τις επισημάνσεις του Ο. Marquard, πού αναφέρθηκαν ήδη, στο σημείο αυτό διαβλέπει και ό Nipperdey προσεγγίσεις των δύο κλάδων. 'Ανθρωπολογικά δεδομένα μεταβάλλονται σέ ιστορία, ό άνθρωπος ώς υποκείμενο ή αντικείμενο της ιστορίας δέν παραμένει απόλυτα στην ϊδια κατάσταση και έτσι μπορεί να μιλάει κανείς για ιστορικότητα του ανθρωπολογικού ή για ανθρωπολογική διάσταση της ιστορίας ώς επιστήμης 14. Έτσι ό πολιτισμός, ή κοινωνική ομάδα, ή ανθρώπινη συμπεριφορά και ενέργεια, ό ανθρώπινος τρόπος σκέψης, οι ανθρώπινες ροπές και τάσεις δέν αποτελούν ερωτήματα μόνο εμπειρικής ανάλυσης, δηλαδή ανθρωπολογικής έρευνας, άλλα διανοίγονται ιστορικά, εξελίσσονται στο χρόνο και μάλιστα με διαφορετικούς τύπους. Αυτό επιβεβαιώνεται και μέ τον αποκλειστικό τρόπο πού ό Α. Nitschke, καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Στουτγκάρδης, έρευνα και συγκρίνει, παραλληλίζει και αξιολογεί ιδιοτυπίες ανθρώπινης συμπεριφοράς στους διάφορους πολιτισμούς, δπως αυτές εκδηλώνονται μέ συγκεκριμένες πολιτισμιακές και πολιτιστικές εκδηλώσεις π.χ. θρησκεία, χορός κ.ά. ' Ο. Marquard, δ.π., σελ Ο. Marquard, δ.π., σελ. 134 κ.έξ. 12. Ο. Marquard, δ.π., σελ Th. Nipperdey, Die Anthropologische dimention der geschichtswissenschaft. In: Geschichte Heute, Hrsg. von G. Schultz, Gòttingen 1973, σελ Th. Nipperdey, δ.π., σελ 'Από τή βιβλιογραφία του αναφέρουμε ενδεικτικά: Historische verhalten forschung. Analysen gesellschaftlicher verhaltensweisen. Ein Arbeitsbuch, Stuttgart Του ίδιου: Soziale ordnung im spiegel der màrchen, 2. Stabile verhaltensweisen der vòlker in unserer zeit, Stuttgart Bad Ganstatt 1977.

87 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 341 Αυτό λοιπόν πού θεωρείται πρωταρχικά ώς πάγιο, ώς άνιστορικό, ώς ειδικό ανθρωπολογικό στοιχείο, αυτό ακριβώς γίνεται αντικείμενο ιστορικής έρευνας και εξέτασης. Ό Nipperdey αναφέρει σχετικά μια σειρά παραδειγμάτων καταφεύγοντας σε γνωστούς στοχαστές όπως π.χ. στους Κ. Lamprecht, Μ. Weber, Ν. Elias για να επιβεβαιώσει αύτη την άποψη 16. Κάπου εδώ ελλοχεύει ό κίνδυνος απλοποίησης. 'Υπάρχει άραγε μια ιστορική Ανθρωπολογία; Οι ανθρωπολογικές ερωτήσεις για το παρελθόν δέν συνθέτουν ενα αποκλειστικό αντικείμενο, δηλαδή ή ανθρώπινη συμπεριφορά, για παράδειγμα, δέν αποτελεί ξεχωριστή επιστημονική υπόθεση, αλλά μια συγκεκριμένη διάσταση, άφορα μια συγκεκριμένη άποψη της ιστορίας 17. Γι' αυτό ή ιστορία χρειάζεται τήν ανθρωπολογική παρατήρηση. 2. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ Ή σύγχρονη Φιλοσοφική 'Ανθρωπολογία ανάγεται στή δεκαετία του '20, μια εποχή γεμάτη παραγωγικότητα για το γερμανικό πνεύμα. Είχε προηγηθεί ή σκληρή δοκιμασία τού πρώτου παγκόσμιου πολέμου, πού δημιούργησε απόγνωση και προβληματισμό. Ό Ο. F. Bollnow τονίζει τρεις λόγους, για τους οποίους ιδιαίτερα αυτή τήν εποχή ή Φιλοσοφική 'Ανθρωπολογία απέκτησε μια ιδιαιτερότητα 18. 1) Τότε προβλήθηκε ή θέση της Φιλοσοφίας της ζωής απέναντι στο «λογικό» και ακόμη απέναντι στην παραδοσιακή τάξη στην κοινωνία, τήν τέχνη και τήν επιστήμη, άλλα και τή γνώση. Απέναντι δηλαδή στις παραδοσιακές θέσεις, πού πρόβαλαν μέ έμφαση τό λογικό, τονίζεται τώρα ή σημασία και ό ρόλος της ξεδίπλωσης των δημιουργικών δυνάμεων της ζωής. "Ανθρωπος και ζωή δέν φαίνονται πλέον σαν κάτι κλειστό και σταθερό 19. 2) Ή γνώση φάνηκε πια πώς δέν υπάρχει ανεξάρτητη καθαυτή, άλλα είναι ενταγμένη στην όλη διαδικασία της ζωής μας, σαν μια καθορισμένη λειτουργία. Σέ αντίθεση δηλαδή προς τήν παραδοσιακή αντίληψη, πώς ή γνώση οφείλει να αναζητά μια σίγουρη βάση και άπό έκεΐ να διαμορφώνει ενα σύστημα, φάνηκε πώς ή γνώση επηρεάζεται άπό τις ψυχικές διαθέσεις και τα συναισθήματα. 3) Οι επιστήμες είχαν προσφέρει μια νέα και πολύπλευρη γνώση για τον άνθρωπο, γνώση πού αμφισβήτησε τις παραδοσιακές, τις παραδεκτές άντι 16. Th. Nipperdey, ο.π., σελ Th. Nipperdey, ο.π., σελ Ο. F. Bollnow, Anthropologische Pàdagogik, Tamagawa 1972, σελ. 25 κ.έξ. Tò βιβλίο τώρα και σέ ελληνική μετάφραση από τους Μ. και Κ. Βαϊνά μέ τον τίτλο «Φιλοσοφική Παιδαγωγική», 'Αθήνα 1986, έκδ. «Γρηγόρη». 19. Ο. F. Bollnow, Erziehung in Anthropologische sicht, Zurich 1969, σελ. 45. Στον ίδιο τόμο σύγκρινε Κ. Giel, Studie iiber das zeigen, σελ. 74.

88 342 Ιωάννου Ε. Θεοδωροπούλου λήψεις και δεν γνώριζε κανείς πώς θα συγκροτήσει, απέναντι σ' αυτή τήν πληθώρα στοιχείων, μια συναινετική βάση. Δύο είναι οί κατεξοχή θεμελιωτές της Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας τήν εποχή πού προαναφέραμε, ό Max Scheller και ό Η. Plessner. Ό πρώτος με το έργο του «Ή θέση τοΰ ανθρώπου στον κόσμο» και ό δεύτερος με το έργο του «Τα στάδια τοϋ οργανικού και ό άνθρωπος», πού εκδόθηκαν το Στή συνέχεια ό Α. Gehlen με το έργο του «Ό άνθρωπος, ή φύση του και ή θέση του στον κόσμο» προσδιόρισε τις διαφορές ζώου και άνθρωπου και συνέβαλε με τό δικό του τρόπο στην προαγωγή της Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας 20. Ό Μ. Scheller επισημαίνει τον ανταγωνισμό ορμής και πνεύματος και στηρίζει τήν όλη του φιλοσοφία σε μια μεταφυσική τοΰ προσώπου, πού είναι ανοιχτό στο θεϊκό πρόσωπο 21. Προσδιόρισε τό γεγονός ότι τό πρόβλημα μιας Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας έχει γίνει τό κεντρικό σημείο κάθε φιλοσοφικής προβληματικής και είναι ό μόνος πού έγραψε μια μεγάλη φιλοσοφία για τον άνθρωπο στή δεκαετία τοϋ ' Ή φιλοσοφία του είναι πρωτότυπη διότι δεν επιχειρεί να κατανοήσει τον άνθρωπο «ιστορικά», άλλα μέσα άπό τή θέση του στή φύση. Μέσα από τή φυσική ζωτικότητα του τίθεται τό θέμα τής διαφοράς και τής σχέσης πνεύματος και «φυσικής» ζωής 23. Ή φιλοσοφία τοϋ Η. Plessner άπήλλαξε τή Φιλοσοφική 'Ανθρωπολογία άπό τον βιολογικό της προσανατολισμό, ανοίγοντας τό δρόμο σε μια φιλοσοφική προβληματική πού προσανατολίζεται τόσο στον άνθρωπο ώς ζωικό "Ον, όσο και σέ μια πλούσια ερμηνευτική τοΰ ίστορικοΰ πολιτισμιακοΰ χώρου. Βιολόγος αρχικά ό ϊδιος ξεπέρασε τό Δαρβινισμό και οριοθέτησε τον άνθρωπο ώς τό έξωκεντρικό "Ον, σέ αντίθεση μέ τό ζώο πού ζει «κεντρικά» 24. Σήμερα ή φιλοσοφία τοΰ Plessner βρίσκει στο πρόσωπο τοΰ καθηγητή τής Παιδαγωγικής Η. M. Schweizer τον ιδεωδέστερο σχολιαστή και ερμηνευτή της και μάλιστα μέσα άπό τό πρίσμα μιας πρωτότυπης αντίληψης για τή σχέση Τέχνης και Παιδαγωγικής, θέμα πού επεξεργάσθηκε ό Η. Μ. Schweizer μ' ενα μοναδικό τρόπο. Ή 'Ανθρωπολογία τοΰ Η. Plessner, όπως εκφράστηκε ιδιαίτερα μέ τό έργο του «Die stufen des organischen und der mensch» τοποθετείται στή σύγχρονη 'Ανθρωπολογία ώς ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ τοΰ M. Scheller και τοΰ Α. Gehlen. 'Ωστόσο ή επιχειρηματολογία τοΰ Plessner άπό μεθοδική άπο 20. Ο. F. Bollnow, Anthropologische Pàdagogik, ο.π., σελ. 28 κ.έξ. 21. Η. Plessner, Philosophische Anthropologie, Frankfurt α.m. 1970, σελ O.Marquard, ο.π., σελ O.Marquard, ο.π., σελ Η. Plessner, Mit anderen augen, Frankfurt α.m. 1980, σελ. 9 κ.έξ.

89 Ό χρόνος στην "Ανθρωπολογία της γνώσης 343 ψη είναι σε κάθε περίπτωση ευρύτερη από εκείνη τοΰ Scheller και του Gehlen. Βασικός προσανατολισμός του είναι δτι ό ανθρωπολόγος οφείλει να ξεπεράσει την αντίθεση φυσικών και πνευματικών επιστημών προκειμένου να συλλάβει ακριβέστερα τη διαστρωμάτωση τοΰ οργανικού κόσμου και να δώσει μια ανάλυση της ουσίας τοΰ ζωτικού 25. Βασική ανθρωπολογική άποψη τοΰ Η. Plessner είναι ή «έξωκεντρική τοποθετικότητα» (exzentrische positionalitât), πού δηλώνει τή δομική σχέση κατά τήν οποία συνδέεται ενα ζωικό Όν με τις «σφαίρες» του, δηλαδή τον περίγυρο του, το περιβάλλον ή τον κόσμο 26. "Ετσι διαφέρει το οργανικό άπό τό μή οργανικό. Τό ζώο έχει κλειστή οργάνωση, σχηματίζει άπό πλευράς τοποθέτησης ενα «εδώ τώρα», κάτι πού τό ϊδιο τό ζώο όμως δεν συνειδητοποιεί. "Ετσι τό ζώο ζει «κεντρικά» (zentrisch). Ό άνθρωπος απεναντίας εϊναι σε θέση νά κατανοεί τον εαυτό του και τον κόσμο. Γνωρίζει τό μέσο, τό κέντρο, γιατί τό ξεπερνάει, εξέρχεται απ' αυτό. "Ετσι αποστασιοποιείται και κατορθώνει τήν αναδίπλωση τοΰ ζωϊκοΰ συστήματος, αίρεται, πάνω άπό τό κέντρο του, ζει έξωκεντρικά. Λέει στον εαυτό του «Έγώ». Τό εγώ εϊναι ό όρος τοΰ έαυτοΰ του, είναι τό έγώ πού συνειδητοποιεί τον εαυτό του. Σε αντίθεση π:ρός τό καθαρά φυσικό Είναι ό άνθρωπος, ως έξωκεντρικό "Ον, δέν είναι ούτε κάτι «φυσικό», ούτε άμεσο. Είναι ή διατομή, τό σχίσμα ουσίας και φαινομένου, ή ουτοπική στάση του στο πουθενά. Ό Plessner, βιολόγος ό ϊδιος, υπερβαίνει τό βιολογισμό, καθώς φαίνεται άπό τους (ανθρωπολογικούς) βασικούς νόμους πού προσδιορίζει 27. Πρώτος νόμος είναι ό νόμος της φυσικής καλλιτεχνικότητας. Ό άνθρωπος υπάρχει τότε μόνο όταν πραγματώνεται. Ζει εφόσον οδηγεί τή ζωή του. 'Αναζητεί τήν ισορροπία γιατί δέν διαθέτει, όπως τό ζώο, μια τέτοια ισορροπία. Δέν έχει ενα φυσικό περιβάλλον, πρέπει νά κατασκευάζει τον κόσμο πού τοΰ ταιριάζει. Ό κόσμος πού τοΰ ταιριάζει είναι ό πολιτισμός. Αυτός ό ανθρώπινος κόσμος είναι ιστορικός και βρίσκεται ώς τέτοιος στή διαλεκτική εμπιστοσύνης και δυσπιστίας, σιγουριάς και ανασφάλειας. Ό άνθρωπος δέ διαθέτει εστία και γι' αυτό είναι αναγκασμένος νά κατασκευάζει τον κόσμο του, τήν πατρίδα του. Ό άνθρωπος πουθενά δέ βρίσκεται άπό τή φύση του στο «σπίτι». Όλα όσα επιτελεί εμπίπτουν στό νόμο της αποξένωσης, πού είναι τό τίμημα για τήν ικανότητα του νά πραγματοποιεί. Ή ικανοποίηση αναγκών δημιουργεί νέες ανάγκες. "Ετσι βρίσκεται σε διαρκή 25. W. Schultz, Philosophie in der verânderten welt, Pfullingen 1972, σελ Η. Plessner, Mit anderen augen, ο.π., σελ. 26. Επίσης: W. Schultz, ο.π., σελ. 433 κ.έξ. 27. W. Schultz, ο.π., σελ. 437.

90 344 Ιωάννου Ε. Θεοδωροπούλου μετάθεση, άπατρις, σε διαρκή «απόσταση», δηλαδή ανοίγεται στον κόσμο. Αυτή ή «άνοικτότητά» του στον κόσμο είναι ειδικός τύπος δεσμού μέ τό περιβάλλον. Μόνο ό άνθρωπος δημιουργεί περιβάλλον και μάλιστα γιατί διαθέτει τό σώμα του: «"Οπου υπάρχει ενα σώμα πρέπει να υπάρχει περιβάλλον». Κι αυτό βέβαια τό κατορθώνει για συγκεκριμένο χρόνο, καμμιά πατρίδα δεν εϊναι γι' αυτόν οριστική. Δημιουργεί αξίες ό άνθρωπος, άλλα και τις ανανεώνει. Κτίζει, άλλα και αναδομεί. Ό άνθρωπος εφευρίσκει, ενώ τό ζώο μόνο βρίσκει. Ό δεύτερος νόμος είναι εκείνος τής έμμεσης αμεσότητας (vermittelte unvermittelbarkeit) 28. Ή όλη συλλογιστική του εδώ συγκεφαλαιώνεται στην έννοια τής έκφρασης (ausdruck), όπου κρύβεται τό πνεύμα του Fichte: τό εκφρασμένο στέκει απέναντι στο Έγώ, πού τό έχει εκφράσει ως "Αλλο 29. 'Αλλά ό άνθρωπος μπορεί να ενώσει τα δύο διαλεκτικά. "Ολα όσα συνειδητοποιεί τα συνειδητοποιεί σαν κάτι πού βρίσκεται εξω άπό τή συνείδηση. Σχετίζεται μέ τον εξωτερικό κόσμο, κερδίζει μια στάση απέναντι σ' αυτόν, άλλα και καταργεί αυτή τή στάση. "Οταν βρίσκεται σε συγκεκριμένη αναφορά προς τον εξωτερικό κόσμο, τότε βρίσκεται σε άμεση σχέση μ' αυτόν. 'Αλλά βασικά ή πράξη του κατανοείται μόνο μέσα άπό τό έργο του, άπό τήν διαμεσολάβηση τοΰ έργου του, έμμεσα, μέσα άπό τήν πάροδο τής παραγωγής, γνωρίζει τό Υποκείμενο του έαυτοϋ του. 3. Ο. F. BOLLNOW ΚΑΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ: Ό Ο. F. Bollnow διαδέχθηκε στο πανεπιστήμιο του Tubingen τον Ε. Spranger. Σήμερα, σέ ηλικία 84 ετών εξακολουθεί να συγκεντρώνει δίπλα του μια σειρά ακαδημαϊκών, βασικά πρώην μαθητών του, οί όποιοι αποτελούν τήν «Σχολή Bollnow» και μέ μια πρωτότυπη Φιλοσοφική ερμηνευτική προωθεί τους ορίζοντες τής Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας. Ό Bollnow εξετάζει τους ειδικούς τύπους επίδοσης τής ανθρώπινης εμπειρίας σ' όλο τους τον πλούτο και τήν πολυπτυχότητα και προσανατολίζεται σέ μια φιλοσοφική κατεύθυνση προς τον κόσμο τής ζωής. 'Αποστασιοποιείται άπό τή μεταφυσική θεωρητική παράδοση άπό τή μια πλευρά και άπό τήν άλλη ασκεί κριτική στή σημερινή αντίληψη για τή γνώση πού έγινε άκοσμη (weltloss), καθώς προσανατολίζεται στο ιδανικό τής μοντέρνας φυσικοεπιστημονικής «ακρίβειας». Άπό τήν αρχική του καριέρα ώς φυσικός στρέφεται στή Φιλοσοφία τής ζωής και στον Dilthey, κάτω άπό τήν πνευματική ακτινοβολία του όποί 28. W. Schultz, ο.π., σελ W. Schultz, ο.π., σελ. 439.

91 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 345 ου διαμόρφωσε τό φιλοσοφικό του στοχασμό, γιατί είχε δάσκαλο του τον μαθητή εκείνου τον Η. Nohl. Σταθμοί στο ασυνήθιστα ευρύτατο έργο του πιστεύουμε ότι είναι μεταξύ των άλλων δύο χαρακτηριστικά του έργα: «Ή ουσία των διαθέσεων» και «Υπαρξιακή Φιλοσοφία και Παιδαγωγική» 30. Στο πνεύμα αυτών των δύο βασικών έργων έγραψε μια σειρά άλλων, με τα όποια συστηματοποιείται ένας ευρύτερος χώρος της Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας. Ό Bollnow βλέπει τήν Παιδαγωγική να γίνεται 'Ανθρωπολογία, όταν ερωτά για τήν ανάγκη και τήν ετοιμότητα της 'Αγωγής. Επιζητεί να διαλευκάνει τό "Όλο της ανθρώπινης υπόστασης κάτω από τήν οπτική γωνία τής 'Αγωγής καί έτσι να απαλλάξει τήν 'Αγωγή από τα δεσμά της, τήν καθήλωση της στο χειρωνακτισμό. Ή Παιδαγωγική οφείλει, λέγει ό Bollnow, νάμήν παραμείνει στις διαδικασίες πού κάνει ό δάσκαλος και μάλιστα προγραμματισμένα, άλλα να προσέξει τα γεγονότα πού έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Έτσι αναφέρει για παράδειγμα, κάτι πού αποτελεί επίδραση τής Υπαρξιακής Φιλοσοφικής στην Παιδαγωγική, τή σημασία πού έχει για τήν 'Αγωγή ή «Κρίση» ή ή «Συνάντηση». Ή προγραμματισμένη 'Αγωγή είναι μόνοενατμήμα μιας ευρύτερης διαπλοκής, με τήν οποία έχει να κάμει ό Παιδαγωγός. Τό απρογραμμάτιστο θέλει κι εκείνο ιδιαίτερη φροντίδα καί αποτελεί αντικείμενο τής επιστήμης τής 'Αγωγής. Στον κύκλο του Bollnow ανήκει ό καθηγητής τής Παιδαγωγικής Κ. Giel 31. Ό Giel είδε τήν Φιλοσοφική 'Ανθρωπολογία όχι σαν κάποιο φιλοσοφικό κλάδο, άλλα πολύ περισσότερο σαν μια νέα βάση τής Φιλοσοφίας καθολοκληρία, ώς τρόπο παρατήρησης μέσα άπό τον οποίο οι παραδοσιακοί φιλοσοφικοί κλάδοι φαίνονται σ' ενα νέο φώς. 'Ιδιαίτερα πρωτότυπη εί 30. Τό πρώτο εκδόθηκε τό 1956 στη Frankfurt α.μ. καί τό δεύτερο το 1959 (Stuttgart Berlin Minz Kòln). 31. Σπουδαίες δημοσιεύσεις του είναι: Fichte und fròbel, Heidelberg Philosophische Anthropologie, Heidelberg Die sprache im Denken W. von Humbolds, Darmstadt 1960 (σε συνεργασία μέ τον Α. Flitner). Stiicke zu einem mehrperspektivischen unterricht, 3 τόμοι, έκδ. Klett Stuttgart Pàdagogische verwortung und dieverantwortlichkeit des erziehers. In: Die verantwortung der vernunft in einer friedlosen welt. Hrsg. von J. Schwartlânder, Tubingen 1984, μέ τήν ευκαιρία των 8 γενεθλίων τοϋ O.F. Bollnow. Elementarunterricht in Anthropologischer sicht. In: Hemmer, K. Wundtk, H., Erziehung im primârschulalter, Enzyklopàdie: Erziehungswissenschaft, BD 7, Stuttgart 1985 (Klett). Στην πρώτη βαθμίδα τοϋ έργου του τοποθετείται το «Studie uber das zeigen», ανέκδοτη Υφηγεσία τό 1966 στο Tubingen. Μέρος τής εργασίας αυτής δημοσιεύθηκε στό: O.F. Bollnow, U.A., Erziehung in Anthropologischer sicht, Zurich 1969.

92 346 'Ιωάννου Ε. Θεοόωροπούλου ναι ή ανέκδοτη υφηγεσία του μέ τον τίτλο «Σπουδή για το δεικνύειν» όπου μ' έναν χαρακτηριστικό ανθρωπολογικό τρόπο ανοίγεται νέος δρόμος για τή Διδακτική. Μέ μια ομάδα συνεργατών του συστηματοποίησε επίσης τή θεωρία του για το μάθημα της Πραγματογνίοσίας κάτω άπό μια νέα φιλοσοφική προοπτική. Στον ίδιο κύκλο ανήκει και ο καθηγητής F. Kummel 32. Μέ το έργο του «Για την έννοια του χρόνου» συνέβαλε στην ανθρωπολογική προσέγγιση του προβλήματος του χρόνου και ανέλυσε τή σχέση χρόνου, ελευθερίας και συνείδησης. Γιά το θέμα όμως της Παιδαγωγικής 'Ανθρωπολογίας του πνευματικού κύκλου του Ο. F. Bollnow θα χρειαστεί ιδιαίτερη αναφορά. 4. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Ή Παιδαγωγική "Ανθρωπολογία ερμηνεύει τά φαινόμενα της "Αγωγής και προσφέρει έτσι πολύτιμη υπηρεσία στην κατανόηση τοϋ άνθρωπου. "Αν ή Φιλοσοφική Ανθρωπολογία έρωτα γιά το "Ολο τοϋ ανθρώπου γενικά, ή Παιδαγωγική Ανθρωπολογία αποβλέπει σ' αυτόν τό σκοπό ερμηνεύοντας τον άνθρωπο στην έκταση της αναγκαιότητας και ετοιμότητας του για 'Αγωγή 33. 'Αποβλέπει ευρύτερα στή διαλεύκανση τοϋ Όλου τοϋ άνθρωπου μέσα άπό τήν προοπτική της 'Αγωγής. "Ετσι ή 'Αγωγή στο σύνολο της απολυτρώνεται άπό τή στενότητα πού της χαλκεύουν οι χειρονακτισμοί της και προσλαμβάνει καινούργιο εύρος, νέα προοπτική. Παύει να παραμένει στον επιστημονικό μονισμό της και καθίσταται καθοριστικό όργανο της ολικής κατανόησης τοϋ ανθρώπου ώς animal educandum 34. Βασικό ανθρωπολογικό ερώτημα είναι, πώς πρέπει να κατανοηθεί ό άνθρωπος στο σύνολο του, ώστε κάθε μεμονωμένο φαινόμενο της ζωής του, να αντιμετωπισθεί ώς απαραίτητο μέρος της καί στο πνεΰμα αυτό ή 'Αγωγή επίσης ώς ενα αναγκαστικό χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ανθρώπινου 32. Μερικές σπουδαίες δημοσιεύσεις του είναι: Uber die zeit, Tubingen Kulturanthropologie. In: K. Giel (Hrsg.) Philosophische Anthropologie, Heidelberg Platon und Hegel, Tubingen Tradition und erziehung, πρόλογος στην Ιαπωνική μετάφραση τοϋ βιβλίου του Uber der begriff der zeit» Von der vernehmend zur wahrnehmenden vernunft. In: Die verantwortung der vernunft in einer friedlosenwelt, Hrsg. von J. Schwartlànder, Tubingen O. F. Bollnow, Derwissenschaftsharakter der Pàdagogik. In: O. F. Bollnow, U.A., Erziehung in Anthropologischer sicht, Zurich 1969, σελ. 45 κ.έξ. 34. O. F. Bollnow, Anthropoligische Pâdagogik, ο.π., σελ. 41.

93 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 347 Είναι. "Ετσι ή ζωή αντιμετωπίζεται σαν ενα «κείμενο», πού πρέπει να ερμηνευθεί κάτω από την προοπτική της σημασίας του 35. Ό ανθρωπολογικός τρόπος παρατήρησης δέ σημαίνει πώς πρέπει ή Παιδαγωγική να παραμένει σε εμπειρική έρευνα, άλλα οφείλει να εξετάσει γεγονότα, κάτι πού τήν εντάσσει στο πλέγμα άλλων ανθρωπολογικών επιστημονικών κλάδων, όπως είναι ή Ψυχολογία, ή Κοινωνιολογία, ή Βιολογία κ.λ.π. Δεν είναι συλλεκτική επιστήμη στοιχείων για τον άνθρωπο άλλα αντιπαράθεση, επανατοποθέτηση, επανένταξη, εμβάθυνση στή διαδικασία της 'Αγωγής, όπου κάθε μεμονωμένο γεγονός κατανοείται ώς αναγκαίο μέρος του Όλου του άνθρωπου 36. Ένώ παλαιότερα ή Παιδαγωγική ήταν «τεχνολογία» της εκπαίδευσης, ήταν εισηγήτρια της 'Αγωγής, με τον ανθρωπολογικό τρόπο παρατήρησης αποδεσμεύεται τώρα άπό τον άπλοϊσμό της και μεταβάλλεται σε διερευνητική μιας περιοχής φαινομένων επιστήμη, εκείνων της εκπαίδευσης 37. Γι' αυτό δεν προσφέρει έτοιμες συνταγές, δεν είναι μια ακόμα Παιδαγωγική, άλλα συνεισφέρει στή συνειδητοποίηση της διαδικασίας τής 'Αγωγής ερμηνεύοντας το παιδικό πράττειν, διευρύνοντας τις προοπτικές του, αποδεσμεύοντας άπό τό επιφανειακό 38. "Ετσι γίνεται πια φανερό ότι ή Παιδαγωγική δεν επιτρέπεται να στρέφεται μόνο σ' εκείνο πού πράττει συνειδητά ό εκπαιδευτικός, δηλαδή στο προδιαγεγραμμένο, τό προβλέψιμο, άλλα να στραφεί και σ' εκείνο πού παρακάμπτει ό προγραμματισμός τής διδασκαλίας και τό όποιο εγκλείει εξαιρετική σημασία γιά τήν κατανόηση τής 'Αγωγής. Τότε ό εκπαιδευτικός, και μόνο τότε, μπορεί να διαβλέψει τί ακριβώς συμβαίνει μέ τό νέο άνθρωπο, πού καλείται να εκπαιδεύσει και να του προσφέρει ουσιαστική βοήθεια. Γιά παράδειγμα, γιά μια επιτυχημένη 'Αγωγή ή εμπιστοσύνη, ή αγάπη, ή υπομονή, πού δέν εμπλέκονται άμεσα τουλάχιστον στον προγραμματισμό, παίζουν τό ϊδιο σπουδαίο ρόλο, όπως και μιά σειρά προγραμματισμένων ενεργειών 39. Ό Ο. F. Bollnow ακολούθησε αυτή τήν ανθρωπολογική ερμηνευτική στην Παιδαγωγική και συστηματοποίησε μιά σειρά θεμάτων πού τήν αφορούν, όπως γιά παράδειγμα τήν έννοια και τή σημασία τής νουθεσίας (ermahnung) τήν οποία ανέδειξε σέ πολύ ενδιαφέρουσα αρχή τής 'Αγωγής, μεθοδικότερα δέ αντιμετώπισε τό πρόβλημα τής 'Ανθρωπολογικής Παιδαγο^γικής στο κλασσικό πιά έργο του «Die anthropologische betrachtung 35. Ο. F. Bollnow, Der wissenschaftsharakter der Pàdagogik, ο.π. 36. Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ. 49.

94 348 Ιωάννου Ε. Θεοδωροπούλου sweise in der Pàdagogik» 1965 (= Ό ανθρωπολογικός τρόπος παρατήρησης στην Παιδαγωγική). Με το έργο αυτό θεμελιώνονται και εφαρμόζονται αρχές μιας ανθρωπολογικής μεθόδου, ή οποία θα διευκολύνει τήν Παιδαγωγική έρευνα. Στο πνεΰμα τής αρχής τής Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας για τό ανοικτό ερώτημα (Ozzene Frage) επαναλαμβάνεται τό ερώτημα για τό Όλο τοΰ ανθρώπινου τύπου ζωής μέσα άπό ειδικές περιπτώσεις του και αντίστροφα διερευνάται ή σημασία αυτών των λεπτομερειών για τό Όλο. "Ετσι διανοίγεται ή αρχή (τό αξίωμα) τόσο τής ιστορικής πορείας και τής διαπολιτιστικής τροπικότητας του Όλου, καθώς και του Ενός, πού συνδέεται μέ τό "Ολο. Οι τύποι τους οποίους δημιουργεί ή ανθρώπινη ζωή μπορούν να κατανοηθούν arto τούτη τή δημιουργική ζωή και τήν ενεργητικότητα της και αντίστροφα ή ζωή κατανοείται άπό τους τύπους, πού έχει αυτή προαγάγει. Ένώ ή Παιδαγωγική στηριζόταν βασικά στα αποτελέσματα έρευνας άλλων επιστημών, τώρα συναιρεί τα φαινόμενα τής πραγματικότητας τής εκπαίδευσης μέ τό Όλο τής ανθρώπινης ζωής. Ή εκπαίδευση αποβλέπει στο να προσφέρει στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο τον τύπο πού ό ίδιος επιθυμεί, ελευθερώνοντας τον άπό τον τύπο πού ήταν δεσμώτη pio γι' αυτόν. "Ετσι ή πρακτική αποστολή τής 'Ανθρωπολογικής Παιδαγωγικής συνίσταται στή διαφύλαξη και α νανέωση τής ανθρωπότητας μέσα άπό τήν Παιδαγωγική σχέση. Ό Bollnow αναλύει μια σειρά κατηγοριών τής ανθρώπινης ζωής, μέ τις όποιες διερευνόνται όλες οί περιοχές τοϋ πολιτισμού: ή Τέχνη και ή θρησκεία, ή ηθική και ή εκπαίδευση. Μερικές άπ' αυτές τις «κατηγορίες», πού είναι βασικής σπουδαιότητας για τή ζωή καθαυτή είναι ή σωματικότητα και ή γλώσσα, οί διαθέσεις και τα συναισθήματα, οί αρετές και οί τρόποι τής γνώσης, οί διαστάσεις τοϋ χώρου και τοΰ χρόνου, οί τύποι κατοικίας και μεταλλαγών, ή φιλοπονία, ή γιορτή, ή συνάντηση, ή άσκηση, οί σταθερές και οί ασταθείς μορφές 'Αγωγής κ.λ.π. Ό W. Loch κάτω άπό τό πρίσμα τής ανθρωπολογικής παρατήρησης οριοθέτησε τή διαφορά μεταξύ «'Ανθρωπολογικής Παιδαγωγικής» και «Παιδαγωγικής Ανθρωπολογίας». Ή πρώτη έρευνα τήν 'Αγωγή στα γενικά πλαίσια του ανθρώπινου Έδώ Είναι (Dasein), ένώ ή δεύτερη επιχειρεί πέρα άπό τα πραγματικά φαινόμενα τής 'Αγωγής νά παρατηρήσει τήν όλη ανθρώπινη ζωή κάτω άπό τήν οπτική γωνία τής 'Αγωγής 40. Ό Α. Flitner θεωρεί τήν Παιδαγωγική 'Ανθρωπολογία ώς 'Ανθρωπολογία κατεξοχή, έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται στο χώρο τής 'Αγωγής. Είναι, λέγει, ή ενσωμάτωση διαφορετικών επιστημών τοΰ άνθρωπου κάτω άπό τήν 40. Ο. F. Bollnow, Anthropologische Pàdagogik, ο.π., σελ. 43.

95 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 349 προοπτική της "Αγωγής. Δέν εΐναι μέρος τής Παιδαγωγικής, άλλα σπουδαίο και αναγκαίο θεμέλιο της 41. Ό Bollnow βλέπει διαφορετικά τήν Παιδαγωγική Ανθρωπολογία. Τή θεωρεί προσπάθεια δημιουργικής χρησιμοποίησης τής φιλοσοφικής ανθρωπολογικής προβληματικής στην Παιδαγωγική 42. Δέν είναι, οϋτε ενσωμάτωση ανθρωπολογικών επιστημών, οϋτε βοηθητική επιστήμη, δέν είναι κλάδος τής Παιδαγωγικής, άλλα προσπάθεια να διαλευκανθεί το όλο της εκ νέου κάτω άπο ενα φιλοσοφικό ανθρωπολογικό πρίσμα. "Ετσι προτιμά αντί για Παιδαγωγική 'Ανθρωπολογία να κάνει λόγο για ανθρωπολογικό τρόπο παρατήρησης Ο ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑ ΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ: F. LOSER Ό ανθρωπολογικός τρόπος παρατήρησης τής Διδακτικής θεωρεί τή Διδακτική, όπως και κάθε πολιτιστική περιοχή, ώς όργανο ή ώς αφετηρία, άπ' όπου μπορούμε να γνωρίσουμε τον άνθρωπο 44. "Ετσι αυτή ή αντίληψη για τήν ιστορία τής μάθησης δέν είναι μόνο γόνιμη γιάτή Διδακτική, άλλα μπορεί να διευρυνθεί με βάση τό ερώτημα κατά πόσο ή ιστορία του άνθρωπου αποκαλύπτεται κάτω άπό τήν προοπτική τής διδασκαλίας και τής μάθησης σ' ενα εντελώς νέο φώς, αν δηλαδή ή Διδακτική μπορεί να μας δώσει μια άλλη προοπτική τής ιστορίας 45. Και αντίστροφα: μπορεί κανείς τότε μόνο να κάνει ουσιαστικά λόγο για τήν ιστορία τής Διδακτικής, όταν κάτω άπό τήν αναντικατάστατη ερώτηση της διατάσσεται τό παρελθόν εκ νέου, κι όταν αυτή ή νέα διάταξη χωρίς μια ιστορία τής διδασκαλίας και τής μάθησης δέν μπορεί εντελώς να κατανοηθεί. Ό άνθρωπος δέν είναι μόνο τό Όν εκείνο πού διψά για μάθηση, άλλα τό Όν πού στή διδασκαλία άντικαθρεφτίζεται μ' ενα μοναδικό τρόπο, διότι ή διδασκαλία στην πορεία τής ιστορίας διανοίγει πρωταρχικά τήν ικανότητα για μάθηση 46. Αυτό ισχύει καθολοκληρία για τήν ιστορική πραγματικότητα, πού πρώτη φορά διανοίγεται μέ τήν ερμηνεία, δέ νοείται δηλαδή αποδεσμευμένη άπό τήν ερμηνεία τοΰ παρόντος, άρα δέν είναι αδέσμευτη και έτοιμη, γιατί τό μέλλον δέν είναι έτοιμο Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ Ο. F. Bollnow, ο.π., σελ F. Loser, Die Anthropologische betrachtungsweise ener geschichte des lehrens und lernens. In: Erziehung in Anthropologischer sicht, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ. 77.

96 350 'Ιωάννου Ε. Θεοδωροπούλου "Ομοια το σχολείο και ή διδασκαλία διανοίγουν τά κλειστά ((πράγματα» καθώς τα ανυψώνουν πάνω άπο τή λοιπή πραγματικότητα και τα όρθολογοποιοΰν 48. Ή διαδικασία αύτη της διάταξης των «πραγμάτων» είναι μια λειτουργία εξαρτημένη άπο τή διδασκαλία 49. Ή διάταξη σ'έναν κόσμο πού μοιάζει με λαβύρινθο νοείται μόνο ώς διαμορφούμενη διάταξη. Για μια τέτοια διάταξη ό άνθρωπος είναι διατεθειμένος μόνο όταν έχει «ανοιχθεί» σ' αυτόν τό σκοπό, όταν δηλαδή μέ τή διδασκαλία έχει καταστεί ικανός να μαθαίνει. Τό μάθημα ήταν αντικείμενο εμπειρικής μόνο έρευνας βασικά της Ψυχολογίας της γνώσης. Ή έρευνα όμως της Ψυχολογίας της Γνώσης αναφέρεται στή μάθηση ώς επίδοση, όχι στή μάθηση αύτοΰ ή εκείνου του μαθητή 50, θεωρεί αδιάφορο ποιος μαθαίνει, ό άνθρωπος ή ό πίθηκας, τήν ενδιαφέρει μόνο ή σωστή μάθηση. Έρευνα ανεξάρτητα άπό υποκειμενικούς, προσωπικούς παράγοντες. Ή πράξη τοϋ μαθήματος δέν είναι ό τόπος αποκλειστικής διδακτικής θεωρίας, αλλά εφαρμογή μιας προδεδομένης βασικής επιστήμης 51. Δέν διανοίγει νέες προοπτικές για τον άνθρωπο, δέν προσδιορίζει τον άνθρωπο μέσα άπό τή γνώση του, άλλα ή θεωρία τής Γνώσης προηγείται της πράξης. Τά στάδια τής γνώσης προσδιορίζουν τά στάδια του μαθήματος ενώ δέν συμβαίνει και τό αντίστροφο 52. Τό μάθημα είναι ή εφαρμοσμένη Ψυχολογία τής γνώσης στή μορφή τεχνικής. Αυτό τό μάθημα εκμαυλίζεται, παγώνει, καθίσταται κενή δεξιότητα, «οικονομία», όπου εφαρμόζονται διαμορφωμένες άπό πριν σχηματικές και τό μάθημα αυτό γίνεται «μεσάζοντας» πραγμάτων στα παιδιά. Ό Loser πιστεύει ότι ή διδασκαλία δέν πρέπει να ρυθμιστεί σύμφωνα μέ τή γνωστική ικανότητα τοϋ παιδιού, άλλα ότι εκείνη διανοίγει αυτήν, ώστε ή διδασκαλία γίνεται δημιουργική δύναμη άνθρωποποίησης, δηλαδή ή διδασκαλία κατά τήν πορεία της ιστορίας τής ανθρωπότητας δέν είναι άπλα μιά λειτουργία αυτής τής ιστορίας τής ανθρωπότητας, άλλα ότι αντίστροφα ή ιστορία τής ανθρωπότητας και μαζί ή άνθρωποποίηση μπορούν να νοηθούν ώς λειτουργίες τής Ιστορίας τής διδασκαλίας 53. Ή διδασκαλία διανοίγει τή γνωστική ικανότητα γιά κάποιο αντικείμενο, διανοίγει πνεύματα, πού χωρίς αυτή θά παρέμεναν κλειστά. Δέ χρειάζεται δέ μόνο τον ικανό γιά μάθηση άνθρωπο, άλλα και τον προάγει στην πορεία τής ιστορίας. 48. F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ. 93.

97 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 351 "Ετσι ή ιστορία της παραγωγικής διδασκαλίας είναι μια ιστορία της άνθρωποποίησης 54. Επίσης ή δομή του μαθήματος δεν καθορίζεται οϋτε από αντικείμενα, θέματα, περιεχόμενα, δηλαδή άπό λογικά αντικείμενα, οϋτε από «νόμους» πραγμάτων, οΰτε από ψυχολογικούς νόμους, άλλα αντίστροφα τα πράγματα (αντικείμενα) και ή γνώση τους καθορίζονται από τή δομή του μαθήματος και ή παιδική λογική εξαρτάται άπό τή μορφή και τή μέθοδο του μαθήματος 55. Ευρύτερα τώρα αυτό σημαίνει ότι δέν δημιουργεί ή πνευματικοϊστορική κατάσταση καθορισμένους τύπους μαθήματος, άλλα αντίστροφα το μάθημα και ή δομή του καθορίζουν πολύ ουσιαστικά τό πρόσωπο μιας ορισμένης εποχής 56. Έδώ βρίσκεται και ή ανθρωπολογική προοπτική μιας ιστορίας της Διδακτικής. Ό Loser αναφερόμενος στον Kerschensteiner προσβλέπει σ' ενα μάθημα πού στοχεύει στή φυσική μάθηση, καθώς άπότή συγκεκριμένη προβληματική της ζωής, άπό τήν πράξη, προχωρεί στή θεωρία. Τότε τρία είναι, λέγει, τα στάδια: θέση του προβλήματος, λύση του προβλήματος καί ανανεωμένη πια επιστροφή σ" αυτό 57. Αυτή ή δομή μαθήματος δέν εφαρμόζει μια θεωρητική συστηματική, άλλα στρέφεται πρωταρχικά στην πράξη, στον «περίγυρο» της ζωής, επειδή πιστεύει ότι χρειάζεται κανείς τή γνώση για τήν αντιμετώπιση καθημερινών δυσκολιών. 6. ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Άπό τις προαναφερθείσες θέσεις σχετικά μέ τήν Παιδαγωγική "Ανθρωπολογία καί τό αντικείμενο της γίνεται φανερό πώς μια σειρά αναπάντητων μέχρι τώρα ερωτημάτων αναφορικά μέ τα συμβαίνοντα στή διαδικασία της 'Αγωγής περιμένουν νά βρουν μια απάντηση, πού θά βασίζεται σέ μια άνθρο)πολογική φιλοσοφική ερμηνευτική. Μέ τήν έννοια αυτή ενδιαφέρον παρουσιάζει ή χρονική διάσταση της σχολικής ζωής, ύστερα μάλιστα άπό τις παραπάνω θέσεις του Loser, ότι δηλαδή ή διδασκαλία είναι σέ θέση να μας προσφέρει μια αποκλειστική διάσταση της ανθρώπινης ιστορικότητας. "Ετσι οδηγούμεθα σέ μια ανάλογη θέση σχετικά μέ τό ρόλο του σχολείου στο σύνολο του. "Οχι μόνο δηλαδή ή διδασκαλία καί ή μάθηση, άλλα ή όλη σχολική ζωή στο σύνολο της προβάλλει μια χαρακτηριστική χρονική προοπτική του άνθρωπου καί της ιστορίας. Ό χώρος του σχολείου μέ τον κόσμο του, δέν είναι ό μοναδικός κόσμος, όπου μπορεί τό παιδί να αισθάνεται σαν στο σπίτι του, γιατί δέν είναι ό μο 54. F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ F. Loser, ο.π., σελ. 98.

98 352 'Ιωάννου Ε. Θεοδοιροπούλου ναδικος «ιστορικός» κόσμος του παιδιού. Το Έδώ Είναι του παιδιού βασίζεται σ' ενα προσχολικό τρόπο συμπεριφοράς, όπου ό άνθρωπος ζει την ελευθερία τοΰ προ σχολικού χρόνου. "Ονομάζουμε αυτή τη χρονική σχέση της προσχολικής ζωής προχρόνο. Ή σχολική ζωή επιβάλλει ιδιότυπες, συγκεκριμένες ωστόσο χρονικές σχέσεις, άλλα και ό προχρόνος δεν είναι άπλα μια φυσική χρονική σχέση, όσο μια χρονική ποιότητα χαρακτηριστική, πού θα τήν χαρακτηρίζαμε «φυσική» περίοδο της χρονικότητάς του. Το προσχολικό παιδί ζει στο «αδιάσπαστο», δέν άντικειμενικοποιεΐ ούτε τον κόσμο, ούτε και τον εαυτό του, τουλάχιστο μέ τή δική μας αντίληψη, ζει σ' έναν ανεπαίσθητο κυκλικό ρυθμό, στο αιώνιο σήμερα. Μέ τή σχολική ζωή αρχίζει ή αδυσώπητη περίοδος της ίστορικοποίησης δηλ. της αποξένωσης από τον προ χρόνο. Τό σχολείο χωρίς να εμποδίσει αυτή τήν «μετάβαση», οφείλει να λάβει στα σοβαρά υπόψη του τήν ποιότητα τοϋ προχρόνου, όπου ανάγονται οί πηγές της εσωτερικής ζωτικότητας. Πρόκειται έδώ λοιπόν γιά μια ανυποχώρητη αναγωγή τοϋ σχολικοποιημένου χρόνου στον προχρόνο. Ό χρόνος τοΰ σχολείου αντικατοπτρίζει τήν αμετάθετη φύση της ιστορικότητας μας, ώς όντων πολιτιστικών και ο προχρόνος εϊναι ή πρωταρχική προσχολική χρονικότητα, είναι ή «μοίρα» μας, ό προϊστορικός τρόπος συμπεριφοράς μας. Ή κυριαρχία τοΰ σχολικού χρόνου πάνω στον προχρόνο είναι στή βάση της επικυριαρχία τοΰ ευθύγραμμου χρόνου, τοΰ μετρήσιμου, πάνω στον βιολογικό, στον κυκλικό, τον διαρθρωμένο ωστόσο σέ διαδοχές ήμέρα νύχτα, ΰπνος φαγητό παιχνίδι. Ή επικυριαρχία αυτή αναχαιτίζεται άπό τήν προχρονική άχρονία της χρονοτριβής, τοΰ παιχνιδιοΰ. Πρώτη φορά μέ τή μεταλλαγή της μυθικής χρονικής συνείδησης τοΰ παιδιού, της μεταλλαγής της κυκλικής διάρθρωσης σέ «έσχατολογία», δηλ. στή συνείδηση τοΰ «ποτέ πιά» διαχωρίζονται παρελθόν, παρόν και μέλλον. Μέ τήν ορθολογιστική τακτοποίηση τοΰ χρόνου ανακύπτει ό ιστορικός χρόνος. Μέ τή σχολειοποίηση περνάει τό παιδί άπό έναν κόσμο χωρίς αρχή και τέλος σ" έναν κόσμο εξωτερικών περιορισμών. "Ετσι ίστορικοποιεΐται ό άνθρωπος, αλλά μέ τήν ίδια διαδικασία και ή όλη ιστορία στο σύνολο της. Γιά τό προσχολικό παιδί δέν υπάρχει χρόνος ούτε ομοιογενής διάρκεια και σταθερά επαναλαμβανόμενη διαδικασία ή διαδοχή καθαυτή, άλλα μόνο ορισμένες μορφές χρονικές, ένα πήγαινε ελα, μια τελετουργία χωρίς συνείδηση υποκειμενικού ή αντικειμενικού χρόνου. Μόνο ό ενήλικας, ή μόνο ό σύγχρονος άνθρωπος, έχει τό πάθος της συνεχούς χρονοποίησης, τοΰ όρθολογισμοΰ, της μετρησιμότητας, τών «γεγονότων». Τό μικρό παιδί ασφαλώς έχει τήν περιέργεια να αναζητεί και να «φτιάχνει», δηλαδή ασυναίσθητα χρονοποιεΐ κι αυτό, ίστορικοποιεΐ μέσα στον προχρόνο του, δηλαδή ίστορικοποιεΐ τή «φύση» και φυσικοποιεΐ τήν ιστορία. "Ετσι ξεδιπλώνει τή φύση του μέσα άπό τήν καιρικότητα, δημιουρ

99 Ό χρόνος στην 'Ανθρωπολογία της γνώσης 353 γεΐ προσωπικές σχέσεις με τα πράγματα, φθάνει σέ εμπειρίες από πρώτο χέρι. Αύτη ή προσχολική χρονικότητα είναι προ φόρμα της ιστορίας, είναι ό μύθος πριν από τήν ιστορία. Δεν παραμένει μια ζωώδης βιολογική άχρονία, άλλα πρωταρχή του χρονικού ποιου μας. Μια τέτοια ακριβώς είναι ή προφόρμα της ιστορίας: χρόνος μέσα στή «φύση», πού ωστόσο δέν είναι ούτε φύση, ούτε και ιστορία, ένας ανυπότακτος στή νομοτέλεια καιρισμός. 'Από τήν ϊδια μορφή τοϋ προχρόνου λοιπόν άνδύεται τόσο ό άνθρωπος όσο και ή ιστορία στο σύνολο της. Ή σχολικοποίηση είναι ή απομυθοποίηση της προχρονικής, της προσχολικής πραγματικότητας. Με τήν απομυθοποίηση δέν τερματίζεται οριστικά αυτή ή πρωταρχική περίοδος. Αυτό σημαίνει πώς ό μαθητής, άλλα και ό «ιστορικός» άνθρωπος δέν αποτελματώνονται, δέν εκπίπτουν σέ χρονικό μαρασμό, άλλα συμπαρασύρουν μαζί τους ψήγματα προχρόνου, τα όποια στο σχολείο και στην εργασία είναι διεξοδικές γωνίες μιας ευτυχισμένης χρονικής σχέσης πού απαλλάσσει άπό τή ρηχότητα τοϋ καθημερινού κάματου. Τότε αίρεται ή ευθύγραμμη πορεία του «ιστορικού» χρόνου, δημιουργούνται νησίδες για μια ελεύθερη και γνήσια χρονική σχέση. Αυτός ό προχρόνος, πού διατηρείται, εμποδίζει επίσης τήν χωρίς όρους παράδοση στή μηχανιστική ακολουθία και μας επιτρέπει να παιχνιδίζουμε με τό τυχαίο, τον ατίθασο χρονικό εφιάλτη, πού παράγει νέες καταστάσεις. Τότε κάθε σχέδιο και πρόβλεψη καταλύεται, κι αυτό είναι χαρακτηριστικό για να κατανοήσουμε, γιατί δέν μπορούμε ούτε π.χ. τή βία τοϋ πολέμου να εξαλείψουμε, ύστερα άπό τόση ιστορική εμπειρία, ή ούτε κάθε μαθητή χάρη στή διδακτική πείρα μας να βελτιώσουμε. Ό προγραμματισμός προλαμβάνει τό μέλλον, αποκλείει αυτό τό παιχνίδι, γίνεται ασύγχρονος, ανεπίκαιρος, αρνητικός ετεροχρονισμός, πού αποκρυσταλλώνεται στην καταλυτικότητα της αβυσσαλέας άχρονίας τοϋ σχήματος μέσο σκοπός. Μόνο χάρη στην έστω παρασκηνιακή παρουσία και συνοδοιπορεία τοϋ προχρόνου με τον «ιστορικό» χρόνο παραμένει ό άνθρωπος χρονικά ανεξίτηλος, διατηρεί κάτι άπό τήν πρωτογενή χρονικότητα του. Κάθε προχρόνος θα γίνει κάποτε «ιστορία», μέ τήν έννοια αυτή θα απομυθοποιηθεί. Ό σχολικός χρόνος δείχνει επομένως μια ιδιαίτερη χρονική ποιότητα πού μας δίνει τό κλειδί να διανοίξουμε άπό μια άλλη προοπτική, άπό τή σχολική δηλαδή πραγματικότητα, τήν ουσία τοϋ ιστορικού χρόνου. *Η διαφορετικά, αν θέλουμε να κατανοήσουμε τι είναι ιστορικός χρόνος, πρέπει να κατανοήσουμε πρώτα τή σημασία τοϋ σχολικού χρόνου. Ό σχολικός χρόνος γίνεται έτσι τό όργανο γιά τήν ψηλάφηση τής ανθρώπινης χρονικότητας. 23

100 ΕΛΕΝΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ Η ΕΞΥΦΑΝΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΜΟΝΤΑΙΝΙΟ. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ Ό Μονταίνιος καταγράφει την ιστορία του σώματος, δηλαδή του ϊδιου του του σώματος, δίκην φυσικής ή μάλλον μεταφυσικής. Με άλλα λόγια, το σώμα εγείρεται ώς νόημα, και αργότερα ώς ιστορία, συνεγείροντας τόσο τή λογική τής εξιστόρησης όσο και τή μεταλογική μιας Ιστορίας πού μεταδίδεται και ενέχεται πλέον ώς παράδοση το σώμα θα είναι πάντοτε άλλο μέσα άπό τις αλλεπάλληλες περιγραφές και διηγήσεις. Θα καταλαμβάνει τή θέση (του) νοήματος, στο μέτρο πού, με τον όρο νόημα καλύπτεται ό,τιδήποτε είναι ικανό να τροφοδοτήσει έναν σχολιαστικό ώς προς εκείνο λόγο: κάτι έχει νόημα, εάν και εφ' όσον πληροί ήδη τις αναγκαίες προϋποθέσεις πού θα τοϋ επιτρέψουν νά αναγνωριστεί ώς τέτοιο, και επομένως να αναπαρασταθεί. 'Οπωσδήποτε, μια σχολιαστική διαδικασία αύτοϋ του είδους θα προϋπέθετε αναγκαστικά ότι τό σχόλιο ανατέμνει ενα αντικείμενο φύσει και θέσει σημαντικό, τό όποιο μάλιστα υποκαθιστά, κάποτε διεκδικώντας και αυτήν ακόμα τήν εγκυρότητα του. Ή κατηγορία τοΰ νοήματος συνδέεται έτσι με τή χρονική κατηγορία του «εκ τών υστέρων», τοΰ επερχόμενου χρόνου, μια τροπική τελικά κατηγορία, ενα είδος μεθοδικής παραλλαγής πάνω στο κυρίως θέμα. Τήν ϊδια στιγμή, τό νόημα διευθετείται σύμφωνα με τους νόμους τής σπάνεως ή τής έλλειψης, με τήν έννοια τοΰ ότι ή σπάνις αναπαράγει ενα πρότυπο διαφορότητας εάν βέβαια δεχτούμε ότι ή διαφορά αποτελεί τό sine qua non τής ίδιας τής συγκρότησης τοΰ νοήματος (θα ποΰμε μάλιστα ότι ό αντίποδας τής διαφοράς, δηλαδή τό ό μ ο ι ο ν, δεν είναι παρά ένας άλλος τρόπος νά οριστεί ή διαφορά, μια άλλη σκηνοθεσία τοΰ νοήματος). Θα μποροΰσε ϊσως νά διακινδυνευθεΐ εκ τών προτέρων μια διαπίστωση: όλα καταλήγουν στο νά συγκροτούν με κάποιο τρόπο ενα νόημα, ή, έάν υιοθετήσουμε τήν δοκιμιακή μορφή τών ϊδιων τών ((Δοκιμίων», «πρέπει όλα νά μπορούν...» ή διαφορά ενεδρεύει μέσα στο νόημα, προετοιμάζει τήν αναστροφή, τήν έ παναδόμηση, τό «άλλο» νόημα. Σίγουρα πάντως, τό νόημα, ώς προϋπόθεση τής εύτακτης μεταβίβασης τοΰ λόγου ή τής αποτελεσματικής αναγνώρισης

101 Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 355 των πράξεων δεν υπερβαίνεται: ή επικοινωνία δεσμός κοινωνικός δεν πρέπει να παρεμποδίζεται. Θα υποχρεούμασταν, επομένως, να εξετάσουμε: ποιο είναι αυτό το νόημα, με ποιόν τρόπο φτάνουμε ως εκεί, εάν τελικά δικαιοδοτούμαστε να μιλάμε για νόημα, έτσι ώστε να επιχειρούμε τη μεθοδολογική μετατόπιση πού θα φέρει σέ προσέγγιση τους δύο όρους, νόημα και ύπαρξη, για να εξακριβωθεί τό ότι στον Μονταίνιο, αναγκαία προϋπόθεση της ύπαρκτικότητας (βλ. ποιότητα της ύπαρξης) είναι ή ταυτόχρονη ύπαρξη ενός νοήματος ή καλύτερα, ότι ή ύπαρξη δεν νοείται εξω από μια πρόοδο προς τή νοηματική (της) πλήρωση. Ενώνοντας τους κόμβους μιας τέτοιας προς τό νόημα διαδρομής παρατηρούμε ότι: α) ή σπάνις οδηγεί στην διαφορά και β) ότι τό αποκρυσταλλωμένο (βλ. επίσημα αποδεκτό) νόημα ευνοεί μιαν ιδιότυπη «ύπαρκτική» επιχειρηματολογία, αυτήν πού οργανώνει τήν ύπαρξη ώς εμφάνιση, πού προκύπτει, δηλαδή, από τις δημόσιες εμφανίσεις του προσώπου, ακριβώς όταν εκείνο κατακτά τήν απόλυτη σημασία του ώς ενα συγκεκριμένο πρόσωπο (βλ. τις στάσεις τις όποιες καταλήγει νά υιοθετεί ή ύπαρξη παρουσία, στάσεις πού συγχρόνως αποτελούν και μιαν έμμεση μνεία στο παιχνίδι της οπισθοβουλίας, όταν, δηλαδή, ή κρυφή (οπίσθια) σκέψη είναι ένας άλλος, δυνάμει απόλυτα έγκυρος τρόπος ονομασίας τών πραγμάτων ό όποιος και παραμένει μή ανακοινώσιμος για ένα ορισμένο διάστημα ή και για πάντα. Πρόκειται για τήν διαφορά πού εϊναι ακριβώς ό τρόπος τοΰ προσώπου στο νά (όταν) τοποθετείται μέσα στον χώρο και τον χρόνο, έτσι ώστε νά γίνεται διακριτό (αναγνωρίσιμο) διαμέσου τών κοινωνικών φωτοσκιάσεων (ζωή). Θά διακρίνουμε τρεις διαφορετικές στάσεις: α) τήν καθημερινή («συνήθης»), τοΰ άπλου άνθρωπου, β) τήν βασιλική, τοΰ βασιλικοΰ προσώπου (με υπαινιγμό στην οπισθοβουλία του και στις «αναπαραστάσεις» της), και γ) τή σκεπτική, τοΰ σοφοΰ (υπαινιγμός στην ουσία και στις ηθελημένες μεταμφιέσεις της). "Ηδη, ή πτυχή σχηματίστηκε: ουσία (αυτό πού είναι πίσω από τό) φαινόμενο (εμφάνιση ή οποία δεν παύει επίσης νά είναι). ΤΟΠΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΝΕΩΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑΣ. Έδώ ανήκει ή συνείδηση της αποτυχίας ώς χαρακτήρα ένδιάθετου στην ανθρωπότητα. Έν τούτοις, ή ματαιότητα αποτελεί τον ζωτικό λόγο για τήν πράξη: αν και όλη ή επιχείρηση της «εμφάνισης» (δικαίωσης) της ύπαρξης είναι ήδη ναρκοθετημένη, αναδύεται ωστόσο τό παράδοξο, εφ' όσον, παρ' όλα αυτά, τό αδύνατο θά επιχειρείται από τον άνθρωπο* (ή περιοχή τοΰ δυνατοΰ είναι όριοθετημένη άπό τα ϊδια τα φυσικά «παραδείγματα»). Ή σκέψη γίνεται ό δικηγόρος τοΰ διαβόλου εισάγοντας τό αδύνατο στή ζώνη τοΰ δυνατού και αντιστρέφοντας τις λογικές πού τα υποστηρίζουν. Τό νόημα τείνει

102 356 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου στην απόσχιση του, για νά σημειωθεί τελικά ή σύμπτωση των δύο περιοχών. Έδώ ανήκει επίσης καί ή μελέτη του απείρου νοήματος πού επικαλύπτει κάθε άλλο επί μέρους νοηματικό σύστημα. Ό προκαθορισμός τοϋ ανθρώπινου σχεδίου οδηγεί τη σκέψη στα δριά της. Πριν από το ανθρώπινο υπάρχει το φυσικό, τό συμπαντικό. Μετά άπό το ανθρώπινο υπάρχει ή ερμηνεία (έπ' άπειρο αναπαραγωγή της ματαιότητας). Το ανθρώπινο μετατρέπεται σ' ενα (στο) όριο (του) νοήματος (όπου ακριβώς καί ό θάνατος): καί οί δύο περιοχές τοϋ πριν καί τοϋ μετά κρατοΰν τήν έντοπιότητά τους* είναι τόποι άμεσης γειτονίας με τό ανθρώπινο. Συμπέρασμα: πρέπει νά ιδρυθεί (διατυπωθεί) ή (ανθρώπινη) διαφορά, νά εκραγεί τό συμπαντικό σύστημα της ταυτολογίας. Πρέπει νά άποσπασματικοποιηθεΐ τό κοινωνικό πεδίο, να κατανοηθεί, νά διακριθοΰν οί κατασκευαστικές του λεπτομέρειες, έτσι ώστε νά είναι δυνατόν νά παρασκευαστεί ενσυνείδητα ενα σύμπαν ανθρώπινο, μια ύπαρξη νοήματος. Ή διελκυνστίνδα μεταξύ ζωής και θανάτου αποτελεί τό θεμελιώδες σχήμα πάνω στο όποιο θα κατασκευαστούν οί βίοι καί οί τρόποι τους. Ό κυλιόμενος τάπης ζωής θανάτου ορίζει τή θέση τοϋ άνθρωπου ώς θέση ταλάντευσης: «Ό κόσμος δεν είναι παρά μια αιώνια αίώρηση. Ή ίδια ή σταθερότητα σ' ενα σημείο, άλλο δεν είναι, παρά ενα πιο αργόσυρτο ταλάντευμα» 1. Ή διάθεση γιά παραλλαγή δεν είναι μόνον μανία ή αρετή επίκτητη, ακόμα περισσότερο είναι έμφυτη ιδιότητα («Κάθε μέρα μια καινούργια φαντασία...) 2. «Στην ενδιάμεση περιοχή εγκαθίστανται οί θύελλες, καί στα δύο άκρα, άνθρωποι φιλόσοφοι καί άνθρωποι απλοϊκοί, ανταγωνίζονται με ηρεμία» όπως ακριβώς οί ιστορικοί πού πρέπει νά είναι ή πολύ απλοί ή έξοχότητες: «οί απλοί δεν αναμιγνύουν στην ιστορία τίποτε δικό τους, καί οί πραγματικά έξοχοι ξέρουν ποιο εϊναι άξιο νά επιλεγεί» 3. Ή ενδιάμεση περιοχή, θα είναι τόπος συντριβής τοϋ σώματος καί τοϋ πνεύματος, τόπος τής ζωής πού γίνεται ιστορία, τόπος τοϋ συμπτώματος πού παραπέμπει στην αρρώστια (ζωή), στο κακό τέλος της (θάνατος) καί στις μολυσματικές της συνέπειες (υστεροφημία ή μελέτη σωζόμενων). Ή 'Ιστορία, ώς απόλυτα ακριβής μεταγραφή των γεγονότων ισοδυναμεί με τό Νόημα νοουμένου ώς απόλυτα άκριβοΰς ερμηνείας τής Ιστορίας, αλλά καί τών περί τήν Ιστορία μύθων. 1. Τα χωρία είναι άπό τήν έκδοση τών «Δοκιμίων» τοϋ Μονταίνιου στή σειρά Pléiade: Montaigne, Oeuvres complètes, rextes établis par Albert Thibaudet et Maurice Rat, Introduction et notes par Maurice Rat, éd. Gallimard, Βιβλίο III, κεφ. II (για τή μετάνοια), σελ «... πλέουμε ανάμεσα σε γνώμες διάφορες δέν θέλουμε τίποτα ελεύθερα, τίποτα απόλυτα, τίποτα αδιάλειπτα», Βιβλίο II, κεφ. Ι (για τήν αστάθεια τών πράξεων μας), σελ Βιβλίο II, κεφ. Χ (για τα βιβλία), σελ. 396.

103 ί ϊ Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 357 'Εδώ περιλαμβάνεται και ή αναγκαιότητα βίωσης και κατανόησης των αντιθέτων. Ό δοκιμιακός λόγος είναι μια γενική δοκιμή πάνω στή λειτουργικότητα της άντιθετικότητας, τα «Δοκίμια» έρχονται να διαπιστώσουν πώς «εν άντιφάσει εστίν ό λόγος» και πώς αρχή κατανόησης είναι ή οικειοθελής προσχώρηση στο παίγνιο των αντιθέσεων, πού αποτελεί συγχρόνως και τήν παιδιά τοϋ σύμπαντος. "Αλλωστε, τα αντίθετα, τα άκρα, συγχέονται μεταξύ τους. Το νόημα παραπαίει ανάμεσα στις δύο όψεις των ενεργημάτων και των αισθημάτων. Τέλος, τεχνητά και φυσικά, επιλέγεται το μέσον για να αποδώσει στα πράγματα τή χαμένη τους σαφήνεια. Ή κράση των αντιθέτων δεν παραδίδει στην Διήγηση ενα «τρίτον τί», αλλά αυτό το ϊδιο το πράγμα, τό ενα, με διαφανείς τις αντιθετικές του όψεις. 'Ωστόσο, ή κανονικότητα εϊναι εξίσου ποθητή: τό γεγονός της μεταβλητότητας ηθών, ιδεών, αισθημάτων, νόμων κουράζει προθέσεις και πράξεις, ακυρώνει προσπάθειες και (αύτο)σχεδιασμούς. Ό συγγραφέας ποθεί τήν «τελική μορφή», τό τέλος της αστάθειας, τό σταμάτημα της ροής των εικόνων στην εικόνα τή μία, τήν προνομιακή, πού θα προβάλλει τήν ουσία τών πραγμάτων, πού θα αποδεικνύει τις πράξεις τελειωμένες, τά αποτελέσματα αδιάβλητα και απολύτως επιτυχή. Οι νόμοι είναι κυμαινόμενοι, ή κρίση αδύνατο να θεμελιωθεί, τό νόημα ταλαντεύεται* ή λύση θα ήταν, οι νόμοι να ακολουθούνται (μέθοδος τοϋ ύπακούειν), ενώ, συγχρόνως, θά γίνονται αντικείμενο παρατήρησης και επεξεργασίας, σιωπηλής, αν και εμφανούς «παραποίησης», τόσο με τή σφοδρή τάση για τελειότητα πού διέπει τήν καλλιτεχνικότητα, όσο καί με τήν απαθή κριτική ματιά τοϋ σοφοΰ πού παραστέκει τον βασιλέα υπονομεύοντας τον (δίκην όφθαλμοΰ ό όποιος διαβλέπει και καταγράφει). Ό σοφός είναι ό τυφλός Ραψωδός έρωτοτροπεΐ με τήν Ι στορία καί αρέσκεται στις αναπαραστάσεις καί στις μεταμφιέσεις τών διηγήσεων μέσα στις όποιες και δ ϊδιος ενέχεται, καθώς υποκρίνεται. Στον χώρο αυτόν θά εντοπίσουμε καί τον Νόμο, όταν, ώς έννοια, τέχνημα καί μέθοδος είναι μια ψευδής αρχή (ένας ψευδο κανόνας, τό πλέον επεξεργασμένο πρόσχημα για τήν ανεπαίσθητη μετάβαση στην κατάσταση τής παρανομίας). «Υπάρχει τό όνομα και τό πράγμα τό όνομα δεν είναι ενα μέρος τοϋ πράγματος, άλλα ούτε καί τής ουσίας" εϊναι ενα κομμάτι ξένο πού επισυνάπτεται στο πράγμα καί μένει εξω άπό αυτό. Ό θεός πού είναι αυτόχρημα ή απόλυτη πληρότητα καί τό άπώγειο κάθε τελειότητας, δεν μπορεί να αυξηθεί καί να μεγεθυνθεί στο εσωτερικό του τό όνομα του όμως μπορεί να αυξηθεί καί να μεγεθυνθεί μέσα από τήν ευλογία καί τον έπαινο πού αποδίδουμε στα εξωτερικά του έργα. Τον έπαινο αυτόν, άφοΰ δεν μπορούμε να τον ενσωματώσουμε στο πρόσωπο του θεοΰ, ακόμα περισσότερο, άφοΰ δεν μπορεί να υπάρξει ασφαλής προσέγγιση τοϋ θεοΰ, τον αποδίδουμε τότε στο όνομα του πού εΐναι τό πιο κοντινό μας, εξω άπό αυτόν, κομμάτι του. 'Ιδού

104 358 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου πώς είναι στον Θεό μόνο πού ανήκει ή δόξα και ή τιμή και δέν υπάρχει τίποτε άλλο τόσο μακρυσμένο άπό τή λογική μας πού να μπορεί να μας βάλει σε αναζήτηση του έαυτοϋ μας: διότι δντες ενδεείς και χρήζοντες βοήθειας μέσα μας, ένα» ή ουσία μας είναι ατελής και έχει συνεχώς ανάγκη βελτίωσης, σ' αυτό το σημείο επάνω οφείλουμε να δουλέψουμε. Είμαστε όλοι κούφιοι και κενοί» 4. Εύκολα έτσι τό παράνομο ή το παράτυπο μπορεί να δεχθεί το όνομα και το επίθετο πού αρμόζουν στο νόμιμο* έτσι επιχειρούνται οι αθέατοι βιασμοί όσων έχουν γίνει αποδεκτά ώς αλήθειες, κι επομένως αυξάνει ή απομάκρυνση άπό τό πράγμα. Ή ένδιάθετη (στον λόγο) πανουργία συμπληρώνεται άπό την ένδιάθετη (στον άνθρωπο) πανουργία πού διαστρεβλώνει, τεχνηέντως πλέον, τα ήδη στρεβλά προϊόντα της αντίληψης. Είναι αδύνατο και αδιανόητο να διαφύγουμε τήν αποδοχή ενός μοντέλου ζωής, λόγου, παρουσίας (και θανάτου). Τα «Δοκίμια)) αφήνουν να διαφανεί ότι: τό νόημα κατασκευάζεται, συμπληρώνεται και διαστρέφεται μέσα άπό τό επιχείρημα, τήν πράξη και τήν πανουργία. Κάθε πρόσωπο, καλό είναι να αυτοσχεδιάζει (με μέθοδο και σύνεση ωστόσο) πάνω στην εικόνα πού ηθελημένα ή αθέλητα παρουσιάζει τό σώμα του και ή συμπεριφορά του. Οι μαρτυρίες πρέπει να γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας, να παραλλάσσονται 1 ή φαντασία της ζωής να επενδύεται με τή φαντασία των ασταμάτητων παρεμβάσεων εκ μέρους του ανθρώπου. Παρεμβάσεις τύπου καλλιτεχνικού, όταν ο καλλιτέχνης επεμβαίνει στο δημιούργημα του, στο σώμα του, στο περιβάλλον παρεμβάσεις τύπου πολιτικού, όταν ό πολιτικός (ή ό πολιτικός στοχαστής) επεμβαίνουν στον θεσμό, στον νόμο και στην εκφορά του λόγου, και του σώματος τους, συγχύζοντας τα ίχνη και παραλλάζοντας τον τύπο της εξουσίας. Στον ίδιο χώρο, της σπάνεως, ή ίδια ή φαντασία, αυτή τή φορά ώς κίνημα υπέρβασης, θα οδηγηθεί στην κατανόηση τοΰ θεϊκού παράγοντα. Ούτως ή άλλως, ή παράδοση τοΰ νοήματος θέλει τό αθάνατο να εκφράζεται με όρους θνητής πραγματικότητας, και αντίστροφα. Τό πνεύμα ονομάζει άλλα δέν «συλλαμβάνει» κι αν υπάρξει κάποια μορφή σύλληψης του νοήματος θα παρομοιάζεται με αποκάλυψη, και μάλιστα ρευστή, έφ' όσον δέν αποκρυσταλλώνεται σε ρήμα: τό νόημα της δέν γίνεται καθολικό (βλ. πανανθρώπινο). Τό νόημα πρέπει να μπορεί να αγγίζεται, να ψηλαφείταν να είναι ό κατ' εξοχήν τόπος της συνείδησης. Οι απώλειες τοΰ νοήματος οφείλουν να είναι συνειδητές, όσο συνειδητή είναι και ή απόσταση πού μας χωρίζει άπό τήν πλήρη διατύπωση του. Οί άπώλειεα αυτές καλό είναι νά μετατρέπονται σέ τέχνη ή σέ πολιτική. Κανένας ρόλος δέν αποκλείεται άπό τή συμμετοχή 4. Βιβλίο II, κεφ. XVI (για τήν δόξα), σελ. 60J.

105 Ή έξύφανση του νοήματος στον Μονταίνιο 359 του στή διαμόρφωση νοημάτων, και δη του κοινωνικού νοήματος. Ό βαθμός συνειδητότητας δίνει και το μέτρο της ποιότητας των στάσεων και του λόγου πού θα παρασκευάσει κάθε άτομο, το όποιο θα έχει αποδεχτεί και θα έ χει μελετήσει τον ρόλο του. Ό Θεός υπάρχει και επιτρέπει τις ονοματοποιίες, στο μέτρο πού δεν είναι απόλυτα σκοτεινός, άλλα μέσα άπό τον χαρακτήρα της καλωσύνης ή της σοφίας επιτρέπει στον άνθρωπο να προχωρήσει στην διερεύνηση της θείας φύσης του (και στην διεύρυνση της εννοιολογικής της έκτασης). Το πνεύμα έρχεται να μεταφράσει τήν ουσία. "Ηδη, ή ουσία, ώς ανεξάντλητη και ανυπέρβλητη, αντιπροσωπεύει και τήν υγεία (ή τήν καθολική αρρώστια) του νοήματος εν ονόματι ακριβώς του όλου στή θέση του οποίου στέκεται. Έτσι, τό πνεύμα, φύσει και θέσει εγκατεστημένο στον τόπο της έλλειψης, γίνεται τό σύμπτωμα της αρρώστιας (ελλειπτικότητα τοϋ νοήματος, ουσία ανεπίδοτη). Ό άνθρωπος τείνει να γίνει τό ενεργό αντίθετο της ουσίας, καί ό Θεός ή ενεργητική αντανάκλαση της φαντασίας αντανάκλαση, ωστόσο, πού δικαιοδοτει καί τήν ϊδια τή φαντασία. Μπαίνουμε ήδη στην περιοχή του ϊδιου της ταυτότητας: τό νόημα συστοιχείται με τον Θεό, τό κατ' εξοχήν ταύτόν. Με τον Θεό, οί ιδιότητες, οί ποιότητες φθάνουν στην τελειότητα τους (έτσι ώστε ό Θεός να ε ι ν α ι οί ιδιότητες του, οί ποιότητες να συγχωνεύονται στο θείο) ό άνθρωπος, με τή θεμελιώδη αδυναμία του, εισάγει τήν διαφορά στην πρόταση περί θείου: «χρωματίζει» τήν εκφορά τοϋ απόλυτου νοήματος, ή μάλλον τήν κάνει δυνατή. Για να διατυπωθεί ή πρόταση περί (τοϋ) νοήματος χρειάζεται ή απόσταση άπό αυτό, ή οπτική γωνία άπό κάποιο σημείο της περιφέρειας: έτσι μόνο είναι δυνατός ό σχηματισμός της πρότασης ή οποία θα παραδίδει τον ορισμό για τό ανώτερο ( τατο) ή για τό κατώτερο ( τατο) 5. Ό άνθρωπος βρίσκεται πάντα σε 5. Βλ. Βιβλίο II, κεφ. XII ('Απολογία τοϋ Raimond Sebond), σελ. 504.«Ti τάχα θαρρούμε, ότι ό Θεός μας έβαλε στα χέρια τα κλειδιά καί τις απώτατες πηγές της δύναμης του;...ή θεϊκότητά του κατέχει μιαν άπειρη εξουσία στο έπέκεινα... ό λόγος πού επικαλείσαι δέν είναι παρά ένας νόμος τοπικός, τον νόμο τον καθολικό δεν τον ξέρεις...». Πρβλ. «...ότι τα φαινόμενα πού αναπαριστούν ενα σώμα μεγάλο σ'έκεΐνον πού είναι γειτονικός ώς προς αυτό, καί πιο μικρό, σε εκείνον πού είναι απομακρυσμένος, είναι καί τα δύο εξίσου σωστά...» (Βιβλίο II, κεφ.xii, σελ. 575). «Όπως συμβαίνει μέ τή θέα, πού για να γίνει ευχάριστη δέν πρέπει να χάνεται καί να απομακρύνεται στο κενό, άλλα να έχει ενα στόχο πού θα τή συγκρατήσει σέ μιά λογική απόσταση...» Βιβλίο II, κεφ. IV (πώς ή ψυχή εκτονώνει τα πάθη της πάνω σέ ψεύτικα αντικείμενα, όταν της λείπουν τά αληθινά), σελ. 25. «.Όπως αυτοί πού ταξιδεύουν στή θάλασσα, όπου τά βουνά, οί πόλεις, οί έξοχες, ό ουρανός, καί ή θάλασσα τους φαίνονται σαν νά ταλαντεύονται...».'αρμενίζουμε μακριά άπό τό λιμάνι γη, πόλεις οπισθοχωρούν» (Βιργίλιος, Αίνειάδα 111,72) «...Τά παρασύρουμε όλα μαζί μας» (Βιβλίο Π, κεφ. XVII, «για τήν κρίση σχετικά μέ τό θάνατο τοΰ άλλου» σελ. 589). Πρβλ. επίσης μέ κείμενο του Pascal: ((έτσι και μέ τους πίνακες πού τους βλέπεις είτε άπό πολύ μακρυά είτε άπό πολύ κοντά. Καί δέν υπάρχει παρά ενα αθέατο σημείο πού είναι

106 360 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου θέση μετάφρασης. Ή γλώσσα του νοήματος είναι γλώσσα μεταφορική, και ή γλώσσα έχει νόημα, όταν μπορεί να συγκεντρώσει και να εκθέσει κινήματα αντίθετα, πού παίρνουν το δικό τους νόημα ακριβώς διαμέσου αυτής της ανταπόδοσης. Ή γλώσσα μεταφέρεται σε μιαν άλλη περιοχή, για να παρατηρήσει από άλλου τό γεγονός, έτσι ώστε το νόημα να γίνει αμφίστομο και κυκλικό ώς «φαύλο». Ή ειμαρμένη, άλλωστε, γίνεται τόπος συνάντησης (γεωμετρικός τόπος) της σπάνεως, της πανουργίας καί του θείου. Ή πράξη μοιάζει θρυμματισμένη. Ό Θεός βλέπει, μάλλον, παρά προβλέπει, εφ' όσον γι' αυτόν όλα τα τοϋ χρόνου είναι παρόν.έφ' όσον, λοιπόν, τα πράγματα πρόκειται να συμβούν, ας προσποιηθούμε ότι τα ξέρουμε ήδη καί ότι τους δίνουμε τή συγκατάθεση μας. Ή πρόβλεψη, ώς αναγκαιότητα καί ώς τεχνική, μετατίθεται στον άνθρωπο, κι έτσι αναπτύσσεται ή προφητεία, ή μαντική, ή λογική, ή φιλοσοφία συγχρόνως, ό άνθρωπος παραβλέπει («πλαγίωση» του ερχόμενου για τήν καλύτερη είσοδο του στο παροντικό πλαίσιο, μερική προκατάληψη του, ώς εάν ίσχυε ή εκ των προτέρων γνώση του) μέ παράβλεψη έντεχνη: συμπεριλαμβάνοντας στο εθελούσιο δ,τι εϊναι εγγεγραμμένο στον χώρο τοϋ μοιραίου 6. "Αλλωστε, ή «έλευση» θεσμοθετεί τήν επιστήμη κι όχι το αντίστροφο. Ωστόσο, ô θάνατος ισοδυναμεί μέ τό πεπρωμένο, στο μέτρο πού ή συνείδηση τοϋ θανάτου τείνει στο νά συμπεριλαμβάνει εκ των προτέρων κάθε κίνηση ή απόκλιση, προς ή άπό αυτόν, ενώ ή ποιότητα της είναι σαφώς νομοτελειακή: ό ανθρώπινος νους έχει μολυνθεί άπό τήν βεβαιότητα του θανάτου, βεβαιότητα πού ορίζει περιθώρια, ύφος καί ήθος. Δεδομένης της ελλειμματικής ανθρώπινης φύσης (σε σχέση μέ όσα δέν κατανοεί), ή αξίωση της (συν)ολικότητας μετατρέπεται σε αξίωση παραγωγής ενός (τοϋ) νοήματος, έτσι ώστε ή ευρηματικότητα νά γίνεται ή δεύτερη φύση τοϋ άνθρωπου, όταν αυτή συμπίπτει μέ τήν τεχνική της «υπερβαίνουσας» φαντασίας ή τοϋ «υπερβάλλοντος» λογικού. Ή φαντασία τοποθετείται στο έπέκεινα τής ανθρώπινης δράσης, καί ό άνθρωπος, κατ' εξοχήν δομή ό αληθινός τόπος, οί άλλοι είναι πάρα πολύ κοντά, πάρα πολύ μακρυά, πάρα πολύ ψηλά ή πάρα πολύ χαμηλά. Αυτό προσδιορίζεται μέσα άπό τήν προοπτική, όσον άφορα τήν τέχνη τής ζωγραφικής. Άλλα όταν πρόκειται για τήν αλήθεια και τήν ηθική, ποιος θα τό προσôiopioei;»(blaise Pascal, Pensées; Édition présentée, établie et annotée par Michel le Guern, Gallimard, 1977, τόμ. Ι, άπόσπ. 19, σελ. 71). «Μια πόλη, μια έξοχη, άπό μακριά εϊναι μια πόλη καί μια έξοχη, άλλα δσο πλησιάζει κανείς, είναι σπίτια, δέντρα, κεραμίδια, φύλλα, χορτάρια, μυρμήγκια, πόδια μυρμηγκιών, έπ' άπειρο. "Ολα αυτά σκεπάζονται κάτω άπό τό όνομα τής έξοχης.» (δ.π. άπόσπ. 61, σελ. 90). 6. «και ό Θεός, στον κατάλογο μέ τις αίτιες των συμβάντων τα όποια ήδη συμπεριλαμβάνει ή γνώση του για τό μέλλον, καταχωρεί επίσης, τόσο εκείνα πού αποκαλούμε τυχαία, δσο και τα ηθελημένα πού έξαρτιώνται άπό τα περιθώρια πού παραχωρούμε στην αύτεξουσιότητά μας». (Βιβλίο II, κεφ. XXIX, για τήν αρετή, σελ. 687).

107 Ή έξύφοινση τού νοήματος στον Μονταίνιο 361 έλλειψης, προβάλλεται πάνω στην απόσταση πού τον χωρίζει άπό τη χαμένη ολότητα, τη μήτρα ωστόσο των νοημάτων, εκεί άπ' όπου μπορεί να προκύψει ή τέλεια (;) μορφή. Ή εκφορά μας κρίσης προϋποθέτει μια νέα επίσης χρήση του πνεύματος πού έχει περισσότερη ανάγκη άπό βαρύτητα παρά άπό πέταγμα, άπό ψυχρότητα παρά άπό φλόγα και κινητικότητα 7. Κι ένώ ή φαντασία είναι τό μόνο ϊσως όργανο πού προσβλέπει (με αυξημένες πιθανότητες πρόσβασης) στο θεϊκό επίπεδο, της είναι πάντως πολύ εύκολο να παραπλανηθεί και να χάσει τον στόχο της γι' αυτό ή ομιλία πού μεταφράζει και καθιερώνει τα κινήματα της φαντασίας πρέπει να είναι δσο τό δυνατόν λιγότερο χαλαρή: είναι προτιμότερο νά μιλάς πάντοτε με επιφύλαξη ό λόγος και ή σκέψη νά είναι σε νάρθηκα (άλλωστε ένας σοφός δεν μπορεί νά είναι σοφός σε όλα' συνήθως, ή απλή επάρκεια παρουσιάζεται αποτελεσματικότερη) 8. Έτσι, «οι άλλοι ασκούνται στο νά πετούν μακρυά και νά τεντώνουν τό πνεύμα τους εγώ, στο νά τό κάνω νά χαμηλώνει και νά σκύβει. Δεν διαστρέφεται παρά μόνο κατά τήν εκτασή του» 9. Νά φαντάζεσαι και νά εκφράζεσαι ώς εάν έβημάτιζες άκροποδητί ή έδραττες ακροθιγώς: ή σπάνις είναι ακριβώς αυτό πού υπολείπεται για νά ολοκληρωθεί ό λόγος, τό επιχείρημα, ή πράξη, ή εικόνα' σπάνια, ακόμα, είναι τό πλαίσιο μέσα στο όποιο εγγράφεται ή ανθρώπινη κίνηση ή άλλως, τό φάσμα αυτού πού θα έπρεπε νά γίνει* ή αδυναμία (φύσει και θέσει) του ανθρώπινου όντος και ή αντανάκλαση των ορίων του μέσα στον χώρο και στον χρόνο. Κάποτε ωστόσο, ή μέση οδός πρέπει νά απογυμνωθεί άπό τό νόημα της. Ό άνθρωπος είναι ένας διάδρομος δυνατών και πιθανών λύσεων δεν υπάρχει δίλημμα άλλα πολύλημμα. Τό πρόσωπο του χάνεται μέσα στις επιλογές του. Έτσι έρχεται και ή άρνηση της έννοιας της μεθόδου: «δεν υπάρχει μία μέση οδός δεν υπάρχει καμμία οδός για νά τό πούμε έτσι, νά περιμένεις τό γεγονός, για νά ταχθείς με τό μέρος του πεπρωμένου» (Τίτος Λίβιος ΧΧΧΠ) 10. Σημασία έχει ή συμμετοχή (καί, κυρίως, όταν πρόκειται για δημόσιο πρόσωπο). Νά μπαίνεις στο ρεύμα νά διηθείς τήν πράξη, έτσι ώστε νά σου αποδοθεί ή διαφορά (της) αληθινό νόημα της κοινωνικότητας. Ήδη, μέχρι εδώ, μπορούμε νά εντοπίσουμε μια σειρά ισοδυναμιών, καθώς ακολουθούμε τό νόημα στις διαδοχικές του εξισώσεις με τή διάνοια, τή χρήση, τή σοφία, τήν πράξη, τή συνείδηση, τό μέτρο, τή φαντασία, τό νόμο, ή μάλλον, καθώς τό νόημα χρησιμοποιεί τις παραπάνω έννοιες ώς κριτήρια της ΐδιάς του της σύστασης θα μπορούσαμε επίσης νά προεκτείνουμε στο 7. Βιβλίο III, κεφ. III (για τά τρία εμπόρια), σελ ο.π. κεφ. III (ο.π., σελ. 783). 9. Βιβλίο III, κεφ. III (ο.π.), σελ ο.π., κεφ. XI (για το χρήσιμο καί το τίμιο), σελ. 770.

108 362 "Ελενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου άπειρο αύτη τή σειρά, μέχρι και την τελευταία ισοδυναμία πού θα κορέσει ϊσως τή θεμελιώδη απώλεια (το αμείωτο υπόλοιπο) και θα τελειώσει την προσπάθεια της επιχειρηματολογίας. «Θα αποκτήσουμε τα ελαττώματα της προφάνειας, όταν θα έχουμε αποκτήσει τα ελαττώματα της ουσίας» 11. Έδώ θεμελιώνεται ή διαδικασία των πανουργιών του λόγου έδώ εδράζεται ή ιδιαίτερη προθετικότητά της. Πάντως, να σκέφτεσαι να φαντασιώνεις τό έπέκεινα (μέχρι τον Θεό) επιφέρει διαταραχή του νοήματος και κάποτε ισοδυναμεί με λεκτικό ή και σωματικό θάνατο. Ό ϊδιος ό λόγος γίνεται πιο σαφής όσο διασχίζει μια σειρά πραξιακών φάσεων. Όταν ώς διαστάσεις της πράξης νοούνται ή πρόθεση, τό σχέδιο, οι φαντασιώσεις, τό επιχείρημα, τό αποτέλεσμα, τότε ή συνειδητοποίηση και τό σχόλιο των αποτελεσμάτων ορίζουν τή βάση για τή μετέπειτα πράξη και τήν επιχειρηματολογία της. 'Ακόμη και ό θάνατος δεν θα γίνει αισθητός παρά μόνο διαμέσου του λόγου και μέσα από διαδικασίες σύνθετες, του τύπου, μνήμη, φαντασία, ζωή, σκέψη, υστεροφημία. "Αλλωστε, τό πνεύμα πάντα ανασυγκροτεί, φαντάζεται, προβάλλει, αποκωδικοποιεί. Τό να σκέφτεσαι τό τέλος σημαίνει ότι δεν υπάρχει τέλος. Διότι, εάν υπήρχε, θα ίσχυε εξ ϊσου και για τή σκέψη. Πρόκειται για τήν τρέλλα του σχολίου (κι έδώ επανέρχεται επίσημα κι αναπόφευκτα ή ισχύς των ενδιάμεσων τόπων, με πρότυπο τον τόπο ανάμεσα στή γέννηση και στον θάνατο). «Κανείς δεν είναι ικανός να ξεριζωθεί με μιας άπό τή ζωή, άλλα περιμένει από τον εαυτό του κάτι πού έρχεται μετά άπό τον εαυτό του» (Λουκρ. ΙΠ, 89ο) 12. "Αν και ισχύει ή ιεράρχηση, σύμφωνα μέ τήν οποία οι λόγοι έχουν νόημα ώς έπαληθεύσιμοι άπό τήν πράξη, ωστόσο τό πράττειν σημειώνει μια σχετική απώλεια νοήματος (βλ. λάθος ή αποτυχία), ενώ συγχρόνως, τό νόημα πλεονάζει (επειδή ή σκέψη υπερχειλίζει άπό τήν πραγματικότητα), και υπολείπεται, όταν διατυπώνεται σε λόγο και προωθείται στην αγορά τών επιχειρημάτων. Όπως ακριβώς ή αξία του πράγματος εξαρτάται άπό τή σπανιότητα του, έτσι και ή αξία της πράξης εξαρτάται και άπό τήν έγκαιρία της' οί έγκαιρες πράξεις είναι σπάνιες ή και τό αντίστροφο, έστω κι αν κάποτε παρεκκλίνουν άπό τους ηθικούς ή λογικούς κανόνες. Έξ άλλου, τα περιθώρια και ή ελαστικότητα της ερμηνείας ορίζουν και τις κρυφές περιοχές όπου επεκτείνεται τό νόημα (ή τό κρυφό νόημα καθώς επεκτείνεται): «Τα όρια της τιμής δέν είναι διόλου μέ ακρίβεια καθορισμένα... άκρη άκρη στα σύνορα της υπάρχει κάποια ελεύθερη έκταση, αδιάφορη και ουδέτερη... Ή τιμή της νίκης υπολογίζεται άπό τή δυσκο 11. ο.π., κεφ. V (πάνω σέ στίχους τοϋ Βιργιλίου), σελ Βιβλίο Ι, κεφ. III (οί πόθοι μας πηγαίνουν πέρα άπό εμάς), σελ. 20.

109 Ή έξύφοινση τοϋ νοήματος στον Μοντοιίνιο 363 λία... ή αξία τοΰ νομίσματος αλλάζει ανάλογα με τη θέση και το χαρακτήρα των τόπων» 13. "Αλλωστε, δεν πρέπει να κοιτάζει κανείς αν κάποιο πράγμα είναι λίγο σε ποσότητα, άλλα το πόσο λίγοι το έχουν. Ή ποικιλία της ερμηνείας ( καί τοϋ νοήματος) εξαρτάται άπό τον τόπο και τήν έκταση τοΰ εμπορίου, άπό τό ύ'φος και τό είδος της πρακτικής, άπό το εύρος καί το βάθος της έν(συν)αλλαγής. Το να διατυπώνεις ή να διαμορφώνεις (τό) νόημα, είναι ωσάν να εξασκείς τήν τέχνη τοΰ τόξου: για να φτάσει ό τοξευτής στον στόχο του έχει ανάγκη άπό μεγάλη έκταση μπροστά του, καί ελευθερία για πλατειές κινήσεις. Ή απώλεια τοϋ νοήματος είναι ή απώλεια του στόχου. Φαίνεται πάντως, ότι σέ κάθε εγχείρημα αύτοΰ τοΰ είδους απαιτείται ή καθολική συμμετοχή τοΰ προσώπου. Τα σημάδια της κατάφασης του. Ή συγκατάνευση γίνεται σχεδόν οντολογική προϋπόθεση της κοινωνικής πράξης (όπως είναι ό βίος μας, έστω καί ό απολύτως ιδιωτικός). Τό σώμα συμπεριλαμβάνει καί τήν ψυχή ή μάλλον τό σώμα είναι ψυχή, καί τό αντίστροφο. «Τό επάγγελμα μου καί ή τέχνη μου, είναι να ζω... Έγκαθίσταμαι ολόκληρος: είναι ένας σκελετός όπου με τήν πρώτη ματιά φαίνονται οί φλέβες, οι μυς, οί τένοντες, κάθε κομμάτι στή θέση του... Δεν είναι οί κινήσεις μου πού (κατα)γράφω, είναι ό εαυτός μου, είναι ή ουσία μου...» εγώ, υποκείμενο «εν ουσία καί περιγραφή», δίνω τή γραφή μου καί, διαμέσου αυτής, τό σώμα μου ως ανατομικό σκεΰος, ώς ίχνος ψυχής, ώς πεδίο κινήσεων, ώς παραγωγό σκέψης, ώς μηχανή λόγου. Τό νόημα ολοκληρώνεται (;) μέ τήν πράξη της (έγ )συγγραφής, αν καί κατακερματίζεται μέ τήν πράξη της ανάγνωσης... «κοσμώ ακατάπαυστα τον εαυτό μου, γιατί ακατάπαυστα τον περιγράφω...» 14. Οί χειρονομίες καί ή στάση τοΰ σώματος ενσυνείδητες καί ασυνείδητες αποτελούν τον ρυθμό καί τήν ύπαρξη του, καί αργότερα τή γραφή του, τήν τεχνική καί τήν τέχνη του. Ή μορφή ολόκληρη (σύν τήν περιγραφή της) είναι τό νόημα. Ό Μανταίνιος αναζητεί μέ τήν πράξη της γραφής του τήν ακεραιότητα καί τήν υπαρξιακή του ενότητα, πού τοΰ άρνοΰνται ή αποσπασματικότητα καί ή διάσπαση τών ερμηνειών αυτής της γραφής ώς προϊόντος καί φαινομένου κοινωνικού. Τό σώμα είναι ή φυσική (ιστορία) τής γραφής' τό ζωντανό της παράδειγμα. Ή γραφή είναι ή μεταφυσική τοΰ σώματος καί αντιστρόφως" ή ουσία μετατοπίζεται έξ ίσου ανεπίδοτη καί ανεξάντλητη στους φυσικούς καί μεταφυσικούς τόπους. Κάθε εγχείρημα γραφής, κάθε «επιχείρημα», εγκλείει καί αναπαράγει τή διαφορά, «εγχειρίζει» τήν ομοιότητα: τό όμοιον, τό ταύτόν, είναι ή ανθρώπινη φύση, ή κοινότητα τών ανθρώπων, ή φύση, τό ασύλλη 13. Βιβλίο ΙΓΓ, κεφ. V (πάνω σέ στίχους τοϋ Βιργιλίου), σελ Βιβλίο II, κεφ. VI (για τήν εξάσκηση,), σελ. 359.

110 364 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου πτο. Το δμοιο ϊσως δεν σημαίνει τίποτα, διότι εΐναι τό όλο. 'Ωστόσο, τό όμοιο «σημαίνει», στο μέτρο πού τό σώμα και τό πνεύμα, πεισματικά, μέσα από τις αντανακλάσεις και τις παραστάσεις τους, άγωνιοϋν να διασώσουν και να επισημοποιήσουν τήν έμμονη ιδιαιτερότητα τους να διασώσουν και να προβάλουν τον σκληρό τους πυρήνα. ΣΚΗΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ. ΡΟΛΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΑ ΜΕΘΟΔΟΙ Δύο παραδείγματα «θεωρίας» πάνω στο λόγο (ομιλία), πού αποτελεί και τό όργανο της ένταξης του προσώπου στους κοινωνικούς χώρους, μπορούμε να διακρίνουμε: α) Σχέση κατηχητή μαθητευόμενου. Ό κατηχητής γίνεται ό επίσημος αντιπρόσωπος της πατρότητας, κάθε φορά πού ή πατρότητα εΐναι τό ηχείο τοϋ («φανταστικού») απολύτου νοήματος σαφώς είναι ό φορέας καίό γνώστης της θεϊκής ρήσης καί επομένως τής μοναδικής λύσης πού επιδέχονται τά άπορήματα και τά διλήμματα, γνώστης των εναλλακτικών λύσεων καί των τεχνικών, τών ποινών καί τών αμοιβών, ζωντανό δείγμα τής «ταυτότητας» ώς ίχνους τής αυτάρκειας καί τής σοφίας, είναι ό φιλόσοφος, ό δικηγόρος, ό ρήτορας, ô βασιλέας (όταν συμπίπτει με τό σοφό στοχαστή), ό δικαστής, τό α νώτερο δείγμα τής ανθρώπινης φύσης. Ό κατηχητής είναι συμφιλιωμένος με τήν ουσία τοϋ νόμου, ακόμα καί όταν λογική του τήν αντιστρατεύεται, εφ' ό σον γνωρίζει ότι ό νόμος είναι πρωτεύουσα δομή τών πραγμάτων,ότι αλλάζουν μόνο οι εκφορές του, καί ότι εΐναι εκείνος πού έχει τήν ικανότητα καί τήν αρμοδιότητα μεσολάβησης τής νομικής ουσίας καί πράξης στους άλλους. Φυσικά, δεν νοείται ότι ή αυθεντία του είναι απαραβίαστη καί αλάθητη αντίθετα, πρόκειται για μια αυθεντία πού αποκτήθηκε μέσα άπό τήν τριβή με έννοιες, αντικείμενα καί πρόσωπα, μέσα άπό τήν καθημερινή πρακτική, τή συνεχή καταπόνηση τοϋ πνεύματος πάνω σε σκληρές επιφάνειες ατελών γνώσεων καί χαρακτηριστικών, μέσα, τέλος, άπό τή χαρισματική όσο καί κατασκευασμένη δεξιότητα να συλλαμβάνει τό όλο, να διακρίνει τή λεπτομέρεια, να συνθέτει πλοκές, να αφαιρεί ό,τι παρενοχλεί τή ροή ενός λόγου, ενός γεγονότος ή τήν ομαλή εφαρμογή ενός νόμου. Ό μαθητευόμενος μάχεται, χωρίς τή σταθερότητα τοϋ κατηχητή του, για τήν αλήθεια (πιστεύει προφανώς ότι υπάρχει ή ότι δεν υπάρχει αλήθεια, χωρίς να έχει τήν δεξιότητα να «λειτουργήσει» ώς καθαρή θέση ή άρνηση μέσα στους γεωμετρικούς της τόπους), φαντασιώνει τή γνώση ώς μέλλουσα ζωή τοϋ πνεύματος καί τοϋ σώματος του, αμφιβάλλει ωστόσο (ελπίζοντας τό τέλος τής αμφιβολίας καί τής αμφιλογίας), εΐναι υποχείριος τής περιπέτειας προς τήν αναγνώριση τοϋ νοήματος, καί τής αναγκαιότητας να εφεύρει τήν αέναη διαφορά (του), δέσμιος πάντως τών συμβάσεων, τών κανόνων, καί τών σχημάτων τά όποια έντέχνως αντιπροσωπεύει ό κατηχητής. "Οσο πιο σοφός είναι ό κατηχητής (καί όχι

111 Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 365 απλώς άριστος τεχνίτης στο επάγγελμα του), τόσο πιο βαθιά ό μαθητευόμενος εμβαπτίζεται στις δομικές αναγκαιότητες πού συγκροτούν το περιβάλλον του, όσο κι αν αυτός ό ϊδιος ό κατηχητής του τις έχει υπερβεί (μέσα μάλιστα άπό τήν αποδοχή τους). Ό μαθητευόμενος είναι ή δέση (του έργου πού τείνει προς τό νόημα) και ο κατηχητής, μία οιονεί λύση του. β) Σχέση ρήτορα (άγορευτή) και δικηγόρου. 'Υπάρχουν δύο κατηγορίες ομιλητών ώς προς τήν ευφράδεια: εκείνοι πού χαρακτηρίζονται άπό ετοιμότητα, ικανοί να αποκρίνονται αποτελεσματικά σε οποιαδήποτε περίσταση, και εκείνοι πού δέν μιλούν ποτέ, χωρίς να έχουν επεξεργαστεί εκ τών προτέρων τό θέμα τους. Οί ρήτορες, πού ανήκουν στην δεύτερη περίπτωση, δέν διακόπτονται στο νήμα τών σκέψεων και του λόγου τους, ενώ οί δικηγόροι, πιέζονται άπό τις περιστάσεις νά έχουν ευστροφία, δχι μόνο στή σκέψη αλλά και στην ομιλία, και οί περιστάσεις αυτές είναι συνήθως α πρόβλεπτες 15. 'Ωστόσο, και οί δύο, εκτίθενται, εφ' όσον, και οί δύο, οφείλουν νά οργανώσουν μία παράσταση λόγου στην διάρκεια της οποίας πρέπει νά υπερβούν τό «παραξένισμα» (τήν απόσταση ανάμεσα σε ομιλητή ακροατή) πού δημιουργεί τό ίδιο τό γεγονός της έγερσης ενός προσώπου στή θέση τοϋ άγορευτή (φορέα ενός μηνύματος). Τό ερώτημα είναι διπλό: ουσίας (ερώτημα για τήν ουσία) και σημασίας (ερώτημα για τή σημασία ή άλλοιώς για τό αποτέλεσμα). 'Αναζητούμε τό ποιόν τοΰ προσώπου αυτό πού πράγματι είναι μέσα άπό τήν επιλογή του τών συγκεκριμένων στρατηγικών ή όμιλημάτων. Πολλές φορές, ή ποιότητα τών «παραστάσεων» τοΰ προσώπου είναι τέτοια, ώστε καλύπτεται ή πιθανή υστέρηση στο χαρακτήρα του και τό αντίστροφο επίσης είναι δυνατό. Υπάρχει μια παλινδρόμηση, ενα αδιάκοπο και δχι πάντα σαφές πήγαιν' ελα άπό τό «είναι» στο «φαίνεσθαι», παλινδρόμηση πού καταλήγει σ' έναν (λειτουργικό) σκεπτικισμό: μήπως τό «είναι» συμπίπτει (ή πρέπει νά συμπίπτει) με τό πολλαπλό φαίνεσθαι. Ή ουτοπία τοΰ «είναι» αποτελεί ακριβώς τήν ανεπάρκεια τοΰ «φαίνεσθαι»: όσο οί παραστάσεις, τα ενεργήματα τών προσώπων είναι ατελή, άναποτελεσματικά,οσο τό θέαμα χωλαίνει, τόσο ό μηχανισμός χάσκει, και μέσα άπό τα κενά του διαφαίνεται πάλι τό «είναι» 16. Ή αφήγηση ορίζει τό εύρος της μνήμης και της φαντασίας. Ή άφηγητική ικανότητα, ή ικανότητα της επιλογής όσων άρκοΰν για νά παρουσιάσουν τό σκελετό της σκέψης και της ιστορίας πού θέλουμε νά διαπιστώσουμε, κρίνουν και τό μέγεθος τοΰ αφηγητή. Σταδιακά, ή χρήση μετατρέπεται σέ μέτρο και κανόνα. Βάρβα 15. Βλ. Βιβλίο Ι, κεφ. Χ (για τήν έγκαιρη ή άκαιρη ομιλία), σελ Πρβλ. «Κάθε κίνηση μας αποκαλύπτει» (Βιβλίο 1, κεφ. Ι, σελ.290). «Ή αλήθεια μας τοϋ τώρα, δέν είναι αυτό πού είναι, άλλα αυτό στο όποιο πείθεται ό άλλος». (Βιβλίο II, κεφ. ΧΥΊΙΙ, για τήν διάψευση, σελ. 649).

112 366 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου ρο είναι οτιδήποτε υπερβαίνει το δριο των ηθών της χώρας και του περιβάλλοντος μας. Ό χώρος εντός των ορίων φιλοξενεί τήν τέλεια και απόλυτη χρήση όλων των πραγμάτων. Ή επικράτεια μέσα στην οποία ζοϋμε είναι τόπος παραγωγής προτύπων, κατασκευής και διάθλασης τής αλήθειας είναι ό τόπος τής κύριας οπτικής γωνίας άπ' όπου θα αναγνωριστεί μια έγκυρη παράδοση λόγου και λογικής. 'Ωστόσο, αυτοί τους οποίους αποκαλούμε βαρβάρους δεν είναι παρά συμπτώματα ενός φυσικού τρόπου ζωής, τής ίδιας τής φύσης, ακατέργαστης, χυμώδους, ανέγγιχτης. Ή «χρήση», ώς μέτρο κρίσης και διάκρισης δεν είναι παρά το αποτέλεσμα τεχνασμάτων, εφευρέσεων, παρεμβάσεων, παραβιάσεων, λανθασμένων ερμηνειών, νεωτερισμών, ανακαινίσεων και αποδιοργανώσεων πού επιφέρουμε στο φυσικό σώμα. Ό πολιτισμός ολόκληρος δικαιοδοτείται a posteriori, μέσα από τή χρήση (τις χρήσεις του) και τις εκάστοτε σκηνοθεσίες, δηλαδή, μέσα άπό τον λόγο πού παράγουμε για να πλαισιώσουμε και να θεωρητικοποιήσουμε αυτές τις χρήσεις. Τό νόημα, επομένως, δεν είναι πλέον ή φύση, παρά ώς στέρηση: νόημα είναι ό τρόπος χρήσης και ή διατύπωση κανόνων χρήσης, ενώ ή φύση (πριν από τήν πράξη τής χρήσης) τείνει να ταυτιστεί με τήν ουσία (essentia) ή ακόμα, τελείως αντίθετα, και με τήν απαξία (βλ. βαρβαρότητα), να μετατραπεί, δηλαδή, σε αισθητική ή άντι αισθητική εννοια Άντικείμενο.Φαίνεται έτσι να διαρθρώνονται δύο επίπεδα: π εριοχή τών περιστάσεων, τών διαδικασιών, του παρόντος, εκεί όπου συντελούνται οι διαπραγματεύσεις, μπαίνουν σε εφαρμογή σχεδιασμοί, διαπλέκονται οι δράσεις' εκεί όπου συμβαίνει και κατοχυρώνεται ή εξουσία, εξαργυρώνονται και έπαναδιατυπώνονται κανόνες δικαιοσύνης. Έκεΐ τέλος, όπου ενεργοποιούνται και μεταφράζονται, δρώντας πάντα εν δυνάμει, οί οπισθοβουλίες (arrières pensées), ιδιαίτερα όταν στην περιοχή αυτή πρωταγωνιστούν ανώτατα πρόσωπα πρόσωπα εξουσίας υπέρτατης. περιοχή τών κρίσεων: α) ταυτόχρονη κρίση (ή κρισιμότητα τοϋ σύγχρονου): οί πράξεις τών ατόμων, αντικείμενα νηφάλιας και ψυχρής παρατήρησης (άπό ενα νου πιο ολοκληρωμένο και σχεδόν αποστασιοποιημένο βλ. οφθαλμό του σοφού) είτε εμπαθούς και ατελούς κρίσης άπό μέρους τών απλών ανθρώπων πού αγνοούν περιστάσεις, καταστάσεις και ιδεολογήματα' β)ύστερόχρονη κρίση: χρόνος τής υστεροφημίας ή στιγμή του θανάτου (τής εκπνοής), στιγμή όπου προσδοκάται ή λύση τοΰ αινίγματος τής ζωής τό κλειδί για τήν αποκωδικοποίηση της, αν και πάντα ισχύει ή πιθανότητα, ό ετοιμοθάνατος νά πανουργεϊ, ηθελημένα ή αθέλητα, νά άντιπαρέρχεται, να διαγράφει ή νά αλλοιώνει μνήμες και ό ίδιος ό νεκρός άπατα τους έπιγενέστερους: τα ίχνη του πιθανόν νά είναι παραπλανητικά ή υστεροφημία γίνεται ενα παλίμψηστο ή γνώση οικοδομείται πάνω σέ διάτρητα θεμέλια. Κενά μνήμης, κενά αφήγησης και συγγραφής, κενά ερμηνείας ή αντιγραφής, παραλείψεις, άβλεψί

113 Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 367 ες* ή Ιστορία είναι ένα απέραντο ναρκοπέδιο, μια αφανής πλεκτάνη. "Αλλωστε, εφ' όσον ό Θάνατος δεν θανατώνεται ή μάλλον επειδή κανείς δεν επιζεί τοΰ θανάτου του (έκτος ϊσως από τον Ίησοϋ), δεν μπορεί να υπάρξει ποτέ πλήρες νόημα τουλάχιστον όσον άφορα τή ζωή μέχρι τή στιγμή της εκπνοής: δεν μπορεί ποτέ να εκφερθεί πλήρως ή σημασία της, ό νόμος της* και δέν υπολογίζουμε έδώ τήν πιθανότητα πλάνης εκ μέρους του επιζήσαντος ή τοϋ άναστηθέντος: τά κενά παραμένουν κενά, έστω και μετά άπό αυτήν τή συγκλονιστική ανακεφαλαίωση. Δέν είναι σίγουρο ποιος αυτόπτης και αύτήκοος μάρτυρας θα ήταν επαρκής προϋπόθεση για τήν εγκυρότητα της αλήθειας ή μαρτυρία φαίνεται να είναι αναγκαίο, όχι δμως και επαρκές κριτήριο για τό δικαστήριο τοϋ χρόνου. Στα μάτια τοΰ σοφοϋ, καμμιά πράξη δέν είναι «κλειστή» και αξιόπιστη κανένας λόγος επαρκής και «πιστός». 'Ωστόσο, αποδέχεται τό κΰρος τους, έφ' όσον έχει ήδη αποδεχτεί τις αναγκαίες εκείνες συνθήκες πού τά προκαλούν και τά υποβαστάζουν. Δέν υπάρχει ολική «λήψη» τοϋ κόσμου. Ή έλλειπτικότητα είναι μια οντολογική αναπηρία, πού ακόμα και στις προνομιούχες στιγμές της εκστατικής αναγνώρισης της ουσίας προοικονομεΐ τήν απώλεια τής κερδισμένης ουσίας, μέσα από τό λόγο πού μελλοντικά θα θελήσει να αναπαραγάγει τήν εμπειρία τής αναγνώρισης. Ό λόγος θα είναι αναπόφευκτα αποσπασματικός, όσο καί αν επικαλείται τήν εσωτερική του σχέση μέ τό δράμα και τό θέαμα τής ζωής. «... θα έλεγα πώς ακόμα πιο πιθανόν είναι τό ότι, ούτε αυτό πού προηγείται ούτε αυτό πού έπεται δέν ανήκουν στο θάνατο. Δικαιολογούμαστε λανθασμένα. Και άπό τήν εμπειρία μου βρίσκω ότι είναι μάλλον ή ανυπομονησία τής φαντασίας τοΰ θανάτου πού μας κάνει ανυπόμονους καί μπροστά στον πόνο» 17. Ό τόπος τής φρίκης, των απονενοημένων διαβημάτων καί των αποτυχημένων συλλογισμών είναι ή σκέψη πού επενδύει τό μεσοδιάστημα ανάμεσα σέ συνείδηση ζωής καί συνείδηση θανάτου. 'Οπτική γωνία καί διαρκής εικόνα πού προβάλλεται στο βάθος τοΰ μέλλοντος, ό Θάνατος: δέν υπάρχει μέρος απ' όπου να μήν ξεπετάγεται μπροστά μας μποροΰμε να στρέφουμε ασταμάτητα τό κεφάλι δεξιά αριστερά σαν σέ ύποπτη χώρα: «είναι όπως ό βράχος πού βρίσκεται πάντα κρεμασμένος πάνω άπό τον Τάνταλο» (Κικέρωνας, De finibus, I, XVTÏÏ) 18. "Ομως, «πόσους έχει ο θάνατος τρόπους να μας εκπλήσσει;» 19. Ό κυλιόμενος τάπης των πραγμάτων πού ανασκευάζονται τήν ώρα πού 17. Βιβλίο Ι, κεφ. XIV (ότι ή αίσθηση των καλών καί των κακών εξαρτάται σέ μεγάλο βαθμό άπό τήν αντίληψη πού έχουμε γι' αυτά), σελ Βιβλίο Ι, κεφ. XX (ότι το να φιλοσοφείς, είναι νά μαθαίνεις να πεθαίνεις), σελ δ.π., σελ. 83.

114 368 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογή ρου αναλύονται, εμφανίζεται ώς ή νηφάλια τρέλλα μιας πυρακτωμένης λογικής πού αναζήτα τον ύψιστο βαθμό συνειδητότητας, και πού ανάγει την τέχνη τοΰ «έμφανίζεσθαι» σε τέχνη Ζωής, ή οποία θα συμπυκνώνει και θα επεξεργάζεται μορφή, ιδέα και πάθος πάνω σ' ενα θέμα ύποδεκτικο στην αντίφαση και στον περιορισμό (ζήτημα ορίων: «Με τή γέννηση μας πεθαίνουμε... το ϊδιο πέρασμα πού κάνετε άπο το θάνατο στή ζωή, χωρίς πάθος και χωρίς τρόμο, κάνετε το πάλι άπο τή ζωή στο θάνατο. Ό θάνατος σας είναι ενα άπο τα μέρη της τάξης του σύμπαντος... Κάθε τι πού ζείτε, το υπεξαιρείτε άπο τή ζωή... το συνεχές έργο της ζωής μας είναι να οικοδομούμε το θάνατο. Είστε εν θανάτω, ενώ βρίσκεστε εν ζωή. Διότι είστε μετά θάνατον όταν δεν είστε πλέον εν ζωή» 20. Σημασία έχει ή οπτική γωνία. Ό κανόνας ανάγνωσης. Ό τρόπος ερμηνείας. Ή οξύτητα του βλέμματος.ή οξυδέρκεια τής αίσθησης τό μέσον σύλληψης και αφής τών πραγμάτων. Ή οξυδέρκεια τής υπόθεσης. Ό δίαυλος τής επικοινωνίας. Αυτό πού παρεμβάλλεται ανάμεσα στο σώμα και στον κόσμο. Σημασία έχουν οι εικόνες πού σχηματίζει ή σκέψη: ή εικόνα τοϋ σώματος, ή εικόνα τοϋ κόσμου. Δεν υπάρχει καλό και κακό. Δεν είμαστε καν πέραν τοϋ καλοϋ και τοΰ κακοΰ. Τό πρίσμα εγείρει τήν εικόνα και ή εικόνα τον κόσμο. «Ή ζωή δέν είναι από μόνη της ούτε καλή ούτε κακή: τή θέση τους, τό κακό και τό καλό, τήν παίρνουν ανάλογα με τό πώς θα τους τήν παρασκευάσετε εσείς.» 21. Ή πράξη είναι ενα είδος χωροποίησης τοΰ άγνωστου* σύλληψη τής διακύμανσης τών πραγμάτων και τής στιγμιαίας στάσης της (απαθανάτιση). "Υστερα, τήν πράξη άκολουθοΰν οι χρήσεις, οί νόρμες, τα πρότυπα, οί σκοπιμότητες. Ή πράξη είναι μια φαντασία, μια μέθοδος, ένας τρόπος κρίσης, μια θεμελίωση, εφ'όσον σ'αυτήν θεμελιώνονται οί ιστορίες. Τρόπος πράξης 20. δ.π., σελ ό.π., πρβλ. «Ώς έκ τούτου, δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν αρχές στους ανθρώπους, εάν δέν τους τις έχει αποκαλύψει τό θείο σ' ό,τι άφορα τα υπόλοιπα, και ή αρχή και ή μέση και τό τέλος, δέν είναι παρά όνειρα και καπνός... γιατί κάθε ανθρώπινη υπόθεση και κάθε εκφορά έχει τόση εγκυρότητα όση έχει καί οποιαδήποτε άλλη, αν δέν έρθει ό νους για να κατασκευάσει τή διαφορά τους. Έτσι, πρέπει να τις βάλουμε όλες στή ζυγαριά... Ή εντύπωση τής βεβαιότητας είναι μια ορισμένη μαρτυρία τρέλλας καί ακραίας αβεβαιότητας και δέν υπάρχουν πιο τρελλοί άνθρωποι, μήτε λιγότερο φιλόσοφοι από τους φιλόδοξους τοΰ Πλάτωνα». (Έδώ ό Μονταίνιος αναφέρεται στους «φιλότιμους» τοϋ πλατωνικοϋ αποσπάσματος: Καί μην φιλότιμους γε, ώς εγωμαι καθοράς δτι, αν μη στρατηγήσαι δύνωνται, τριττυαρχοϋσαν, καν μη υπό μειζόνων και σεμνότερων τιμάσβαι, υπό σμικροτέρων και φαυλότερων τιμώμενοι άγαπώσιν, ώς όλως τιμής επιθυμητοί δντες, Πολιτεία, Ε 475 α β" να προστεθεί ή παράγραφος: «Πάντως... για τήν εκπαίδευση τών παιδιών», σελ. 168), τής σελ. 22 τοϋ χειρογράφου.

115 Ή έξύφανση τοΰ νοήματος στον Μονταίνιο 369 είναι να ξεδιπλώνεις, νά εκμεταλλεύεσαι, να χρησιμοποιείς και να προσδίδεις ποιοτικά χαρακτηριστικά στη ζωή" να αναπτύσσεις τις αρχές της. Αύτη ή ανάπτυξη της ζωής στον Χώρο και στον Χρόνο διαμέσου τοΰ σώματος είναι ή Ιστορία, ή Φιλοσοφία, ή Διήγηση, το Θέμα τής Ζωής 22. Οι σκοποί μοιάζουν να είναι δύο: ή μάθηση (εξάσκηση) και ή κάλυψη όλων των πιθανών να συμβούν (προκατάληψη τοΰ παράγοντα τύχη) όργανο, ή επανάληψη. Ή ζωή εθίζει στην έπαναληπτικότητα, δομείται πάνω στην επανάληψη. Ή στιγμή τοΰ θανάτου είναι ανεπανάληπτη κι εκεί βρίσκεται ή βαθύτερη ρωγμή τοΰ νοήματος 23. Γι' αυτό άλλωστε δεν άρκοΰν ή καλή θέληση και ή ικανότητα: πρέπει νά έπισυμβοΰν και οί κατάλληλες περιστάσεις πού θα επιτρέψουν στην πρόθεση και στην επιδεξιότητα νά αναπτυχθούν 24. Χρειάζεται περίσκεψη γιά νά αντιληφθείς τήν ιδιαιτερότητα τών περιστάσεων, και πνευματική αλαζονεία για να τις υπερβείς 25. Σημείωση: Υπάρχει το νόημα πού προκύπτει από τήν πράξη (ή πράξη νόημα), και υπάρχει ή ακύρωση ή ή επαύξηση τοΰ νοήματος πού ακολουθεί τήν πράξη σύμφωνα με τήν πορεία τοΰ επεξηγηματικού σχολιασμοΰ (λειτουργικότητα βλέμματος και αποστάσεις). Ή απλή προδιάθεση τοΰ σώματος και τοΰ πνεύματος, ή φυσική δεξιότητα, είναι ιδιότητα νεκρή και ανούσια. Μόνον ό,τι παρασκευάζεται με μελέτη, άσκηση και όξύνοια είναι ζωντανό και ουσιώδες. Το ασυνείδητο, είναι τό ακατέργαστο, το φυσικό, με τήν έννοια τοΰ ώμου 26. Και στο ϊδιο τό επίπεδο τών λέξεων γυρνώντας, θα ξαναβρούμε τήν απόσταση πού χωρίζει τή λέξη άπό τό πράγμα, απόσταση πού λειτουργεί ώς δολιοφθορέας τοΰ νοήματος (ό λόγος έχει τήν δική του οπισθοβουλία, ή οποία είναι ακριβώς ή απόσταση του άπό αυτό πού πρόκειται νά εκφράσει). Δεν υπάρχει νόημα, υπάρχει όμως οικονομία νοήματος, βαθμός και αντανακλάσεις νοήματος. Παρατηρείται σπάνις νοήματος. «Ανοίγουμε 22. Πρβλ. ((Ποια αγωγή ακολούθησε ή ζωή μου δέν το έμαθα, παρά αφ' ότου τήν εκμεταλλεύτηκα και τήν έχρησιμοποίησα. Νέος τύπος: ένας φιλόσοφος άνευ προμελέτης και απρόοπτος... έχει (ή Φιλοσοφία) τόσα πρόσωπα καΐ τόση ποικιλία... Ή ανθρώπινη φαντασία δέν μπορεί να συλλάβει τίποτα, είτε καλό είτε κακό πού να μή βρίσκεται έκεΐ μέσα.» (Βιβλίο II, κεφ. XII, 'Απολογία τοϋ Raimond Sebond), σελ Βλ. Βιβλίο II, κεφ. VI (για τήν εξάσκηση), σελ («Μπορεί κανείς, με τή χρήση και μέ τήν εμπειρία, νά οχυρωθεί απέναντι στους πόνους... άλλα όσον άφορα τό θάνατο, δέν μπορούμε νά τον δοκιμάσουμε παρά μια φορά μόνο»). 24. Βλ. Βιβλίο II, κεφ. XXI (κατά τής οκνηρίας). 25. Βλ. Βιβλίο II, κεφ. XXXIV (παρατηρήσεις επάνω στα μέσα πού μετέρχεται ό 'Ιούλιος Καίσαρας γιά νά κάνει πόλεμο), τό παράδειγμα τοϋ Μ. 'Αλεξάνδρου, σελ Βλ. Βιβλίο II, κεφ. XXXI (γιά τους καννίβαλους), σελ. 209: ((το νά είσαι ευκίνητος είναι ιδιότητα σωματική και νεκρή... ή ανδρεία... δέν μετριέται μέ τήν αξία τοΰ ίππου ή τών όπλων μας άλλα μέ τήν προσωπική μας αξία)). 24

116 370 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου την ΰλη και την απλώνουμε διαλύοντας την... Βρίσκουμε όμως κάποιο τέλος στην ανάγκη μας να ερμηνεύουμε; διακρίνουμε έστω εκεί κάποια πρόοδο, κάποια προώθηση προς την ηρεμία;...» 27. «Οι άνθρωποι παραγνωρίζουν τήν φυσική ασθένεια τοϋ πνεύματος τους πού άλλο δεν κάνει παρά να σκαλίζει και να έρευνα στριφογυρνώντας ασταμάτητα, οικοδομώντας, ώσπου τέλος εγκλωβίζεται μέσα στον ϊδιο του το μόχθο...» «...δέν υπάρχει τέρμα στις αναζητήσεις μας τό τέλος μας είναι στον άλλο κόσμο... ή τροφή του πνεύματος είναι θαυμασμός, κυνήγι και αμφισημία πρόκειται για μια κίνηση ακανόνιστη, αέναη, δίχως υπόδειγμα και δίχως σκοπό» 28. (Μεθοδολογική σημείωση: «εκεί όπου πέφτουν όλα, δέν πέφτει τίποτα»). Και αυτό είναι φυσικό: «ή αρρώστια τοϋ όλου είναι ή υγεία τοϋ μέρους ή συμμόρφωση, είναι ποιότητα εχθρική στην διάλυση» 29. Σε μια κοινωνία του κακοΰ, όταν το δλο μέσα στο όποιο δρα κάθε προσωπικότητα μέ τήν διαφορά της είναι αναπότρεπτα χαλασμένο, δέν μένει παρά ή συμμόρφωση, εφ'δσον τό ζητούμενο είναι ή αποφυγή της διάλυσης. Τό άτομο οφείλει να διασώζει τον κοινωνικό κλωβό. Οί κοινωνικές μορφές άλλο δέν είναι παρά εναλλαγές της θεμελιώδους κατάστασης: τοϋ άνήκειν στο ανθρώπινο γένος. Ή απόκλιση άπό τό κοινωνικό σώμα οφείλει να διενεργείται ώς τέχνασμα, να νομιμοποιείται μέσα στα συμφραζόμενα της εποχής, σχεδόν να επιχειρείται λάθρα, αν και όχι υπονομευτικά. Τό σχήμα είναι ασαφές και δυσλειτουργικό: είναι ή ολότητα άραγε πού χρησιμοποιείται για να εξυπηρετηθεί ή ατομικότητα ή τό αντίστροφο; φαίνεται πώς ή ατομική συνείδηση παρουσιάζεται ώς ενα είδος «ακοίμητης συνείδησης, πράγμα πού της επιτρέπει να κινείται πολυτρόπως μέσα σ' ενα περιβάλλον πού τήν παρεμποδίζει και πού αντίστοιχα παρεμποδίζεται άπό αυτήν. Ωστόσο, ή αμφισβήτηση και ή δυσχέρεια ουδέποτε (πρέπει να) εκφέρονται: αφομοιώνονται. Πάντως, ομοιότητα και διαφορά συγχέονται ποικιλοτρόπως: «ιδιοφυές κράμα της φύσης: εάν οί φυσιογνωμίες μας δέν ήταν όμοιες, δέν θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τον άνθρωπο άπό τό κτήνος εάν δέν ήταν ανόμοιες, δέν θα ήταν δυνατό να ξεχωρίσουμε άνθρωπο άπό άνθρωπο (βλ. "Αγιος Αυγουστίνος, Πολιτεία τοϋ Θεοΰ, XXI, VII). "Ολα τα πράγματα κρατιούνται άπό κάποια ομοιότητα, κάθε παράδειγμα χωλαίνει, και ή σχέση πού βγαίνει άπό τήν εμπειρία είναι πάντα αδύναμη και ατελής πάντως, συγ 27. Βιβλίο III, κεφ. XIII (για τήν εμπειρία), σελ δ.π., σελ Έπέκεινα δέν υπάρχει: υπάρχει μόνο ερμηνεία: «Πιο πολύ ασχολούμαστε μέ τό να ερμηνεύουμε τις ερμηνείες παρά μέ τό να ερμηνεύουμε τα πράγματα, και πιο πολύ μέ τα βιβλία πού γράφτηκαν για άλλα βιβλία, παρά για οποιοδήποτε άλλο θέμα: δέν κάνουμε άλλο άπό τό να ανταλλάσσουμε σχόλια...» Πρβλ. «Τα πάντα βρίθουν σχολίων...» (ο.π., σελ. 1046). 29. Βιβλίο III, κεφ. IX (για τήν μετάνοια), σελ. 938.

117 Ή έξύφανση του νοήματος στον Μονταίνιο 371 κρατούμε τήν μια με την άλλη τις συγκρίσεις, από κάποια γωνία. "Ετσι χρησιμεύουν οι νόμοι, κι έτσι συνταιριάζονται σέ κάθε μια από τις υποθέσεις μας, διαμέσου κάποιας ερμηνείας πλάγιας, βιασμένης και λοξής» 30. Κατά τήν διαδικασία παραγωγής (ενός) νοήματος, ακολουθείται μια γραμμή πού καταλήγει προσωρινά στον κορεσμό και στην απώλεια νοήματος, ενώ σέ κάποιο σημείο της συλλαμβάνεται επακριβώς ό σκοπός τής διαδικασίας, και κατά κάποιον τρόπο έχουμε τήν ενόραση του νοήματος της. Λίγο πριν άπό τήν αιφνίδια αυτή σύλληψη αρχίζει ενα διάστημα φαντασίωσης (τοΰ νοήματος), και αμέσως μετά ακολουθεί ενα στάδιο όπου το νόημα γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας: το πνεύμα οπισθοδρομεί, επαναλαμβάνει, επεξεργάζεται ήδη, το κυνήγι του νοήματος έχει μετατραπεί σέ περιπέτεια «χειροτεχνικής» φύσης, όπου, ακριβώς, ή τελειοποίηση αποτελεί τήν ιδιότυπη απόλαυση της. Το νόημα πλέον τής περιπέτειας αυτής δεν είναι ό εντοπισμός τοΰ νοήματος άλλα ή παράταση τής απόλαυσης 31. "Αλλωστε, ή αξία τής νίκης έγκειται στην δυσκολία τής αποστολής. 'Υπάρχει ή αποστολή, υ πάρχει ή απόσταση μέχρι τήν εκπλήρωση του σκοπού, υπάρχει το άγγιγμα τών πραγμάτων πού μεσολαβούν και επενδύουν τήν αποστολή τέλος, προστίθεται και ή προσπάθεια (ψυχή θέληση): τό άθροισμα πρέπει να μας δίνει το νόημα τής αποστολής ώς δυναμικού συνόλου καλά συνδυασμένων μεταξύ τους παραγόντων 32. Πρέπει, στο μεταξύ, να υπάρχει απόλαυση λόγου δηλαδή εύρεση τοΰ μέτρου στο λόγο: «Εκείνος πού τα λέει δλα μας μεθά και μας αηδιάζει εκείνος πάλι πού φοβάται να εκφραστεί μας παρασύρει να σκεφτούμε περισσότερα άπ' όσα πράγματι έχει να μας πεϊ...» 33. Τέχνη και πράξη μεταχειρίζονται τήν υπεκφυγή, τήν υποκλοπή, τή λαθραία απόσβεση ή 30. Βιβλίο III, κεφ. XXII (για τήν εμπειρία), σελ Ή ομοιότητα πάντως δεν παύει νά σημαίνει τήν ουτοπία τής ταυτότητας: «Ή ανομοιότητα τρυπώνει άπό μόνη της στα έργα μας καμμία τέχνη δέν μπορεί να φτάσει στην ομοιότητα.» (ο.π., σελ. 1042). 31. Βιβλίο III, κεφ. Χ (γιά να οικονομείς τή θέληση σου), σελ Πρβλ. «Για νά κρίνουμε τις προφάνειες πού εκπέμπονται άπό τα υποκείμενα θα μας χρειαζόταν ενα κριτικό όργανο γιά τον έλεγχο αύτοΰ τοΰ οργάνου μας χρειάζεται μια απόδειξη τής εγκυρότητας του γιά νά ελέγξουμε τήν αλήθεια τής απόδειξης, ενα όργανο: ιδού, πώς βρισκόμαστε στον τροχό. Έφ' όσον οί αισθήσεις δέν μπορούν νά θέσουν τέρμα στην διένεξη μας, όντας αυτές οί ίδιες γεμάτες άπό αβεβαιότητα, θα πρέπει, αυτό πού θα θέσει τέρμα νά είναι ό νους (διάνοια) καμμία διάνοια δέν εγκαθιδρύεται δίχως κάποιαν άλλη διάνοια: ιδού και πάλι πώς βρισκόμαστε στο σημείο άπό τό όποιο ξεκινήσαμε, έπ' άπειρο». Βιβλίο II, κεφ. XII ('Απολογία τοΰ Raimond Second), σελ Ενδεικτική σημείωση: «δέν πρέπει νά σχολιάζουμε τίποτα τόσο μακροπρόθεσμα... πού νά μήν διακρίνουμε τό τέλος του. Γεννηθήκαμε γιά νά ενεργούμε»... «τό τελευταίο βήμα δέν φέρνει τήν κόπωση τήν φανερώνει...» Βιβλίο Ι, κεφ. XX (ότι τό νά φιλοσοφείς είναι νά μαθαίνεις νά πεθαίνεις), σελ. 91, Βιβλίο III, κεφ. V (επάνω σέ στίχους τοΰ Βιργιλίου).

118 372 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου ανάπτυξη χαρακτήρων πού σηκώνουν άπο τήν πραγματικότητα. Ή απόλαυση του λόγου γίνεται απόλαυση σωματική" έγκειται στην αίσθηση του κοίλου και του κυρτού: τό νόημα είναι κλοπιμαίο* αρπάζεται άπο τον κόσμο, κρύβεται στη συνείδηση, εξαργυρώνεται κατά κόσμο ν, κλεπταποδόχοι: πράξεις και Τέχνη. Ή κοιλότητα περιέχει, τό κυρτό περιβάλλει τό νόημα, πού έτσι, συγχρόνως, ενέχεται και περιβάλλεται* είναι αυτό το ίδιο τό νόημα πού περιβάλλει και περιέχει ενα κεφάλαιο σημασιών τό όποιο ξοδεύεται κι ανανεώνεται ανάλογα με τις πιέσεις των συνθηκών ύπαρξης του μέσα σε μία «κατάσταση» νοήματος, ανάλογα με τις διαφυγές του μέσα από τον τριπλό κλοιό, συνείδησης, πραγματικότητας και θείας θέλησης. Στο κέντρο, τό νόημα ώς ανέκφραστο* στην περιφέρεια, τό νόημα ώς ασύλληπτο: στην ενδιάμεση περιοχή, οφείλουν να επιχειρούνται υποκλοπές εις βάρος της περιρρέουσας ατμόσφαιρας νοήματος. Υφαρπαγές ή δάνεια (διαμόρφωση ύφους) είναι απαραίτητα για να αποδώσει ή πράξη τό νόημα της (όταν πράξη είναι ό γεωμετρικός τόπος στοιχείων όπως φαντασία, διάνοια, πρόθεση, θέληση). 'Ωστόσο αναγκαίο θα ήταν να δαμαστεί κάθε ανάγκη άναπαραστατικότητας* ή αναπαράσταση ισοδυναμεί με τρέλλα και ματαιοπονία πού δυσκολεύουν τήν ολοκλήρωση του έργου: «ή ακρότατη επάρκεια συνίσταται στην εξήγηση και στην εξάπλωση της χρήσης, κι όχι στή μεταστροφή και στην ανακαίνιση της...» (άλλωστε), «είναι τρέλλα κι ασέβεια να επιχειρούμε να αναπαραστήσουμε τα έργα της θείας Πρόνοιας, (οφείλουμε μάλλον) να τα θεώμαστε με κατάπληξη» 34. Στην δικαιοδοσία του άτομου ανήκει να επεξεργάζεται τις παραδομένες χρήσεις* ή παράδοση των χρήσεων προς συμμόρφωση και σχολιασμό γίνεται άπό κάποια ανώτατη αρχή ή διαμέσου της θεϊκής θέλησης. Ή «παράδοση» ωστόσο συνεχίζεται άπό τον υπήκοο, πού δεν φαίνεται να είναι ενα άτομο πολιτικά προσδιορισμένο, με συνείδηση μιας ιδιαίτερης αποστολής του ή μέ κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό λόγο: μάλλον πρόκειται για ενα έκτακτο κράμα φιλοσόφου, κοσμοπολίτη, ασκητή, στωϊκοϋ, αριστοκράτη αυλικού ή ίδια ή φυσιογνωμία τοΰ Μονταίνιου ό όποιος αναλαμβάνει τό εγχείρημα να καταγράψει τις στάσεις του μέσα στους κοινωνικούς τόπους της εποχής, τήν ϊδια στιγμή πού αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ώς έξοχο δείγμα (σέ διανοητική υπερευαισθησία) μιας εντατικής οντολογικής κατάστασης: σώμα πού υποτάσσεται και αντιπαρατίθεται σέ τρεις αναπόδραστες συγκυρίες, τή συμπαντική (μέ κορυφή τό θείο πνεύμα), τήν κοσμική (μέ κορυφή τον βασιλέα), και τή συγκυρία τοΰ ϊδιου του τοΰ προσώπου (μέ κορυφή τον έξημμένο του νοΰ). Οι τρεις συγκυρίες άρθρώνον 34. Βιβλίο Ι, κεφ. XXXIII (περί του εθίμου, ή να μην αλλάζουμε εΰκολα έναν νόμο πού μας παραδόθηκε), σελ. 120.

119 Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 373 ται πάνω στο σώμα τοϋ συγγραφέα και τον διασχίζουν. Κάθε μια διεκδικεί μέ την ϊδια ένταση τη συγκατάθεση του, την ενσυνείδητη (ή ασυνείδητη) προσχώρηση του στα σχήματα της. Ό τρόπος μέ τον όποιο φέρουμε τον βίο μας είναι μια 'Αφήγηση όσων μας προσφέρει ό κόσμος μέσα άπό τό γεγονός ότι ζοϋμε και περιφερόμαστε. Ή αφήγηση προϋποθέτει τη μνήμη και τήν επιλεκτική ικανότητα. Ή Ιστορία και οί ιστορίες, όσο και οι μυθολογίες, επειδή είναι κατασκευές, απαιτούν έναν ικανό βαθμό συμμετοχής τοϋ σώματος τό σώμα πρέπει να προσφερθεί ώς διελκυστίνδα ανάμεσα στον δεδομένο κόσμο και τον κατασκευαστικό νοΰ, ή μάλλον τό σώμα είναι ενα εύθραυστο και ευαίσθητο υλικό πού παρεμβάλλεται ανάμεσα στις δύο περιοχές, αποτελώντας τον γεωμετρικό τόπο τών άλληλοεισδύσεων: τό σώμα αφήγημα, παλίμψηστο της συγγραφικής, διηγητικής ικανότητας τοϋ προσώπου όταν αντιμετωπίζει τον κόσμο. Ή πραγματικότητα εϊναι άπειρη στην ποικιλία της, τό ανεξιχνίαστο πρωτότυπο αληθειών και ψευδαισθήσεων. Ό Λόγος εϊναι όργανο παραγωγικό, κατασκευαστής προτύπων ελλοχεύει, παγιδεύει τήν πραγματικότητα και τήν ανθρώπινη φύση, όταν διαβλέπει τάση για χαλάρωση και διασκορπισμό: συνθέτει, ενοποιεί, ταξινομεί. Τόσο έξοχώτερο είναι τό αφήγημα, όσο περισσότερο δομείται μέσα άπό μια έμμονη του στην πλοκή (ϊσως μέ κάποιον περιορισμένο αριθμό παρεκτροπών της: ωστόσο, ή πλοκή εμφαίνει τεχνηέντως τήν δυνατότητα τών πολλών και αναγκαίων παραλλαγών της). Σημασία έχει, τό αφήγημα να μήν εκτραπεί παντελώς, ή «ιστορία» να διακρίνεται, ό συνδετικός ιστός τών παραλλαγών, τό κύριο πρόσωπο, τό ιδεολογικό και νοηματικό νεΰρο να αναγνωρίζονται. Τό «πρόσωπο» επίσης είναι ενα τεχνούργημα, κι εάν «παρουσιάζεται» άσυνειδήτως, τότε αποτελεί ενα υπαρξιακό (καλλιτεχνικό, όσο και λογικό) σφάλμα πού δέν οδηγεί παρά στην διακωμώδηση καί τήν αχρήστευση της τέχνης και της τεχνικής οί όποιες απαιτούνται στις διαδικασίες τοϋ βίου μας. Ό φυσικός ρυθμός βασίζεται στην εναλλαγή και στην ποικιλία, μέ ακρογωνιαίο λίθο τήν επανάληψη. Ό νόμος τοϋ νοήματος είναι ή εύτακτη κι ενσυνείδητη ενσωμάτωση τοϋ ρυθμοϋ αύτοϋ στην ατομική ζωή. Ή άφηγηματικότητα είναι μια εφαρμογή τοϋ ρυθμοϋ 35. Όλα συγκεν 35. Βιβλίο II, κεφ. Ι (για τήν αστάθεια τών πράξεων μας). Πρβλ.: «'Αλήθεια, έμαθα άλλοτε ότι ή διαστροφή δέν είναι παρά άπορρύθμιση και παράλειψη τοϋ μέτρου, και ώς έκ τούτου είναι αδύνατον να της προσάψουμε τή σταθερότητα», σελ Πρβλ. επίσης: «Γι' αυτό, ή γνώση της δικής μου κινητικότητας μ' έχει κάνει ν' αναπτύξω μέσα μου συμπτωματικά κάποια σταθερότητα γνώμης, καί δέν έχω καθόλου αλλοιώσει τις πρώτες καί φυσικές μου γνώμες. Διότι, μ' οποίαν όψη κι αν εμφανίζεται ό νεωτερισμός, δέν αλλάζω μ' ευκολία, άπό φόβο μήπως μέ τήν αλλαγή, βγώ χαμένος.» Βιβλίο Π, κεφ. XII ('Απολογία τοϋ Raimond Sebond), σελ. 553.

120 374 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου τρώνονται σε μια παρόρμηση και μια παρότρυνση συνειδητοποίησης: ή συνείδηση είναι σχεδόν ένας περιστρεφόμενος προβολέας ή ενα πολύσπαστο μέλος πού χρησιμεύει ώς ανιχνευτής. Ή όραση υπάρχει για να μήν αναπαυτούμε ποτέ σέ μια ψευδαίσθηση συνειδητότητας. Περιφέρεται για να μας αναστατώνει, να μας εκτρέπει από την κοίτη μας: ή επιστροφή ωστόσο είναι επώδυνη. Και θά ήταν εξ ϊσου δύσκολο εάν εμμέναμε στο εσωτερικό της ύπαρξης, έτσι ώστε νά χάσουμε τήν εικόνα. Με μιαν εντατική κίνηση όπου θα συγκεντρώνεται ή κεντρομόλος καί ή φυγόκεντρος τάση, όπως ένας αμετακίνητος στρόβιλος, θα έπρεπε ό νους νά συγκεντρώνει καί νά επεξεργάζεται τό υλικό του: «Για σένα είναι πάντοτε ματαιοπονία, καί μέσα καί εξω, άλλα είναι λιγότερη ή ματαιότητα, όσο λιγότερο εξαπλώνεται. "Εξω από εσένα, άνθρωπε, έλεγε αυτός ό Θεός (ό Απόλλωνας) κάθε πράγμα..., ανάλογα με τήν ανάγκη του, έχει όρια στα έργα καί στις επιθυμίες του. Δεν υπάρχει τίποτε τόσο κενό καί ενδεές όσο είσαι εσύ, έσύ πού αγκαλιάζεις τό σύμπαν είσαι ό ερευνητής δίχως γνώση, ό δικαστής δίχως δικαστική εξουσία, καί στο τέλος τέλος ό αστείος της φάρσας» 36. "Η πραγματικότητα συνήθως δεν αλλάζει στην ουσία της, αλλά στις εκφορές της (εκφάνσεις) έτσι, ή πράξη τοιουτοτρόπως ρυθμισμένη ώστε νά επεμβαίνει όσο τό δυνατόν περισσότερο στην πραγματικότητα μπορεί νά επιφέρει αλλαγές πού θά στοχεύουν στην ουσία' με άλλα λόγια, ή ουσία πρέπει νά γίνει αντικείμενο συνειδητοποίησης, είτε αυτή καθεαυτή εϊτε ώς καθαρή δυνατότητα. Ή ενσυνείδητη καί μελετημένη πράξη εΐναι μια έξοχη κλίση προς τήν ουσία. Τό νόημα έγκειται πάντα στην κίνηση αυτή. Κατά τον ίδιο τρόπο, ή πράξη πού έχει φτάσει στο σκοπό της καί, πού υποτίθεται έτσι πώς έχει κατακτήσει τό νόημα της, δέν είναι παρά εκείνη πού ελκύει τον έπαινο, καί της οποίας τελικά αναγνωρίζεται ή αξία (ή κοινωνική αναγνώριση όντας ενα άρθρο ηθικής). 'Ωστόσο, ή τελική κρίση συντελείται στο επίπεδο τοΰ αύτοσυλλογισμοϋ (κάθαρση, κατανόηση ή ειλικρίνεια;), εφ' όσον μάλιστα είναι πάντα αναγκαίο νά υπάρχει ενα έγκυρο όργανο πού θά ελέγχει καί θά κάνει (παράγοντας τό εκάστοτε νόημα), προτιμότερο θά ήταν τό όργανο αυτό νά εΐναι ή ίδια ή συνείδηση του δράστη (καί μάλιστα όταν ό δράστης δέν είναι ένας απλός άνθρωπος, άλλα κάποιος μέ αναπτυγμένη κρίση, εξασκημένο πνεύμα, άτεγκτη καί απόλυτη συνείδηση, όξυμμένες ευαισθησίες, οξυδέρκεια καί εξασκημένη παρατηρητικότητα: ενα πρόπλασμα σοφού, όταν σοφός εΐναι όποιος έχει όξυμμένη συνείδηση καί ικανότητα κρίσης απέναντι στον εαυτό του καί στο περιβάλλον του). Πρβλ. ωστόσο: «εΐναι λογική αυτή, νά αφήνουμε νά εξαρτάται ή ζωή ενός σοφού από τήν κρίση των τρελ 36. Βιβλίο III, κεφ. IX (για τή ματαιοδοξία), σελ

121 Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 375 λών;» (Κικέρωνας, De finibus, Π, ΧΠ)" «Υπάρχει τίποτα πιο παράλογο άπό το να περιφρονούμε τους ανθρώπους έναν έναν χωριστά, ενώ αρχίζουμε να τους δίνουμε σημασία άπ' τη στιγμή μόνο πού θα βρεθούν όλοι μαζί συγκεντρωμένοι» 37 (Κικέρωνας, Tusculanes, V, XXXVI) «τίποτα δεν είναι δυσκολότερο να υπολογιστεί άπό τις κρίσεις του πλήθους» (Τίτος Λίβιος, XXXI, XXXIV) 38. Ή απώλεια τοϋ νοήματος, σύμπτωμα εγγενές στην ανθρώπινη φύση ίχνος απόστασης πού τή χωρίζει άπό τήν τελείωση τών στόχων πού θέτει στον εαυτό της σημαίνεται άπό μια συστροφή της διάνοιας, τή μετάνοια (πού κάποτε εμφανίζεται και ώς τάση εξομολόγησης). Το νόημα δ,τι παλαιότερα αναγνωρίστηκε ώς αξίωμα φαίνεται να τίθεται υπό έλεγχο: «Ή διαστροφή αφήνει σαν ένα καρκίνωμα στή σάρκα, μια κλίση μετάνοιας, στην ψυχή... Γιατί ή διάνοια σβήνει τις άλλες θλίψεις και τους πόνους* αλλά γεννά έκείνην της μετάνοιας, πού είναι πιο βαρειά, ακόμα περισσότερο γιατί γεννιέται άπό μέσα μας...» 39. "Ετσι, ή μετάνοια είναι όρος της ϊδιας της διάνοιας πού θέτει τα όρια της επέκτασης της, τοϋ εύρους της, όρος της φύσης (ώς συνειδητοποίηση τοϋ μέτρου πού διέπει τα φυσικά πράγματα), όρος τοϋ σχολίου ώς μορφής σύμβασης: μία ολοκληρωμένη a posteriori κρίση πού εκμεταλλεύεται κι αναπαράγει διαμέσου τής οξυμένης διάνοιας όλες τις κρίσεις πού παρήγαγε κατά καιρούς ή κοινωνία με τά ήθη, τήν ηθική και τή λογική της. Με άλλα λόγια, τό νόημα υπερκαλύπτεται άπό τή σκέψη (άλλοτε υπερχειλίζει, και βυθίζει αυτήν τήν ϊδια τή σκέψη) κι αφήνεται ακάλυπτο άπό τό λόγο. "Ετσι, «ό αληθινός καθρέφτης τών λόγων μας εΐναι ή ϊδια ή ροή τών βίων μας» 40. Πέρα άπό τις αμφίβολες επεμβάσεις τοϋ λόγου (ή τών λόγων) χρειάζεται οπωσδήποτε μια συνολική θεώρηση τοϋ θεάματος τής ζωής (τών βίων) και μια κρίση βεβαρυμένη άπό τή συνείδηση τής κοινωνικότητας της όσο και τής μοναδικότητας της. Διαπιστώνουμε τό έξης παράδοξο στο «στήσιμο» τής ανθρώπινης ύπαρξης (στον δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα της): απαιτείται απόλυτη συμμετοχή στα «πράγματα» τής ζωής, κάτι πού αφ' ενός μεν θα έσήμαινε μια σχετική απώλεια τής συνειδησιακής ροής (εξαιτίας τής έντασης τών συναισθημάτων) αφετέρου δέ, θα οδηγούσε σέ μιαν εσωτερική διαπλάτυνση τής συνείδησης ή οποία θα έξασκεΐτο στή λήψη αποστάσεων σέ σχέση με τό γεγονός στο όποιο συμμετέχει ολικά ή ύπαρξη χρειάζεται απόλυτη άφεση στην κοιλότητα τοϋ γεγονότος 41. Προφανώς, κι ενώ ήδη μέχρι 37. Βιβλίο II, κεφ. XVI (γιά τή δόξα), σελ ό.π. 39. Βιβλίο III, κεφ. II (για τή μετάνοια), σελ Βιβλίο Ι, κεφ. XXXVI (για τήν αγωγή τών παιδιών), σελ «Ό λαός γελιέται: προχωράς ευκολότερα ξεκινώντας από τις άκρώριες, όπου τό

122 376 Έλενας Θεοδωροπούλου Καλογήρου εδώ έχουμε δεχτεί το νόημα ώς σημείο ολικής διαπραγμάτευσης των πραγμάτων, ωστόσο, το να περνδς άπό την ολότητα πού αντιπροσωπεύεται από το φαινόμενο της πράξης ώς τέτοιο, στην περίπτωση της διαμόρφωσης του νοήματος, σημαίνει το να παίρνεις τήν διαλογιστική θέση (ώς εάν ελάμβανες μια «διαχρονική» στάση ίδρυση απόστασης μέσα στην ίδια τή συγχρονικότητα). Μια οπισθοδρόμηση οιονεί αισθητική (στο μέτρο πού κατά κανένα τρόπο δεν πρέπει να είναι αισθητική, εφ' όσον ό Μονταίνιος υποστηρίζει τήν ενεργητική και κατ' ουσία μή αποστασιοποιημένη συνείδηση, τήνϊδια στιγμή πού διατυπώνει ωστόσο τήν ανάγκη μιας μερικής συγχρονικής ψυχρότητας απέναντι στο φαινόμενο, έτσι ώστε να μπορεί να παραχθεί σχόλιο και νεωτερισμός ή διόρθωση) θα επανατοποθετήσει τό γεγονός (τό πράγμα) στις πραγματικές (;) του διαστάσεις, αυτές πού απαιτούνται για να είναι κοινωνικά έπιδόσιμο (βλ. μεταφραστό). Έτσι, θα διατυπωθεί ή δική μας ταυτότητα σε σχέση μέ τήν ταυτότητα του κόσμου (και κυρίως του άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος). Μετά τή συνειδητοποίηση έρχεται ή έκφραση, και μετά τήν έκφραση ή κρίση πάνω στην έκφραση, και πιθανόν ή νέα έκφραση μέσα άπό μια νέα συνειδητοποίηση. Φαίνεται ότι τα υπόλοιπα γεγονότα λειτουργούν στοιχειωδώς, εάν δεχτούμε ότι τό γεγονός είναι θεμελιωδώς ενα: ή τοποθέτηση του άτομου μέσα στον κοινωνικό του περίγυρο. 'Αργότερα, διασπάάκρο χρησιμεύει ώς οδηγός και ώς όριο για νά σταματήσει κανείς, παρά ακολουθώντας τή μέση όδό, πλατιά κι ανοιχτή, κι εύκολώτερα προχωράς σύμφωνα μέ τήν τέχνη, παρά σύμφωνα μέ τή φύση...» Βιβλίο III, κεφ. XIII (για τήν εμπειρία), σ (Πρβλ. ωστόσο, «Οί άλλοι χαίρονται τις άλλες απολαύσεις όπως κάνουν και μέ τήν απόλαυση τοΰ ύπνου, δίχως νά τις γνωρίζουν. Μέ τον σκοπό να μή μοΰ ξεφύγει έτσι ανόητα ούτε αυτός ό ίδιος ό ΰπνος, έβρισκα άλλοτε καλό νά μέ ανησυχούν τήν ώρα πού κοιμόμουν για να μπορέσω να τήν κατασκοπεύσω...») πρβλ. «ό Θεός κοιτάζει τον άνθρωπο νά ενεργεί μέ όλη του τήν ύ παρξη και θέλει ολόκληρος νά δεχτεί και τήν τιμωρία ή τον έπαινο, ανάλογα μέ αυτό πού αξίζει.» (Βιβλίο II, κεφ. XVII, για τήν έπαρση, σελ. 623). Πρβλ. «Οί νόμοι της συνείδησης, πού λέμε ότι γεννιούνται άπό τή φύση, γεννιούνται άπό τό έθιμο καθένας, σεβόμενος εσωτερικά τις γνώμες και τα ήθη πού έχουν γίνει αποδεκτά κι επικροτούνται γύρω του, δέν μπορεί νά αποκοπεί άπό αυτές χωρίς τύψεις, άλλα ούτε και νά προσκολληθεί χωρίς επικροτήσεις.» Βιβλίο Ι, κεφ. ΧΧΙΠ (ή ωφέλεια τοΰ ενός είναι απώλεια για τον άλλον), σελ 'Ακόμα: «Ή δημόσια κοινωνία δέν έχει τίποτα νά κάνει μέ τις σκέψεις μας' άλλα για τά υπόλοιπα, όπως τις πράξεις μας, τήν εργασία μας...πρέπει νά τά δανείζουμε καί νά τά παραχωρούμε στην υπηρεσία της καί στην κοινή γνώμη...» ό.π., σελ Οί κύριες αρετές της επαφής μας μέ τό γεγονός, αρετές πού αφορούν τήν προσωπική μας εκπαίδευση σ' αυτά πού λέμε άσκηση της «έν τω κόσμω» ύπαρξης, είναι ακόμα μια φορά ή σπάνις και ή δυσκολία: «και πώς τίποτα δέν έρχεται πιο φυσικά σέ αντίθεση μέ τήν αίσθηση πού έχουμε για τά πράγματα, άπό τον κορεσμό πού φέρνει ή ευχέρεια και τίποτα δέν τήν οξύνει τόσο όσο ή σπάνις καί ή δυσχέρεια.» Βιβλίο II, κεφ. XV (ότι ό πόθος μας μεγαλώνει άπό τήν δυσχέρεια), σελ. 596.

123 Ή έξύφανση τοϋ νοήματος στον Μονταίνιο 377 ται στις διαφορετικές και πολλαπλασιαζόμενες εκφάνσεις του ανάλογα με τη στάση πού επιλέγει ώς δημόσιο και ιδιωτικό πρόσωπο. Στην διαδρομή ανάμεσα στή συνείδηση πού έχουμε των αδυναμιών και των παθών μας εως τήν δημόσια αποδοχή τους άπό μέρους μας ή τήν έντεχνη (ή άτεχνη), πάλι από μέρους μας απόρριψη τους και τήν αντικατάσταση τους μέ άλλες ιδιότητες (ανασύσταση τοϋ κοινωνικού εγώ), παρεμβάλλεται δυναμικά ό λόγος πού θα προβάλει ή θα αποκρύψει εκείνο πού μόνο εμείς (πρέπει να) ξέρουμε. Ό κόσμος είναι ενα θέατρο μέ πολλαπλά επίπεδα σκηνών, και δέν φαίνεται να υπάρχει «καθαρός» θεατής πού θα εξαιρείται άπό τήν αναγκαιότητα της υπόκρισης. Σημασία έχει, εσωτερικά, να ξέρουμε ποιο είναι τό πρόσωπο και ποιο τό προσωπείο. Ό διχασμός υφίσταται: ό λόγος δημοσιοποιεί μέρος της συνείδησης' ό κίνδυνος έγκειται στην απώλεια ελέγχου του μέρους αύτοΰ πού γρήγορα τείνει νά αντικαταστήσει όλη τή συνείδηση. Ή αλλοτρίωση της συνείδησης είναι φαινόμενο πού εντοπίζεται στο επίπεδο «εκφοράς» της συνειδησιακής πραγματικότητας. Ή ψυχρή και ανυποχώρητη διατύπωση τών ελαττωμάτων μας αντικαθιστά τήν αξίωση για αρετή (έτσι όπως διαφημίζεται μέσα άπό τήν κοινωνική αναγκαιότητα διατήρησης της ισορροπίας τοϋ νοήματος) μέ μια διανοητικά (και αργότερα οπωσδήποτε κοινωνικά) ελεγχόμενη πρόταση πάθους. 'Υπάρχει μια ιδιαίτερη, κατά Μονταίνιο, ηθική τοϋ νοήματος: ό σοφός μπορεί νά άνθίσταται στο πάθος ελάττωμα του, και νά τό διατυπώνει ώς πρόταση και (επίσημη) στάση μέ άλλα λόγια, τό πάθος (του) διηθείται μέσα άπό τήν πρακτική, «διατίθεται» και επεκτείνεται ώς νέο ήθος, νέα αισθητική: καταγράφεται ώς ιστορία. Όλα γίνονται μέσα άπό τήν βεβαιότητα τοϋ σώματος πού κατ' ιδίαν διαμέσου της σταδιακής συνειδητοποίησης πυκνώνει γύρω άπό τον πυρήνα του, σίγουρο κάθε φορά για τον όγκο της παρουσίας του στο χώρο και στον χρόνο. 'Ακόμα και στον ιδιωτικό μας βίο συνεχίζεται κι εντείνεται ή δημόσια δραστηριότητα τοϋ προσώπου πού δέν φαίνεται νά μπορεί ποτέ νά απαλλαγεί απόλυτα απ' όλες τις εκφάνσεις τής δημόσιας εκφοράς του. Αυτό είναι και τό νευραλγικό σημείο όσον άφορα τήν αλήθεια στο νόημα: ή θεμελιώδης κλίση τοϋ νοήματος προς τήν αληθοφάνεια. Ή κύρια αποστολή πού έχει ό καθένας μας είναι ή διαγωγή του, και είναι γι' αυτόν τον λόγο πού βρισκόμαστε εδώ 42. Τό πνεϋμα, ή πίσω σκέψη, εΐναι ό μετρητής, ό ηθμός, 42. Βιβλίο III, κεφ. Χ (για να οικονομείς τή θέληση σου), σελ Πρβλ. «Στο τέλοςτέλος,εΐναι μια πολύ χρήσιμη επιστήμη, ή επιστήμη τοΰ "συνευρίσκεσθαι"». Βιβλίο Ι, κεφ. XIV (τελετή τής παράστασης τών Βασιλέων), σελ. 49. 'Ακόμα: «Υπάρχει κάποια διαφορά, υπάρχουν τάξεις και βαθμοί" βρίσκονται όμως κάτω άπό τό πρόσωπο μιας κοινής φύσης» (κάθε πράγμα έχει τό νόμο του τής εξέλιξης. Κάθε τι προχωρά μέ τον τρόπο του σύμφωνα μέ τή φυσική τάξη» (Λουκρήτιος, V, ), Βιβλίο II, κεφ. XII ('Απολογία τοϋ Raimond Sebond), σελ

124 378 Έλενυς Θεοδωροπούλου Κχιλογήρου ό δονητής, ό κριτής, είναι ό εαυτός μας, επειδή ακριβώς θέλουμε να είμαστε σωστά δίπλα στους άλλους (και σπανίως ή ποτέ μέσα στους άλλους). Μας ενδιαφέρει ή ίδρυση ενός κοινωνικού καθεστώτος πού δέν θα φοβάται τήν ιδιαιτερότητα, εφ' όσον αυτή ή ιδιαιτερότητα σεβάστηκε ευθύς εξαρχής τή στερεότητα τοϋ κοινωνικού οικοδομήματος. "Αλλωστε, «για να ισιώσουμε ενα στραβό ξύλο τό στραβώνουμε πάλι άπό τήν ανάποδη». Τό έπέκεινα του βίου μας (αυτός ό περίφημος τόπος της υστεροφημίας) είναι κατεξοχήν περιοχή ακύρωσης όσων ειπώθηκαν έδώ, στον πριν άπό τον θάνατο χώρο και χρόνο. Κανένα νόημα δέν αντέχει στο έπέκεινα. Καμμία εγκυρότητα δέν είναι αιώνια. Υπάρχουν μόνο ή φαντασία και ό λόγος για να κατασκευάζουν και να συμπληρώνουν τα κενά. Μετά τό θάνατο (μας) τό νόημα (θα) είναι άλλο. Tours,

125 G. XANTHAKIS - KARAMANOS Assistant Professor, Univ. of Athens «TRAGICA II»: A RETROSPECTION With unpleasant astonishment I read in ZPE15 (1988) 3-38 Th. K. Stephanopoulos" article titled Tragica //, which deals with the most interesting subject of the Tragici Minores. Since I happen to have made an extensive research on post - classical tragedy and was aware of the relevant bibliography on the subject, I feel it as my scholarly duty to focus on the obviously serious weaknesses of both method and treatment this article includes. The writer's dealing with a (happily) limited number of the fragments of Tragici Minores involves, as it will be shown, two basic categories of deficiencies in scholarly writing. 1) Obvious adoption of material and views already expressed in earlier works on this not much discussed subject. The fact that as a rule the author of the cited view is not mentioned at all renders such adoptions not merely a scholarly deficiency but a process entirely opposed to scholarly research as a whole. 2) Weaknesses in scholarly method, such as arbitrary suggestions and discussions omitting the concepts and the textual problems and limited only to a superficial approach of the language of the fragments with citations of commonplace passages or parallels entirely irrelevant to the discussed fragment. The material preserved from post - Euripidean tragedy, though not extended, echoes interesting literary trends and worths a more careful and complete approach than that made in the discussed article. Accordingly, the aim of the retrospection attempted here is to correct the misleading idea of post - classical tragedy formed by Tragica II and restore the scholarly truth on the subject.

126 380 G. Xanthakis Karamanos la) MATERIAL DRAWN FROM EARLIER WORKS, ESPECIALLY BY SCHRAMM 1 AND XANTHAKIS KARAMANOS, 2 WITHOUT ANY REFERENCE The loans are obvious and no much explanation is needed. Steph., p. 3 (on Achaios 20 F2). Almost all the instances cited on ίκέται θαλλούς are copied from Xanthakis Karamanos, Studies, and Collard's Euripides Supplices 3. Specifically: Steph., p.3: "vgl. Eur. Su. 10 ί κ τ ή ρ ι θαλλφ, Moschion97F 9,3, f r. t r. a d. 234 λιτή ρα θ α λ λ ό ν, Soph. OR. 3..., 143 ίκτήρας κλάδους..." Steph., ρ. 5 (on Patrocles Thurios 58 F 1) v Eur. Su. 542 δείν" άπειλήσωνεπη (~Aristoph. Lys. 339). Steph, p. 8 (on Carcinus II 70 F 8): "V Phi le m. f r. 131 ό φθόνο ς... σ υ ν ώ ν". Steph., ρ. 10 η. 19 (on Chaeremon 71 F 1. 5 άγαλμα) Χ. Κ., Studies, ρ. 85 (commenting on Moschion 97 F 9,3: προσίκτην θαλλόν) cites as parallels E. S u ρ p. 10 and S. Ο. T. 3. Collard on E. S u. 10 (p. 107) ί κ τ ή ρ ι θαλλφ: "... ίκτήρ also Ο. Τ. 143 κλάδοι,... cf. a d e s ρ. 234 λ ι τ ή ρα θ α λ λ ò ν". Collard, op. cit., p. 253 on E. S u. "542 6 δείν 'άπειλήσων επη:... cf. Lys. 339". X. K., p. 145 (on the same fragment): "Language and sentiment are closely similar to Ρ h i 1 e m. inceri, f r. 131 Κ.: ô φθόνος... συν ώ ν". Χ. Κ., Studies, ρ. 82 (on the same fragment) 1. F. Schramm, Tragicorum Graecorum hellenisticae quae dicitur aetatis fragmenta, Dissertation, Munster 1929 (hence cited Schramm). 2. G. Xanthakis Karamanos, Studies in Fourth Century Tragedy, Athens 1980 (hence cited X. K., Studies). 3. Italics are mine to show the copied material. 4. Euripides Supplices, edited with introduction and commentary, vol. 2, Groningen 1975.

127 «Tragica II»: A Retrospection 381 'ν gì. Plat. Charm. 154c". "In later literature similes from sculpture imply... perfect human beauty (Ach. Tat... PI. Chrm. 154c)...". Steph., p. 10 "V. 5 Es ist bemerkenswert, dass die... Belege fur den Vergleich e i nes schônen M e η sch e η mit einem άγαλμα (V gì. Eur. Η e e. 560) Frauen betre f fé η...". X. K., loc. cit.: "In... Hec the maiden's bod y... is... compared to... a statue. The beauty ofa girl is also paralleled with a statue..." (Accordingly, Stephanopoulos" alleged remark that the simile to statues usually refers to women is again "second hand"). Steph., p. 12 (on Chaeremon 71 F 30) "... το κρείσσον = ό θεός... A i s c h. A g ό κ ρ ε ί σσ ω ν... Ζευς... Der vorliegende Vers ist seinem Ι η h a 1 t und seiner Form nacheur. Andr δαίμων δίδωσι κούκ έα φρονεϊν μέγα a h η 1 i c h". Steph., p. 14 (on Theodectes 71 F 9). "V. 3 4Krit. 43 F22... Pfei f fer zu Kallim. f r. 202, 67". X. K., Studies, p. 144 (on the same fragment) "... τ ò κ ρ ε ΐ σ σ ο ν is, as often, substantival for θεό ς: A. A g. 60 ό κρείσσων /... Ζευς... Moreover, language and sentiment strongly r e call... E. Andr. 1007f. δαίμων δίδωσι κούκ έα φρονεϊν μέγα". Χ. Κ., Studies, ρ. 136 (on the same fragment) "cf.... Call. Iamb. XII, fr Pfei f fer... Cr i t ias fr. 22 Sn." Steph., p. 17 (on Theodectes 72 F 10) "V. 1 καλλιφεγγής... (Hipp. 445 ή καλλιφεγγής... "Εως, Τ r ο. 860 ω καλλιφεγγές ηλίου σέλας τόδε, Ρ h a e t h. 224 Diggle ώ καλλιφεγγές "Ηλιε"). Diggle on E. Phaethon 224 (p. 146) "καλλιφεγγές... (cf. Hipp. 455 καλλιφεγγής Έως, T r ο. 860 καλλιφεγγές ηλίου σελ α ς". (The parallèles are obviously taken from Diggle, but no reference is made to him).

128 382 G. Xanthakis Karamanos Steph., p. 19 (on Diogenes Sinop. Χ. Κ., Studies, ρ. 156 (on the 88 F 4) same fragment). "The f i r s t "V. 1 Eur. Hipp (del. verse strongly recalls E. Valckenaer) απολις άοικο Hipp άπολις άοικος, φυγάς ς, φυγάς άλητεύωνχθό άλητεύων χθόνα, aline delet ν α". ed by Valckenaer and Barrett". (Besides this instance from the Hippolytus, the other examples cited on vv. 1 2 are commonplace and trivial). Steph., p. 21 (on Moschion 97 F 4) «V. 1 2 Eur. f r f r " Steph., p. 23 "... ob nicht ein derartiges Ubergreifen zu prosaischen W ô r t e r n auch ein Indiz fur eine spàtere Datierung Moschi ο n s darstellt". X. K., Studies, p. 157 (on the same fragment) "The concept of... (v v. 1 f.) prevails in Euripides (Telephus fr. 706, incert. fr )" Schramm, p. 82. All the non tragic words of Moschion's dramatic fragments are cited as one of the indications of his later (Hellenistic) dating. In Stephanopoulos" article there is no reference to Schramm's discussion of this subject. Schramm, p. 82: "De Moschionis aetate... quando floruit Moschion, ipsis versibus nitimur... b) quae apud nullum ρ ο e t a m tragi c u m leguntur...c)quae apud nullum poetam tragic u m sed apud script o res aetatis hellenisticae leguntur..." Steph., p. 24 (on Moschion 97 F 6) "V. 1 Mit Bezug auf άνειμι schreibt Dover zu Ν u b. 1058". Schramm, p. 71 «V. 1 Ad άνειμι... c f. A r. Ν u b. 1058». (The reference to Ar. Nub is obviously taken from Schramm).

129 «Tragica II»: A Retrospection 383 Steph., p. 25 (on Moschion, Joe. cit.) "V. 5 όρειγενή. Das Adjectivwird sonst nureinmal bezeugt... (Nikand. Τ h e r "). Steph., p. 25 (on Moschion, loc. cit.) "V. 7 στεγήρης ist ein hapax legomenon". Steph., p. 25 "V. 7 8 λ ά ι ν ο ς... verbunden mit π ύ ρ γ ο ς... Ι. Α. 774". Schramm, ρ. 82 "c) quae... apud scriptores aetatis hellenisticae leguntur ut ό ρ ε ι γ ε ν ή ς (6, 5) e t Ν i e. Τ h e r. 874". Χ. Κ., Studies, p. 108 (on the same fragment) " Στεγήρης is ahap a x..." (cf. also the list of h a ρ a χ in fourth century tragedy, p, 246, where στεγήρης is included). X. K., Studies, p. 108 "... Ααΐνοις π ύ ρ γ ο ι ς... cf. Ε. ΙΑ. 774". Steph., ρ. 26 "V αρότροις α γ κ ύ λ ο ι ς: Offenbar eine weitere Ν e u ρ r a g u n g Moschions statt des gelàufigeren αρότροις κ α μ π ύ λ ο ι ς (Ζ. Β. Horn. h. C e r. 308; s. Richardson ζ. St.)" (Even the reference to Richardson's note is copied) Steph., p. 26 "Mit βοραί... άλληλοκτόνοι wurde mann dann... und mit σαρκοβρώτας... δαϊτας... Lykophron Alex τάς παιδοβρώτους... θοίνας... vergleiche n". Steph., ρ. 27 "Das uberlieferte σπάσας... aber eine Anderung ware eher voreili e". X. K., Studies, p. 108 "9 12: αγκύλος is unusual... the common adjectiv e... is καμπύλος: h. Horn. C e r. 308 (with R i c h a r d s ο n's n ο Ι e"). Schramm, p. 73 "C f. ad Moschionis verba βορ. σαρκοβρ. L y c. ΑΙ τ α ς π α ι δ ο β ρ ώ τ ο υ ς... θοίνας..." Snell, TrGF 97 F 6 Wachsmuth, Stob , X. K., Studies, p. 12. They all keep the reading of the mss σπάσας. In Studies, loc. cit., σπάσας is both explained and justified. (Though Stephanopoulos obviously knew that σπάσας is kept in all these works, he omitted any reference to them).

130 384 G. Xanthakis Karamanos Steph., p. 28 "V. 27 Eur. Β a. 172 έ π ύ p γ ω σ~" Steph., ρ. 28 "V. 26 Das Verb αροτρεύεσ θ α ι spricht vielleicht fur die Datierung Moschions in h e 11 e η i stische Zei t...". Steph., p. 28 "V. 33 Mit θοίνης δυσσεβοϋς kannmandann... Soph. Ai δυσσεβέστατον δεΐπνον οικείων τέκνων, Eur. C y "'. Steph., p. 29 (on Moschion 97 F 7): "V. 2άναυδον γαι αν... λ ί θ ο ς (Τ h e ο g n i d λίθος/ α φ θ ο γ γ ο ς)". Steph., ρ. 30 "Das Begriffspaar ή δ ύ ά ν ι α ρ ό ν... làsst sich zwar schon bei Euripides (M e d. 1095) 5, Xenophon (Cyrop. 8,3,42) und Platon (P r ο t. 355b und e, )" Steph., p. 30 "V. 5 κωφού... π έ τ ρ ο υ: Ausdriicke wie κ ω φ ή γαία, λίθος u.à. stellen eine hâuf ig bezeugte Umschreibung fur den Begriff 'Τ ο ι e" dar und uberhaupt bezeichnet das Adjektiv κωφός oft den Zustand nach dem Tod". Schramm, p. 76 "V πυργόω... (E u r. Β a c h. 172"...). Schramm, p. 82 (cf. above, p. 382) "De Moschionis aetate... c) quae... apud scriptores aetatis hellenisticae leguntur... ά ρ o τ ρ ε ύ ω (6, 26)". Seaford on Ε. C y. 31 He cites these verses of Ajax ("cf... S. Aj τέκνων"). X. Κ., Studies, p. 121 (on the same fragment) "κωφοϋ πέτρου (cf. λίθος ά φθογγοςίη Theogn. 568f.) implies, asdvauoocyaì a...". Schramm, p. 77 "... άνιαρόν, c triste\ et ήδύ, e iucundum", opponi soleant (cf. Plat. Pro t. 355 Β. E.; X e n. Cyr. Vili 3, 42),..." Χ. Κ., loc. cit. "The metaphorical association κωφοΰ πέτρου (cf. λίθος άφθογγος...) implies, as άναυδος γαία, the senseless condition after death, while κωφός, commonly describes the dea d". 5. The same instance of E. Med was cited by X. K., op cit., p. 121.

131 «Tragica II»: A Retrospection 385 Steph.,p. 31 (on Moschion 97 F 8) "V. 1 Vgl... Κ rati η. fr In der zweiten Vershàlfte spielt der Dichter anscheinend a u f d e η Vers A re h i 1 ο e h ο s (fr. 174, 1 W.)". Steph.,p. 33 (on Moschion 97 F 9) "V Auchder Bau des ganzen Ausdruckes λιτός εκ τυραννικών /θρόνων (Eur, Ion 1572 κάς θρόνους τυραννικούς) erinnert stark on Euripides". Steph., p. 33 (on Moschion, loc. cit) "V. 3 Das hapax legomenon προσίκτην... da sowohl das n â herevorbild προσίκτωρ (Aisch. E u )..." Steph., p. 34 (on Moschion, loc. cit.) "V όμμα φέρων, w ο f u* r E u r. Phoen die einzige exakte Parallele aus der Tragedie darstellt..." Χ. Κ., Studies, p. 154 (on the same fragment) "For similar phrasing... cf. Cratin. Deliades fr. 24 K. 6 and Archil, fr (West)". X. K., Studies, p. 85 (on the same fragment) " τυραννικών θρόνων has a precedent in E. Ion 1572". X. K., Studies, p. 85 "V Προσίκτην, unique in Moschion, implies, as the similar προσίκτωρ (cf. A. Eu. 441),..." (cf. also p. 246, Hapax in fourth century tragedy, with προσίκτης included). Χ. Κ., Studies, p. 86 " φέρων όμμα, oci curring 1531)...' n tragedy (E. Ph. The summary on Moschion's language (Zussammenfassendes iiber Moschions Sprâche, p. 35f.) is mainly taken without reference from Xanthakis Karamanos' extensive commentary on Moschion's fragments and on that by Schramm (limited to lexical remarks on the whole). More specifically: 6. Stephanopoulos merely changes the numbering of the fragment from 24 Kock to 28 Kassel Austin (!). Moreover, he does not mention, as he ought to, the edition of Kassel Austin, thought the numbering of the fragment differs in these editions. 25

132 386 G. Xanthakis Karamanos Steph., p. 35 "...hapax 1 e g ο m e η a befinden (6, 7 στεγήρη ς...)". Χ. Κ., Studies, ρ. 108 "Στεγήρης is a hap a x..." (cf. p. 246: hapax in fourth century tragedy). Continuing the citation of hapax legomena: "6,26 ζ υ γ ο υ λ κ ο ΐ ς...". Χ. Κ., Studies, ρ. 114 "Ζ υ γ ο υ λ κ ό ς, 'drawing the yoke', is a hapax" (cf. p. 246). c 9,3 προσίκτην" X. Κ., Studies, p. 85: "προσίκτην, unique in Moschion..." (cf. p. 246). Moschion's partiality for uncommon lexical formations as well as the instances cited to show it are also "second hand". Steph., p. 35 "... V ο r 1 i e b e fur den gewâhlteren Ausdruck und variiert auf i n d i viduelle Weise uberlieferte Wendunge n..." "6,9αρότροις αγκύλοις[καμ π ύ λ ο ι ς]." "7,2 άναυδον [κωφή ν] γαΐαν '7,5 κωφοϋ πέτρου[λίθο υ]" Χ. Κ., Studies, p : "9... α γκύλο ς i s unusual and suggests Moschion's partiality for rare locutions: the common adjective in such contexts is καμπύλο ς". Χ. Κ., Studies, p. 121: "Άναυδονγαιαν, an unparalleled association of words,... A similar precedent is that in Horn. 11. XXIV 54 κωφή ν... γαία ν..." Χ. Κ., loc. cit.: "κωφοϋ π έ τ ρ ο υ (cf. λίθος αφθογγος...)" 7. cf. also G. Xanthakis Karamanos, Gioita LX (1982) 94, where the uncommon association άρότροις άγκύλοις was stressed.

133 «Tragica II»: A Retrospection 387 ΓΓ 9,3 προσίκτην [... ί κ τ ή ρ α] θαλλόν" Χ. Κ., Studies, ρ. 85: "π ροσίκτην θαλλόν... ί κ τ ή ρ ι, θ α λ λ ω\ Continuing on the peculiarities of Moschion"s language Stephanopoulos systematically takes his material from Schramm without referring to him. Steph., p. 35 and n. 56 "Moschion ist ein... Dichter, wie schon die sonst in der Tragedie nicht nachweisbaren Wòrter zeigen, 56..." (n. 56) "... 6,5... σπήλαια, 6,7 σ τ ε γ ή ρ η ς,... 6,26 ζυγουλκοΐς..., 6,31 έπιμοιρασθαι, 6,33 μνημόνευμα,... 6,5 όρειγενή, 6,14 σαρκοβρώτε ς..., 6,25 α σπόρος, 6,26... ή ρ ο τ ρ ε ύ ε τ ο, 6,27 περισκεπείς" 9,2 "λιτός (... λ ε ι τ ώ ν... in Eur. fr. 327,3 ist eher unwahrs c h e i n 1 i c h' Schramm, p. 82 "In Moschionis enim fragmentis inveniuntur... b) quae apud nullum poetam tragicum leguntur ut σπήλαιον (6,5); στεγήρης (6,7)...; ζ υ γ ο υ λ κ ò ς (6.26); έπιμοιρασθαι (6,31); μνημόνευμα (6,33); c) quae apud nullum poetam tragicu m...l eguntur ut όρειγενής (6,5)...; σ α p κοβρώτες(6,14)...;ασπορθς (6,25)...; αροτρεύω (6,26)...; περισκεπής (6,27). "λ ε ι τ ò ς (9,2)... (cf. d u b i a m lect. f r. 327 E u r.);" Steph., p "Uberhaupt schreckt er...auch nicht vor prosaischen Wòrter n (...6,5 σπήλαια,... 8,1 τ ρ α ν ό ς..." Schramm, ρ. 82 "b) quae apud nullum poetam tragicum leguntur ut σπήλαιον (6,5):... τρανός (8,1);" Steph., p "Uberhaupt schreckt er nicht vor gewagten Formuli e r u n g e n zuriick..."". Schramm, p. 72 "praesertim cum Moschion omnino ab insolitis vocibus non abhorrea t...," (Stephanopoulos uses even Schramm's own phraseology: cf. e.g. schreckt er nicht non abhorrea t).

134 388 G. Xanthakis Karamanos Steph.,p. 36 η. 59 (on Moschion Schramm, p. 78 F 8,1 τρανός) "Nur das Adverb τρανότερον ist "τρανός invenitur apud Antiphil. in der Dichtung bezeugt (A Ρ 9, A η th. Pal. IX 298,6". 298,6)". (Stephanopoulos marely changes Schramm's IX to 9!) The discussion of the Euripidean echoes (Euripideìsches bei Moschion p. 36f.) is mainly based on the detailed commentary by Xanthakis Karamanos, but again no reference is made to her work, despite the obvious many loans. a. Euripideìsches bei Moschion Steph., p. 36 "Moschion fr. 1,1 2 έν νάπαις... κείρεται πεύκης κλάδος ~ Eur... Med. 3 4 έν νάπαισι.../ τ μ η θ ε ί σα π ε ύ κ η (vgl. auch Η e )". Steph., p. 36 "Moschion fr. 1,3 μυρίας λόγχης ~ Eur. Phoen μυρίαν... / λόγχην". Steph., p. 36 "Moschion fr. 5, 1 ε ν δ ε ξ α ι λόγους ~... vgl... Andr. 1238". Steph., p. 36 "Moschion fr. 6,1 διαπτύξω λόγω ~ vieil. Eur. Hipp. 985". Steph., p. 36 "Moschion fr. 6,7 8 λαΐνοις/... π ύ ρ γ ο ι ς ~... Ι Α 774 λ α ΐ ν ο υ ς... πύργου ς..." Χ. Κ., Studies, ρ. 97 "The first two verse strongly recall... the... opening of E. Medea, esp. vv. 3f... έν νάπαισι... π ευκή." "Of πεύκη...: Ε. Η el , Med. 4 τμηθεΐσα πεύκη". Χ. Κ., loc. cit. "Μ υ pia λόγχη... is not recorded before Ε. Ρ h. 44If." Schramm, p. 71 "V. 1 Ad ενδεξαι,...cf. Eur. Andr. 1238". Schramm, p. 82 "διαπτύσσω λόγωι (6,1) sermone explicare, Eur. Hipp. 985;" X. K., Studies, p. 108 "6 8 Λαΐνοις πύργοι ς... cf. Ε. Ι. Α. 774 λ α ΐ ν ο υ ς περί πύργου ς...".

135 «Tragica II»: A Retrospection 38? Steph., p. 36 Χ. Κ., Studies, p. 85 "Moschion fr. 9,2 3 λιτός εκ τ υ "Τυραννικών θρόνων has a preραννικών/θρόνων ~ Eur. cedent in E. Ι ο η 1572". Ion 1572 κάς θρόνους τυραννικούς". (cf. above, p. 385 on Steph. p. 33: he repeats the same parallel). Steph., p. 36 X. K., Studies, p. 86 "Moschion fr. 9,4 δ μ μ α συμπά "φέρων όμμα, occurring in θές φέρων ~ Eur. Ρ h ο e η tragedy (Ε. Ρ h. 1531)..." άλαόν όμμα φέρω ν". Steph., ρ. 37 Χ. Κ., Studies, ρ. 86 "Moschion fr. 9,9 κανθούς έξέ "...έκτήκειν δακρύοις... is not reτηξε δακρύοις ~ Ε u r. Ο r , recorded before Euripides,...": Hel. 529 δακρύοις... τάλας". 1419, Ο r. 134f., 529, Hec. 433f." (From the four instances cited by Xanthakis Karamanos, Stephanopoulos copied the two from the Orestes, also cited by Schramm, p. 82 8, without referring to none of them). The majority of the parallels showing the lexical coincidences between Euripides and Moschion is also copied. Steph. p. 37 "Hinzukommen mehrere in der Tragôdie nur bei Moschion und Euripides belegte Worter". Steph., p. 37 X. K., Studies, p. 158 "fr. 4,4 παρρησίαν ~ [9 "... παρρησία a ρ ρ e a r s f i r s t Belege aus Euripides]; with Euripides..." and in p. 158 n. 1: "In Euripides παρρησία occurs nine times in different shades of meaning". "fr. 6,12 όρχάτους ~ Eur. fr. X. K., Studies, p ,2;" "δρχατος... in E. inceri, fr. 896 N'... similarly refers to vine" Schramm quotes only the instances from the Orestes. 9. Schramm, op. cit., p. 72, cites the parallel from E. fr. 896,2 (... ορχατος sunt plantae ordine positae, cf. Eur. fr. 896,2), but he omits to remark that it refers to vine as in Moschion.

136 390 G. Xanthakis Karamanos (It is indicative of Stephanopoulos' way of "drawing" from earlier works that though the v. 12 of Moschion fr. 6 is not commented by him, he does not hesitate to copy for his "summary" of Euripidean echoes what it was written on this verse in X. K, Studies, a work whence he draws par excellence). Steph., p. 37 "fr. 6,13 άκύμων ~ Eur. Andr. 158". Steph., p. 37 "fr. 6,19 ήλλοίωσεν ~ E u r. S u. 944". X. K., Studies, p. 109 "13: metaphorical άκύμων... a precedent in meaning occurs in E. Andr. 158". X. K., Studies, p. 112 (( άλλοιοϋν... has a unique precedent in poetry... in E. S u ρ p. 944». At the end of the article there is a list of Moschion's hellenistic echoes (p. 37f.). Nevertheless, the so called "Hellenistisches bei Moschion" are nothing but a copy of mainly Schramm's relevant material (esp. p. 82). Analytically: b. Hellenistisches bei Moschion Steph., p. 37 "Moschion fr. 6,5 ò ρ ε ι γ ε ν ή ~ Nik. Ther " Schramm, p. 82 "In Moschionis enim fragmentis inveniuntur... c) quae apud nullum poetam tragicum, sed apud scriptores aetatis he lien i sticae leguntur ut όρειγ ε ν ή ς(6,5) etnic.ther. 874." Steph., p. 37 "Moschion fr. 6,10 ομπνίου ~ (s Pfeiffer zu Kallim. fr. 287);" Steph., p. 37 ''Moschion fr. 6,26 ήροτρεύετο~ Nik. Ther. 6, L y k. Alex ". Χ. Κ., Studies, ρ. 109 ""Ομπνιος... C a 1 1. Η e e. f r. 287 (Ρ f e i f f.)" (among other parallels cited from Hellenistic literature)... "Ό μ π ν ι ο ς is rare in Attic... but frequent in Alexandrian ρ ο e t r y." Schramm, p. 82 "άροτρεύω (6,26) et Lyc. Al. 1072; cf. Nie. Ther. 6".

137 «Tragica II»: A Retrospection 391 Steph., p. 37 "Moschion fr. 6,27 π ε ρ ι σ κ ε K6îç~Kallim. h. Ιο ν ". Schramm, ρ. 82 "περισκεπής (6,27) et C a 1 1 i m. h. i n Ι ο v. v. 11;" Steph., ρ. 37 "Moschion fr. 9,2 λιτός... ~ Kallim. h. Α ρ ο ;" Schramm, p. 82 "λειτός (9,2) et C a 11 i m. h. A poll " Steph., p. 37 "Moschion fr. 9,3 ήγκαλισμένος ~ L y k. Alex (einziger altérer Β e 1 ε g S e m ο n. 7, 77 W.)" Schramm, p. 82 "άγκαλίζεσθαι (9,3) et L y c. Al. 142; sed cf. S e m ο n. VII 77;" Steph., p. 38 "Moschion fr. 9,9 κ α ν θ ο ύ ς (in der Bedeutung 'Auge') ~ Κ a 1 1 i m. fr. 177, 28 Pf." Schramm, p. 82 "κανθός, oculi angulus ver circulus... loco ipsius oculi (9,9)... C a 1 1 im. fr. 150» (Schneid.)" (For once more, the edition and the numbering of the cited fragment are merely changed). Steph., p. 38 "Moschion fr. 2,4 έ ρ ε ί δ ε ι ς τήσδε λατρείας ζυγόν ~ L y k. A 1 e χ ζυγον/δούλειον άμφήρεισαν". Steph., ρ. 38 "Moschion fr. 6,14 βοραί σ α ρ κ ο β ρ ώ τ ε ς... ~ Ν i k. Α Ι e χ. 493 οίνοβρώτα βορήν, Ly k. Alex π α ι δοβ ρ ώ τ ο υ ς...θ ο ί ν α ς"\ Schramm, p. 70 (on Moschion 2.4) "v. 4 cf... Lyc. Al. 503/4", and id., p. 82 "έ ρ ε ί δ ε ι ς τήσδε λατρείας ζυγόν (2,4) et L y c A sq... ζυγόν δούλειον αμφήρεισα ν". Schramm, p. 82 "βοραί σαρκοβρώτες (6,14) et παιδοβρώτους θοίνας Lyc. ΑΙ et οίνοβρώτα βορήν Nie. ΑΙ. 493".

138 392 G. Xanthakis Karamanos Finishing this unpleasant quotation of the writer's "loans" it is well understood that no such claim could be produced as that "the cited instances are repeated from one work to the other": the existing commentaries written on the Tragici Minores are very few and the cited material was not repeated in other works than those cited above and from which Stephanopoulos, as has been shown, has drawn his parallels, without referring to his sources. The very frequent omissions of such references are made evident also by some, unhappily very few, occasional signs of scholarly "sensitivity", such as that shown in p.34: "Fur den Ausdruck vgl. ausser dem von ihm (sc. Schramm) zitierten 10 fr. com. ad noch Alexis fr ". The material obviously drawn from Schramm which is cited above makes one wonder why the writer did not show the same sensitivity throughout his article for this and the other related works whence he drew his material, omitting any reference to them. lb) MERE REFERENCES TO OTHERS' SUGGESTIONS WITH NO PERSONAL CONTRIBUTION Occasionally, Stephanopoulos cites the name of the scholars whose views he just repeats, adding nothing of his own to the interpretation of the discussed fragments. p. 11 (Chaeremon, 71 F 12). West's view [B1CS 30 (1983) 80] is merely cited but nothing is contributed to the approach of Chaeremon's excerpt by Stephanopoulos himself. In view of Chaeremon's partiality for describing female beauty 11, Stephanopoulos' suggestion of young women (for West's young men) is likely, though not based on a certain ground 12. p. 12. Similarly on Chaeremon 71 F 12 έπεί δε σηκών περιβολάς ήμείψαμεν / ΰδωρ τε ποταμού σώμα διεπεράσαμεν, Stephanopoulos merely repeats Fraenkel's most likely view, 13 that the verses belong to a messenger speech. The unique instance he cites (E. Ba )) is one of many typical parallels of opening Euripidean messenger speeches: cf., for instance, Ε. I.T. 260f. έπεί τον είσρέοντα... είσεβάλλομεν,... Supp. 650ff. έπεί μελάθρων τωνδ' άπήρα 10. Italics are mine. 11. See Xanthakis Karamanos, op. cit., pp. 71ff, 80ff, on Chaeremon frr. 1, 14, both describing maidens. 12. Stephanopoulos' remark seems at least naive, namely that if όπώραν Κύπριδος refers to pubic hair, as West noted (loc, cit.), then the reference is not to young men but to young women. 13. De media et nova comoedia quaestiones selectae, Diss. Gòttingen 1912, 12.

139 «Tragica II»: A Retrospection 393 μεν πόδα, / έσβάντες ήμεν δίκροτον εις άμαξιτόν / ενθ'... (with S. Barlow's notes 14 on such typically Euripidean motives). 2) COMMONPLACE IRRELEVANT PASSAGES When Stephanopoulos does not copy from earlier works or he does not repeat views already suggested, the material he cites mainly consists of either commonplace and trivial instances or of passages which are irrelevant and insignificant for the discussed fragment. In addition, his comments are almost exclusively limited to a superficial quotation of few lexical coincidences which lead to neither a serious lingual analysis nor an illustration of the concepts of the commented fragments. Accordingly, the real aims of literary commentary are by no means fulfilled. More specifically: ' Steph., p. 5 (Patrocles Thurios 58 F 1) v. 1: δεινά επη is an obviously commonplace association and the cited instances cannot contribute at all to the intrepretation of the fragment. p. 7. Similarly, concerningcarcinos II 70 F 6, Steph. disregards the serious textual problem of the fragment as well as the interesting concept of the inborn σωφροσύνη, echoed in the certainly transmitted verses 15, and limits himself to the citation of S. Ant which says nothing relevant tocarcinus' fragment. p. 12. The instances (Men. Georg, fr. 5, S. El. 1009) cited to comment on Chaeremon 71 F 20 involve trivial coincidences of one word with Chaeremon's verse (σχολή, το πάν), while their theme and content are entirely irrelevant 16. A seriously misleading citation is that of Men. Georg, fr. 5: the reference to Kòrte is omitted 17, though the numbering varies in editions: e.g. in Sandbach (Menandri Reliquiae Selectae, Oxford Classical Texts, 1972) it is fr. 6. p. 12. The "parallels" (E. fr. 526, 426.1) cited on Chaeremon 71 F 23 are of the utmost irrelevance. The only similarities to Chaeremon's verses are τό τοι κράτιστον or merely τά τοι. p. 13. Stephanopoulos erroneously compares v. 2 of Chaeremon 71 F 36 ούκ εσχεν (se. πλούτος) δγκον ώστε και δόξης τυχεΐν to Alexis fr. 263, 6, fail 14. The Imagery of Euripides, London 1971, p Both text and concept were discussed by Xanthakis Karamanos, Studies in Fourth Century Tragedy, p For some exact parallels of thought see Xanthakis Karamanos, op. cit., p As a rule, Stephanopoulos does not mention the edition of the passages cited in his article.

140 394 G. Xanthakis Karamanos ing to distinguish the entirely different meaning. Moreover, the citation of thematically irrelevant passages (A.Ag. 1075, S. fr. 210, ) for the extremely common construction of ούκ... ώστε + past infinitive adds nothing to the interpretation of the discussed fragment. p Similarly, the cited instances are entirely irrelevant to the thought and the language of Chaeremon 71 F 37 and Theodectes 72 F 2, 1 2: the common lexical association επί σμικροΐσι provides the only point in common between the compared passages of Chaeremon and fr. tr. ad.448, while the extremely common μητέρα δε την σήν hardly justifies the comparison of Theodectes 72 F 2, 1 2 and E.El In addition, nothing is said of the meaning of Theodectes' fragment 19 by the note that διαλαμβάνειν has one tragic occurrence in E. El p. 14. The citation of E. fr. 520,3 is equally insignificant for a commentary of Theodectes 72 F 3: the coincidence of απ" άμφοΐν provides the only point in common between the two passages. p. 17. (Theodectes 72 F 10). Antiphanes fr. 94, 1 2 απασιν ανθρώποισιν... / ποθεινόν occurs in an entirely different context from that in v. 2 of Theorieetes* fragment to which it is compared. Moreover the coinciding words (άνθρώποις, ποθεινόν) are very common. p. 18. Again, the cited instances from Critias, Euripides and Xenophon are completely irrelevant to the concept of diligence (φιλοπονία) and sluggishness (ραθυμία) echoed in Theodectes 72 F 11. Their only point in common is the lexical coincidence παραυτίχ' ήδονήν (ήσθείς). Nevertheless, Stephanopoulos arbitrarily notes that "im V. 3f. wirkt wohl Kritias 43 F 23, 2 3 παραυτίχ' ήδονήν / εχθραν καθίστησ" εις τον ύστερον χρόνον nach", though there is not the slighest similarity of any kind between the two passages, besides the common association τήν παραυτίχ* ήδονήν. p (Moschion 97 FI). No remarkable similarity can also be traced between Moschion fr. 1.2 and S. Tr cited by Stephanopoulos, apart from the coincidence of one word (κείρεται κείραντα). The instances from Euripides (Rh. 276, fr. 825, Hrcl. 156, 1035) as well as fr. tr. ad. 257, compared to v. 3 of Moschion's fragment, are equally unimportant. They again involve trivial coincidences of one separate word (βαιός, μυρία) and belong to an entirely different context. 18. Again the edition is not mentioned for the cited fragments of Sophocles and Alexis. 19. This is one of the most significant excerpts preserved from the plays of Theodectes for the moral implications it involves: see Xanthakis Karamanos, op. cit., p. 63, and CQ 29 (1979) 70.

141 «Tragica II»: A Retrospection 395 Irrelevance reaches its climax when Stephanopoulos refers to the use of the collective ασπίς, which is entirely alien to the discussed fragment. Accordingly, nothing is added to both the interpretation and the lexical analysis 20 of this interesting and well written fragment. p. 20. The v. 1 of Moschion 97 F 2 preserved from this poet's Telephus explicitly names μοίρα as θεών κρατούσα and parallels, such as adesp. fr. 503 Ν 2, μόνη γαρ εν θεοΐσιν ου δεσπόζεται / μοΐρ',... αλλ 1 αύτη κρατεί 21, convey the same idea. The instances cited by Stephanopoulos of νόμος (θεών) κρατών, Κύπρις and "Ερως κρατών are irrelevant to the concept of Moschion's excerpt. Nothing is also added to the interpretation of the fragment by remarks, such as δυστήνων "occurs once is Aeschylus and twice in Euripides" (v. 2). p. 21 (Moschion 97 F 4). Similarly the note on the occurrences of γνησίως in Euripides and comedy are of no importance for the language of Moschion, despite Stephanopoulos' emphatic but unexplained allegation. p. 22. The parallels (S. Ant. 519) for όμως γε (Moschion 97 F 4 v. 1) and μόνον... ενδεξαι (Moschion 97 F 5 v. 1) are trivial, since they involve coincidences of one or two very common words, such as όμως γε or θυμοϋ χωρίς, which are by no means indicative of the language of the fragments. p. 24. Moreover, the lexical comments on Moschion 97 F 6 v. 1 are also insignificant, since they do not offer anything to the scholarly approach of the fragment 22 : e.g. the remarks that "eine exakte Parallele aus der Tragedie scheint es nicht zu geben" or rr in der Komodie kommt weder αναπτύσσω noch διαπτύσσω vor'\ Similarly, the instances (D. L. 6,56, A. P. 12, 44) cited on v. 3 of the same fragment are lexically similar but they occur in an entirely different context. Stephanopoulos' note "Weitere Parallelen fuhrt Schramm" is misleading, since Schramm, following the appropriate method of writing a scholarly commentary, quoted parallels responding to the exact meaning of the verse of Moschion 23. p. 25. How could the meaning of Moschion 97 F 6 v. 7 8 be illustrated by such a note as "λάινος occurs 18 times in Euripides, none is Aeschylus, once in Sophocles, 3 times in Tragici Minores and the Adespota"? Surely, 20. For a commentary of this excerpt see Xanthakis Karamanos, op. cit., p This fragment, with further relevant instances from drama and Herodotus, is cited by Xanthakis Karamanos, op. cit., p For an extensive commentary of both the language and the ideas of the fragment see Xanthakis Karamanos, op. cit., p. 105ff. 23. Further exact parallels see also in Xanthakis Karamanos, op. cit., p. 108.

142 396 G. Xanthakis Karamanos from such a barren index work no conclusion can be drawn for Moschion's interestingly uncommon language. The discussion here of Euripides fr. 141 (Austin) and the doubts on its attribution to his Telephus is completely irrelevant to the discussed fragment. Nevertheless, Stephanopoulos rejects Austin's ascription of the fragment to the Telephus (438 B.C.), based on the groundless and vague remark that λάινος occurring in this fragment is traceable only in later Euripidean plays (after the Heracles and the Troades). This is a methodically erroneous argument for λάινος is often found from Homer onwards (II etc.). p. 27. In addition, the mere citation of άλληλο compounds in dramatic texts and the superficial parallels for παρεϊχον... δαϊτας and θνητόν... βίον (Moschion 97 F 6 v , 19), based again on a copy work from dictionaries, are of no importance for the discussed passage. p Pace Stephanopoulos, there is no similarity in the construction of Moschion 97 F 6 v. 20 and E. Ba p. 28. Similarly, the instances of κάκ τοΰδε (v. 30) from Euripides (Andr. 1096, Hel. 131) are trivial, since they say nothing of Moschion's language or style. p. 29. Lycophron Alex. 609, quoted as a parallel instance for v. 33 of the same fragment of Moschion, is of entirely different meaning in an entirely different context. p. 29. Continuing this series of trivial citations Stephanopoulos compares Moschion 97 F 7 v. 1 τί την άναυδον γαϊαν ύβρίζειν πλέον and Ε. Med, 145 τί δέ μοι ζην ετι κέρδος, though the only affinity between the two verses is the coincidence of τί. p The remarks on Moschion 97 F 8 are insignificant stylistic comments or commonplace lexical parallels which by no means illustrate both the concept and the form of this carefully written tragic fragment. The instances cited especially as comments on v. 2 4 (p. 32), ώς τον πέλας νουθετεΐν βραχύς πόνος / αυτόν δ" ένεγκεΐν υβριν ήδικημένον / πάντων μέγιστον τών εν άνθρώποις βάρος, include again trivial coincidences of one or two words occurring in different contexts and being thus of no use for the interpretation of the fragment. The coinciding words are merely the commonly found βραχύς, πάντων μέγιστος (μέγιστον), βάρος. ρ Similarly, on Moschion 97 F 9 the cited instances are completely irrelevant. Thus on v. 2 "Αργούς δυνάστης, λιτός εκ τυραννικών/ θρόνων Stephanopoulos merely quotes Α. Ag. 6 λαμπρούς δυνάστας which has no relation whatever with the commented verse. Γη addition, on τυραννικός he

143 «Tragica II»: A Retrospection 397 cites the occurrences in Aeschylus and Euripides of this very common adjective in both poetry and prose. One may plausibly wonder why the instances of τυραννικός in Sophocles {O.C. 373, Aj. 749) are not cited as well Moreover, the comment made for v. 7 (p. 34) ov πας μεν αστών ήλέησεν είσιδών is the insignificant quotation of E. Ba. 482 πας...βαρβάρων. Hundreds of such "similarities" could be found in Greek texts. 3) MISINTERPRETATIONS, DISTORTIONS OF EVIDENCE, ARBITRARY SUGGESTIONS p. 4. (Achaeus 20 F 17). Stephanopoulos arbitrarily sees a "gewisse Ahnlichkeit" between the stichomythia of Dionysus and Hephaestus in Achaeus 20 F 17 and that of Dionysus and Pentheus in E. Ba. 83Iff. Such an influence is entirely groundless, since there is not substantial similarity but merely a vague structural approach in the construction of some parts of the stichomythia (Ba. 832 το δεύτερον δέ, Achaeus F 17.2 το δεύτερον (δέ)). On such an uncertain ground 24 no relation between the two passages can plausibly be suggested. p. 4. Similarly, there is no firm evidence for the suggestion that the verses of Patrocles 58 F 1 refer to someone άπειλοΰντα who is now with his ashes put on an urn. Stephanopoulos, as usually, does not explain his assumptions; the precedent of the urn scene in Sophocles' Yecim 25 is not adequate to show that μικρόν τεύχος actually points to a funeral urn. p (Carcinus II 70 F 5). In his familiar way, Stephanopoulos arbitrarily rejects the view 26 that Carcinus' verses come from a narrative prologue of aetiological character, despite the convincing parallels of dramatic technique 27, being unable to proceed to abetter suggestion of his own. His remark that there is no evidence for such extended aetiological references in prologues as that of Carcinus 28 can be easily refuted as a vague argumentum ex silentio. A further error occurs in p. 7 n. 10: not E. Hipp. 33 but Hipp contain a name αίτιον (a reference to ναός 'Αφροδίτης εφ' Ίππολύτω). Neverthe 24. For Stephanopoulos' tendency towards arbitrary and groundless assumptions and conclusions see my article in Hellenica 37 (1986) 184ff. and 177 n Some unsuccessful parallels are cited in Tragica II, p. 5 (on v. 2). 26. Suggested by Xanthakis Karamanos, op. cit., p Cited ad loc. by Xanthakis Karamanos. 28. But the extant fragment is only 10 verses.

144 398 G. Xanthakis Karamanos less, his errors on this fragment reach their climax with the reference to E. Hel as an instances of "Namens αϊτια"" in Euripides" narrative prologues. In E. Hel there is not a name aetiology but an explanation of the name Theonoe. Stephanopoulos seems to be entirely ignorant of this usual motif in dramatic texts, for he confuses tragic aetiologies with tragic etymologies (!). Interestingly, this etymology of Theonoe"s name is also mentioned in PI. Crai. 407 b, in the etymological explanation of compounds with νους 29. p. 12. (Chaeremon 71 F 30). Stephanopoulos erroneously writes that the neutral το κρεϊσσον = ό θεός is traceable from very late ages noting Heliod. 1, 8, 4 : it occurs already in Euripides" Ion 973 where κρείσσω is a substantival for τα θεία, c the gods" 30. p. 14. (Theodectes 72 F 9). The suggestion δακών for Grotius" δάκνων is unlikely: in all the cited instances and in other cases that could be mentioned, δακών (past tense) is associated with a verb of past or imperfect tense, while καρτερεί is properly connected with a participle of present. pp Misunderstanding of the evidence given by the text and distortion of bibliographical references are both included in what it is written on Theodectes 72 F 10. As regards the misinterpretation of the text, the undoubted lexical and stylistic affinities with the first verses of E. Phoenissae do not presuppose also an exact structural correspondence, i.e. opening of the play. 31 Stephanopoulos" attempt to support the suggestion about an opening of the play concerning the fragment of Theodectes is groundless. Moreover, he himself cites instances 32 of such invocations in various other parts of a play and not in prologues. To these instances one could add those cited by Xanthakis Karamanos, Studies, p. 68, as well as the bibliography on the subject cited ibid., p. 68 n. 2. His main opposition to Xanthakis Karamanos" attribution of the fragment to Theodectes" Helen is again groundless 33. Interestingly, in this article 29. For instances of tragic etymologies see R.Kannichfs note on E.Hel (Euripides Helena, Band II, p. 21), while for etymologies in comedy see Ch.Segal, GRBS 14(1973) A.S. Owen compares (Euripides Ion, Oxford 1975 [repr. éd.] ad lor., p. 134, cf. p. 90) E. ion 254 των κρατούντων, 'of the gods'. 31. In p. 15 and n. 27 Stephanopoulos refers to M.W. Haslam, GRBS 16 (1975) 157, whose brief reference to Theodectes' fragment has not provided any convincing indication that the verses come from the beginning of one of this tragedian's plays. 32. p. 15 n Nothing is added to reject what Xanthakis Karamanos has noticed in Hellenica 37 (1986) 184 on this ascription to the Helen, refuting Stephanopoulos' arbitrary remarks in Hellenica 35 (1984) 180.

145 «Tragica Γί»: Λ Retrospection 399 Stephanopoulos adds some further points showing his unsufficiant and superficial approach to the subject. Thus he expresses the astonishing view that only Xanthakis Karamanos suggests that Menelaus is a kind of judge in the άγων of E. Troades. He should at least check the basic bibliography on it mainly provided by J. Duchemin, L Άγων dans la tragèdie grecque, Paris 1968, p. 80f. and C. Collard, "Formal Debates in Euripides 1 Drama", GR 22 (1975) In addition, pace Stephanopoulos, the existence of εϊρηκε (v. 6), noted by Xanthakis Karamanos 35, shows that, before the situation described in the fragment, the γυνή of the text (v. 6) had spoken strictly to the πόσις. Even the lexical evidence of the text has not been examined by the author of the article. Moreover, εϊρηκε casts more doubts on the suggestion that the fragment comes from the opening of one of Theodectes 1 plays. Such arbitrary and groundless suggestions reach their height with the author's final conclusion that Nauck and Snell omit to mention Grotius 1 attribution of Theodectes'fragment to a hypothetical tragedy on Bellerophontes. Since, however, Theodectes is not known to have written a Bellerophontes play, the reference to such an attribution would at least be pointless. Stephanopoulos 1 comments on Xanthakis Karamanos" ascription of the fragment to Theodectes 1 Helen provide a typical example of distortion of bibliographical evidence. He writes that Snell and Kannicht mention this attribution 36 "offenbar dervollstandigkeit halber 11 and that such a reference could misleed the unaware users of the book, "wodurch ahnungslose Benutzer des Bûches irregefuhrt werden Kônnen 11. The fact that Snell and Kannicht do not refer to Xanthakis Karamanos 1 work merely for reasons of bibliographical completion is plainly shown by Kannichfs unreserved praise of this book in the preface of the same edition: "E doctorum scriptis saepius adhibendis librum quern conscripsit G. Xanthakis Karamanos (Studies in Fourth Century Tragedy 1980) hoc loco laudasse 31 satis habeo 11. This praising comment was obviously omitted by Stephanopoulos, since it would undoubtedly refute his groundless arguments against this work. 34. They note respectively: «Ménélas sera le juge de cet άγων entre les deux femmes»; "There is at once greater richness, however, in scenes where two debaters plead before a third person who judges them... Helen arguing for her life against Hecuba before Menelaus in Troades ( )". 35. Studies, p Tragicorum Graecorum Fragmenta (TrGF) vol. I, second edition, Gôttingen 1986, p. 354, "72 F 10 'Helenae'...tribuit Xanthakis Karamanos, CQ N.S. 29 (1979) 75". 37. Italics are mine.

146 400 G. Xanthakis Karamanos p. 19. An eloquent case of distortion of evidence is given by the hypothesis that Diogenes Sinop. 88 F 5 comes from this Cynic's Oedipus. In Plut. quaest. conv. 2,1,7,632 E the verses δς με ράκη τ' ήμπισχε κάξηνάγκασεν / πτωχον γενέσθαι κάκ δόμων άνάστατον are said to refer to Diogenes' own life and the fact that he became poor is attributed to Antistlhenes' influence on him (ος = Antisthenes). 38 Omitting this explicit evidence given by Plutarch, Stephanopoulos arbitrarily attributes the verses to Diogenes' Oedipus of which there is not the slightest indication. 39 p (Moschion 97 F 7). The extensive evidence from Homer onwards on the complete non existence after death is ignored when Stephanopoulos insists on finding a strictly Epicurean echo on Moschion's fragment, in his attempt to reject Xanthakis Karamanos' well based discussion 40, regarding it as "ohne prufung". His obvious weakness in English is likely not to have allowed him to understand the extensive discussions 41 supported by instances from Homer onwards 42, which show beyond any doubt that the concept of post morten non existence is traditional, tracing its origin back from Homer. Moreover, his reference to Schramm's comments on Moschion fr. 6,2 and 3 4 is pointless, for the subject is there entirely different and can by no means strengthen the view of an Epicurean echo on Moschion fr On the other hand, when Stephanopoulos adopts the correct view for the keeping of the reading of the mss τα ήδίονα for Porson's emendation τάς ήδονάς, this is again of second hand. 43 p. 30 n. 48. The extant evidence is distorted when the author of the article, in his obvious attempt to attribute an Epicurean influence to Moschion fr. 7, notes that the adjectives άναυδος and κωφός which are found in the fragment of Moschion reoccur in Epicurus fr. 323 Us.= p. 232, 14. Nevertheless, a first glance at dictionaries and indexes is enough to show that these adjectives are frequently traceable in such contexts and often in writers earlier than Epicu 38. Cf. Xanthakis Karamanos, op. cit., p For the extremely meagre evidence on the Oedipus, which does not allow suggestions of the action, see Snell, TrGF Op. cit., p. 120ff. 41. E.g. those by Adkins and Dover mentioned by Xanthakis Karamanos, p. 122 n.l. 42. Some are cited by Xanthakis Karamanos, p. 121f. 43. Xanthakis Karamanos, op. cit., p. 121: "The reading of the mss τα ήδίονα seems to be much better than ή δόνας (suggested by Porson and adopted by Nauck and others), since it balances ανιαρά better than ήδονάς and is supported by parallels".

147 «Tragica II»: A Retrospection 401 rus 44 : Sophocles fr. 670 Radt Λήθην... κωφήν, αναυδον; cf. κωφοί και άλαλοι Alex. Aphrod. Probi. 1,138, //. 24, 54, Men. et Phil. comp. I 75, II 168 J. ( = incert. fr K.) etc. p (Moschion 97 F 9). Headlam aptly suggested 45 a comma after εστειχεν for after εις γήν (v.4) 46. A comma after εις γήν spoils the otherwise clear meaning of the verse ("Αργούς δυνάστης... / εστειχεν, εις γήν όμμα συμπαθές φέρων), printed without a comma by Xanthakis Karamanos 47, c he turned his sorrowful glance earthwards', who compares the undoubtedly similar case of E. Ion 582 τί προς γήν όμμα σον βαλών έχεις; Stephanopoulos, though, as it seems, accepts Headlam's suggestion and, moreover, adds some parallels to confirm it 48, without any reasonable argument and without bearing any evidence he thinks of an (p. 34) "eigenwilligen Gebrauch des Verbs φέρω durch Moschion", which, in his opinion, does not allow the association of όμμα φέρων with εις γήν. Such a distortion of evidence can only be explained in terms of a biased tendency to reject earlier well based suggestions for unknown reasons. 4) PROBLEMS IN TEXTUAL CRITICISM Weaknessess in textual criticism are not lacking. The most obvious deficiency of this kind is the meaningless tendency of the author to argue against already rejected textual emendations. On the other hand, readings are arbitrarily approved without any justification. p. 8. (Carcinus II 70 F 8). Commonplace parallels are cited to strengthen the undoubted reading of the mss χαίρω σ'όρών (v.l) and reject F.G. Schmidt's χαίρειν σ' έών, which, however, has not been printed in any of the standard editions of the text so far. p (Carcinus, loc. cit.). Stephanopoulos here rejects conjectures suggested on v. 3 of Carcinus' excerpt, and especially of the unmetrical part of the verse αύτο το κτήμα. He, however, ignores again the fact that the majority of these conjectures were regarded as inappropriate even to be in 44. Stephanopoulos himself cites (p. 30) some instances of κωφός referring to post mortem condition. 45. CR 13 (1899) Both Nauck and Snell printed the verse with comma after yfjv. 47. Op. cit., p Though he cites E. Or ώς ξυνηρεφές / πρόσωπον εις γήν σον βαλοϋσ' άφθογγος εΐ, he unreasonably rejects the astonishingly similar verse of E. Ion 582 τί προς γήν όμμα σον βαλών έχεις; 26

148 402 G. Xanthakis Karamanos eluded in the apparatus criticus of the editions by Nauck and Snell Kannicht 49. Accordingly, Stephanopoulos' notes are pointless and suggest nothing on the improvement of this problematical part of the fragment. p. 24. On the other hand, regarding Moschion's 97 F 7 v. 3, without justification the author prefers the reading of the mss όπηνίκα for Nauck's ποθ" ήνίκα which was unanimously accepted by the editors of the fragment after Nauck. Nevertheless, most inconsistently and abandoning his own view he prints in his text (p. 23) ποθ' ήνίκα. p. 26. (Moschion 97 F 6 v. 14). Similarly, without any argument, Stephanopoulos approves of Wecklein's 50 σαρκοβρώτας αλληλοκτόνοι for σαρκοβρώτες άλληλοκτόνους, i.e. the reading given by all the mss 51. Interestingly, Wecklein's suggestion is not even mentioned by Nauck and Snell Kannicht who accept and print the reading of the mss. Indeed, any alteration of σαρκοβρώτες άλληλοκτόνους would be erroneous, for this reading of the tradition of the text fits both the context, the metre and the construction of the phrase. 49. Tragicorum Graecorum Fragmenta 2, Gòttingen Indicative of the author's weakness in scholarly method is his omission to cite Wecklein's work. The quotation is to Munch. S. B. 1890, Cf. Schramm, op. cit., p. 73 {ad loc): "Verba obscura non esse mutanda existimamus, quia intellegi possunt... Neque opus esse mihi videtur, quae Wecklein... coniecit: σαρκοβρώτας αλληλοκτόνοι".

149 ΑΝΝΑΣ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ Διευθύντριας ΚΕΕΦ 'Ακαδημίας 'Αθηνών Ο ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ "Αλλωστε εγώ δέν έχω φίλους εξαντλήθηκαν οι μέρες της εμπιστοσύνης κι ή ευτυχία του κόσμου είναι μαχαίρι δίκοπο για κεΐνον πού τήν ονειρεύεται. Ή ποίηση, λέει ό "Αριστοτέλης στην Ποιητική του (1451d 36 38Β 4 5), εΐναι φιλοσοφότερη και σπουδαιότερη άπό τήν ιστορία, γιατί δέν λέει τα γενόμενα, άλλ' «όσα αν γένοιτο και τα δυνατά κατά το εικός». Θα προσπαθήσω να δείξω ότι ό ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος επαληθεύει τή ρήση αυτή μέ τον ανθρωπισμό πού στοιχειοθετούν οι στίχοι του, έναν ανθρωπισμό δυναμικό και δυναμογόνο, θεμελιωμένο σέ ακατάλυτες ρίζες και σχέσεις και επίκαιρο απανταχού της γης. Η ΠΟΙΗΣΗ "Ενα γυμνασιόπαιδο του Ώραιόκαστρου Θεσ/νίκης έγραφε στον ποιητή μετά άπό τό διάβασμα ποιημάτων του: «φαντάστηκα πώς ή ποίηση είναι ή φωτιά και ό ουρανός κι ό άνεμος στον κάμπο. Πήτε μου, σας παρακαλώ, τί είναι ή ποίηση... Πήτε μου, πώς εΐναι ή μάνα όλονών μας.» (βλ. Ν. Βρεττάκος, 'Εκλογή, Θεμέλιο). Στο ερώτημα του παιδιού ή πρώτη απάντηση τοΰ Βρεττάκου εΐναι ότι ή ποίηση είναι λόγος ζωής. Εΐναι ή ποίηση πού κάνει τον άνθρωπο μέτοχο στή δημιουργία, τον άνθρωπο ύμνητή της δημιουργίας. Ό κόσμος ανήκει στον ποιητή πού τον οικειοποιείται όπως ό αγρός στον καλλιεργητή πού τον φροντίζει: ΑΝ ΔΕ ΜΟΥΔΙΝΕΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ, ΚΥΡΙΕ "Αν δέ μούδινες τήν ποίηση, Κύριε, δέ θάχα τίποτα για να ζήσω. Αυτά τά χωράφια δέ θάταν δικά μου. Ένώ τώρα ευτύχησα νάχω μηλιές,

150 404 "Άννας Κελεσίδου να πετάξουνε κλώνους οί πέτρες μου, να γιομίσουν οί φούχτες μου ήλιο, ή έρημος μου λαό, τα περιβόλια μου αηδόνια. Ό ποιητής όμως δεν είναι μόνο συμπλάστης τοΰ κόσμου. Το ερώτημα πού έθεσε τό παιδί παίρνει και δεύτερη απάντηση μέ το πιστεύω τοϋ ποιητή: «Στον κόσμο αυτόν κι ενα ασήμαντο ζωάκι ακόμη, μέ μισό μάτι, γαντζωμένο πάνω σε μια πέτρα πού ξεβγαίνει άπό τή θάλασσα και τή λούζει ό ήλιος, πρέπει να νιώσει ευτυχισμένο. Ή ομορφιά και τό ανθρώπινο πνεύμα πού τό αποθεώνουν τα έργα του, απαιτούν ενα ανώτερο κοινωνικό ήθος, απαιτούν δικαιοσύνη και γη για όλους τους ανθρώπους. 'Απαιτούν καθαρμό τοΰ ιερού τόπου της ύπαρξης άπό τα σαπρόφυτα της ζωής, κι ή ποίηση, εκτός άπό τό να είναι ένας ύμνος στή δημιουργία, μπορεί να είναι και ό λόγος αυτού τοΰ θείου προγραμματισμού. Στην ποίηση αυτή... έδωσα τήν ψυχή μου... Χρέος θα πει να προσφέρεις τον όβολό τής δύναμης σου, μέ όλη σου τήν ειλικρίνεια και μέ όλη σου τήν αγάπη στην υπόθεση τής ζωής.» Στο ϊδιο ποίημα, ΑΝ ΔΕΝ ΜΟΥΔΙΝΕΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ, ΚΥΡΙΕ, ό ποιητής καταλήγει: Όμως, δεν ξοδεύω τον ήλιο σου άδικα. Δεν πετώ ούτε ψίχουλο απ" ό,τι μοΰ δίνεις. Γιατί σκέφτομαι τήν ερμιά και τις κατεβασιές τοΰ χειμώνα. Γιατί θάρθει τό βράδι μου. Γιατί φτάνει όπου νάναι τό βράδι μου, Κύριε, και πρέπει νάχω κάμει πριν φύγω τήν καλύβα μου εκκλησιά για τους τσοπάνηδες τής αγάπης. Ό ίδιος πάλι θα πει αριστουργηματικά στο ΕΤΣΙ ΜΟΥ ΣΤΑΘΗΚΕ Ο ΤΑ^ΥΤΕΤΟΣ: πώς «τα δυο παιδιά τοΰ Θεοΰ» μέσα του «είναι ή ποίηση και ή αγάπη». Η ΑΓΑΠΗ "Οπως οί πρώτοι "Ελληνες φιλόσοφοι, οί φυσικοί Μιλήσιοι, «τα πρόχειρα των άπορων θαυμάσαντες» έκοψαν τό δεσμό μέ τον άφιλοσόφητο μύθο κι άνοιξαν τό δρόμο τής φιλοσοφίας μέ αρχές θεμελιωμένες στον φυσικό κόσμο πού ένορασιακά συνέλαβαν ενθεο, ό ποιητής μας ανοίγει τό δρόμο τοΰ άνθρωπισμοΰ, όπου εστιακή ιδέα είναι ή αγάπη, θεμελιώνοντας τον στο θαυμασμό, όχι πια ώς γνωσιακή λειτουργία, αλλ' ώς ψυχικό θάμασμα, ευλογώντας τό μεγαλείο τής φύσης τοΰ ήλιου, πρωτομάστορα στην ποιητική φυσιολατρία τοΰ Ν. Βρεττάκου: Στην ΠΡΟΣΕΥΧΗ ή επίκληση γίνεται πρώτα ύμνος στή δημιουργία:

151 Ό πανανθρωπισμός του Νικηφόρου Βρεττάκου 405 ΠΡΟΣΕΥΧΗ Κύριε, πού στέλνεις τή βροχή στους σπόρους και τον ήλιο στή μήτρα της μητέρας, πού αποκρίνεσαι στο βέλασμα τοϋ άρνιοΰ μέ το ουράνιο τόξο πάνω από τή χλόη, πού άπό ψηλά ευλογείς, μέρα και νύχτα, τών έναστρων άχτών τήν ανανέωση το φώς και τήν ανάπτυξη μυριάδων διάφορων λουλουδιών ας μήν ακούσεις ποτέ τό βέλασμα μου!... "Ομως, Κύριε μου τή δύση αυτή μπορείς να μου στερήσεις μ 1 όποια σου δυστυχία; Τα δάκρυα τοΰτα πού βγαίνουν από βάθη πιο γαλάζια κι' άπ' τις πηγές της άνοιξης, μπορείς, Κύριε, να τα εμποδίσεις; Στο ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ρωτά ό ποιητής τους ναύτες, ένώ τ' αστέρι της χαραυγής, γλυκό σαν όταν πλάστη, λιώνοντας, όπως πάντοτε, αναγγέλλει σ' όλες τις όχθες άνοιξη κι αγάπη... Ναύτες, πούναι τα νιάτα σας! Τί γίναν τ' ακόντια τα λαμπρά πού όταν σάλευαν κι' οί τέσσερις άστραφταν ανοιγμένοι για να περάστε ορίζοντες, τα χείλη πού άνοιγαν σαν τα ρόδα και δεν ξέραν άλλο να ειπούν παρά να τραγουδάνε τήν ομορφιά της γης; Θά έλεγα πώς περισσότερο άπό τήν τάση προσωποποίησης τών κοσμικών πραγμάτων, τό ιδιαίτερο στον Ν. Βρεττάκο είναι ή τάση φυσιοποίησης του άνθρωπου. Ό άνθρωπος, μόλο πού δέν μπορεί «να κραταιωθεΐ στο άπει_ ρο όρθια», όπως τό μπορεί ό Ταΰγετος, μόλο πού έχει συνείδηση της τραγικότητας του γι' αυτό και είναι τραγικό όν, όπως τό έδειξε και ή αρχαία ελληνική τραγωδία έχει τα ίδια δυνατά άντιστύλια πού έχει ή φύση: «"Αν θυμάμαι καλά τό ξίφος μου ήταν ήλιος». «Μέσα μου μια σειρά κολώνες άπό αγάπη και ήλιο». Ί ί φύση χρειάζεται τον άνθρωπο όσο κι αυτός τον κόσμο, «Γιατί εϊμαι τό άνθος σου! Εΐμαι τό άνθος πού φύτρωσε / μέσα στή μοίρα σου./ 'Εμένα πάντοτε θά βρίσκουνε να κάθομαι χάμω στα πόδια σου, / εγώ θάμαι τό αιώνιο σου λιοντάρι πού θά σέ φυλάει».

152 406 Άννας Κελεσίδου Και ή αγάπη της γυναίκας βιώνεται από τον ποιητή σέ μια μετουσίωση της παρουσίας της στη φύση: Μέσα στή διαφάνεια του πρωινού άνοιξα τα παράθυρα μου και σ' είδα άπ' όλα τα σημεία χαρούμενη να κατεβαίνεις πλαγιά πλαγιά τους ουρανούς, πλαγιά πλαγιά τους λόφους, σα νάρχεσαι άπ' τήν πηγή κι άπ" τήν αρχή του κόσμου....μα όταν νυχτώνει... ένώ στο σκούρο θαλασσί παίρνουν να τρέμουν τ" άστρα, σμίγω εξω με το μέγα φως του σύμπαντος το φως σου. Στο Ο ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΙΝΟΥ ό ποιητής βεβαιώνει: 'Ακούω βουβός το φιλικό μήνυμα του Θεοΰ, πού με ρωτάει μες άπ" τό φως, μ' όλων του των αγγέλων τα στόματα, να του απαντήσω αν ^ϊμαι ευτυχισμένος.... και του απαντώ με τό ϊδιο του τό φώς, πού ξεχειλίζοντας μες στης ψυχής μου γαλανίζει τήν κορυδαλλένια κοίτη σαν άστρο ανάμεσα στο φώς του ήλιου και της αγάπης. Ώς ποιητής της αγάπης ό ποιητής ποιεί κάθε στιγμή τον κόσμο σ' ενα ατελεύτητο χρόνο δημιουργικής προσφοράς. Ό εξανθρωπισμένος κόσμος τοΰ ποιητή καταφέρνει να είναι καθολικός χωρίς να είναι αφηρημένος ή μονοδιάστατα πνευματοκρατικός. Ό ποιητής της αγάπης είναι ή ανοιχτή καρδιά σταυροδρόμι όλων των δρόμων τής γής, πού αντλεί κι άπό τή φύση για να καλύψει τήν ανθρώπινη χρεία: Μαζεύω τα πεσμένα στάχυα νά σου στείλω λίγο ψωμί/, μαζεύω μέ τό σπασμένο χέρι μου ο,τι έμεινε άπ' τον ήλιο / νά σοΰ στείλω νά ντυθείς. "Εμαθα πώς κρυώνεις... Πάρε όποιο δρόμο, όποια κορφή, ρώτα όποιο δέντρο θέλεις/ Μ' άκοϋς; οι δρόμοι όλης τής γής βγαίνουν στην καρδιά μου. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Στο ποίημα ΧΤΕΣ ΤΗ ΝΥΧΤΑ ΞΑΝΑΓΥΡΙΣΑ ΣΤΟΝ ΤΑΥΓΕΤΟ ό ποιητής καταφεύγει στον Ταΰγετο, τό σημείο αναφοράς του, τό βουνό σύμβουλο των οραμάτων του για υπέρβαση πέρα άπό τον πόνο καί τό θάνατο. Όπως ό ποιητής φιλόσοφος τής Ελέας Παρμενίδη, πού τ'άλογα τον φέρνουν πέρα άπό τό δρόμο των θνητών καί φτάνει νά περάσει τήν πόρτα τής 'Αλήθειας μέ τή βοήθεια τής Δίκης, ό ποιητής Ν. Βρεττάκος καταφεύγει στον Ταΰγετο, στο είναι του για νά υψώσει τό αίτημα τής πανανθρώπινης αλήθειας του:

153 Ό πανανθρωπισμός τοϋ Νικηφόρου Βρεττάκου 407 «Κάμε νά ξαναπροσκυνήσω το όραμα της παγκόσμιας αγάπης». Αυτό το γνώρισμα της υπέρβασης τοΰ πόνου, της ρωμαλέας έμμονης στον κόσμο δίνεται επιγραμματικά και στο ποίημα ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΜΟΥ «Καθώς κοιτάς τον Ταΰγετο, σημείωσε τα φαράγγια πού πέρασα. Και τις κορφές πού πάτησα. Και τ' άστρα πού είδα. Πές τους από μένα, πές τους άπό τά δάκρυα μου, / ότι επιμένω ακόμη πώς ό κόσμος είναι όμορφος». Αύτη ή αισιόδοξη έμμονη στον ενσυνείδητο ανθρωπισμό είναι ταύτιση της οντολογίας και της ηθικής. Είναι και δέον θεωρούνται άξεχώριστα στην ανθρωπολογική οντολογία τοϋ Ν. Βρεττάκου. Ό άνθρωπος, έδώ, αυτός «ό γιος τοϋ σύμπαντος», τό «λαμπρό μαργαριτάρι τοϋ σύμπαντος» (διακεκριμένος πλανήτης), τό «σύνολο άπό μικρά και μεγάλα θαύματα», όπως λέει ό ποιητής στο Γράμμα στον Όπενχάϊμερ, είναι ενα είναι προς ανύψωση, είναι υπέρβαση «πιο πέρα άπό τον πόνο, πιο πέρα άπό τό θάνατο». Αυτό είναι τό οντολογικό γνώρισμα τοϋ άνθρωπου, μ" αυτό ό άνθρωπος γίνεται ίνδαλμα της θρησκείας τοϋ ποιητή. Ό ανθρωποκεντρισμός όμως τοΰ Ν. Βρεττάκου, όπως δέν είναι ό,τι ό σοφιστικός έξυποκειμενισμός, δέν είναι ό αφηρημένος τυποκρατικός καντιανός ανθρωπισμός ούτε ό απαισιόδοξος ανθρωπισμός ώρισμένων υπαρξιακών σύγχρονων στοχαστών. Ό άνθρωπος τοϋ Βρεττάκου είναι και ή συγκεκριμένη ανθρώπινη ύπαρξη πού χαίρεται και λυπάται, οίστρά καί όδυνάται άπό τους «κλυδωνισμούς αυτής τής ζωής», όμως είναι τόσο πιο άνθρωπος όσο συμμετέχει στο ανθρώπινο. Θα σοϋ στείλω τον ίσκιο τοϋ χεριοΰ μου όταν χαιρετά κάτω άπό τον ήλιο την αγαπημένη του νά θυμηθείς πώς υπάρχουμε (ΤΑΚΗΣ ΑΙΟΥΜΗΣ). Ό ίδιος ό ποιητής άλλωστε δικαιολογώντας τήν επιλογή του λέει: «Αυτός ό άνθρωπος άξονας δέν ήταν χωρίς προβλήματα. Κι αν δέν συμμετείχα στην αγωνία του καί στή θεματική των προβλημάτων του θα ήταν σαν νά αναιρούσα τήν ύπαρξη μου. Είναι όμως καί ό άπανταχοΰ άνθρωπος μάρτυρας με τή διπλή σημασία τής λέξης τής τραγικότητας τής σύγχρονης ιστορίας.» Στις μέρες μας τά κρεματόρια έκαιγαν μέρα νύχτα. Πυκνός, λιπώδης, κίτρινος έβγαινε ό καπνός. Βγαίνοντας εσπαε σέ μακριές κολώνες καί ξαπλώνονταν μες στον ορίζοντα. "Εριχνε κάτω σ" όλη τή γης τον "ίσκιο του. Κι ό ίσκιος αυτός ήτανε τοϋ Γουίλη,

154 408 "Αννας Κελεσίδου ήταν του Φράντς, ήταν του Πέτρου, ήταν του Στανίσλα, πού τους ξανάφερνε ό αγέρας κατά τήν πατρίδα τους. (ΤΑ ΘΟΛΑ ΠΟΤΑΜΙΑ) Και ενα απόσπασμα από το Η ΜΗΤΕΡΑ ΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Δεν ξέρει ή μητέρα μου τί γράφουν αυτές οί ρυτίδες στη όψη μου... Δεν εΐδε τα πόδια μου πού έχουν καεί. Δεν ξέρει... πώς περπάτησα στα νησιά των Χριστουγέννων μέ τους ψαράδες τήν ώρα πού οί σοφοί μελετούσανε πώς να τσακίσουν τή ραχοκοκαλιά της ανθρώπινης ευδοκίας.... Δεν ξέρει ή μητέρα μου πώς βάδιζα σέ όλη μου τή ζωή μέ μιαν άσπρη σημαία στά χέρια μου. Πώς αυτή τή σημαία τήν πάλευαν όλα, ρεύματα κι άνεμοι άλλα εγώ δεν τήν άφηνα. "Εχει συχνά τονισθεί ότι ή ποιητική συμμετοχή του Ν. Βρεττάκου στην τραγωδία της σύγχρονης ζωής, ή αγωνιστικότητα του πνεύματος του δέν είναι μονοϊδεολογισμός, άλλ' εστιάζεται στην ιδέα της διάσωσης της προσωπικής αξιοπρέπειας «του κάθε ανθρώπου πού δέν θα κατορθωθεί ποτέ χωρίς τήν οικονομική και τήν ηθική του απελευθέρωση» και στην καρτερική και ενσυνείδητη συμμετοχή στο ανθρώπινο δράμα. Εΐναι εμμονή όχι μόνο στο μέρος, άλλα κυρίως στο βάθος και στο όλο, τήν παγκοσμιότητα. 'Από τή σκοπιά αυτή τό μόνο τώρα και τό μόνο μέλλον αποκατάσταση της ανθρωπότητας, τώρα και μέλλον και της ποίησης εΐναι πάλι ή αγάπη: ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Έκεΐ πού από φως δέν ήξερα τίποτα ήταν βέβαιο πώς δέν θα μέ γνώριζαν. Είχα έρθει άπ' τό μέλλον μέ πρόσωπο αλλιώτικο κι έκεΐ πού ό πόλεμος λεγόταν ειρήνη, δέν είχα τόπο. "Ωστόσο τό μέλλον εκείνο θα 'ρθεΐ κι οί πύλες θ' ανοίξουν, συνοδευόμενη άπό παιδικές φυσαρμόνικες, νά περάσει ή πομπή μέ τήν ποίηση αγάπη πού άπό αιώνα σέ αιώνα δέν θα πάψει νά ραίνει τό χώμα μέ φως.

155 Η ΠΡΑΞΗ Ό πανανθρωπισμός τοϋ Νικηφόρου Βρεττάκου 409 Ή ζωή πού είναι χρέος εΐναι πάντα προσφορά, άντιδόσιμο, δικαιοσύνη. Δικαιοσύνη εΐναι, όπως έλεγε ο πλατωνικός Κέφαλος στην Πολιτεία, να μή χρωστάς, ο,τι παίρνεις να είσαι ικανός να το άντιδώσεις. Ό ποιητής τολμά να σκεφτεί πώς καί το αγαπημένο του ηλιακό φως θα το άντιδώσει, κι όπως ό άλλος εκείνος ποιητής, ό Πίνδαρος, θα εξαντλήσει το χώρο του δυνατού: θάχω εξοφλήσει πια στή γης κάθε μισθό... καί τις αχτίδες σου (λέει στον ήλιο) θα σού τις επιστρέψω, στή σκληρή πλάκα μου διαθλώντας σου το φώς. Καί στο ΧΤΕΣ ΤΗ ΝΥΧΤΑ ΞΑΝΑΓΥΡΙΣΑ ΣΤΟΝ ΤΑΎΓΕΤΟ, λέει περήφανα στο αγαπημένο του βουνό: Καί τήν αποστολή πού μέ φόρτωσες δέν θα στή γυρίσω πίσω. Το χρέος το ύμνεϊ πολύτροπα καί πολυδύναμα ό ποιητής : "Εκλινε το άσπρο τριαντάφυλλο το κεφάλι του, σαν τον Τησού. Σέ τρεις μέρες μόνο, είπε κι έλάλησε: έκαμε όμοια στον κόσμο τό χρέος του. Κάθε λουλούδι εΐναι κι ένας Τησοϋς (Έπι τοϋ δρους ομιλία από τό r H φιλοσοφία των?>ονλονόιώι\ 1988). Νίκη εΐναι τό χρέος, λέει στις 33 ήμερες. Τό χρέος εΐναι πού κάνει τό ανθρώπινο πανανθρώπινο. Ή ιστορία ώς χρέος εΐναι πάντα τραγική. Τό χρέος σ 1 όλο του τό τραγικό μεγαλείο ύμνεϊ τό ποίημα για τό ΑΟΧΟ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ, ΛΟΡΔΟΣ ΒΥΡΩΝ. Θα σταθώ όμως Ιδιαίτερα στην ταύτιση του χρέους μέ τήν αγάπη, ώς καθαρότερη πράξη της δημιουργίας, τήν αγάπη όχι ώς παθητικό συναίσθημα, αλλ' ώς ενέργεια πού τα διαπερνά όλα: "Ηλιος κι αστέρια/ροδώνες καί κλήματα. Ό κόσμος είναι αδέλφια μου, αγάπη κι ομορφιά. (ΤΑ 14 ΠΑΙΔΙΑ) "Ηδη από τό ΛΥΠΗΜΕΝΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΝΙΟΤΗΣ ΜΟΥ, όπου ό ποιητής αύτοαναγνωρίζεται ώς «μια μικρή λεπτομέρεια μέσα στην τραγική ιστορία του σύμπαντος», βεβαιώνει: «τα κύτταρα μου διεχώρησα / σέ πολλά πολλοστημόρια /

156 410 Αννας Κελεσίδου για να τ' αγαπήσω όλα. Όλα όσα κινούνται στη γη / όσα στων θαλασσών τά βάθη αναπαύονται / κι όσα στ' αχανή μοΰ διαφεύγουν. Κι από τή σκοπιά αυτή μπορούμε και πάλι να συσχετίσουμε τήν ποιητική δημιουργία τοΰ Ν. Βρεττάκου με το έργο της φιλοσοφίας: με τή φιλοσοφία πού είναι στην ουσία της όχι θεωρία, άλλα πράξη συνολικής θεώρησης τής ζωής και εναγώνια προσπάθεια για τήν αναβάθμιση της, μιας και τήν ποίηση του ό Βρεττάκος θεωρεί «κατανόηση τοΰ ανθρώπινου δράματος χωρίς όρια μέσα στον κόσμο». Κι όπως χαρακτηριστικό τής αληθινής φιλοσοφίας είναι ή κυκλικότητα της, άπ' όπου θέλεις μπορείς να ξεκινήσεις για να βρεθείς πάντα στο εστιακό αυτό σημείο της, στην ποίηση τοΰ Βρεττάκου απ' όπου θέλεις μπορείς να αρχίσεις για να συναντήσεις πάντα τό ενα μέγα μήνυμα πού ώς αρχή, άπειρον, τά περιέχει όλα, τήν πράξη τής αγάπης. Ό ποιητής, πού πρόθεση του εΐναι να κάνει «μια μεγάλη πράξη για τους ανθρώπους... μια σωτήρια θυσία», γράφει ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ, ενα ποίημα όπου ή ζωή περιγράφεται σαν αλγεβρικό άθροισμα αγαθών προθέσεων, πράξεων κι αποτυχίας: "Ετσι κι οί αρετές τών ανθρώπων /, μοιάζουν μ" αυτούς τους ναΰτες πού κινάνε / μια ξάστερη αυγή για να χαθοΰνε / στον ωκεανό μια νύχτα. Ναΰτες, ναΰτες / τά ρεύματα μας σέρνουν τών μεγάλων / ανέμων του διαστήματος. Όμως εδώ δέν πρόκειται για τό βίωμα τοΰ ναυάγιου τής ύπαρξης. Κάθε αισθαντικός ποιητής εΐναι όπως κι ό αληθινός φιλόσοφος ενα πνεΰμα αισιόδοξα απαισιόδοξο. Για τον Νικηφόρο Βρεττάκο άλλωστε, πού ξέρει να γεύεται όλες τις ομορφιές τοΰ κόσμου και τή θεϊκότητα τών στιγμών τής καθημερινότητας, όπως και να στοχεύει στην αγιοσύνη τής δράσης, δέν υπάρχει υπαρξιακή μοναξιά μοναξιά δέν υπάρχει εκεί πού ένας άνθρωπος σκάφτει ή σφυρίζει ή πλένει τά χέρια του εκεί πού βαστώντας τό μαστό τής μητέρας του μ' ανοιγμένα τά δυο μακάρια χειλάκια του κοιμάται ενα βρέφος. "Η εντολή τής αγάπης γίνεται άπό τον ποιητή εντολή τοΰ ανθρώπου στον ϊδιο τό θεό. Όπως φαίνεται στην ΠΡΟΣΕΥΧΗ, ή τραγικότητα, ή δυστυχία δέν είναι ικανές νά σπείρουν τό μίσος στην καρδιά τοΰ ποιητή. Κύριε... είναι μάταιο / νά μέ κουράζεις πιότερο. "Αφησε με /

157 Ό πανανθρωπισμός του Νικηφόρου Βρεττάκου 411 μέ ήσυχη αναπνοή κάτω από το κλήμα / των άστρων σου να κλάψω... Δέν μπορώ / Κύριε μου νά μισήσω. 'Αγάπησε με. Ή ϊδια ιδέα γίνεται ΠΡΟΣΚΛΗΤΗΡΙΟ σ' όλους τους ανθρώπους, πού μοιράζονται το θέαμα αύτοϋ του απέραντου κόσμου, της κάθε μιας ασύγκριτης μέρας. Μ' αυτή τήν προοπτική γίνεται ό ποιητής ή φωνή των απλών ανθρώπων και «εν ονόματι της χρυσής άμμου τών ουρανών και της πανσπερμίας του πλανήτη μας», εν ονόματι αυτών πού γνωρίζουν πώς «χωρίς ενα δέκατο αγάπης / φυτεμένης σαν ενα τριαντάφυλλο σέ μια ποσότητα δύναμης, / χωρίς μια πνοή πού νά δίνει / φυσιογνωμία στή λάσπη, ό ουρανός τούτος κάποτε θάπεφτε πάνω μας», εγκαλεί τον ανεύθυνο επιστήμονα, κάνει ποίηση τό μέγα και για τή φιλοσοφία της εποχής μας θέμα του διαχωρισμού της επιστημονικής εφεύρεσης, τών πραγμάτων, άπό τή σωστή χρήση και τους σκοπούς τους, ενός διαχωρισμού πού οδηγεί κατ" ευθείαν στον άπανθρωπισμό του άνθρωπου. Ή φιλοσοφική αντινομία καλού κακού, οί αρχές της τελολογικής θεώρησης τής δημιουργίας, τής όρθωτικής χρήσης τής δύναμης τής αγάπης γίνονται συγκλονιστικές ποιητικές στιγμές στο γράμμα ΣΤΟΝ ΡΟΜΠΕΡΤ ΟΠΕΝΧΑΤΜΕΡ. Όπως ό Πλάτων τής Έβδομης Επιστολής βεβαιώνει πώς δέν έγραψε ό ϊδιος τίποτε, αλλ' ο,τι λέει είναι ό λόγος τοΰ Σωκράτη πού έγινε νέος κι όμορφος, δηλαδή ο,τι λέει δέν εΐναι γραπτό βουβό κείμενο μιας εποχής πού λησμόνησε τις αξίες, αλλά λόγος μή λήθης, ά λήθειας, ό ποιητής αρνιέται πώς είναι ό ποιητής τό γράμμα του εΐναι ή φωνή τών πραγμάτων, ή κραυγή τής ανθρωπότητας: Μή νομίζεται, φίλε Όπενχάϊμερ, όχι δέν είμαι ποιητής. Στον κόσμο τούτο ποιητές σήμερα δέν υπάρχουν... Ό πόνος ξεχείλισε... Οί μύθοι βουλιάξανε Τα πράγματα έχουν τή δική τους φωνή.... "Εχω μές στην καρδιά μου τους ανθρώπους απ" όλα τα έθνη τής γής. Τό συγκλονιστικότερο όμως έδώ είναι ότι ό ποιητής «ξεκόβοντας από τους δικαστές» δέν διστάζει νά γίνει κρινόμενος: Όχι, λοιπόν! Όχι, Ρομπέρτ, όχι, ποιος είμαι εγώ πού έρχομαι ν' αντιπροσωπεύσω εμπρός στο βράχο σου τό θείο μίσος τών συνανθρώπων μου; Χρειάζεται ένας αθώος! Κ" εγώ δέν εχω τό δικαίωμα νά μιλώ, γιατί ένώ ήξερα να πεθάνω υπάρχω ακόμα.

158 412 "Αννας Κελεσίδου Και πώς μπορεί να ζει κανείς σήμερα τόσα χρόνια, σαράντα τόσα χρόνια ολόκληρα, Ρομπέρτ, όταν πεθαίνουν άπ' τή δίψα οι ρίζες μές στο χώμα και κινδυνεύει να μείνει χωρίς άνθη ό καιρός; Ό Ρόμπερτ Όπενχάϊμερ είναι για τον σκεπτόμενο άνθρωπο μια ά φορμή αυτοκριτικής και μετατροπής της θρησκευτικής ταπείνωσης σε αίσθημα ενοχής, είδητικό γνώρισμα αύτοϋ πού αύτοαναγνωρίζεται οπαδός τής θρησκείας του ανθρώπου. Στο μέγα δικαστήριο τής ανθρωπιάς ένοχος δεν είναι μόνο ό αυτουργός του κακοϋ άλλα και ό μη συνεργός τοΰ άγαθοΰ, «Άεργίη δε τό όνειδος», ή, όπως ποιητικά λέει ό Βρεττάκος στο ποίημα, αποτέλεσμα διαλόγου πού «μέσα μου ήταν σπαρακτικός» όχι δέν εχω δικαίωμα να μιλώ γιατί πιο μάταια χέρια δέν υπάρχουν από τα δικά μου, καταδικασμένα σ' έναν ανιαρό θάνατο, άχρηστα ν" ανθίσουν ένα έργο. Τό ουσιαστικό ερώτημα δέν είναι τό «πή παρέβην», άλλα τό «τί δέ μοι δέον ούκ έτελέσθη». Τα χέρια τών χτιστών, τα χέρια τής μάνας πού ζυμώνει, τα χέρια πού απλώνονται στους άλλους είναι τα σύμβολα αυτής τής ηθικής πραξιολογίας πού έτσι κιόλας διαχωρίζει τή στάση τοΰ ποιητή μας άπό τή συμπεριφορά τών μυστικών, οί όποιοι ταυτίζουν τή δημιουργία με τό έργο τής αύτοϋπέρβασης και ένωσης μέ τό Θεό. "Οσο χτυπά ή καρδιά σας, μείνετε, μείνετε έτσι ακόμα, κλαίγοντας και κοιτάζοντας απάνω σας αυτούς τους θεαματικούς ορίζοντες πού άλλοι θα τους ανέβουν, σέ κάθε σκαλοπάτι δίνοντας τό χέρι τους και στους άλλους. "Οπως όμως ούτε μόνο σωκρατικός ούτε μυστικός εΐναι ό Ν. Βρεττάκος δέν είναι ούτε άρνητής τής γνώσης. Και δέν εΐναι ό ποιητής τής πράξης ούτε μελλοντιστής. Τό δικό του φωτεινό αύριο δέν θα έλθει νομοτελειακά μέ τήν απάλειψη και μόνο τής κοινωνικής αδικίας. Θα έλθει γιατί τό ανέβασμα τοϋ ανθρώπου είναι χρέος τής ζωής πού εΐναι αγάπη. Θα έλθει και μέ τό λόγο, πού γίνεται μήνυμα αισιοδοξίας μέσα άπό τό χάσμα και τό σεισμό. Τό ανθρώπινο και πανανθρώπινο στοιχείο εΐναι ό λόγος αγάπη. Αυτό εΐναι και ή απάντηση τοϋ Ν. Βρεττάκου στο πυθαγορικό ερώτημα: Τι δ' ερεξα: Κι έγώ δέν θυμάμαι καλά, όμως έχω, δέν ξέρω / τήν εντύπωση πάντοτε / πώς κάποιος μου ζήτησε / να όμορφήνω τον κόσμο.

159 Ό πανανθρωπισμός του Νικηφόρου Βρεττάκου 413 Το νά μιλήσεις βέβαια στους ανθρώπους για τήν αγάπη είναι συχνά παράτολμη επιχείρηση: Σωκράτης, Χριστός, κώνειο, σταύρωση, μοναξιά μέσα στο πλήθος, ή πληρωμή των αγωνιστών της αγάπης. Τώρα μόλις γυρίζω άπ" τους ανθρώπους. Τους μίλησα πολύ για τήν αγάπη, πληγώθηκα γι' αυτούς. "Ημουν μαζί τους κι ήμουν μόνος, πάντα προσπαθώντας νάμαι μαζί τους. Όμως πάνω άπ' όλα, τύραννοι, δεσποτάδες, βασιλιάδες θέριζαν τις ελπίδες. Ναι εκεί κάτω σ' άξενους δρόμους λάβωσα τή ζωή μου, διψώντας δικαιοσύνη και διψώντας ελευθερία. ('Από τήν ΠΛΟΥΜΙΤΣΑ). Και υπάρχει κι «ό υποκριτής αδελφός», όπως λέει σ' ενα λιτό, αλλά τόσο εύγλωττο πεζό του ό Ν. Βρεττάκος, αυτός πού αφήνεται νά συντηρεί τό άξενο κλίμα της σύγχρονης καταναλωτικής ζωής, αυτός πού στέκει κουφός στην επιταγή της πείρας, στην εντολή «πρέπει ν' άνθρωπευτοϋμε». Ό ποιητής όμως και πάλι δεν απελπίζεται, προστάζει πάντα: «Δώστε τα χέρια / πλησιάστε τις καρδιές, κλάφτε απ αγάπη» κι οραματίζεται τή μέρα πού ό αποχαιρετισμός του στή ζωή «θα γενεί τραγούδι»... «Θάναι τότε / πού θάχουν πάψει οί πόλεμοι κι οί μέρες / διάφανες, καθαρές, θάχουν ανοίξει όσο ποτέ... Τό παιδικό μου χιόνι δέ θα λειώνει / κι οί χτύποι της καρδιάς μου δέ θα πάνε/χαμένοι μες στο στερέωμα». (Άπό τήν «Πλούμιτσα»). Τό ϊδιο αισιόδοξο μήνυμα κλείνει τό θαυμάσιο ποίημα Η ΜΗΤΕΡΑ ΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, αύτη ή μικρή τραγωδία σ' έναν τόπο, ενα γεγονός. Μια απλή μητέρα πού εκκλησιάζεται γίνεται τό σύμβολο της αντιπαράθεσης άγνοιας αθωότητας και της συνείδησης της σύγχρονης τραγικότητας, πού ενσαρκώνει ό ποιητής μάρτυρας των δεινών του καιρού μας: ΕΠΙΛΟΓΟΣ Δεν ξέρει ή μητέρα μου, πώς έρχονται άλλοι πιο ωραίοι καιροί πώς θα γίνει μεγάλο φως και θ' ανοίξουν τα παράθυρα όλα. Πώς λίγο μετά θα κρέμεται πάνω άπ' τή γης όπως ενα στεφάνι άπό τα πι" όμορφα λουλούδια του Μάη αυτό τό στερέωμα. Δέν ξέρει ή μητέρα μου. Ποιητή, δέν συμφωνώ με τήν εξίσωση μέ τήν οποία θέλουν νά συνοψίσουν τό έργο

160 414 "Αννας Κελεσίδου σου: "Αγαπώ άρα υπάρχω. "Οπως στο καρτεσιανό ((σκέφτομαι άρα υπάρχω» δεν πρόκειται για συλλογισμό, άφοϋ δεν υπάρχει μείζων και έλάσσων πρόταση, άλλα ταυτότητα, και στο δικό σου πιστεύω δεν υπάρχει συλλογισμός. 'Ακόμη, όταν μιλάμε γγ αγάπη πρέπει να ψάχνουμε για τους δικούς της νόμους κι όχι για τους νόμους της λογικής. Ή άποψη μου είναι ότι και στην ταυτότητα ύπαρξης κι αγάπης αν βάζαμε ενα «άρα», αυτό θα έδινε στη δεύτερη πρόταση τό ρήμα στον πληθυντικό, άφοϋ τό ϊδιο τό αγαπώ εΐναι ρήμα μετάβασης στον άλλο, στον πληθυντικό πού καταργεί τό χρόνο και τή μετάθεση του ανθρώπινου δράματος: αγαπώ άρα υπάρχουμε, θα ήταν ή πιο κοντινή στή σκέψη σου διατύπωση. Τό δρόμο όμως τοϋ ποιητή δεν μπορείς νά τον κάνεις μεταστοιχειώνοντας τον σε δικά σου λόγια δίχως νά κινδυνεύεις νά τον στοιχειώσεις μέ ανίερες βιαστικές ερμηνείες, λογικά σχήματα, δίχως νά κινδυνεύεις νά βεβηλώσεις τή λιτανεία μέ παρείσακτους ψίθυρους. Τό δρόμο τοϋ ποιητή τον ζεις μέσα στην ποίηση του, πού τήν αγγίζεις όχι σαν Θωμάς τής λογικής άλλα σαν συνοδοιπόρος τοϋ Γολγοθά σ' όλες τις σταυρώσεις τής οδυνηρής αγάπης του, μέ τήν άφή τοϋ στίχου, όταν θ' αφήσεις ανοιχτή τήν ψυχή σου νά συγχρονιστεί μέ τή δική του. 'Έτσι, ποιητή, τό δικό μου χαίρε είναι πάλι δικό σου: PANORAMA Οί στίχοι τοϋτοι δώ, είναι τα βήματα μου. Φίλε, πού θ" ανατείλει ή ζωή σου ύστερα άπ" τή δύση μου μέσα στους στίχους μου θα βρεις όλη τή διαδρομή μου πάνω στή γή' από ποϋ πέρασα δρόμους, σπίτια, σέ ποιους πολέμους βρέθηκα ανάμεσα, ποιους καιρούς, ποιες μέρες ανοιξιάτικες είδα, ποιους μισούς ήλιους, σέ ποια παραπετάσματα νυχτών έκλαψα αδιάβατων, μόνος, πάνω στην έρημο, περιπλεγμένος μέσα σέ μια σειρά άπ" άλυσωτές θύελλες. Στην εποχή μου, λίγο μ" είδαν, δέ μ" ήξεραν γύρω στο μέτωπο μου κινιόντουσαν διαρκώς τα νέφη της και μ* έκρυβαν. Ελπίζω πώς έσύ όμως, κοιτώντας τά ίχνη μου, δέ θ' αποστρέψεις τό καλό σου πρόσωπο. "Εχω σκεπάσει τις αναρίθμητες πληγές μου μέ άνθη και ωραίο βελοϋδο έγινε ό ήλιος στο πικρό χώμα μου. Είμαι βέβαιος πώς θα τό βρει ή αγάπη σου μέ τήν άφή της. Χαίρε!

161 Ν. GEORGANTZOGLOU, Ph. D. (Lon.) Lecturer, Univ. of Athens AESCHYLUS, Pr. 275: A DISCUSSION πίθεσθέ μοι πίθεσθε, συμπονέσατε 275 τω νυν μογονντι. fταντά τοιγ πλανωμένη προς αλλοτ' άλλον πημονη ποοσιζάνει. (Page, OCT) Although Page writes { ταντά τοι + it seems that only ταντά (codd.) or ταύτα (Μ Σ ) see Page's app. crit. ad he. causes a problem, and it is on this word that he comments «nee ταντά (codd.) nee ταντά (Μ Σ ) intellegitur» (ib.). It is besides noteworthy that the emendations «πνκνά (Weil) or perhaps jrojud» (Griffith 1, on 274 6), or else Herwerden's πάντα, do not touch τοι. Yet Griffith accepts Blaydes's «ταντ', επεί» (in the place of ταντά τοι), which, he says (ad loc.), «with characteristic enjambement (as 384 επεί, Introd. p. 27), seems more satisfactory»; so ταντ', επεί appears in Griffith's edition. Admittedly Blaydes's conjecture 2 makes things easier and the causal sense of επεί fits well. The junction of ταΰτα with μογονντι is ingenious, but the result is not stylistically attractive, σνμπονήσατε τω νυν μογονντι alone, as an exhortation, says much more than if defined by ταντ': in fact ταντ dulls the power of the imper. σνμπονήσατε, which is immediately applied to τω νϋν μογονντι in general, in so far as προς αλλοτ' άλλον πημονη προσιζάνει. In connection with this, the universal reflection of the latter phrase is introduced by τοι, which B. 's conjecture omits. Denniston (The Greek Particles 2, 542 3) describes very clearly how proper the use of τοι is in a context like this, even with reference to this line of Pr., as well as to 698 (cf. also ib. 39, and Supp. 385): Prometheus has urged the chorus not to lament at his present sufferings but to listen to his story (271 3), since it can teach them a salutary 1. M. Griffith, Aeschylus: Prometheus Bound (Cambr. Greek and Latin Classics), Cambridge Univ. Press, In F.H.M. Blaydes, Adversaria in Aeschylum (Halis Saxonum 1895), p. 17: «Qu. τώ νϋν μογονντι ταντ'' εττεί π?.ανωμένη etc.)).

162 416 Ν. Georgantzoglou lesson. The lesson is expressed in gnomic form, introduced typically by τοι. As regards επεί in 384, which Griffith appeals to (see above), the causal sense introduced by επεί there is not really comparable with B. "s conjecture and does not support it in anyway. Causal επεί occurs in many texts, but επεί in 275, and that replacing τοι in its special function, in infelicitous. As for the «enjambement» (Grif., loc. cit. in his Introduction, p. 27 Griffith counts 24 instances of «Sophoclean» enjambements in Pr., not of course including 275), it may be that it is «characteristic)) in 384, but not in 275 after B. 's ταντ\ επεί and before πλανωμένη. Thus unlike Page (and unless accepting ταϋτ', επεί) one should preferably write +ταντά + (sic), i.e. excluding τοι from the cruces. In other words, if something is suspectum this should only be ταντά, about which, besides Page (see ad init.), Griffith also says (loc. cit.) that it «makes no sense as an adverbial accusative». Now ταντά τοι (MP), is not a combination occurring in Greek texts 3. Yet H. Weir Smyth reads ταντά τοι in the Loeb ed. of Aesch., and P. Mazon has the same in the Bude. To judge by the English translation Loeb 4 ταντά is rendered by «impartially» = «in like manner», viz. as an adverb, ace. of manner; as for the French translation 'Bude 5 ταντά is treated like an adverb, perh. όμοια (όμοια) or ομοίως, «alike, equally». Furthermore, ταντά τοι appears in the Teubner ed. (Η. Weil), and in G. Thomson's ed. of Pr. In his Commentary Thomson does not discuss the text of 274 8, and in his Translation he renders ταντά τοι with a bare causal «for» 6... The combination ταντά τοι however is found in Od , where ταντά, lying as in Pr. at the end of a speech, is an adverb, ace. expressing cause, and , where as a pronoun is clearly the object of the phrase, once in h. Dem. 433 (causal ace), four times in Hdt. ( and ibid. 20; , and , ταντά being the object in each phrase) once more in A. (Pers. 753, object though τοι here is Dindorf "s correction for τοις of the codd.), once in E. (Andr. 212, causal), once in PI. (La. 195a 6, ace. of respect), and twice in Arist. (Fr =V. Rose, p rather an object, and Fr = Rose, p , subject). Where ταντά τοι occurs more often is in a late author, Galenus (34 times, the first time appearing in , and the last in 17b , and only in these two places occurring zsòià ταντά τοι). However, 3. Ibycus, having the pattern ταντα τοι entered, gives only ταντά τοι. 4. «Of a truth, affliction wandereth impartially abroad and alighteth upon all in turn». 5. «Le malheur ne distingue pas et, dans sa course errante, se pose aujourd'hui sur l'un et demain sur l'autre». 6. «...take compassion on him who suffers now, for, ever restless, trouble alights...» etc.

163 Aeschylus, Pr. 275: A Discussion 417 Gal. uses ταντά τοι in one and the same adverb, sense ((therefore, that is why» almost always. In Pr. 275 the expression ταντά τοι is the unanimous evidence of the codd., with τοι making perfectly good sense in this context (above, Denniston), but still there is no parallel use of ταντα as an adverb, accusative with a satisfactory meaning for this line. To summarize: (a) ταντ', επει should not be accepted, (b) one has to face the text as ταντά τοι, or at least as + ταντά + τοι. (c) ταντά τοι, not an actual reading and not being attested as a combination, should not prevail over the reading of the codd., despite the fact that it has been accepted by many previous editors. 27

164 ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΡΟΒΑΤΑ Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ ΙΘ' ΑΙΩΝΑ: ΧΡΗΣΤΟΜΑΘΕΙΕΣ. Οί ερευνητές πού έχουν ασχοληθεί με τήν ιστορία της γαλλικής γλώσσας κατέληξαν στο συμπέρασμα δτι, στην περίοδο πού ακολούθησε τήν Ε πανάσταση του 1789, ή γαλλική γλώσσα απαλλάσσεται από τοπικά ιδιώματα, αποκτά ομοιομορφία και διαδίδεται στις ευρωπαϊκές χώρες 1, κυρίως δε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες 2. Ή γοητεία πού άσκησαν οί ιδέες τοϋ γαλλικού Διαφωτισμού 3, ή επαφή μέ τήν πολιτισμένη Ευρώπη των Ελλήνων λογίων, πολλοί από τους οποίους ζουν στο Παρίσι, και των ανωτέρων διοικητικών υπαλλήλων της Υψηλής Πύλης, καθώς καί το ενδιαφέρον πού θα δείξουν οί Γάλλοι φιλέλληνες για το υπόδουλο "Εθνος, εΐναι άπό τους λό 1. Βλ. Ferdinand Brunot, Histoire de la langue française, τόμ. IX, La Révolution et VEmpire (première partie), Paris Ή διάδοση της γαλλικής γλώσσας, καί κατ' επέκταση ή επικοινωνία των μορφωμένων τάξεων προς τις εκδηλώσεις τοΰ γαλλικού πολιτισμού, ειδικότερα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, ερμηνεύεται άπό το γεγονός καί της παρουσίας των αρχόντων πού είχαν γαλουχηθεί μέ τή γαλλική παιδεία, άλλα και τής απουσίας ιδιαίτερης πνευματικής κίνησης καί λογοτεχνικής δημιουργίας στις περιοχές τής Μολδαβίας και Βλαχίας. "Ας μη λησμονείται, άλλωστε, ότι, όπως έχει διαπιστωθεί άπό ειδικές έρευνες, καί ή γαλλική παιδεία, αλλά καί ή ελληνική πνευματική παράδοση, επέδρασαν στην αντίστοιχη δημιουργία των αναπτυσσομένων κατά τήν περίοδο εκείνη ρουμανικών πνευματικών εκδηλώσεων γενικότερα. (Βλ. Ariadna Camariano Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, Thessaloniki Για τον ελληνικό Διαφωτισμό βλ. Κ. Θ. Δημαρά, Ό 'Ελληνικός Διαφωτισμός, 'Αθήναι [Τοϋ ιδίου, La Grèce au temps des Lumières, Genève 1969]. Τήν άποψη για τήν εξάπλωση τής γαλλικής, συγχρόνως μέ τή μεταλαμπάδευση τών ιδεών τών Γάλλων φιλοσόφων, υποστηρίζει ό Ίω. Μινώτος: «Προ πάντων δέ αϊ γαλλικαί φιλοσοφικά! ΐδέαι τοϋ IH' αιώνος, αΐτινες τοσούτον ενήργησαν καθ' ολην τήν Εύρώπην, και προπαρεσκεύασαν τήν μεγίστην τών πνευμάτων μεταβολήν κατά τον παρόντα αιώνα, καί αϊ έσκτρατεΐαι τοΰ Ναπολέοντος, διέδωκαν εις άκρον τήν γαλλικήν γλώσσαν». ('Ιωάννου Μινώτου, Δοκ'ιμιον ιστορικόν περί τής γαλλικής φιλο?.ογίας, έν 'Αθήναις 1845, σ. 73.

165 Ή Γαλλική Επανάσταση στα γαλλικά διδακτικά Βιβλία 419 γους πού προετοίμασαν το έδαφος γιά την εξάπλωση της γαλλικής στον ελλαδικό χώρο. "Ετσι, ή ξένη αύτη γλώσσα πού διδάσκεται στον IH' και στις αρχές τοΰ ΙΘ' αιώνα σέ ελληνικά γυμνάσια, κολλέγια ή λύκεια αστικών κέντρων του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού όπως ή Κωνσταντινούπολη, τα 'Ιωάννινα, ή Σμύρνη και ή Χίος, σέ νησιά τοΰ 'Ιονίου και τοΰ Αιγαίου και στα ελληνικά σχολεία της Βλαχίας και Μολδαβίας 4 εισάγεται στην εκπαίδευση μέ τη σύσταση τοΰ νέου έλληνικοΰ κράτους (1828), χάρις και στη ρεαλιστική πολιτική τοΰ Καποδίστρια γιά τήν παιδεία 5. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ή έρευνα πού αναφέρεται στα πρώτα εγχειρίδια της γαλλικής χρηστομάθειας, γραμματικές, λεξικά, «οικιακούς διάλογους», πού προορίζονταν γιά τους "Ελληνες μαθητές στις πρώτες δεκαετίες τοΰ ΙΘ' αιώνα. Ό εορτασμός τών 200 χρόνων άπό τή γαλλική Επανάσταση μοΰ δίνει τήν αφορμή να εξετάσω ειδικότερα τις χρηστομάθειες πού εκδίδονται από "Ελληνες, επισημαίνοντας ιδιαίτερα τό πνεύμα τής δυτικής παιδείας πού άκτινοβολοΰν, και τήν εικόνα τής γαλλικής Επανάστασης πού προβάλλουν στους νεαρούς μαθητές τής δευτεροβάθμιας ελληνικής εκπαίδευσης, γιά τους οποίους ήταν προορισμένες. Τα έργα αυτά, όπως ήταν φυσικό, είχαν λάβει προηγουμένως τήν έγκριση «τής επί τών διδακτικών βιβλίων επιτροπής)). Οί συγγραφείς τών χρηστομαθειών, μέ τα κείμενα πού επιλέγουν χαρακτηριστικά αποσπάσματα ή κεφάλαια έργων αποβλέπουν, όπως δηλώνεται και προεισαγωγικά, στην εκμάθηση τής γαλλικής γλώσσας 6, άλλα και τής φιλολογίας, επιδιώκοντας να κάνουν γνωστό τό υφός τοΰ συγγραφέα και τό πνεΰμα τοΰ έργου 7. Τα εγχειρίδια δέ αυτά συχνά μιμούνται τα αντίστοιχα γαλλικά βιβλία τής εποχής τους ή και προγενέστερα, ώς προς 4. Βλ. G.Chassiotis, V Instruction publique chez les Grecs, Paris Ariadna Camariano Cioran, Les académies princier es, δ. π., σ Πρβλ. και Τρύφωνος Ε. Εύαγγελίδου, Ή παιδεία επί τουρκοκρατίας, τόμ. Β', έν 'Αθήναις Βλ. Ελένης Ε. Κούκκου. Ό Καποδίστρια; και ή παιδεία , Α', Ή Φιλόμουσος Εταιρεία τής Βιέννης, 'Αθήναι 1958, και Ό Καποδίστριας και ή παιδεία , Β', Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τής ΑΙγίνης, 'Αθήναι «Συνέταξα τήν παροϋσαν γαλλικήν χρηστομάθειαν προσπαθήσας νά ευκολύνω δι' αυτής εις τους ομογενείς μου τήν τακτικήν σπουδήν ταύτης τής γλώσσης». ('Ιακώβου Γ. Πιτζιπίου, Χρηστομάθεια γαλλική, έν Έρμουπόλει 1839, σ. β'). Βλ. και Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, έν 'Αθήναις 1842, σ. β'. 7. Σ' αυτό συντελούν και ορισμένα βιογραφικά ή άλλα στοιχεία, πού επιτάσσονται συνήθως στην επιλογή τών κειμένων.

166 420 Ελισάβετ Παπαγεωργίου Προβατά το περιεχόμενο 8, και επιχειρούν ή επιλογή της ΰλης «να θέλξη την νεολαίαν ή να έμπνευση εις αυτήν τι ώφέλιμον», όπως αναφέρεται στο έργο του 'Αναστασίου Έρκουλίδου Εισηγητής της γαλλικής γλώσσης, ενα από τα πρώτα εγχειρίδια πού περιέλαβαν αποσπάσματα Γάλλων συγγραφέων 9. "Οπως συνάγεται από ενδείξεις σε παλαιότερες γραμματικές της γαλλικής γλώσσας, διδάσκοντες και μαθητές χρησιμοποιούσαν ώς κείμενα άσκησης μικρά αποσπάσματα από αυτές, όπως από τή Γαλλική γραμματική του Le Tellier πού μετέφρασε στο Παρίσι ό Γ. θεοχαρόπουλος τό ή άπό τή Γραμματική της γαλλικής γλώσσης του Teisonnière πού εκδόθηκε στην Ερμούπολη τό Ή απουσία αποσπασμάτων γαλλικών λογοτεχνικών κειμένων άπό έργα, πού προορίζονταν για τήν εκπαίδευση, καθιστά αναγκαία τήν έκδοση τών χρηστομαθειών, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπ' όψη ότι τα αυτοτελή έργα τής γαλλικής φιλολογίας δέν ήταν προσιτά στους "Ελληνες μαθητές 11. Ό Ίά 8. Ώς προς το ειδικότερο αυτό θέμα, ενδεικτικά σημειώνω, ότι ό Α. Έρκουλίδης στο έργο του Εισηγητής τής γαλλικής γλώσσης (1831), σύμφωνα με τα κείμενα πού καταχωρίζονται, ακολουθεί τό γαλλικό εγχειρίδιο του Α. Lemonnier, Nouvelles leçons de littérature et de morale, τόμ. I, Paris Ό 'Αναστάσιος Έρκουλίδης, διδάσκαλος τής γαλλικής στο Κεντρικό Σχολείο τής Αίγινας τό 1831, δημοσιεύει τό εγχειρίδιο Εισηγητής τής γαλλικής γλώσσης, έν Αίγίνη Στη Β' έκδοση τοϋ έργου αύτοϋ τό 1838, ορισμένα κείμενα έχουν αντικατασταθεί άπό άλλα, πάντοτε όμως τό περιεχόμενο τους περιστρέφεται στους Γάλλους κλασσικούς τοϋ 1Ζ' και IH' αιώνων κυρίως. Δυστυχώς δέν υπάρχει ειδικότερη εργασία για τον Έρκουλίδη. Λίγα στοιχεία παρέχει ό ίδιος στο έργο του για τή διδακτική του δράση. Βλ. και Ελένης Ε. Κούκκου, Ό Καποδίστριας και ή παιδεία, Β', Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τής ΑΙγίνης ο.π., σ.σ. 155, 162. Πρβλ. Δημητρίου Ν. Παντελοδήμου, Ή Συμβολή τής «'Ελληνικής Ε ταιρείας» τοϋ Παρισιού στην πολιτιστική καϊ κοινωνικο οικονομική ανάπτυξη τον νεοελληνικού κράτους , 'Αθήνα 1987, σ. 139, σημ Τό εγχειρίδιο αυτό πρέπει να θεωρηθεί άπό τα πρώτα πού χρησιμοποιήθηκαν στα ελληνικά σχολεία για τή διδασκαλία τής γαλλικής. "Οπως ό συγγραφέας αναφέρει σέ κείμενο πού απευθύνει στην «προσωρινήν Διοίκησιν», καί πού προτάσσεται στο έργο του, αναθέτει στο παρισινό φιλελληνικό κομιτάτο τήν αποστολή 480 αντιτύπων τοϋ έργου αύτοϋ για «τους ομογενείς νέους [...] δια να γίνωσι άξιοι καί αυτοί μετά ταϋτα τοϋ κοινοϋ φωτισμού» (Αύτ., σ. XIII). Για τον Γ. Θεοχαρόπουλο βλ. Κώστα Ν. Τριαντάφυλλου, 'Ιστορικόν Αεξικον τών Πατρών, Β' εκδ., Πάτραι 1980, σ Σέ υποσημειώσεις δίνεται επεξήγηση στα ελληνικά ορισμένων λέξεων ή εκφράσεων. Φυσικά για συστηματικότερη γλωσσική επεξεργασία τα μόνα γνωστά λεξικά ήταν τα λεξικά τοϋ Γ. Βεντότη καί τοϋ Γρ. Ζαλίκογλου μέ τίς επανειλημμένες επανεκδόσεις τον ΙΘ' αιώνα στή Βιέννη και στο Παρίσι. Προσιτά για τους Έλληνες μαθητές πρέπει να ήταν τα επίτομα λεξικά: Σκ. Δ. Βυζαντίου, Λεξικον τής καθ' ημάς ελληνικής διαλέκτου [...], έν 'Αθήναις 1835, (β' εκδ. 1857). Λεξικον τής γαλλικής γλώσσης τοϋ Γ. Βεντότη μετασκενασθεν μεν το πρώτον υπό Γ. Ζαλίκη [...] αύξηθεν υπό Λ. Κόρο μήλα, έν 'Αθήναις Α. Ραγκαβή, Α. Σαρμουκάση, και Ι. Νικολαΐδου Λεβαδέως, Λεξικόν, γαλλοελληνικόν, Άθή

167 Ή Γαλλική Επανάσταση στα γαλλικά διδακτικά Βιβλία 421 κωβος Πιτζιπίος στή Χρηστομάθεια του (1839) διαπιστώνει την έλλειψη καταλλήλων έργων για τη διδασκαλία της γαλλικής. Το έργο αυτό περιέχει μόνο ορισμένους μύθους του Αισώπου μεταφρασμένους στα γαλλικά και αποσπάσματα από τους Νεκρικούς διάλογους τοϋ Fénelon, ενώ μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται στή γαλλική γραμματική, άφοΰ απευθύνεται, όπως ό ϊδιος ό συγγραφέας αναφέρει, σέ αρχάριους μαθητές 12. Το έργο αυτό πάντως επανεκδίδεται κι αργότερα (τό 1847 έγινε ή Γ' έκδοση του στην Ερμούπολη). 'Από τά συστηματικότερα εγχειρίδια για τους μαθητές των ελληνικών γυμνασίων εΐναι ή Γαλλική εγκυκλοπαίδεια τοϋ γνωστού για τό λογοτεχνικό και επιστημονικό του έργο, εκπροσώπου της 'Αθηναϊκής Σχολής, 'Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή 13. Εκδίδεται τό 1842 και επανεκδίδεται τό 1846, 1850 και 1852 χωρίς ουσιώδεις μεταβολές στα περιεχόμενα. Ό Θεοδόσιος Παπάζογλου δημοσιεύει τό 1848 τό έργο του Γαλλική Χρηστομάθεια 14 ", πού περιλαμβάνει μάλιστα μεγαλύτερο αριθμό έργων σχετικών μέ τή γαλλική Επανάσταση, από τά αντίστοιχα εγχειρίδια τής ίδιας εποχής. Ό ποιητής 'Ιωάννης Καρασούτσας 15 τέλος, καθηγητής τής γαλλικής καί γνωστός μεταφραστής έργων τής γαλλικής λογοτεχνίας 16, εΐναι συγγραφέας του έργου Χρηστομάθεια γαλλική πού εκδίδεται τό 1855 και 'Από τους συγγραφείς τών Χρηστομαθειών, ό 'Ιωάννης Καρασούτσας διατυπώνει τή γνώμη του σχετικά μέ τή γαλλική Επανάσταση. Στην Έκθεση συνοπτική τής γαλλικής φιλολογίας, πού προτάσσεται τοϋ έργου του, νησιν Κ. Παπαρρηγοπούλου, Έπίτομον λεξικον τής γαλλικής γλώσσης, έν 'Αθήναις Σκ. Δ. Βυζαντίου, Λεξικον έλλψο γαλλικόν, Άθήνησιν 1846 (Β' εκδ. 1855), κ.ά. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι λεξιλόγιο τής γαλλικής μέ ελληνική μετάφραση περιλαμβάνεται στις περισσότερες γαλλικές γραμματικές τις 'ίδιας εποχής. 12. Ιακώβου Πιτζιπίου, Χρηστομάθεια γαλλική (περιέχουσα τά δια τους μαθητάς τής Αης περιόδου αναγκαία μαθήματα), έν Έρμουπόλει Για τον Α. Ρ. Ραγκαβή, βλ. Φαίδωνος καί Γλυκερίας Μπουμπουλίδου, Ή Νεοτέρα ελληνική λογοτεχνία, τόμ. Α', 1984, σσ. 247 κ.έξ. (όπου καί ή σχετική βιβλιογραφία). 14. Θεοδοσίου Παπάζογλου, Γαλλική Χρηστομάθεια, Άθήνησι Ό Θ. Παπάζογλου, καθηγητής τής γαλλικής, μεταφράζει άπό τά ρωσικά τό έργο τοϋ Ίβάν Γολοβίνου. Ή Ρωσσία επί Νικολάου Α', έν 'Αθήναις Δυστυχώς δέν κατόρθωσα να βρω βιογραφικά στοιχεία για τον συγγραφέα τής Χρηστομάθειας. 15. Βλ. Φαίδωνος καί Γλυκερίας Μπουμπουλίδου, '// Νεωτέρα ελληνική λογοτεχνία, ο.π., σσ. 251 κ.έξ. 16. Βλ. σχετικά Π. Μαστροδημήτρη, Οι Μεταφράσεις τοϋ Καρασούτσα, «Νεοελληνικά» Α', Θεσσαλονίκη 1975, σσ Ή 'Εγκυκλοπαίδεια τοϋ Ραγκαβή καί ή Χρηστομάθεια τοϋ Καρασούτσα είναι μεθοδικότερα συντεταγμένες. Τήν ΰλη, οι δύο αυτοί συγγραφείς χωρίζουν σέ κείμενα ποιητικά καί σέ πεζογραφία, καί ή κατάταξη γίνεται κατά τά είδη τοϋ ποιητικού λόγου για τά ποιήματα, καί γιά τά πεζά, κατά χρονολογική σειρά (Ραγκαβής), ή κατά ενότητες (Καρασούτσας).

168 422 'Ελισάβετ Παπαγεωργίου Προβατά ό συγγραφέας, αναφερόμενος στο μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός, γράφει ότι πρόκειται για «δεινό εμφύλιο πόλεμο, καταργήσαντα την πάλαιαν κοινωνικήν τάξιν και τα προνόμια των ευγενών». 'Υπογραμμίζει επίσης ότι ή «συμβάσα πολιτική μεταβολή» είχε ώς συνέπεια να αναπτυχθεί τό λογοτεχνικό είδος της πολιτικής ρητορίας. Αναφέρεται μάλιστα στην εύγλωττία του Mirabeau (βλ. π.κ.), «άγοντος και φέροντος τάς συνελεύσεις» 18. Πρέπει να τονισθεί ότι, στα διδακτικά βιβλία της εποχής αυτής, τά κείμενα πού συναντάμε σέ μεγαλύτερη συχνότητα και έκταση, είναι αποσπάσματα των ευρύτατα διαδεδομένων έργων του γαλλικού Διαφωτισμού ΟΙ Περιπέτειες τον Τηλεμάχου του Fénelon, και Ή Περιήγηση τον νέον 'Ανάχαρση του άββα Barthélémy, πού δεσπόζουν ήδη από τό τέλος τοΰ IH' αιώνα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Και τά δύο αυτά έργα, εξ αιτίας τοΰ περιεχομένου τους, είχαν ήδη μεταφραστεί και εκδοθεί αυτοτελώς στην Ελλάδα 19. Μέ τό ϊδιο πνεύμα δημοσιεύονται κείμενα διδακτικού περιεχομένου, όπως Μνθοι τοΰ Lafontaine 20 και τοΰ Florian 21, συγγραφέων πού γίνονται γνωστοί στην Ελλάδα, όπως προκύπτει και άπό μεταφράσεις κειμένων, άλλα και άπό αντίστοιχες νεοελληνικές συνθέσεις κατ' απομίμηση τους 22. Καταχωρίζονται επίσης κείμενα «ηθικού» περιεχομένου σκέψεις και αποφθέγματα 23, ιστορικά και διδακτικά αφηγήματα σχετικά μέ τήν αρχαία 18. Ίω. Καρασούτσα, Χρηστομάθεια γαλλική, δ.π., σ. ιε'. "Ας προστεθεί έδώ ότι τήν «Χρηστομάθεια» τοΰ Καρασούτσα είχε μελετήσει κι ό Κ. Παλαμάς, ό όποιος αναγνωρίζει ότι ή «Συνοπτική εκθεσις τής γαλλικής φιλολογίας» (πού προτάσσεται, σσ. ε' κ.έξ.) τον «έφερε τό πρώτον να έπικοινωνήση προς τήν ίδέαν της εξελίξεως τής φιλολογίας ταύτης άπό τον Ρονσάρ μέχρι τοΰ Λαμαρτίνου» (Κ. Παλαμά, "Απαντα, τόμ. 12 σ. 20. Βλ. και π.κ.). 19. Βλ. Φαίδωνος και Γλυκερίας Μπουμπουλίδου, Ή Νεωτέρα ελληνική λογοτεχνία, ό.π., σσ. 74 και 52, όπου καί βιβλιογραφία. 20. Μετάφραση έμμετρη μύθων τοΰ Lafontaine δημοσιεύεται μέ τον τίτλο Μνθοι τον Λαφονταίνον εκ τον γαλλικού μεταφρασμένοι, ύπό Μ. Άνδρεάδου, Άθήνησι 1863 (Β' εκδ., 1877). 21. 'Εκτός άπό τή μετάφραση Φλωριανον Γαλάτεια εις βιβλία Δ', έν Ρεκίω τής Αυστρίας [...] 1824 από τον Άντ. Κορωνιό, δημοσιεύεται στην 'Αθήνα τό 1836 τό έργο τοΰ Florian Έστέλλη, μυθιστορία βουκολική τοΰ κυρίου Φλοριανοϋ, Έκ τοΰ γαλλικοΰ ύπό Μ. Κροκίδα. Για μεταγενέστερες μεταφράσεις, βλ. Δ. Γκίνη Β. Μέξα, Ελληνική βιβλιογραφία ( ), έν 'Αθήναις Τό ενδιαφέρον για τον Florian συνεχίζεται για αρκετά άπό τά μεταγενέστερα χρόνια. Μετάφραση μύθων του δημοσιεύεται άπό τον Σταμ. Βάλβη στον «Παρνασσό», τόμ. Η' (1884), σσ Ό Ίω. Βηλαράς επίσης γνωρίζει τους μύθους τοΰ La Fontaine καί τοΰ Florian και «είς μερικούς ιδικούς του ή μετέφερεν απλώς τους γαλατικούς ή έχρησιμοποίησε καί αυτούς δια τήν άνάπτυξιν των ιδικών του» (Ν. Τωμαδάκη, Ό 'Ιωάννης Βιλλαράς, 'Αθήναι 1943, σ. 28. Πρβλ. καί σσ ). 23. Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια «Pensées de divers auteurs», ό.π., σσ. 1 6.

169 Ή Γαλλική "Επανάσταση στά γαλλικά διδακτικά Βιβλία 423 ελληνική 24, την γαλλική ή τήν ευρωπαϊκή ιστορία γενικότερα 25, άλλα έμφαση δίνεται οπωσδήποτε σε αποσπάσματα έργων πού καλύπτουν ενα ευρύ φάσμα της γαλλικής λογοτεχνίας του ΙΖ', IH', και του ΙΘ' αιώνων, όπως των Molière, Corneille, Racine, Voltaire, Rousseau, Marmontel, Lamartine, Chateaubriand, Hugo, Delavigne κ.ά. 'Ιδιαίτερα προβάλλονται έργα εμπνευσμένα από τήν αρχαία ή νεότερη Ελλάδα 26. Το σημείο όμως πού είναι άξιο προσοχής, και πού αποκαλύπτει τό καινούργιο πνεύμα στο περιεχόμενο των εγχειριδίων αυτών, είναι ή δημοσίευση στίχων ή κειμένων της αφηγηματικής πεζογραφίας, ιστορικών πραγματειών ή και αποσπασμάτων λόγων ρητόρων τής γαλλικής Επανάστασης (άλλα και παλαιοτέρων, πχ. Bossuet, Massillon), πού αναφέρονται στά ταραχώδη αυτά χρόνια, καθώς και σε γεγονότα μεταγενέστερα. Ή 'Επανάσταση τοϋ 1789, όπως ήταν φυσικό, επηρέασε και τους συγγραφείς τών διδακτικών βιβλίων στην επιλογή τών κειμένων τους. Στά έργα αυτά, εμπνευσμένα από τή συναρπαστική αύτη περίοδο τής γαλλικής ιστορίας, δεν γίνεται συστηματική, ούτε μονόπλευρη παρουσίαση γεγονότων ή προβολή προσώπων. Πρόκειται για χαρακτηριστικά κείμενα, ή δημοσίευση τών οποίων εντάσσεται στο κλίμα τής εποχής, αρκετά ανήσυχης και στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, και πού ασφαλώς θα προκαλούσαν τό ενδιαφέρον και θα συγκινούσαν τους νεαρούς μαθητές, κυρίως για τις φιλελεύθερες ιδέες πού περιείχαν. Σε πολύ γενικές γραμμές, τα κείμενα αυτά διακρίνονται α) σέ σελίδες ιστορικού περιεχομένου, πού παρουσιάζουν τήν περιπέτεια τοΰ γαλλικού λαού άπό τό 1789 εως τό τέλος τής αυτοκρατορίας τοΰ Ναπολέοντα, και β) σέ σκιαγράφηση προσώπων τής ιδίας περιόδου. "Από τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα έστω και αν ή φιλολογική τους αξία δέν αποτελεί πάντοτε τό κύριο γνώρισμα εΐναι ή δημοσίευση αποσπάσματος λόγου τοΰ Mirabeau Περί καταβολής φόρου τον ενός τετάρτου τον εισοδήματος ή περί χρεωκοπίας (Sur la contribution du quart du revenu ou de la banqueroute), πού ό περίφημος πολιτικός άνδρας και ρήτορας (ό Κοραής τον αποκαλούσε Δημοσθένη), απηύθυνε στην Εθνοσυνέλευση ΰ 24. Π.χ. «Alexandre» άπό τον Montesquieu (Θ. Παπάζογλου, Γαλλική χρηστομάθεια, ο.π., σ. 96), «Ό τοϋ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου θάνατος» άπό τον Bossuet (Α. Έρκουλίδης, Εισηγητής τής γαλλικής, ό.π., σ. 102). 25. Histoire de Charles XII άπό τον Voltaire (Ίω. Καρασούτσα, Χρηστομάθεια γαλλική, ό.π., σ. 91). R. Ségur, Histoire de la grande armée, «Incendie de Moscou» (A. P. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, ο.π., σ. 311). 26. 'Αποσπάσματα άπό το έργο τοΰ Racine, Iphigénie, τοϋ Lamartine, Voyage en Orient (((Description de Constantinople»), το ποίημα τοΰ Delavigne «Aux ruines de la Grèce païenne» (Ίω. Καρασούτσα, Χρηστομάθεια γαλλική, ο.π.), Chateaubriand, Itinéraire de Paris à Jérusalem. Delavigne, «Messénienne 1» (A. P. Ραγκαβή, Γαλλική έγκνκλ,οπαιδεία, ο.π.).

170 424 'Ελισάβετ Παπαγεωργίου Προβατά στερα άπο πρόταση υπέβαλε ό Necker στις 23 Σεπτεμβρίου 1789, ώς λύση του οικονομικού προβλήματος. Ό Λόγος αυτός θεωρείται άπό τους ειδικούς δείγμα επαναστατικής εύγλωττίας 27. Επίσης, Ό Λόγος περί των σφαγών τον Σεπτεμβρίου 1792 (Discours sur les massacres de septembre 1792) τοϋ Vergniaud 28, πολύ γνωστού ρήτορα και από τους αρχηγούς των Γιρονδίνων, καταχωρίζεται, όπως και ό λόγος του Mirabeau, στή Χρηστομάθεια τοΰ Θ. Παπάζογλου 29. Στο ϊδιο έργο δημοσιεύεται και απόσπασμα άπό τήν Ιστορία της γαλλικής 'Επανάστασης τοΰ Thiers 30, με τίτλο «La fete de la Fédération», πού άφορα εορταστικές εκδηλώσεις πού έγιναν στο Παρίσι στις 14 'Ιουλίου 1790, για τήν πρώτη επέτειο της άλωσης της Βαστίλλης, και πού θεωρήθηκε άπό τους ιστορικούς «ύστατη προσπάθεια μιας Επανάστασης πού θέλει ακόμη να πιστεύει στην απόλυτη ομοψυχία της» 31. Περιγράφεται ή συγκίνηση των παρευρισκομένων, οί πανηγυρισμοί, καθώς και ό τόνος πού επεκράτησε για ομόνοια μεταξύ των παρατάξεων, πού όπως είναι γνωστό δεν τηρήθηκε 32. Είναι αυτονόητο ότι οί Έλληνες συγγραφείς των χρηστομαθειών παρακολουθούν τή γαλλική λογοτεχνική παραγωγή της εποχής τους. Άπό τό επικό μυθιστόρημα τοϋ Alfred de Vigny, Stello (IS32), πού ενώ τό κύριο θέμα του είναι ή κοινωνική αποστολή τοϋ ποιητή, στή Χρηστομάθεια τοϋ Παπά 27. Βλ. Θ. Παπάζογλου, Γαλλική χρηστομάθεια, ο.π., σ Ή πρόταση, πού είχε υποβληθεί άπό τον Necker, υπουργό τοΰ Λουδοβίκου XVI, και πού απέβλεπε στην ανόρθωση τής οικονομίας τοΰ κράτους, έγινε ομόφωνα δεκτή, υστέρα άπό τον ένουσιώδη λόγο τοΰ Mirabeau. Βλ. Jean Jacques Chevallier, Mirabeau, Paris 1947, σσ Πρβλ. και Charles Bruneau, Pet ite histo ire de la langue franc aise, Paris 1970, σ. 13. Και στις δύο αυτές εργασίες υπογραμμίζεται ή μοναδική εύγλωττία τοΰ Mirabeau, ειδικότερα δέ σ'αυτή τήν ομιλία του. "Ας προστεθεί ότι οί λόγοι τοΰ Γάλλου ρήτορα δέν ήταν άγνωστοι στην Ελλάδα της εποχής εκείνης. Ό λόγος του περί της ελευθεροτυπίας δημοσιεύθηκε σε ελληνική μετάφραση μέ τον τίτλο Περί τύπου εκ τοϋ Μιραβώ..., έν Ναυπλία Για τον Pierre Victurnien Vergniaud, βλ. ((Les Hommes de la liberté» 2, Le Vent d'amérique, Paris [α. η.], σσ. 224 κ. έξ., Louis Madelin, Les Hommes de la Révolution, Paris 1828, σσ. 125 κ.έξ. 29. Θ. Παπάζογλου, Χρηστομάθεια γαλλική, ο.π., σ Τό έργο τοΰ Thiers γίνεται γνωστό και στην Ελλάδα. Τό 1848 εκδίδεται ό Α' τόμος σέ μετάφραση Χρήστου Γ. Βυζαντίου, 'Ιστορία τοϋ Ναπολέοντος, επιμελώς ερανισθεϊσα εκ των τοΰ Α. Θιέρσου γαλλικών Ιστορικών συγγραμμάτων (Histoire de la Révolution française histoire du Consulat et de ΓEmpire par A. Thiers, Άθήνησιν Τό πεντάτομο αυτό έργο ολοκληρώνεται τό 1860, οπότε αρχίζει και ή Β' εκδοσή του. Τό 1852 έξ άλλου εκδίδεται στην Τρίπολη, σέ μετάφραση Ι. Ν. Πύρλα, Χρονολογική ιστορία τοϋ Ναπολέοντος, μεταφρασθεΐσα εκ τοΰ γαλλικοΰ. 31. Βλ. Georges Duby, Histoire de la France, Paris 1970, σ Θ. Παπάζογλου, Γαλλική χρηστομάθεια, ο.π., σ. 157.

171 Ή Γαλλική 'Επανάσταση στά γαλλικά διδακτικά Βιβλία 425 ζογλου (1848), έχουν επιλεγεί αποσπάσματα πού αναφέρονται σε γνωστά ιστορικά πρόσωπα της γαλλικής Επανάστασης, όπως ό André Chénier, ό Danton, ό Robespierre, ό Saint Juste κ.ά. 33. Ό συγγραφέας μάλιστα του εγχειριδίου, επωφελούμενος από λίγους στίχους τοϋ ποιήματος του André Chénier, «La Jeune captive», πού περιλαμβάνονται στο έργο του Vigny, παραθέτει σε υποσημείωση ολόκληρο το ποίημα 34. 'Από τους πρωταγωνιστές τής δραματικής αυτής περιόδου τής ιστορίας τής Γαλλίας, ό Ναπολέων προβάλλεται σέ όλες τις γαλλικές Χρηστομάθειες πού εκδόθηκαν στην Ελλάδα, γιατί όπως είναι γνωστό, γύρω άπό το όνομα και τήν προσωπικότητα του είχε δημιουργηθεί ένας μύθος πού πέρασε ευρύτερα στη λογοτεχνία 35. Τα ποιήματα «Le 5 mai» 36 του Pierre Jean Béranger 37 (πρόκειται για τήν 5η Μαΐου 1821, επέτειο τοϋ θανάτου του Ναπολέοντα) και «Bonaparte» 38 τοϋ Lamartine σκιαγραφούν ακριβώς τα επιτεύγματα του Ναπολέοντα και τό άδοξο τέλος του. Ειδικότερα τό ποίημα τοϋ Lamartine μεταφράζεται άπό τον Σ. Ε. Αοβέρδο, και αποστέλλεται στο Ράλλειο ποιητικό διαγωνισμό τό Ό Α. Ρ. Ραγκαβής στην απορριπτική εισήγηση του χαρακτηρίζει τό ποίημα «άτεχνον και κακόζηλον παράφρασιν τής περίφημου τοϋ Ααμαρτίνου ωδής» 39. Τό έργο δημοσιεύεται αυτοτελώς τό ϊδιο έτος 1854 άπό τον στιχουργό, ό όποιος στην εισαγωγή του επιχειρεί να ανασκευάσει τις επικρίσεις τοϋ Α. Ρ. Ραγκαβή 40. Σελίδες άπό τό έργο τοϋ στρατηγού και ιστορικού Philippe Paul Ségur (πού είχε μάλιστα ό ϊδιος λάβει μέρος στην εκστρατεία τής Ρωσσίας), Ή ιστορία τοϋ Ναπολέοντα (Histoire de Napoléon et de ία grande armée de 1812), έργο πού εξεδόθη τό 1824 και γνώρισε μεγάλη επιτυχία, γίνεται γνωστό μέ τή δημοσίευση του τό "Ο.π., σσ "Ο.π., σσ Βλ. Maurice Descotes, La Légande de Napoléon et les écrivains français du XIXe siècle, Paris Jean Tulard, Le mythe de Napoléon, Paris (Collection U). Για τήν απήχηση, πού είχε ή προσωπικότητα τοϋ Ναπολέοντα στον ελλαδικό χώρο, άπό τό τέλος τοϋ IH' ως τις αρχές τοϋ ΙΘ' αιώνα βλ. ενδείξεις στο έργο: 'Ελισάβετ Παπαγεωργίου Πρόβατα, Fleury Lécluse, ένας άγνωστος Γά?.λος ελληνιστής, 'Αθήνα 1984 (Collection de Γ Institut Français d'athènes), σσ (μέ τή σχετική βιβλιογραφία). 36. Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, ό.π., σσ Για τον P. J. Béranger καί τις απηχήσεις ή επιδράσεις στή νεοελληνική λογοτεχνία εχω ετοιμάσει ειδική εργασία, πού θα δημοσιευθεί προσεχώς. 38. Ίω. Καρασούτσα, Χρηστομάθεια γα?.λική, ο.π., σσ «"Εκθεσις τοϋ ποιητικού διαγωνισμού τοϋ 1854», ανέα Πανδώρα», τόμ. Ε' (1854), σσ. 29 κ.έξ. 40. Σ. Ε. Λοβέρδου, "Ο Ναπολέων Βοναπάοτι/ς κατά Λαμαρτινον, Κέρκυρα Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, ο.π., σσ. 311 κ.έξ.

172 426 'Ελισάβετ Παπαγεωργίου Προβατά "Αλλο ιστορικό πρόσωπο, πού προβάλλεται στα εγχειρίδια αυτά, εΐναι ή Charlotte Corday στο ομώνυμο ποίημα του Α. Chénier. Ό ποιητής καταδικάζει τον Marat και εξυμνεί το θάρρος πού όπλισε το χέρι της ηρωίδας να σκοτώσει τον τύρρανο, πού άλλωστε θεωρούσε και υπεύθυνο για τήν περίοδο της Τρομοκρατίας (Terreur) 42. Έκτος από τα ιστορικά γεγονότα καί πρόσωπα, πού προβάλλονται στις Χρηστομάθειες, καί κυρίως στο έργο του Θ. Παπάζογλου, διαπιστώνεται προσπάθεια παρουσίασης του κλίματος της επαναστατικής περιόδου καί τής εποχής τού Ναπολέοντα. Έτσι, μεταξύ των άλλων δημοσιευομένων ποιημάτων, του κατ' εξοχήν ποιητή καί θύματος τής γαλλικής Επανάστασης, Α. Chénier, περιλαμβάνεται το υπό τον τίτλο «La Jeune captive» 43, στο όποιο παρουσιάζεται τό δράμα νεαρής φυλακισμένης, πού περιμένει το θάνατο συγχρόνως με τον ποιητή, καί στην ϊδια φυλακή. Τό ποίημα αυτό ειδικότερα περιλαμβάνεται σέ πολλές χρηστομάθειες, ελληνικές ή γαλλικές. Ειδικότερα μέ τον Α. Chénier καί τό δραματικό τέλος του, ασχολείται ό Καρασούτσας στή Χρηστομάθεια του. Υπογραμμίζει ότι ή μνήμη τοϋ λυρικού ποιητή εΐναι σεβαστή, ιδιαίτερα για τους "Ελληνες, λόγω τής καταγωγής του άλλα καί για τα ποιήματα του πού ((φαίνονται αυτόχρημα εξελθόντα των χειρών αρχαίου τινός ποιητοϋ». Σχετικά δέ μέ τήν κατά τήν γαλλική Επανάσταση στάση τοϋ Α. Chénier αναφέρει ό Καρασούτσας: «Ότε δέ ό νεαρός ποιητής εΐδε τους δημαγωγούς τής πατρίδος του καταχρωμένους τό ιερόν όνομα τής ελευθερίας, καί γινόμενους αυτούς άγριωτέρους τυράννους εκείνων οΰς έκαυχώντο ότι κατέλυον, τό άρνίον μετεβλήθη εις λέοντα. Όπλισθείς μέ τον ϊαμβον τοϋ 'Αρχιλόχου έξετόξευσε κατ' αυτών βέλη πικρότατα» 44. "Οπως φαίνεται ό Α. Chénier μέ τήν προσωπικότητα του, τό έργο του αλλά καί τον οικτρό του θάνατο είχε προκαλέσει τό ενδιαφέρον καί τή συγκίνηση τών Ελλήνων συγγραφέων. Ό 'Ιωάννης Μινώτος, επίσης, στο έργο 42. Ίω. Καρασούτσα, Χρηστομάθεια γαλ/.ική, ο.π., σσ Ό Καρασούτσας σέ υποσημείωση τοϋ ποιήματος χαρακτηρίζει τον Marat «δημαγωγον αίμοχαρή». 43. Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, ο.π., σ Τό ίδιο ποίημα παραθέτει σέ «υποσημείωση» ό Παπάζογλου στή Χρηστομάθεια του ^(σσ ). Έκτος από τό ενδιαφέρον γιά τό επαναστατικό κλίμα πού απηχεί τό ποίημα αυτό τοϋ Α. Chénier, ό ποιητής ασφαλώς συγκινούσε ιδιαίτερα τους Έλληνες λόγω τής ελληνικής καταγωγής τής μητέρας του. Βλ. E. Dalleggio d'alessio, L'Ascendance maternelle d'andré Chénier à Chio et à Constantinople, «Echos d'orient)), juillet septembre Τα ποιήματα τού A. Chénier εξακολουθούν νά προκαλούν τό ενδιαφέρον τών Ελλήνων μεταφραστών και κατά τα μεταγενέστερα χρόνια. Βλ. περ. «Απόλλων», έτ. Γ' (1885), σ. 506, «Πατρίς» (έφημ. Έρμουπόλεως) 29 Νοεμβρίου Ίω. Καρασούτσα, Χρΐ)στομάθεια γα/.λική, ό.π., σ. κδ'.

173 Ή Γαλλική "Επανάσταση στα γαλλικά διδακτικά Βιβλία 427 του (.(.Δοκίμων Ιστορικόν» αναφέρεται στον Α. Chénier, «μαθητήν γνήσιον τών ελληνικών μουσών», και στο πρόωρο τέλος του, και υπενθυμίζει: (("Αγόμενος δ" εις την λαιμητόμον μετά ποιητοϋ φίλου του, εΐπε καθ' όδόν εις αυτόν, κτύπων επί της κεφαλής του: "Ουδέν δια τους μεταγενεστέρους έποίησα, και όμως κάτι εΐχον εκεί εντός."» 45. Ή δημοσίευση φιλελληνικού περιεχομένου ποιημάτων, «Le vengeur» 46 του Lebrun, «Psara, ou chant de victoire des Ottomans» και «Voyage imaginaire» τοϋ Béranger, τό καυστικού περιεχομένου ποίημα του ιδίου «Dieu des bonnes gens» 47 και τους επίσης γνωστούς στίχους τοϋ «Adieux de Marie Stuart» 48, σελίδες πολιτικής σάτιρας τοϋ Paul Louis Courrier 49, φανερώνουν προσπάθεια επέκτασης των θεμάτων και σέ τομείς όχι στενά συνδεδεμένους μέ τή γαλλική Επανάσταση, άλλα πού διαμορφώνονται κάτω από τό πνεϋμα της. Είναι επόμενο ότι, τά σχετικά μέ τή γαλλική Επανάσταση κείμενα, μαρτυρία μιας πολυτάραχης περιόδου τής γαλλικής ιστορίας, θά προκαλέσουν τό ενδιαφέρον τών μαθητών. Προβάλλοντας τις νέες ιδέες, αλλά συγχρόνως υψώνοντας και φωνή απελπισίας γιά τις αγριότητες τής εποχής εκείνης μέσα άπό τά κείμενα, εΐναι βέβαιο ότι τά έργα αυτά, στα όποια ασφαλώς δεν αναγνωρίζεται σήμερα διδακτική αξία, έπαιξαν αξιόλογο ρόλο στην εξάπλωση τών ιδεών και απεικόνιση καταστάσεων. Διέδωσαν, στο μέτρο τοϋ δυνατού, τις θέσεις τής μοντέρνας σκέψης πού ασφαλώς διείσδυσε σέ ορισμένα στρώματα τής ελληνικής κοινωνίας. Οί ((Χρηστομάθειες», πού μέ τά επιλεγμένα κείμενα τους αποδεικνύουν τήν ευαισθησία τών Ελλήνων παιδαγωγών τοϋ ΙΟ' αιώνα γιά τή γαλλική Επανάσταση, δημοσιεύθηκαν για νά μορφώσουν, και να συγκινήσουν τους νέους, στους οποίους απευθύνονταν. Ή ελληνική παιδεία ασφαλώς βοηθήθηκε άπό τή γαλλική προσφορά. Εΐναι ενδεικτική, όσο και χαρακτηριστική μία αδιάψευστη μαρτυρία, πού προέρχεται άπό τον Κωστή Παλαμά. "Αποδεικνύεται μ" αυτήν ώς ποιο βαθμό και γιά πόσα άπό τά μεταγενέστερα χρόνια, οί Χρηστομάθειες εξακολούθησαν νά κρατοϋν αμείωτο τό ενδιαφέρον τών νεαρών μαθητών γιά τή Γαλλική "Επανάσταση. Γράφει λοιπόν ό Ποιητής: «Ό πατέρας μοϋ πήρε δάσκαλο και γιά φραντζέζικα. Τ Ηρθε ό δάσκαλος. Νά και τό βιβλίο γιά νά μεταφράζω. Παχύς τόμος τυπωμένος στις Βρυξέλλες στα Τό πρώτο 45. Ίω. Μινώτου, Δοκίμιον ιστορικόν περί της γαλλικής φιλολογίας, ο.π., σ Θ. Παπάζογλου, Γαλλική γρι^τομάβεια, ο.π., σ Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, ο.π., σσ. 413 κ.έξ. 48. Θ. Παπάζογλου. Γαλλική χρηστο/ιάοεια, ο.π., σ Α. Ρ. Ραγκαβή, Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, ο.π., σ. 320.

174 428 Ελισάβετ Παπαγεωργίου Προβατά ποίημα πού έμαθα απέξω, το τραγούδι της Μαρίας Στουάρτης του Μπερανζέ. Πώς να τους ξεχάσω τους στίχους του; Γ ai cru voir dans un songe terrible Un echafaud dresse pour moi! KS ύστερα όταν άρχισα νά μυρίζομαι την ποιητική τέχνη σέ πιο ευγενικά λουλούδια, νά του 'Ανδρέα Σενιέ ή Jeune captive. Ό Σενιέ, ό ποιητής πού με συγκίνησε πρώτος και ζωηρότερο άπό άλλους. 'Αφήνω πού το αίμα της μητέρας του τον κάνει λίγο και δικό μας. Πάντα τον αγνάντευα ν' ανεβαίνει τήν καρμανιόλα, λεβέντης ώριοπρόσωπος, και νά ψιθυρίζη, δείχνοντας προς τό κεφάλι του: Κρίμα είχα κάτι τι αύτοϋ μέσα!... (και συνεχίζει) Όσο για τή μεγάλη Γαλλική Επανάσταση, μήν ανησυχείτε. Δε μπορούσα παρά νά τή γνωρίσω, νά τήν ξεσκαλίσω, νά τήν αγαπήσω» Κωστή Παλαμά, "Απαντα, τ. 4ος, σσ («Ή Καρμανιόλα»).

175 ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΝΤΕΛΟΔΗΜΟΥ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Στο προδρομικό έργο των Δημητριέων Νεωτερική Γεωγραφία πού εκδόθηκε στή Βιέννη δυο χρόνια μετά την έκρηξη της Γαλλικής 'Επανάστασης, αναφέρεται χαρακτηριστικά: ΟΙ Φραντζέζοι είναι οπού δίνουν τους τρόπους σήμερα στα άλλα έθνη, καθώς ποτέ οϊ "Ελληνες, οπού έπροξενοϋσαν θαύμα και φόβο ποτέ, και τώρα έλεος και περιφρόνησα. Ή διαπίστωση αυτή, τήν οποία είχαν ήδη κάνει και άλλοι Ευρωπαίοι 2 πού έζησαν στο Παρίσι τα τελευταία χρόνια τής βασιλείας τοϋ Λουδοβίκου ΙΣΤ', δίνει το στίγμα τοϋ Νεοελληνικού Διαφωτισμού: επικράτηση τοΰ ορθού λόγου, αναθεώρηση των βασικών εννοιών πού αναφέρονται στο πεπρωμένο τοΰ ανθρώπου και στην κοινωνική διάρθρωση, πίστη στην πρόοδο, αναζήτηση τής ευτυχίας 3. Οί λόγοι πού συνέτειναν ώστε οί κυριότεροι φορείς τής πνευματικής και εθνικής αφύπνισης τοΰ υποδούλου ελληνισμού να στρέψουν τα ενδιαφέροντα τους προς τή Γαλλία σε ο,τι άφορα τις σπουδές τους, τον ιδεολογικό τους προσανατολισμό και τους πολιτικούς τους οραματισμούς ανάγονται στις συνθήκες πού διαμορφώθηκαν ιδιαίτερα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τό IH' αιώνα και στην ακτινοβολία τοΰ γαλλικού δημοκρατικού πνεύματος μετά τήν επικράτηση τής "Επανάστασης. 1. «Γεωγραφία Νεωτερική, έρανισθεΐσα από διαφόρους συγγραφείς, παρά Δανιήλ ιερομόναχου και Γρηγορίου ιεροδιακόνου των Δημητριέων [...] Τόμος πρώτος περιέχων τήν Εύρωπέϊκη Τουρκία, Σπάνια, Πορτουγαλλία και Φράντζα, Έν Βιέννη παρά τω εύγενεΐ κυρίω Θωμ Τράττνερν», 1791, σ Έκτος από τό γνωστό αφορισμό τοϋ Casanova «on ne vit qu' à Paris, on végète ailleurs», ó Caraccioli δημοσιεύει τό 1777 στή Νάπολη σύγγραμμα μέ τον τίτλο «Paris, le modèles des nations étrangères, ou l'europe française». Πρβλ. Louis Réau, «L' Europe française au Siècle des Lumières», Paris, 1951, 296 René Pomeau, «L' Europe des Lumières. Cosmopolitisme et unité européenne au dix huitième, siècle», Paris, Stock, 1966, καί Norman Hampson, «Le Siècle des lumières», Paris, Editions du Seuil, 1968, σσ Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», τρίτη έκδοση, 'Αθήνα, Έρμης (Νεοελληνικά Μελετήματα, αριθμ. 2), 1983, σ. 5 κ.έξ.

176 430 Δημήτρη Παντελοδήμου Στους κύκλους των Φαναριωτών 4 πού διαδραματίζουν σημαντικό πολιτικό και διπλωματικό ρόλο τόσο στις παρίστριες ηγεμονίες όσο και στην Πόλη, επικρατεί ή γαλλική γλώσσα μετά τη συνθήκη του Rastadt (1714), οπότε αυτή καθιερώθηκε σαν γλώσσα της διπλωματίας. Ή γλώσσα είναι ό αγωγός πού θα οδηγήσει στον ελληνικό χώρο τή γαλλική παιδεία και γενικότερα τα γαλλικά πολιτισμικά στοιχεία. 'Αργότερα ή πολιτική του Διευθυντηρίου και οί νικηφόρες εκστρατείες του Ναπολέοντα θα μεταφέρουν τα δημοκρατικά γαλλικά συνθήματα στην 'Ανατολή, όπου θα βρουν πρόσφορο έδαφος για τή διάδοση τους. Στή συνείδηση του υποδούλου ελληνισμού ή Γαλλία της εποχής αυτής έχει δεχθεί τήν κληρονομιά της 'Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ή αντίληψη αυτή θα συνεχισθεί καί μετά τή δημιουργία ανεξαρτήτου ελληνικού κράτους, γιατί, παρά τήν παλινόρθωση των Βουρβώνων, τα επιτεύγματα της Γαλλικής Επανάστασης εξακολουθούν να διέπουν τον πολιτικό καί κοινωνικό βίο της Γαλλίας. Χαρακτηριστική είναι ή περίπτωση τοΰ φοιτητή του Πανεπιστημίου 'Αθηνών Χαρ. Χριστόπουλου, ό όποιος γράφει στις 28 'Ιουλίου 1838 ότι ελπίζει σύντομα να επισκεφθεί «τάς Γαλατικάς Αθήνας» 5 για να παραλάβει τή δωρεά βιβλίων τοΰ Κ. Νικολόπουλου προς τήν 'Ανδρίτσαινα. Ή γαλλική γλώσσα, κοσμοκράτωρ σχεδόν αφ" δτον τα Γαλλικά όπλα την περιέφερον από πέρατος μέχρι πέρατος της Ευρώπης, κατέστη δια της αδιάκοπου τριβής και της παγκο'ινου χρήσεως ή ομαλωτάτη και ακριβέστατη πασών τών αλλων 6, παρατηρεί ό Ραγκαβής τό 1848, προσθέτοντας ότι είναι ή πιο πρόσφορη για τή μετάδοση τών νέων ιδεών καί για τον πλουτισμό της ελληνικής. 'Ανάλογη εΐναι καί ή παρατήρηση τοΰ Γρ. Ζαλίκογλου στον πρόλογο τοΰ Λεξικού της Γαλλικής γλώσσης ότι ούδεμίαν άμφιβολ.ίαν εχουσιν, όσοι γινώσκουσι τήν πληθνν τών εξ αυτής εις τήν πάτριον φιονήν, εν το) διαστήματι της τελευταίας εικοσαετίας μεταγλοπτισοέντιον βι 4. Βλ. Ariadna Camariano Cioran, «Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs», Thessaloniki 1974, σσ Alexandru Dutu, «La culture roumaine à l'époque des Phanariotes: Héritage et nouvelles acquisitions», «Συμπόσιον ή εποχή τών Φαναριωτών, 'Οκτωβρίου 1970», Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου τοΰ Αίμου, αριθμ. 145, σσ καί Loukia Droulia, «Molière traduit en grec, (Présentation de deux manuscrits)», αυτόθι, σ. 413 καί Κυριακή Σαντοριναίου, «Ή εκχώρηση της Βιβλιοθήκης τοϋ Κωνσταντίνου Νικολόπουλου στην πόλη της Ανδρίτσαινας», «Άνδρίτσαιναι, Ή Βιβλιοθήκη Κωνσταντίνου Νικολόπουλου», 'Αθήνα, Ελληνική Εταιρεία Βιβλιόφιλων, 1981, σσ «Λεξικόν Γαλλοελληνικόν. Συνταχθέν μέν επί τή βάσει τοϋ λεξικού τοΰ Λαβώ και της Γαλλικής 'Ακαδημίας τοϋ Ύπό Α. Ραγκαβή, Α. Σαμουρκάση και Ι. Νικολαΐδου Λεβαδέως. 'Εκδοθέν δέ δαπάνη Κωνσταντίνου Γκαρπόλα τοϋ 'Ολυμπίου, Άθήνησιν, έκ της τυπογραφίας τοϋ εκδότου Κ. Γκαρπόλα», 1842, σ. στ'.

177 Γαλλική Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη του Νέου Ελληνισμού 431 βλίων περί διαφόρων υποθέσεων 1 πώς ή γαλλική γλώσσα συντελεί sì ς τήν άνάρμωσιν εκείνων πού διψοϋν για μάθηση. Ή γαλλική επομένως ει ναι το μέσον για να γίνουν κτήμα του ελληνικού λαοϋ τόσο οι νέες ιδέες όσο και τα προϊόντα των νεωτερικών επιστημών πού καλλιεργούνται με επιτυχία στη Γαλλία μετά την ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Γι' αυτό και ή διδασκαλία της κρίθηκε από τον Καποδίστρια αναγκαία στο Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο 8 τό 1829 και τον επόμενο χρόνο στο Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας μέ πρώτους δασκάλους τους Ιωάννη Βενθύλο 9 και 'Αναστάσιο Έρκουλίδη 10. Κύριο μέλημα τών Δασκάλων του Γένους για τήν πνευματική αφύπνιση του υποδούλου ελληνισμού εΐναι ή μετάφραση γαλλικών παιδευτικών και επιστημονικών έργων 11. Στα πρώτα χρόνια πού ακολουθούν τή Γαλλι 7. «Dictionnaire Français Grec. Λεξικον της Γαλλικής Γλώσσης παρά Γρηγορίου Γ. Ζαλίκογλου Θεσσαλονικέως». Έν Παρισίοις, παρά τυπογράφω Ι. Μ. Έβεράρτω, 1809, Προδιάθεσις, σ. α'. 8. Καθηγητής της γαλλικής διορίσθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1829 ό Σπυρίδων Καλλισγοΰρος. Βλ. Άπ. Β. Δασκαλάκης, «Κείμενα Πηγαί τής 'Ιστορίας της Ελληνικής Ε παναστάσεως. Σειρά Τρίτη: Τα περί παιδείας», 'Αθήναι 1968, σ Το Φεβρουάριο τοϋ 1830 ό Κυβερνήτης παρακολούθησε τις παραδόσεις τών Γενναδίου και Βενθύλου στο Κεντρικό Σχολείο, όπου διδάσκονταν «ή παλαιά Ελληνική Γλώσσα, ή Γαλλική, ή Γεωγραφία, ή Ιστορία τής 'Ελλάδος, τα στοιχεία τής Μαθηματικής και ή Ιχνογραφία. Γενική Έφημερίς τής Ελλάδος», Ε' (1830), σ Για το διορισμό του βλ. Άπ. Β. Δασκαλάκης, «Κείμενα Πηγαί τής 'Ιστορίας τής Ελληνικής Επαναστάσεως», όπ.π. σ Ό Έρκουλίδης δημοσίευσε το 1831 εγχειρίδιο από τα πιο σημαντικά για τή διδασκαλία τής γαλλικής γλώσσας: «Εισηγητής τής γαλλικής γλώσσης, περιέχων Α' τους αναγκαιότερους κανόνας περί προσφοράς και γραφής τών γραμμάτων Β' τα ουσιωδέστερα τοϋ τυπικού και ετυμολογικού μέρους τής Γραμματικής Γ' τεμάχια ένδοξων συγγραφέων μετά τίνων σημειώσεων Δ' Λεξικόν τών έν τώ κειμένω λέξεων. Συναχθέντα και εκδοθέντα χάριν τής τών Ελλήνων νεολαίας ύπό Α. Έρκουλίδου», Έν Αίγίνη, Τήν ανάγκη να μεταφρασθούν έργα, ώστε νά καταστούν κτήμα του ελληνικού λαού οί νεωτερικές επιστήμες, τονίζουν στους προλόγους τών εκδόσεων στην άπλοελληνική εγχειριδίων φυσικής και χημείας πολλοί Δάσκαλοι τοϋ Γένους, επισημαίνοντας συγχρόνως τους λόγους πού τους οδήγησαν νά επιλέξουν γαλλικά συγγράμματα για νά παιδευθεΐ ή νεολαία τών ((φιλόμουσων Γραικών». Βλ. Πρόλογο τοΰ 'Ανθίμου Γαζή στή μετάφραση τής «Χημικής Φιλοσοφίας» τοΰ Fourcroy, Έν Βιέννη τής Άουστρίας, 1802, σ. XI και τοΰ Κ. Κούμα στην ελληνική έκδοση τοΰ έργου τοΰ Αυγούστου Άδήτου «Χημείας Επιτομή», Έν Βιέννη τής Άουστρίας, 1808, σ. λβ'. Στην αναφορά του για τήν επιλογή τοΰ εγχειριδίου τοΰ Sarasin για τα ελληνικά προπαιδευτικά σχολεία ό 'Ιωάννης Κοκκώνης γράφει χαρακτηριστικά: «Άς άφήσωμεν κατά μέρος πάσαν φιλοτιμίαν, ήτις έμπορεΐ νά φανή μικρά και πτωχαλαζονική, πάσαν φιλαυτίαν άξιοκατάκριτον, και πάσαν οϊησιν έπονείδιστον και βλαβεράν εις τήν παιδείαν τοΰ έθνους μας. Δεν είναι έντροπή, αν δείξωμεν εις τον κόσμον ότι, δανειζόμενοι άπ' άλλους, δέν έχομεν τους τρόπους ουδέ δυνά

178 432 Δημήτρη Παντελοδήμου κή 'Επανάσταση αποδίδονται στην ελληνική γλώσσα έργα κυρίως λογοτεχνικά με ηθοπλαστικό χαρακτήρα. Ό πρωτομάρτυς της ελληνικής ελευθερίας Ρήγας Βελεστινλής μεταφράζει ελεύθερα το 1790, στο Σχολείο ντελικάτων εραστών 12, αφηγήματα της συλλογής του Restif de la Bretonne Les Contemporaines πού κινούνται στο γενικότερο πνεύμα του φιλελευθερισμού, αποτέλεσμα τής διάδοσης τοΰ Διαφωτισμού και το 1797 τή Βοσκοπούλα των "Αλπεων τοΰ Marmontel πού προβάλλει υψηλά ιδανικά, ενώ με το έργο Φυσικής 'Απάνθισμα 13 (1790) αποβλέπει στή διάδοση, με εκλαϊκευμένο τρόπο, τών διδαγμάτων τών θετικών επιστημών πού λυτρώνουν τον άνθρωπο από τις προλήψεις και συμβάλλουν στην επικράτηση επαναστατικών ιδεών. Σύντομα δμως τις μεταφράσεις λογοτεχνικών κειμένων διαδέχονται εκδόσεις στή νεοελληνική γλώσσα έργων πού αναφέρονται στην ιστορία, στα μαθηματικά, στή φυσική και στή χημεία. Ό Δανιήλ Φιλιππίδης, μετά τήν επιστροφή του από τό Παρίσι το 1794, θέτει σε εφαρμογή στο 'Ιάσιο ευρύ μεταφραστικό πρόγραμμα 14 για τις εκπαιδευτικές ανάγκες, πού περιλάμβανε τή Λογική του Condillac, τήν 'Αστρονομία τοΰ άθεου Lalande, τήν "Αλγεβρα και τήν 'Αριθμητική τοΰ Mauduit 15 και τις Φυσικοχημικές 'Αρχές τοΰ Brisson 16. Ό Γαζής τυπώνει στή Βιέννη τό 1802 τή Χημική Φιλοσοφία τοΰ Fourcroy εκγραικισθείσα μετά προσθήκης και τίνων σημειωμάτων υπό Η. Ήλιάδον και τον επόμενο χρόνο τήν πραγματεία τών Κωνικών Τομών μέθα να πράξωμεν ήμεΐς άφ' εαυτών ορθόν τι και καλόν όνειδος και καταισχύνη ήθελεν εΐσθαι, αν φανώμεν ότι δεν είμεθα ικανοί οϋτε να έννοήσωμεν οϋτε να διακρίνωμεν τό ορθόν και καλόν. Σοφός βέβαια και φρόνιμος είναι όστις άφ' έαυτοϋ έφευρίσκη τα σοφά και ορθά δέν ύπολαμβάνεται όμως ούδ' είναι αμαθής και ανόητος, όστις γνωρίζει και αγωνίζεται ν' απόκτηση αυτά έφευρημένα όντα ύπό τών άλλων. Έγχειρίδιον δια τ' αλληλοδιδακτικά σχολεία ή Όδηγός τής αλληλοδιδακτικής μεθόδου ύπό Σαραζίνου [...]», Έν Αίγίνη, έν τή 'Εθνική Τυπογραφία, 1830, σ Παν. Πίστας, «Ρήγας: Σχολεΐον τών ντελικάτων εραστών», 'Αθήνα, Βλ. Λέανδρος Βρανούσης, «Ρήγας Βελεστινλής »,'Αθήνα 1975, σ Για τό μεταφραστικό έργο τοϋ Δανιήλ Φιλιππίδη, βλ. Δανιήλ Φιλιππίδης Barbie du Bocage "Ανθιμος Γαζής, «'Αλληλογραφία ( )», εκδοση σχόλια Αικατερίνης Κουμαριανοΰ, 'Αθήνα, Βιβλιοπωλείο τής Εστίας, 1966, σσ Σε επιστολή του από τό Ιάσιο μέ ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 1801 προς τον Barbie du Bocage στο Παρίσι ό Φιλιππίδης γράφει: J'espère si des circonstances impérieuses ne portent obstacle, dans une année faire commencer l'impression de ces ouverages auxquels j'enjoindrai l'arithmétique et la Géométrie de Mauduit que j'ai déjà traduite. Δ. Φιλιππίδης Barbie du Bocage "Ανθιμος Γαζής, «Αλληλογραφία», όπ.π., σ. 52. Τό χειρόγραφο τής μετάφρασης τών δύο έργων τοΰ Mauduit λανθάνει. 16. Ό Φιλιππίδης έστειλε τό χειρόγραφο στο Γαζή για να τυπωθεί στή Βιέννη. Για άγνωστους λόγους ή μετάφραση αυτή δέν είδε τό φώς τής δημοσιότητας και απόκειται σέ 4 χφ. τόμους στή Βιβλιοθήκη τών Μηλεών τοϋ Πηλίου.

179 Γαλλική 'Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη του Νέου Ελληνισμού 433 του άββα Καϊλλέ σε μετάφραση του ιατροφιλόσοφου Σπυρίδωνα Άσάνη. Στή συνέχεια θα μεταφρασθούν πολυάριθμα γαλλικά εγχειρίδια χημείας, φαρμακολογίας, ιστορίας, γεωγραφίας, φυσικής και αστρονομικής 17. Παράλληλα όμως τα ενδιαφέροντα των φωτισμένων Ελλήνων θα στραφούν και προς άλλους τομείς της γαλλικής εκλαϊκευμένης επιστήμης πού αναφέρονται σε πρακτικές γνώσεις για τή βελτίωση τής καθημερινής ζωής και των επαγγελματικών δραστηριοτήτων πού συμβάλλουν στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη. "Ετσι θα μεταφρασθούν το 1805 ή Διδασκαλία παραινετική περί τής χρήσεως της Ααμαλίδος 18, τον επόμενο χρόνο Μαθήματα τής ναυτικής επιστήμης 19, το 1817 ό 'Εμπορικός Κώδηξ τής Γαλλίας 20, το 1830 τα Υγιεινά Παραγγέλματα 21 από το γιατρό Κ. Καραθεοδωρή και το 1833 Ή θεραπευτική μέθοδος τοϋ Ιατροχειρονργοΰ Λεροά 22. Και οι πολιτικοί οραματισμοί τοϋ νεοτέρου ελληνισμού προσανατολίζονται προς τή δημοκρατική Γαλλία. Το Πολίτευμα τοΰ Ρήγα 23 το 1797 εμπνέεται από τις αρχές και τα ιδεώδη τοΰ πρώτου γαλλικού συντάγματος τοΰ Με τήν έναρξη τοΰ Ελληνικού 'Αγώνα δημοσιεύεται ή Συνταγματική Χάρτα μεταφρασθεΐσα υπό τοϋ Γάλλου Φήλικος Δεαίχου 2 *, το 1825 μεταφράζεται το Αοκίμιον περί των προσωπικών ασφαλειών 25 τοΰ Daunou, ενώ το 1828 ό Κ. Νικολόπουλος εκδίδει στο Παρίσι τήν πρώτη μετάφρα 17. Για τις εκδόσεις μεταφράσεων γαλλικών συγγραμμάτων, βλ. Δ. Γκίνης Β. Μέξας, αέλληνική Βιβλιογραφία », Έν 'Αθήναις, 1939 καί Ariadna Camariano Cioran, «Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs», οπ.π., σσ Βλ. Δ. Γκίνης Β. Μέξας, «Ελληνική Βιβλιογραφία », οπ.π., αριθμ Αυτόθι, αριθμ Αυτόθι, αριθμ Αυτόθι, αριθμ Αυτόθι, αριθμ Βλ. Άπ. Β. Δασκαλάκης, «Τό Πολίτευμα τής Ελληνικής Δημοκρατίας τοϋ Ρήγα Βελεστινλή», «Ε.Φ.Ε.Σ.Π.Α.», τ. ΙΓ, Έν Αθήναις , σσ και Ν. Ι. Πανταζόπουλος, «Ρήγας Βελεστινλής. Ή πολιτική ιδεολογία τοϋ Έλληνισμοΰ προάγγελος τής Επαναστάσεως», Θεσσαλονίκη 1964, σ. 18κ.έξ. 24. «Ή Συνταγματική Χάρτα μεταφρασθεΐσα υπό τοϋ Γάλλου Φήλικος Δεαίχου [...]», Έν Παρισίοις, έκ τής ελληνικής τυπογραφίας τοΰ Βοβαίου «Δοκίμιον περί των προσωπικών ασφαλειών, τάς οποίας απαιτεί ή σημερινή κατάστασις τής πολιτικής κοινωνίας, γραμμένον εις γαλλικήν γλώσσαν άπό τον Π.Κ.Φ. Δωνοΰν, Μέλος τοΰ Πανεπιστημίου καί τοϋ Άντιπροσωπικοΰ Συνεδρίου, Προφέσσορα τής ιστορίας εις τό Βασιλικόν Αύκειον τής Γαλλίας, καί μεταφρασμένον εις τήν γραικικήν από Φ. Φ.[ουρναράκην]», Έν Παρισίοις, έκ τής τυπογραφίας Φιρμίνου Διδότου πατρός καί υιών,

180 434 Δημήτρη Παντελοδήμου ση στη νεοελληνική γλώσσα του Κοινωνικού Συμβολαίου 20 του Rousseau πού είχε κάνει προ πολλών ετών ό Γρ. Ζαλίκογλου. Κύριος φορέας τών αντιλήψεων για τήν παιδεία, όπως διαμορφώθηκαν μετά τή Γαλλική 'Επανάσταση, είναι ό 'Αδαμάντιος Κοραής, ό όποιος πιστεύει ότι ό πόθος της ελευθερίας εμφωλεύει στην ψυχή τοΰ ανθρώπου με τήν παιδεία και ότι αποτέλεσμα της παιδείας είναι ή αρετή. Τις ίδιες ιδέες εκφράζει σε προσφώνηση του προς αντιπροσωπεία τοΰ Institut de France ό προεδρεύων τοϋ Συμβουλίου τών Πεντακοσίων Pierre Claude François Daunou: r H παιδεία αποκαθιστά ελεύθερα τα καταδυνάστευα μεν α έθνη' και αύτη ακόμη μέλλει να τα κάμη δίκαια και δυνατά. ''ΑναγκαΙον να τα εϊπω' ή εθνική ευγνωμοσύνη θέλει στρέψειν έξαιρέτως, εις δ,τι κατωρθώσατε, κατά τους πρώτους χρόνους της Γαλλικής ελευθερίας, δια τήν άποκατάστασιν της ανατροφής, δια τήν καλλιέργειαν τών νέων μαθητών της πατρίδος, δια τήν τελειοποίησιν τών στοιχειωδών βιβλίων, δια τήν πρόοδον τών πολιτικών καταστημάτων, δια τήν άναγέννησιν τών ηθών, εις ενα λόγον, δια τήν μετάδοσιν τών ιδεών και τών αισθημάτων δαα συμφέρουν πλειότερον εϊς ελευθέρους. Δεν υπάρχει φιλοσοφία χωρίς άγάπην της πατρίδος, ούδε μεγαλόνοια (génie) χωρίς ελευθερόφρονα ψυχήν 21. Γύρω άπό τον άξονα πατρίδα παιδεία έλευθερία θα κινηθεί όλη ή προσπάθεια δασκάλων και πολιτείας για το φωτισμό τοϋ Γένους και τήν πολιτιστική του ανάπτυξη, απαραίτητη προϋπόθεση για να συγκαταλεχθεΐ ή άναγεννώμενη Ελλάδα στή χορεία τών αναπτυγμένων κρατών της Ευρώπης. Για τή «μετακένωση» της δυτικής παιδείας στην 'Ελλάδα, ή «Εταιρεία περί της Στοιχειώδους Διδασκαλίας» πού συγκροτήθηκε στο Παρίσι το 1815, εγκρίνει τους πίνακες της 'Αλληλοδιδακτικής μεθόδου τοϋ Κλεόβουλου 28, τα μέλη τής «επί τής Προπαιδείας Επιτροπής» 'Ιωάννης Κοκ 26. «Περί τής Κοινωνικής Συνθήκης ή άρχαί τοϋ πολιτικού δικαιώματος, σύγγραμμα τοϋ φιλοσόφου 'Ιωάννου 'Ιακώβου Ρουσσώ, εκ τής γαλλικής γλώσσης κατά πρώτον μεταφρασθέν υπό τοΰ μακαρίτου Γρηγορίου Γεωργιάδου Ζαλύκου, και εκδοθέν μετά προλεγομένων υπό Κωνσταντίνου Νικολοπούλου, φιλοτιμώ δαπάνη τής φιλελληνίδος χήρας τοϋ μεταφραστοΰ». Έν Παρισίοις, έκ τής τυπογραφίας Κασιμίρου. Τή κη' τοΰ Σεπτεμβρίου αωκη'. Το 1818 εκδόθηκε στο Παρίσι τό έργο τοΰ Rousseau «Λόγος περί αρχής και βάσεως τής άνισότητος τών ανθρώπων προς αλλήλους, μεταφρασθείς έκ τής γαλλικής γλώσσης ύπό Δημητρίου 'Αριστομένους, δαπάνη τοΰ τιμιωτάτου και φιλογενοΰς κυρίου Παλαιολόγου Λεμονή». 27. «Δοκίμιον περί τών προσωπικών ασφαλειών...», όπ.π., σ. η'. 28. Βλ. επιστολές της προς το Γ. Κλεόβουλο και τή Βουλή τών 'Εφόρων τής «περί Στοιχειώδους Διδασκαλίας Εταιρείας» στο 'Ιάσιο μέ ημερομηνία 18 'Ιουνίου και 8 'Ιουλίου αντίστοιχα. Άπ. Β. Δασκαλάκης, «Κείμενα Πηγαί τής 'Ιστορίας τής Ελληνικής Επαναστάσεως...», όπ.π., σσ Πρβλ. Γ. Σακκας, «Γεώργιος Κλεόβουλος ό Φιλιππουπολίτης», 'Αθήναι 1956.

181 Γαλλική 'Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη του Νέου Ελληνισμού 435 κώνης, νεόφυτος Νικητόπουλος και Dutrône εισάγουν επίσημα το 1830 στα ελληνικά αλληλοδιδακτικά σχολεία τή μέθοδο του Charles Sarasin 29, το Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο οργανώνεται από τον Πωζιέ με βάση τον κανονισμό της Ecole Polytechnique, ή ((Φιλελληνική Εταιρεία» του Παρισιού στέλνει το 1829 στην ελληνική κυβέρνηση ακιβώτιον περιέχον βιβλία προς χρησιν τών αλληλοδιδακτικών» 30 και προβαίνει τον επόμενο χρόνο, έπειτα από πρόταση του προέδρου της κόμη Lasteyrie στην ίδρυση 'Ελληνικού Λυκείου στή γαλλική πρωτεύουσα με σκοπό «τα ελληνικά μειράκια να λαμβάνωσιν έπιστημονικήν και φιλολογικήν παιδείαν, ίκανήν να μόρφωση άνδρας δυνατούς να νψώσωσι την 'Ελλάδα εϊς τον αυτόν πολιτισμον της Ευρώπης» 31, ενώ ή «Ελληνική Εταιρεία» του Παρισιού αποφασίζει, στή συνεδρία του Δ.Σ. της 19ης "Απριλίου 1829, τή σύσταση ομάδας εργασίας με τήν εξουσιοδότηση νά ασχοληθεί με τή μετάφραση τών γαλλικών πινάκων αλληλοδιδακτικής στην ελληνική γλώσσα 32. Έκτος άπό τήν εκπαίδευση το ενδιαφέρον της «Ελληνικής Εταιρείας» πού συγκροτήθηκε το 1828 με σκοπό τή διάδοση τών φώτων στην'ελλάδα άπό Έλληνες και Γάλλους φιλέλληνες του Παρισιού, στράφηκε γενικότερα προς τήν κοινωνικο οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη του ανεξαρτήτου ελληνικού κράτους, σύμφωνα με το πνεύμα πού επικράτησε στή Γαλλία μετά τήν Επανάσταση και τήν Αυτοκρατορία τοΰ Ναπολέοντα. Έτσι το πρόγραμμα δράσης της περιλαμβάνει τήν έκδοση και διάδοση στην Ελλάδα εκλαϊκευμένων πραγματειών 33 πού αναφέρονται στην πολιτική ηθική, στή λειτουργία της δικαιοσύνης, στην υγιεινή τών λαϊκών τάξεων, στις άποδο 29. Μέ το Διάταγμα αριθμ. 1032, πού εκδόθηκε στις 22 'Ιουλίου 1830, εισάγεται στή στοιχειώδη εκπαίδευση μέ τό όνομα «Όδηγός της 'Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου» τό γαλλικό αυτό εγχειρίδιο σέ μετάφραση και προσαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα μέ υπόδειξη τοΰ Καποδίστρια άπό τον Ίω. Κοκκώνη. «Γενική Έφημερίς της Ελλάδος», έτος Ε', 1830, σ Γ.Α.Κ., Ύπουργεϊον Παιδείας, φ. 22, «Γενική Έφημερίς της Ελλάδος», έτος ΣΤ', 1831, σ Δημ. Παντελοδήμος, «Ή συμβολή της "Ελληνικής Εταιρείας" τοΰ Παρισιού στην πολιτιστική και κοινωνικο οικονομική ανάπτυξη τοΰ νεοελληνικού κράτους», 'Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου αριθμ. 51, 1987, σσ Ό μεταφραστικός οργασμός πού παρατηρείται τόσο στις παροικίες τοΰ εξωτερικού όσο και στην Ελλάδα δημιουργεί τό πρόβλημα της απόδοσης στην ελληνική γλώσσα τών ξένων κυρίων ονομάτων. Τό όλο θέμα εξετάζεται σέ εμπεριστατωμένο υπόμνημα του Π. Λαζαρά πού υποβλήθηκε στην «Ελληνική Εταιρεία» και ανακοινώθηκε στή συνεδρία της 3ης 'Ιανουαρίου Ή ανάγκη θέσπισης κανόνων, ώστε «ό εξελληνισμός αυτός νά γίνεται μέ τήν στάθμην τοΰ ορθού λόγου», θεωρείται επιβεβλημένη άπό τό γεγονός ότι διαφορετικός τρόπος μετάφρασης τών κυρίων ονομάτων οδήγησε σέ σύγχυση, μέ αποτέλεσμα πολλά έξελληνισθέντα ονόματα νά είναι αδύνατο νά ταυτισθούν.

182 436 Αημήτρη Παντελοδήμου τικές μεθόδους της γεωργικής παράγωγης, στα τελειοποιημένα μέσα της μηχανικής, στην πρόοδο της στρατιωτικής τέχνης και στην ανάπτυξη τών καλών τεχνών. Ό προγραμματισμός αυτός απηχεί τήν τάση τής εποχής για διάδοση εκλαϊκευμένων επιστημονικών γνώσεων με τήν έκδοση ειδικών συγγραμμάτων και «Στοιχειωδών Εγκυκλοπαιδειών» πού υλοποιούν τα διδάγματα του Διαφωτισμού και διευκολύνουν τήν πρακτική εφαρμογή τών επιτευγμάτων τής επιστήμης. Δυστυχώς δμως τα περιορισμένα υλικά μέσα τής Εταιρείας επέτρεψαν μόνον τή δημοσίευση τών 'Υγιεινών Παραγγελμάτων 34 πού έρανίσθηκε ό γιατρός Καραθεοδωρής κυρίως άπό τό έργο του Saucerotte, Conseils sur la santé ou Hygiène des classes industrielles 35, με σκοπό να συμβάλει κατά τι εις τήν εντνχίαν και τήν προς τον πολιτιομον πρόοδον τής 'Ελλάδος, ή οποία αναμφιβόλως θέλει ουγκαταριθ μηθή εντός ολίγον με τα πολιτισμένα έθνη τής λοιπής Ευρώπης 36. Πέρα όμως άπό τή δραστηριότητα αυτή, πολλά άπό τα ελληνικής καταγωγής μέλη της, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, θα εργασθούν για τήν εφαρμογή τών άρχων της άπό σημαντικές θέσεις τής δημόσιας ζωής του ελληνικού κράτους. Έκτος τών Γεωργίου Ράλλη και Ιωάννη Νικολαΐδη Λεβαδέως, ιδρυτικών μελών τής «Ελληνικής Εταιρείας», πού θα διορισθούν μεταξύ τών πρώτων καθηγητών τοΰ Πανεπιστημίου τό 1837, ό Γρηγόριος Παλαιολόγος, πού είχε πραγματοποιήσει ειδικές σπουδές γεωπονίας στο Παρίσι, θα γίνει διευθυντής τής «Προτύπου Γεωργικής Σχολής» τής Τίρυνθας πού ιδρύθηκε με δωρεά του Ένάρδου τό 1830, θα διδάξει τήν καλλιέργεια πολλών γεωργικών προϊόντων στην Πελοπόννησο και θα δημοσιεύσει αξιόλογο έργο για τή Γεωργική και Οικιακή Οικονομία 31. Ό Σταμάτης Κλεάνθης ( ) θά αναδειχθεί κορυφαία φυσιογνωμία τής αρχιτεκτονικής και τής πολεοδομίας ό 'Αναστάσιος Πολυζωΐδης ( ). σφοδρός πο 34. Ελληνική Εταιρεία, «'Υγιεινά Παραγγέλματα προς χρήσιν του ελληνικού λαοο, έρανισθέντα και συνταχθέντα παρά Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή (Άδριανουπολίτου) ιατρού και μέλους τής έν Παρισίοις Ελληνικής Εταιρείας, εκδοθέντα δε φιλοτιμώ δαπάνη τής αυτής Εταιρείας», Έν Παρισίοις, εκ τής τυπογραφίας Φιρμίνου Διδότου, Paris, L. Colas, Ελληνική Εταιρεία, «Υγιεινά Παραγγέλματα...», οπ.π., σ. τ'. 37. Έν Ναυπλίω εκ τής Βασιλικής τυπογραφίας, διευθυνομένης υπό Γ. Άποστολίδου Κοσμητοϋ, Το 1828 δημοσιεύθηκε στο Παρίσι τό έργο του «Ερμηνεία τής καλλιέργειας τοΰ γεωμήλου και των ώφελιμωτέρων αύτοϋ χρήσεων με δαπάνη τής "Φιλελληνικής Εταιρείας"». Με τό διάταγμα τής ( ) πού δεν κυρώθηκε όμως άπό τον Όθωνα, ό πρώτος αυτός επιστήμονας γεωπόνος καταλάμβανε τήν έδρα τής Γεωργικής στο Φυσικομαθηματικό Τμήμα τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών. Στή συνέχεια διαγράφηκε άπό τον κατάλογο τών υποψηφίων καθηγητών και έφυγε άπό τήν Ελλάδα.

183 Γαλλική 'Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη τοϋ Νέου 'Ελληνισμού 437 λέμιος τοϋ Καποδίστρια από τις στήλες της εφημερίδας του Άπόλλ,ων, θα αγωνισθεί για τήν επικράτηση των φιλελευθέρων ιδεών καί θα μεταφράσει την πραγματεία τοϋ François Xavier Droz Πολιτική Οικονομία, ήτοι άρχαι της επιστήμης τοϋ πλούτου 38 ' ό Μιχαήλ Σχινας 39 ( ), εκπαιδευτικός, πολιτικός καί διπλωμάτης, θα ιδρύσει το περιοδικό Θεατής* 0 ( ) μέ σκοπό τήν έρευνα των κοινωνικών καί επιστημονικών προβλημάτων καί τήν κριτική παρουσίαση της πνευματικής δημιουργίας τής χώρας οί αδελφοί Ναπολέων καί Θεμιστοκλής Ζαμπέλης θα διαδραματίσουν σημαντικό κοινωνικό καί πολιτικό ρόλο στα Επτάνησα, ενώ ό Δ. Ν. Φωτίλας θα ασχοληθεί ιδιαίτερα μέ τήν εκπαίδευση των κοριτσιών, σύμφωνα μέ τήν εμπειρία του από το γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα 41. Μέ τή δημιουργία ελληνικού κράτους καί τήν κάθοδο του Καποδίστρια στην Ελλάδα μία άπό τις πρώτες σκέψεις τοϋ "Εθνους υπήρξε ή 'ίδρυση πανεπιστημιακών σχολών για τήν καλλιέργεια καί διάδοση τών θεωρητικών καί τών θετικών επιστημών, πού θά συντελοΰσαν στο φωτισμό τοϋ Γένους καί στην κατάρτιση ικανών στελεχών τοϋ δημοσίου βίου τής χώρας. Ή δολοφονία τοϋ Κυβερνήτη, πού από το 1809 είχε οραματισθεί νά συμβάλει μέ κάθε τρόπο στην ανάπτυξη τής εκπαίδευσης στην Ελλάδα καί πού ενδιαφέρθηκε πρώτα για τήν επείγουσα στοιχειώδη μόρφωση τοϋ λαοϋ, ανέστειλε τή λειτουργία ((ανωτέρας τάξεως» εκπαιδευτικού ιδρύματος. Χρειάσθηκε νά περάσουν οκτώ χρόνια για νά εκδοθεί το διάταγμα τής 14ης 'Απριλίου 1837 πού προέβλεπε τήν 'ίδρυση δϊ όλον το κράτος Πανεπιστημίου εις 'Αθήνας 38. Δ. Γκίνης Β. Μέξας, «Ελληνική Βιβλιογραφία », όπ.π., αριθ Βλ. Έλ. Μπελιά, «Οί λόγιοι αδελφοί Δημήτριος καί Μιχαήλ Γεωργίου Σχινάς», «Μνημοσύνη», τ. 2 ( ), σσ Βλ. Ε. Γ. Πρωτοψάλτης, «"Ό Θεατής" του Μιχαήλ Σχινά ( )», «Ό Βιβλιόφιλος», έτος Γ, αριθμ. 3 4, Ίούνιος Δεκέμβριος 1956, σσ Βασιζόμενος στή θεμελιώδη αρχή τοϋ Marc de Girardin, σύμφωνα μέ τήν οποία l'ecole est là, non pas pour que l'élève apprenne, mais pour qu'il apprenne à apprendre, ακολούθησε στή συγγραφή τής 'Εγκυκλοπαίδειας του «τήν τάξιν τών έν Παρισίοις παραδόσεων εις τα Παιδαγωγεΐα καί Λύκεια, Ελληνικών μαθημάτων καί Γαλλικών» καί συγκέντρωσε «περικοπάς εκλεκτών συγγραφέων μάλλον, καί όχι λόγους ολόκληρους, καί κεφάλαια, πεπεισμένος ότι οί φιλομαθείς διδάσκαλοι λαμβάνοντες ένδόσιμον, θέλουσιν, ως εκείνοι, εις πάσαν περίστασιν αναπτύσσει τών ιδεών τήν συνάφειαν, καί τον γραφικόν χαρακτήρα έκαστου συγγραφέως, εξ ιδίας των μελέτης εις τους μαθητάς, καί δέν θέλουν αφήνει αυτούς εις άγνοιαν προσώπων καί πραγμάτων, τα όποια άπαντώσιν εις τό κείμενον, όταν παραδίδωσι, μήτε θέλουν παρατρέχει τάς απειραρίθμους ευκαιρίας, όσας παρέχουσιν οί συγγραφείς, αυξάνοντες τάς γνώσεις τών μαθητών». «'Εγκυκλοπαίδεια τών κορασιών. Εις είκοσι τομίδια, συλλεγείσα υπό Δ. Ν. Φωτίλα καί εκδοθείσα υπό Άλ. Σπ. κατ' εγκρισιν τής τοϋ Χρίστου Μ. Εκκλησίας», τόμος πρώτος. 'Εν Κωνσταντινουπόλει, τύποις Ι. Λαζαρίδου, 1850, σ. 19.

184 438 Δημήτρη Παντελοδήμου περιλαμβάνοντος δλονς τους κλάδους της ανωτάτης επιστημονικής εκπαιδεύσεως 42. Μολονότι ε ξι από τους είκοσι εννιά πρώτους πανεπιστημιακούς δασκάλους ήσαν Βαυαροί 43 και το κλίμα μέσα στο οποίο συγκροτήθηκε το Πανεπιστήμιο 'Αθηνών από τήν κυβέρνηση Ρούδχαρτ ήταν επηρεασμένο από τή βαυαροκρατία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε άρθρο του στην εφημερίδα Έλπις της 6ης Μαΐου 1837 ό Κωνσταντίνος Λεβίδης, θεωρώντας τή σύσταση ανωτάτου εκπαιδευτικού ιδρύματος σαν μία των γελοίων εκείνων και άγυρτικών επιδείξεων (charlatanisme), με τάς οποίας προσπαθούν οι Ξενοκράται μας να φενακίσωοι τους μωροπίστονς ώς προς τα πράγματα της 'Ανατολής Ευρωπαίους και να εμπαίξωσι και τήν διψώσαν επιστημονικήν εκπαίδευσιν νεολαίαν μας 44, ό ιδεολογικός προσανατολισμός του «Όθωνείου Πανεπιστημίου» στα πρώτα του βήματα είναι σαφώς γαλλικός. Τό φαινόμενο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ή Γαλλία καί ιδιαίτερα το Παρίσι, κέντρο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, τραβούσε τήν προσοχή τών νέων πού επιθυμούσαν να πραγματοποιήσουν ανώτατες σπουδές στο τέλος τοΰ IH' και στις αρχές τοΰ περασμένου αιώνα. 'Επί πλέον στα πρώτα χρόνια της 'Αντιβασιλείας ό Maurer, πού είχε υποστεί τήν πνευματική ακτινοβολία τοΰ γαλλικού πολιτισμού, εργάσθηκε ενεργά, ώστε να υπαχθεί ή Ελλάδα στή σφαίρα της γαλλικής επιρροής, προκειμένου να αποφευχθεί εξάρτηση από τήν αγγλική ή τή ρωσική κυριαρχία 45. Δέν είναι επομένως άξια απορίας ή διαπίστωση ότι οί περισσότεροι επιστήμονες πού θα στελεχώσουν αργότερα τό Πανεπιστήμιο Αθηνών, συχνάζουν σε ανώτατα έκπαι 42. «Οί Νόμοι τοϋ Έθνικοϋ Πανεπιστημίου εκδιδόμενοι [...] επιμέλεια Άρ. Βαμπά», εν 'Αθήναις, έκ τοϋ τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού, 1885, σ. 28 και Ι. Πανταζίδης, «Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του Ελληνικού Πανεπιστημίου, κατ' έντολήν τής Συγκλήτου καί δαπάνη τοΰ Έθνικοϋ Πανεπιστημίου», Άθήνησι, τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ίω. 'Αγγελοπούλου, 1889, σσ Βλ. επίσης έφημ. «Αθηνά», έτος ΣΤ', αριθμ. 431, 28 'Απριλίου 1837, σ αριθμ. 433, 5 Μαΐου 1837, σ και αριθμ. 479, 16 'Οκτωβρίου 1837, σσ καί έφημ. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος», έτος Β', αριθμ. 10, 26 'Ιουνίου 1837, σσ Η. Ulrich, L. Ross, Χ. Landerer, Κ. Fraal, Η. Treimber καί G. Feder. 44. Έτος Α', αριθμ. 51, σ Βλ. Βασ. Β. Σφυρόερας, «Τό Πανεπιστήμιο 'Αθηνών στην πορεία τοϋ ελληνικού κράτους)), Εθνικό καί Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο 'Αθηνών, «Επίσημοι Λόγοι », τ. 25ος, 'Αθήνα, 1982, σ Ό κανονισμός τοΰ Πανεπιστημίου κατακρίνεται δριμύτατα καί άπό τό Μιχαήλ Σχινα, «Ό Θεατής, σύγγραμμα ηθικόν, οίκονομικόν, φιλολογικόν καί θεσμοθετικόν», αριθμ. 13, 13 Μαΐου 1837, σσ Βλ. Νικ. 1. Πανταζόπουλος, ((Georg Ludwig von Maurer. Ή προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα ολοκληρωτική στροφή της Νεοελληνικής Νομοθεσίας», «Επιστημονική Έπετηρίς εκδιδομένη υπό της Σχολής τών Νομικών καί Οικονομικών Επιστημών. Τιμητικός τόμος υπέρ 'Ηλία Γ. Κυριακόπουλου», Θεσσαλονίκη, , τ. IF, Β', σ

185 Γαλλική Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη τοϋ Νέου Ελληνισμού 439 δευτικά ιδρύματα τοϋ Παρισιού. 'Εξαίρεση αποτελούν οι θεολόγοι πού φοιτούν κατά κανόνα στή Γερμανία, επειδή τα γαλλικά πανεπιστήμια, έκτος από εκείνο του Στρασβούργου όπου διατηρήθηκε ή γερμανική παράδοση, δέ διαθέτουν θεολογικές σχολές μετά το χωρισμό εκκλησίας και κράτους άπό τή Γαλλική 'Επανάσταση. 'Εμφανέστατη είναι ή γαλλική επιρροή στή Νομική Σχολή, άφοΰ μετά τήν ψήφιση του Πολιτικού Συντάγματος άπό τήν 'Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνος το Μάιο του 1827 παρατηρείται τάση ολοκληρωτικής παραδοχής της γαλλικής νομοθεσίας. 'Ακόμα και ή Βαυαρική 'Αντιβασιλεία προτίμησε τήν εις τάς ημετέρας χρείας προσαρμογήν πολιτικού τινός κώδηκος των νεωτέρων, μεταξύ δε τούτων επρόκρινε τον Γαλλικόν, επειδή, έχοντες δικαστήρια κατά τον Γαλλικόν τύπον ώργανισμένα, δικονομίας και ποινικον νόμον εκ της Γαλλικής ερανισμένα νομοθεσίας, ήτον επόμενον να ερανισθώμεν εκείθεν και το πολιτικον δίκαιον, όταν απεδείχθη αδύνατον να ενρωμεν εν ήμΐν αντοΐς τα στοιχεία τον* 6, όπως παρατηρεί ό αρθρογράφος της φιλοκυβερνητικής εφημερίας Ό 'Ελληνικός Ταχυδρόμος της 16ης 'Απριλίου Ή ροπή αυτή δημιούργησε και τήν ανάγκη 'ίδρυσης στο Πανεπιστήμιο μέ το διάταγμα περί προσωρινού κανονισμού της 14ης 'Απριλίου 1837 έδρας τοΰ Γαλλικού Δικαίου, τήν οποία κατέλαβε ό Γεώργιος Α. Μαυροκορδάτος 47. Στον «εισαγωγικό λόγο» κατά τήν έναρξη τών μαθημάτων τοΰ χειμερινού εξαμήνου επισημαίνεται ότι σκοπός τής διδασκαλίας τοΰ Γαλλικού Δικαίου είναι ή μετά τήν ολοκληρωτική του εισαγωγή 48 στην Ελλάδα επίτευξη τής εθνικής ενότητας και ή ένταξη τής χώρας μας στην ισχύουσα δικαιοταξία τής δυτικής Ευρώπης, πού επηρεάζεται σέ μέγιστο βαθμό άπό τή γαλλική νομοθεσία. "Απαντες, έλεγε ό πρώτος καθηγητής τοΰ Γαλλικού Δικαίου, είδον Οτι ή τών Νόμων Κωδήκενσις τήν Γαλλικήν 46. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος, έφημερίς πολιτική, φιλολογική και βιομηχανική», έτος Α', αριθμ. 80, σ ( ). Έκτακτος καθηγητής 14 'Απριλίου 1837, τακτικός 19 'Ιουνίου Βλ. έφημ. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος», έτος Γ', αριθμ. 43, 9 'Ιουλίου 1839, σ Διατέλεσε πρύτανης τό και κοσμήτορας τής Νομικής Σχολής το και το «Μετεφράσθη λοιπόν κατά πρώτον ολόκληρος ό Γαλλικός Κώδηξ άπό άνδρας γνωρίζοντας άμφοτέρας τάς γλώσσας, τό μέν πρώτον βιβλίον παρά τοϋ κ. Γ. Βέλλιου, τό δεύτερον παρά τοϋ κ. Α. Πολυζωΐδου, ό Α' καί Β' τίτλος τοϋ τρίτου παρά τοΰ κ. Κ. Πιτζιπίου και τό λοιπόν τρίτον παρά τοΰ κ. Κ. Δ. Σχινδ, καί ή μετάφρασις τυπωθεΐσα παρεδόθη εις επίτροπος προς έπιθεώρησιν τής ουσίας». Έφημ. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος», έτος Β', αριθμ. 80, 16 'Απριλίου 1837, σ Βλ. «Ό Πολιτικός τής Γαλλίας Νόμος μετενεχθείς εις τήν νεωτέραν έλληνικήν κατά διαταγήν τής Κυβερνήσεως ύπό Γ. Βελλίου, Α. Πολυζωΐδου, Π. Πιτζιπίου καί Κ. Σχινά», εκδοσις δευτέρα, Έν 'Αθήναις, 1838.

186 440 Δημήτρη Παντελοδήμου εθνικήν επεφερεν ενότητα... άπαντες επείσθησαν δτι ή εκδοσις Κωδήκο)ν τον αριθμόν των δικών ήλάττωσε και τάς αμφισβητήσεις δσαι περιεστρέφοντο περί την ϋπαρξιν και την εκτασιν τοϋ εθίμου πρόρριζα κατέστρεψεν... "Οθεν ώς ή Ρωμαϊκή νομοθεσία δια τήν εν αύτη λογικήν και στωϊκήν φιλοσοφίαν κατεκτήσατο άπαντα τα έθνη, οϋτω και οι Γαλλικοί Κώδηκες δια τάς εν αύτοίς χριστιανικός και φιλοσοφικάς αρχάς και δια το ενμέθοδον προς τήν κατάκτησιν απάντων τείνονσι των 'Εθνών. Διό και παρ' ήμϊν τήν Μηδικήν εσθήτα άποθεμένοις είσέβαλον ai άρχαί της Γαλλικής νομοθεσίας. "Οθεν ο οργανισμός τών δικαστηρίων, al δύο Δικονομίαι, ό ποινικός και ο εμπορικός Νόμος, ουχί μόνον εν τοις πλείστοις κατά γράμμα τών Γαλλικών Κωδίκων εϊσι μετάφρασις, άλλα και οσάκις τοϋ γράμματος άπεπλανήθησαν το πνεύμα της Γαλλικής διετήρησαν Νομοθεσίας. Μόνον ôè τοϋ πολιτικού στερούμεθα ετι Κώδηκος αλλ' επί προπαρασκευή προς είσαγωγήν αυτού ή Σεβαστή ήμϊν Κυβερνησις και τήν επίαημον ταύτην μετάφρασιν αυτού προ ετών εξέδωκε, και τήν καθέδραν ταύτην τοϋ Γαλλικού Πολιτικού Δικαίου εν τω ελληνικώ Πανεπιστημιω αμα τη συστασει αυτού ανήγειρε. Καρπό τών πανεπιστημιακών του παραδόσεων αποτελούν τα έργα Διατριβή περί γάμου, περί διαζυγίου και περί ληξιαρχικών βιβλίων 50, στην οποία εξετάζεται ή ιδιαιτερότητα τοϋ γαλλικού συστήματος, όπως απορρέει άπο τα άρθρα 5 και 6 τοϋ Συντάγματος τοϋ 1830 και Έγχειρίδιον της 'Ελληνικής 'Εμπορικής Νομοθεσίας 51, όπου σχολιάζεται ό Νόμος της 19ης 'Απριλίου 1835 σε σύγκριση μέ τό Γαλλικό Πολιτικό Κώδικα πού αποτελεί τη βάση για τη σύνταξη τοϋ έλληνικοΰ Πολιτικού Νόμου. Επικαλούμενος στον πρόλογο τοϋ τελευταίου έργου γνώμη τοϋ Proudlon 52 για να δικαιολογήσει τή θεωρητική αντιμετώπιση τοϋ προβλήματος χωρίς αναφορές στην ελληνική Νομολογία καταλήγει ώς έξης: 'Αφού λ.οιπον οι περικλεέστεροι τών συγχρόνων μας νομοδιδασκάλων της Γαλλίας εκφράζονται ούτω περί της 49. Λ. Σγούτας, «Θέμις», τ. 1, 1846, σ Βλ. καί Νικ. Ι. Πανταζόπουλος, «Georg Ludwig von Maurer», οπ.π., σσ «Ύπό Γ. Α. Μαυροκορδάτου, τακτικού καθηγητού παρά τω Πανεπιστήμιο) "Οθωνος», Έν 'Αθήναις, 1846, σ «Ύπό Γ. Α. Μαυροκορδάτου, Δόκτορος της Νομικής καί έκτακτου καθηγητού παρά τή έν τω Βασιλικά» Πανεπιστήμια) "Οθωνος Δικαστική Σχολή», τόμος πρώτος, Έν 'Αθήναις, έκ της ίδιαιτ. τυπ. Έμ. Άντων., διευθ. ύπό Κ. Νικολαΐδου, Jean Baptiste Victor Proudhon ( ): «Ό καιρός ό επιτήδειος εις τό να μορφωθή ή Νομολογία δια τής εφαρμογής τών νέων νόμων μας ακόμη δέν ήλθεν αί αποφάσεις τοϋ 'Ακυρωτικού καί τών δικαστηρίων τών Εφετών ποτέ δέν έτυχε να εχωσιν όλιγώτερον δογματικόν κϋρος παρά τήν σήμερον». Προοίμιο τοϋ έργου περί 'Επικαρπίας (Traité des droits d'usufruit, d'usage, d'habitation et de superficie, Dijon, , 9 vol.).

187 Γαλλική 'Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη τοϋ Νέου Ελληνισμού 441 Νομολογίας της πατρίτος των, ας μοι επιτραπη να θεωρώ ώς άννπαρκτον τη φημιζομένην Έ/.ληνικήν Νομολογίαν, ευχόμενος επί τοϋ παρόντος, ώστε 6 αυτοσχεδιασθείς "Αρειος Πάγος να είπη μετά μίαν εκατονταετηρίδα: «Αμαρτίας νεότητας μου και αγνοίας μου μη μνησθης Κύριε μου.» 53. Στην έδρα τοϋ 'Εμπορικού Δικαίου ό Γεώργιος Α. Ράλλης 54, πτυχιούχος τοϋ πανεπιστημίου τοϋ Παρισιοΰ, πρώτος γενικός γραμματέας της «Ελληνικής Εταιρείας», πρώην καθηγητής ρητορικής στο λύκειο τής Μαρμάνδης, γενικός εισαγγελέας τοϋ 'Αρείου Πάγου, μεταφραστής τοϋ έργου τοϋ Vattel Tò Δίκαιο των 'Εθνών ή 'ΑρχαΙ τον Φυσικού Νόμου 55 και αργότερα κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, ερμηνεύει το Γαλλικό Εμπορικό Κώδικα πού είχε ήδη μεταφρασθεί στην ελληνική προ τής 'Επανάστασης τοϋ 1821 τόσο στή Βιέννη όσο και στο Παρίσι, για να διευκολύνει τις συναλλαγές μέ τους ξένους πολλών οικονομικών συσσωματώσεων τοϋ παροικιακοΰ έλληνισμοΰ, και δημοσιευθεί στην 'Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως στις 19 'Απριλίου 1835 μέ τις απαραίτητες τροποποιήσεις σαν επίσημος νόμος τής ελληνικής πολιτείας. "Εργο τής ενδόξου και δαψνοστεφοϋς αυτοκρατορίας τοϋ Ναπολέοντος, βασισμένο στις νεότερες κοινωνικές ιδέες, χρησίμευσε σαν πρότυπο όλων τών λοιπών εμπορικών κωδήκων τών οποίων την σύνταξιν και νομοθετικών κύρίοσιν επροκάλεσαν αϊ νεώτεραι τώ>ν διαφόρων ευρωπαϊκών κοινωνιών χρεΐαι 56. Στις πανεπιστημιακές του μάλιστα παραδόσεις υιοθέτησε τή μέθοδο τών Γάλλων καθηγητών του τής καθ' ΰλην ερμηνείας, σύμφωνα μέ την οποία ό διδάσκων θέτει πρώτον τάς γενικάς και θεμελιώδεις αρχάς τάς όποιας αιτιολογεί, εξ αυτών δε συνάγει ώς συμπεράσματα τάς νομίμους και φιλοσοψικάς αυτών συνεπείας Γ. Α. Μαυροκορδάτου, «Έγχειρίδιον τής Ελληνικής 'Εμπορικής Νομοθεσίας», ο.π., σ. θ'. 54. ( ). Επίτιμος καθηγητής 14 'Απριλίου 1837, τακτικός 16 'Ιανουαρίου 1846, επίτιμος 9 Σεπτεμβρίου 1850, τακτικός 9 Μαΐου Χρημάτισε πρύτανης τα ετη και και κοσμήτορας τής Νομικής Σχολής τα ετη , , , , και Βλ. Δημ. Παντελοδήμος,«Ή συμβολή τής "Ελληνικής Εταιρείας" τοϋ Παρισιού...», οπ.π., σσ «Τό Δίκαιον τών 'Εθνών ή Άρχαί τοϋ Φυσικοΰ Νόμου, προσηρμοσμένον εις τήν διαγωγήν και εις τα πράγματα τών Εθνών και τών κυρίαρχων παρά Ε. Βαττέλ, ελευθέρως μεταφρασθέν εις τήν άπλοελληνικήν γλώσσαν υπό Γ. Α. Ράλλη», τ Έν Ναυπλίω, εκ τής τυπογραφίας τών Κωνσταντίνου Τόμπρα Κυδωνιέως, Ίωαννίδου Σμυρναίου, καί Γεωργίου Άθανασιάδου Μελισταγοϋς εκ Μακεδονίας, «Ερμηνεία τοϋ Ελληνικού Εμπορικού Δικαίου υπό Γ. Α. Ράλλη, Προέδρου τοϋ 'Αρείου Πάγου και Τακτικού Καθηγητού τοΰ Εμπορικού Δικαίου έν τώ Πανεπιστήμιο) Όθωνος». Έν 'Αθήναις, εκ τής τυπογραφίας Χαρτοφύλακος, τ. 1, 1848, σ. ια'. 57. «Ερμηνεία τοΰ Έλληνικοΰ Έμπορικοϋ Δικαίου υπό Γ. Α. Ράλλη...», οπ.π., σ. ιδ'.

188 442 Δημήτρη Παντελοδήμου "Ενα χρόνο πριν διορισθεί πρώτος καθηγητής τοΰ Διοικητικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο ό Περικλής Αργυρόπουλος 58 έκανε σειρά προεισαγωγικών μαθημάτων στην "Αθήνα για να κινήσει το ενδιαφέρον προς τις πολιτικές επιστήμες και να διευκολύνει τή σπουδή τοΰ αστικού δικαίου στην Ελλάδα. Στα μαθήματα αυτά εξήγησε τον ποικίλον καί δύσληπτον δικαστικό οργανισμό της "Αγγλίας, για να συγκρίνει στή συνέχεια τήν παλαιά μέ τή νέα γαλλική δικαστική θεσμοθεσία και να αναλύσει τους συνταγματικούς χάρτες του 1814 καί του 1830, μέρος άπό τήν άκένωτον πηγήν τών θεσμοθεσιών τής Γαλλία^, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην εφημερίδα Ό 'Ελληνικός Ταχυδρόμος 59 της 24ης 'Ιουλίου Έκτος άπό το συνταγματικό δίδαξε και διοικητικό δίκαιο μέ αναφορές σέ Γάλλους νομικούς για να αναιρέσει τήν κατηγορία 60, ότι ανέλαβε διδασκαλιαν αόριστον δήθεν καί μη περιλαμβάνουσαν επιστήμην άλλα τνχαίαν τινά σνλλογήν Κανόνων 61 καί για να αποδείξει ότι ή ιστορία των πολιτικών επιστημών είναι όχι μόνον γείτων όχι μόνον αρωγός, άλλα λαμπάς και ποδηγέτης της κυβερνητικής και διοικητικής επιστήμης 62. Προκειμένου μάλιστα να θεμελιώσει τήν άποψη του ότι κάθε διοικητικός θεσμός πού έχει επιστημονική βάση, απαντάται καί σέ άλλα έθνη, παραπέμπει στις εργασίες τοΰ Guizot καί τοΰ Thiers περί δημοτικών θεσμών της Γαλλίας. 58. ( ). Έκτακτος καθηγητής 14 'Απριλίου 1837, επίτιμος 30 'Οκτωβρίου 1843 καί τακτικός 9 Σεπτεμβρίου «Ό νέος ούτος μεταβάς εις Παρισίους περί το 1830 έτος καί έπιστρέψας εις τήν Ελλάδα μέ γνώσεις πολύ περισσότερος παρ' όσας άλλοι δαπανήσαντες καί χρόνους καί κατάστασιν πατρικήν μεγαλητέραν, [...] προτιμήσας εξ αρχής τόν άνεξάρτητον βίον ώς συμφωνότερον μέ τάς αρχάς του, άφιέρωσεν ευθύς έκ πρώτης αφετηρίας όλας του τάς δυνάμεις είς κοινωφελείς ασχολίας άπό το 1834 έτος έλαβε μέρος εις τήν τότε δημοσιογραφίαν, ύπερασπίσθη εντόνως δια τοΰ τύπου τα δίκαια των είς τό Παλαμήδι καί Ίτζκαλέ φυλακισθέντων στρατιωτικών [...] πρώτος έδίδαξε προ τής συστάσεως του Πανεπιστημίου δημοσία τό αστυκόν (sic) Γαλλικόν δίκαιον καί διορισθείς εσχάτως Καθηγητής τοΰ διοικητικού δικαίου, ευθύς μετά τήν σύστασιν των άρχων τοΰ Πανεπιστημίου, έξελέχθη δια τής ελευθέρας εκλογής τών συναδέλφων του μέλος τοΰ ακαδημαϊκού συμβουλίου, έλαβε πολλάς ψήφους εις τάς δημοτικός έκλογάς τών 'Αθηνών, καί τέλος πάντων εσχάτως έξελέχθη πάλιν Σχολάρχης τής νομικής σχολής». Έφημ. «Αθηνά», έτος Ζ', αριθμ. 578, 23 Νοεμβρίου 1838, σ Βλ. θ. Ζαΐμης, «Λόγος επικήδειος είς Περικλέα Άργυρόπουλον», έφημ. «Πρωινός Κήρυξ», αριθμ. 472, 23 Δεκεμβρίου 1860 καί «Κατάλοιπα Κ. Σχινά Π. 'Αργυροπούλου. Κατάλογος». 'Επιμέλεια: Δήμητρα Άνδριτσάκη, 'Αθήνα, Κέντρο Νεοελληνικών 'Ερευνών Ε. Ι. Ε., αριθμ. 16, 1974, σσ Έτος Α', αριθμ. 19, σ Βλ. αναίρεση τών κατηγοριών τής έφημ. «Αιών» από τήν έφημ. «Αθηνά» στο πρωτοσέλιδο τρίστηλο άρθρο τοΰ φ. 578 τής 23ης Νοεμβρίου «Προεισαγωγική Άκρόασις τοΰ Διοικητικού Δικαίου διδασκομένου έν τω Πανεπιστήμια) παρά τοΰ καθηγητοΰ Π. Αργυροπούλου» (χ. τ. κ. χ.), σ «Προεισαγωγική Άκρόασις τοΰ Διοικητικοΰ Δικαίου...», όπ.π., σ. 14.

189 Γαλλική 'Επανάσταση καί πολιτιστική ανάπτυξη του Νέου Ελληνισμού 443 Στην Ιατρική Σχολή ό πρώτος σχολάρχης αυτής 'Αναστάσιος Γεωργιάδης Λευκίας 63, παράλληλα μέ τις επιστημονικές του εργασίες 64, ασχολήθηκε με φιλολογικά θέματα 65 καί ιδιαίτερα μέ τον όρο Φώτα τής Ευρώπης, υποστηρίζοντας στο Παρίσι το 1812 ότι κανείς δέν μπορεί να τον καταλάβει, αν δεν γιγνώσκει την οημασίαν τον lusnières εκ της γαλλικής 66, πράγμα πού προκάλεσε τήν έντονη αντίδραση τοϋ κοραϊκοϋ κύκλου 67. Ό 'Ιωάννης Νικολαΐδης Λεβαδεύς 68, ιδρυτικό μέλος της «Ελληνικής Εταιρείας», διδάκτωρ τής 'Ιατρικής Σχολής τοϋ Παρισιού, υπουργικός σύμβουλος καί τακτικός καθηγητής τής φαρμακολογίας καί τής υγιεινής, υιοθετεί τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του Rousseau 69, ενδιαφέρεται για τήν ανάπτυξη τών επιστημών καί τών τεχνών 70, υλοποιώντας τα διδάγματα τοϋ Γαλλικού Διαφωτισμού καί εισηγείται τήν ανάγκη προόδου τής γεωργικής τέχνης 71 για τήν οικονομική καί κοινωνική ανάκαμψη τής ελληνικής υ παίθρου. 63. 'Αναστάσιος Γεωργιάδης Αευκίας Φιλιππουπολίτης ( ). Τακτικός καθηγητής τής «ιατρικής ιστορίας καί γενικής παθολογίας καί θεραπείας» (14 'Απριλίου 1837), χρημάτισε κοσμήτορας τής 'Ιατρικής Σχολής από το 1837 ώς το 1841, απολύθηκε στις 9 'Οκτωβρίου 1847 καί στις 5 Νοεμβρίου τοϋ απονεμήθηκε ό τίτλος τοϋ επίτιμου καθηγητή. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Έθνικόν καί Καποδιστριακον Πανεπιστήμιον 'Αθηνών, ((Εκατονταετήρίς , Γ' 'Ιστορία τής 'Ιατρικής Σχολής υπό 'Αριστοτέλους Π. Κούζη», τεύχος Α', 'Αθήναι, Διεύθυνσις Δημοσιευμάτων τοΰ Πανεπιστημίου, 1939, σ. 6, Έκτος άπό τή μετάφραση τής «Ίατροφιλοσοφικής Ανθρωπολογίας» τοΰ Μεσγέρου (Βιέννη 1810), δημοσίευσε τα έργα «Άντιπανάκεια ήτοι περί τών αιτίων, α τάς νόσους δυσιάτους ή ανίατους, μη τοιαύτας καθ' έαυτάς ούσας ώς επί τό πολύ απεργάζονται», Βιέννη, τύποις Σχραιμβίου, 1810 καί «Πυρετού πεμφιγώδους ή Λοιμού Αφορισμοί», Έν Λευτεκία τών Παρισίων, παρά Τρευττέλω καί Βούρσφ, «Πραγματεία περί τής τών ελληνικών στοιχείων έκφωνήσεως ύπό 'Αναστασίου Γεωργιάδου Φιλιππουπολίτου, 'Ιατρού καί Χειρούργου, τής έν Ίένη Εταιρείας τών Όρυκτολόγων, τής έν "Αλη τών τής Φύσεως Περιέργων, καί τής 'Ιατρικής Εταιρείας τής έν Παρισίοις Εταίρου 'Αντεπιστέλλοντος, ελληνιστί καί λατινιστί φιλοπονηθεΐσα», Έν Παρισίοις, παρά Δεβουρίω [De Bure], 'Αναστάσιος Γεωργιάδης, «Άναίρεσις», Παρίσιοι, 1812, σ Για τή διαμάχη αύτη βλ. Κ. Θ. Δημαράς, «Φροντίσματα. Πρώτο μέρος. Άπό τήν 'Αναγέννηση στο Διαφωτισμό», 'Αθήνα 1962, σσ ( ). Επίτιμος καθηγητής τής υγιεινής καί φυσιολογίας (14 'Απριλίου 1837), έγινε τακτικός στις 16 Ιανουαρίου 1846 καί απολύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου Διατέλεσε δεύτερος κοσμήτορας τής Ιατρικής Σχολής ( ). 69. Βλ. Δημ. Παντελοδήμος, «Ή συμβολή τής "Ελληνικής Εταιρείας" τοΰ Παρισιού...», οπ.π., σ Ίω. Νικολαΐδης Λεβαδεύς, «Περί προόδου τών επιστημών καί τεχνών», Παρίσιοι, Βλ. Δημ. Παντελοδήμος, «Ή συμβολή τής '"Ελληνικής Εταιρείας" τοϋ Παρισιού...», οπ.π., σσ

190 444 Δημήτρη Παντελοδήμου Στή Φιλοσοφική Σχολή ό Κωνσταντίνος Σχινάς 72, διδάκτωρ της Νομικής Σχολής τοΰ Παρισιού με τή διατριβή Juis Romanum Droit Français, καθηγητής της ιστορίας και πρώτος πρύτανης, μετέχει στην ομάδα πού μετέφρασε το Γαλλικό Πολιτικό Κώδικα και συνθέτει Όνομαστικον τών Νομικών "Ορων, όπου ή ερμηνεία γίνεται συνήθως κάί κατά προτίμησιν από τοϋ Γαλλικού δρον 13, με σκοπό να συμβάλει στή διαμόρφωση της δικανικής ονοματολογίας τής ελληνικής γλώσσας. Ό καθηγητής της φιλολογίας 'Ιωάννης Βενθύλος 74, παράλληλα με τή διδασκαλία τής ελληνικής, καταγίνεται με τα προβλήματα τής ειδικής διδακτικής τής γαλλικής γλώσσας. Με τήν είσοδο, τέλος, τοϋ Κωνσταντίνου Άσώπιου 75 στή Σχολή το 1843, μεταλαμπαδεύονται στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών τα διδάγματα τοΰ Διαφωτισμού και οι περί παιδείας αντιλήψεις τοΰ Κοραή. Στο Φυσικομαθηματικό Τμήμα διδάσκονται τα Μαθήματα Άλγεβρας τοΰ Lefebure de Fourcy σε μετάφραση τοΰ Βάφα και το περί Φωτός 76 μάθημα τοΰ καθηγητή τής Πολυτεχνικής Σχολής τοΰ Παρισιοΰ Lamé, πού μετέφρασε ό καθηγητής τής πειραματικής φυσικής Δημήτριος Στροΰμπος 77, πτυχιούχος τών Φυσικών Επιστημών τοΰ Πανεπιστημίου τής Γενεύης, τής Πολυτεχνικής Σχολής και τής 'Ανωτάτης Σχολής Μηχανικών τής γαλλικής πρωτεύουσας. 72. ( ). Τακτικός καθηγητής 14 'Απριλίου 1837, επίτιμος 13 'Οκτωβρίου 1841, τακτικός 12 'Οκτωβρίου Πρώτος πρύτανης τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών ( ). Για το θάνατο του βλ. Γ. Λάιος, «Σίμων Σίνας», Έν 'Αθήναις, 1972, σσ Πρβλ. επίσης «Κατάλοιπα Κ. Σχινά Π. 'Αργυροπούλου. Κατάλογος», οπ.π., σσ Έφημ. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος», έτος Α', αριθμ. 21, 31 'Ιουλίου 1836, σ ( ). 'Υφηγητής το 1838, διορίσθηκε τακτικός καθηγητής τής ελληνικής φιλολογίας στις 5 'Ιουνίου 'Απολύθηκε στις 21 'Ιουλίου 1843 και επαναπροσλήφθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου τοϋ ίδιου χρόνου. 75. ( ). Τακτικός καθηγητής τών ελληνικών γραμμάτων και διευθυντής τοϋ Φιλολογικοΰ Φροντιστηρίου. Βλ. Ίω. Πανταζίδης, «Χρονικόν τής πρώτης πεντηκονταετίας τοΰ Έθνικοϋ Πανεπιστημίου», οπ.π., σ Βλ. Έθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον 'Αθηνών, «Έκατονταετηρίς Ε' Ιστορία τής Φυσικομαθηματικής Σχολής ύπό Μιχαήλ Κ. Στεφανίδου [...]», τεϋχος Λ'. Έν 'Αθήναις, εκ τοϋ Έθνικοϋ Τυπογραφείου, 1948, σ. 8. Χρήσιμες πληροφορίες για τους καθηγητές τοΰ Φυσικομαθηματικού Τμήματος παρέχονται στο Β' τεϋχος (1952), σσ ( ). Υφηγητής 4 Μαρτίου 1839, επίτιμος καθηγητής 18 'Οκτωβρίου 1841, τακτικός 21 Νοεμβρίου Πρύτανης το και κοσμήτορας τής Φιλοσοφικής Σχολής το Τον Αύγουστο τοϋ 1837 διορίσθηκε «καθηγητής α' τάξεως τής Γεφυροδοποιΐας» στο Πολεμικό Σχολείο τών Ευελπίδων πού πρόσφατα είχε μεταφερθεί στον Πειραιά. Έφημ. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος», έτος Β', αριθμ. 27, 28 Αυγούστου 1837, σ. 105.

191 Γαλλική Επανάσταση και πολιτιστική ανάπτυξη τοΰ Νέου Ελληνισμού 445 Ό Κωνσταντίνος Νέγρης 78, απόφοιτος και αυτός της Πολυτεχνικής Σχολής και του Πανεπιστημίου τοΰ Παρισιού, στην εναρκτήρια ομιλία του στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών ειδοποιεί το ακροατήριο του, ότι το μεγαλύτερο μέρος των εκτιθεμένων στο μάθημα του ιδεών έρανίσθηκε από διαφόρους επισήμους συγγραφείς της Γαλλίας καί προ πάντων από τον περί θετικής φιλοσοφίας πραγματευθέντα Auguste Comte 79. Ό καθηγητής της φυσικής ιστορίας Κυριάκος Δομνάδος 80, πού είχε σπουδάσει κοντά στους διάσημους φυσιοδίφες καθηγητές του Παρισιού, ίδρυσε στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών το Φυσιογραφικό Μουσείο κατά τα γαλλικά πρότυπα καί τό 1845 τή γαλλόφωνη εφημερίδα Courrier d'athènes. Παρόλο πού άπό τον αντιπολιτευόμενο τύπο ή 'ίδρυση τοΰ Πανεπιστημίου επικρίθηκε δριμύτατα, επειδή ό κανονισμός του θεωρήθηκε ότι εξυπηρετούσε τή βασική αρχή τών ξενοκρατών: είς την ΈλλΛδα τα πάντα πρέπει va fjvai ύπερ της Βαυαρίας καί δια της Βαυαρίας άλλέως τίποτε 81 καί παρά τα οικονομικά προβλήματα πού αντιμετώπισε στην αρχή της λειτουργίας του, μέσα σέ δυο χρόνια διαπιστώνεται άπό τον επίσημο ομιλητή καθηγητή της Νομικής 'Ιωάννη Σούτσο στην τελετή τών θεμελίων τοΰ κτηρίου τοΰ πρώτου 'Ανωτάτου 'Εκπαιδευτικού Ιδρύματος τής χώρας, τήν 9η 'Ιουλίου 1839, ότι ό βασικός του στόχος είχε ήδη επιτευχθεί: Προσήλθομεν, έλεγε ό ομιλητής, είς τήν χορείαν τών Ευρωπαϊκών?,aâ)v, δια να τρέξωμεν και ήμεϊς το επίπονον και ακανθώδες στάδιον του πολιτισμού, το όποιον μας ήνοιξεν ή κατάκτησις τής ανεξαρτησίας μας 82. Παιδεία, ελευθερία, πολιτισμός. Τό όραμα τής Γαλλικής Επανάστασης πού ενστερνίσθηκε ό Κοραής καί οί περισσότεροι Δάσκαλοι τοΰ Γένους έγινε πραγματικότητα στην Ελλάδα παρά τή Βαυαροκρατία. 78. ( ). Τακτικός καθηγητής τών μαθηματικών 14 'Απριλίου 'Απολύθηκε στις 16 'Ιουνίου 1845 καί τήν 1η Νοεμβρίου 1850 του απονεμήθηκε ό τίτλος τοΰ επίτιμου καθηγητή. 79. Έφημ. «Αθηνά», έτος Ζ', αριθμ. 515, 12 Μαρτίου 1838, σ ( ). 'Επίτιμος καθηγητής τής φυσικής ιστορίας 14 'Απριλίου 1837 απολύθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου Βλ. Θ. Γ. Όρφανίδης, «Ή κατάστασις τοϋ Φυσιογραφικοϋ Μουσείου τοϋ Πανεπιστημίου», 'Αθήναι, 1865, σ Έφημ. «Αθηνά», έτος Στ', αριθμ. 433, 5 Μαΐου 1837, σ Έφημ. «Ό Ελληνικός Ταχυδρόμος», έτος Γ', αριθμ. 43, 9 'Ιουλίου 1839, σ. 174.

192 DIONYSIOS CH. KALAMAKIS Lie. phil. hist. or. (Leuv.), Ph. D. (Ath.) THE PROLOGUS i TO THE ASCETIC ON PARVUM OF ST. BASIL THE GREAT Textus graecus Editio princeps J. Gribomont 1 pointed out that the Prologus i 2 to the Asceticon Parvum of St. Basil the Great, which is transmitted from codex Paris. Coisl. gr , f. 96 v 97 v, consists of three parts, that is part A CO φάάνθρωπος... Οιατίθεσθαι), Β (Έπεί ονν... νυκτός) and C ("Οπερ αν ονν... Αμήν). The first two paragraphs, A and B, provide the prologus iii 4, which is published at PG 31, col (=prooemium in régulas brevìus tractalas) 5. Paragraph C is being published here for the first time from the above codex. We are publishing paragraph C together with the first two paragraphs, A and B, because, as far as meaning is concerned, all three paragraphs belong to the same context. Concerning codex Paris. Coisl. gr. 193 we note the following: it is a parchment manuscript, its dimensions are 282 χ 215 and according to Omont 6 1. J. Gribomont, Histoire du texte des Ascétiques de S. Basile (Bibliothèque du Muséon, 32), Louvain 1953, pp M.Geer&rdfClavisPatrumGraecorum, II. Ab Athanasio ad Chrysostomum (Corpus Christianorum), Turnhout 1974, p. 154, 2878 ( = CPG, II). 3. Below: cod. 4. CPG, II, p. 155, Below: ed. This edition is based on the codices Paris, gr. 502 (Colb.), 504, 505 (Reg. primus), 964 (Reg. tertius), Paris. Coisl. gr. 231, 233, Voss. B.P.G. 1. The above codices have, with reasonable doubt, been identified, with the help of relevant notes appearing in the PG and the catalogues [see PG 31, col , 1080; Omont 4 (=Richard 58), pp. LXI LXII; K.A. de Meyier adj. E. Hulshoff Pol, Bibliotheca Unwersitatis Leidensis. Codices manuscripti VIII. Codices Bibliothecae Publicae Graeci, Lugduni Batavorum 1965, pp. 1 3]. 6. H. Omont, Inventaire sommaire des niss grecs de la Bibliothèque Nationale. Ancien Fonds Grec. Belles Lettres. Coislin. Supplément. Paris et Départements. Paris 1888, pp

193 The Prologus i to the Asreiimn parvum of St. Basil the Great 447 and Devreesse 7 it dates back to the 1 lth century. On f. 246 v there is a table containing the names of Christian Emperors under the title: και Οσοι εν Bvζαντίω εβασί?ιευσαν χριστιανοί χριστιανών. Next to the name of each Emperor appears the number of years of this reign. The table ends as follows: Θεοφύλακτος ετη ένδεκα μήνας γ' Θεοδώρα Μιχαήλ ετη Βασίλειος ετη Aéojv και 'Αλέξανδρος ετη 'έτη After Theophylactus no mention is being made of the extend of reign, the rest Emperors had; perhaps with this Emperor ended the source from which the copyist obtained his text. Therefore, it is possible that the codex may have been written during the reign of Leo and Alexander ( , ), or perhaps right after it, that is before the 11th century. Τον εν άγίοις πατρός ημών Βασιλείου λόγος περί ασκήσεως Α. Ο φιλάνθρωπος Θεός δ διδάσκων ανθρωπον γνώσιν τοις μεν το δώασκαλικον πεπιστευμένοις χάρισμα παραγγέλλει δια τον αποστόλου εμμένειν τη διδασκαλία, τοις δε χρηζουσι της εκ τών θείων διδαγμάτων οικοδομής δια Μωνσέως παραινεί λέγων "επερώτησον τον πατέρα σον και άναγγελεΐ σοι, τους πρεσβντέρονς σου και έροϋσί σοι". Αιόπερ α νάγκη ημάς μεν τονς την διακονί,αν τον /ιόγον πεπιστενμένονς εν παντϊ καιρώ πρόθυμους είναι προς τον καταρτισμοί' τών ψνχώ)ν και τα μεν εν κοινώ τη εκκλησία πάση διαμαρτύρασθαι, τα δε ίδια εκάστου τών προσιόντων παρέχειν εαυτούς κατ εξονσίαν έπερωτάν, τά τε προς νγείαν της πίστεως και άλήθειαν τής κατά το Εύαγγέλιον τον Κνρίον ήμώ)ν Ιησού Χριστού πολιτείας' εξ ών αμφοτέρων ό τού Θεού άνθρωπος βεβαίως τελειούται' νμάς δε μηδένα καιρόν άργον έαυτοίς μηδέ ακαρπον παριέναι, αλλά προς οίς εν τω κοινώ μανοάνετε και ίδια περί τά>ν συμφερόντων έπεροπάν και πάσαν σγολήν τού βίον προς το χρήοιμον διατίθεοθαι. Β. Έπεί ούν εις τούτο συνήγαγεν ημάς ο Θεός και ησυχία πολλή από τών έξωθεν θορύβων εστί, μήτε προς ετέραν τινά εργαοίαν τρεπώμεθα 7. R. Devreesse, Catalogue des mss grecs II. Le Fonds Coillin (Bibliothèque Nationale. Département des mss), Paris 1945, pp

194 448 Dionysios Ch. Kalamakis μήτε νπνω πάλιν παραδώμεν τα σώματα, αλλ'' εν τη μερίμνη και εξετάσει των αναγκαίων το λειπόμενον μέρος της νυκτός διενέγκωμεν, π/^ηροϋντες το είρημένον υπό τον μακαρίου Δαυίδ, δτι "εν τω νόμω Κυρίου μελετήσει ημέρας και νυκτός". C. "Οπερ αν ούν έκαστος ενδεώς εχειν ήγήται, τούτο εις κοινήν προτιθέτω διάσκεψιν ράον γαρ εν τη φιλοπόνω των πλειόνων εξερευνήσει το λ,ανθάνον εύρεθείη, Θεοϋ δηλιονότι χαριζομένου ήμίν την τοϋ ζητουμένου εϋρεσιν. "Ωσπερ ούν ήμΐν ανάγκη επίκειται και ovai μοί εστίν εάν μη εύαγγελίζωμαι, οϋτω και ύμΐν Ισος ό άγοιν άπορραθυμήσασι προς την έξέτασιν και άτόνως και εκλελυμένως προς την φυλακήν των παραδεδομένων διατεθεϊσιν διότι φησιν ο Κύριος' "ο λόγος δν ελάλησα, εκείνος κρίνει αυτόν εν τη εσχάτη ήμερα" και "ό δούλος δ μη γνούς το θέλημα του κυρίου αυτού και ποιήσας άξια πληγών δαρήσεται δλίγας, ό δε γνούς και μη ποιήσας μηδέ ετοιμάσας προς το θέλημα αυτού δαρήσεται πολλιάς". Εύξώμεθα ουν και ήμΐν άμεμπτον την διακονίαν τού λόγου και ύμΐν εγκαρπον την διδασκαλίαν γενέσθαι' ώς ουν είδότες δτι αντιπρόσωποι ύμΐν οι λόγοι ούτοι στήσονται επί τού βήματος τοϋ Χριστού, "ελιέγξω" γάρ "σε", φησί, "και παραστήσω κατά πρόσωπον σου", ούτως και πρόσχωμεν νηφόντως τοις λιεγομένοις και είς έργον προσαγαγεΐν τα διδάγματα σπονδαίως επειχθώμεν, δτι ουκ οΐδαμεν ποία ήμερα ό Κύριος ήμ(~η> έρχεται' δτι αυτού ή δόξα εις τους αιώνας. 'Αμήν. έπερώτησον... σοι Ps. 49,21 εν τω νόμω... νυκτός Ps. 1,2 ό λόγος... ήμερα Joh. 12,48 ό δοϋλος... πολλάς Luc. 12,47 48 ελέγξω... πρόσωπον σου Ps. 49,21. Α. φιλάνθρωπος] φιλάν.,.ος post rasuram cod. έροϋσί] αίρουσί cod. διαμαρτύρασθαι] σται falsiter ed. υμάς δέ... παριέναι] ύμδς δέ μηδέν άκαρπον παριέναι, μηδέν άργόν έαυτοΐς falsiter ed. e falsa transcriptione (cfr PG 31, col , ad. n. 45) μανθάνετε] μανθάνεται cod. Β. έπεί scripsi] έπί cod. ει ed. C. ήγήται] ηγείται cod. και άτόνως... διατεθεϊσιν] και 1 propono; ει cod. e falsa correctione ολίγας] ολίγας cod. Dumbarton Oaks Summer 1989

195 ΙΩΑΝΝΟΥ Δ. ΔΗΜΑΚΗ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΓΑΑΑΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Το 1989 συμπληρώθηκαν διακόσια χρόνια από την αρχή της γαλλικής επανάστασης και το γεγονός αυτό έδωσε τήν ευκαιρία έκτος άπό τους «κατά συνθήκην» πανηγυρισμούς και σε μια πρωτοφανή σε έκταση εκδοτική κίνηση, ιδιαίτερα στή Γαλλία, μέ δημοσιεύσεις μεγάλου αριθμού πρωτοτύπων έργων και αναδημοσιεύσεις παλαιότερων κλασσικών. Στην πραγματικότητα ή ιστορική ενασχόληση μέ τή γαλλική επανάσταση δέν σταμάτησε ποτέ και οί προβληματισμοί σχετικά μέ τα αϊτια και τό χαρακτήρα της εξακολουθούν να βρίσκωνται πάντοτε στο επίκεντρο της ιστορικής αναζήτησης και νά παρέχουν τροφή σέ διαφορετικές συχνά διαμετρικά αντίθετες ερμηνείες. "Επειτα άπό 200 χρόνια έρευνας και πολεμικής δέν υπάρχει σύγκλιση απόψεων στο κεφαλαιώδες γεγονός τής παγκόσμιας ιστορίας πού αποτελεί ή γαλλική επανάσταση. Οί δυσκολίες προέρχονται άπό τις διαφορετικές αναλύσεις των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών τής προεπαναστατικής Γαλλίας, καθώς και του χαρακτήρα τής επανάστασης. Βέβαια είναι γνωστή και σημειώνεται σέ όλα τα σχολικά εγχειρίδια ή ύπαρξη τών τριών τάξεων (για τήν ακρίβεια τών τριών κοινωνικών κατηγοριών), στις όποιες ήταν διαιρεμένη ή γαλλική κοινωνία, τους ευγενείς, τον κλήρο και τήν ετερόκλητη τρίτη τάξη (tiers état), όπως είναι επίσης γνωστός ό ανταγωνισμός ανάμεσα στην αριστοκρατία, πού μονοπωλούσε μαζί μέ τον βασιλιά τήν πολιτική εξουσία, και τήν αστική τάξη του, παρά τήν οικονομική της δύναμη, ήταν πολιτικά παραγκωνισμένη και διεκδικούσε στή διαχείριση τών κοινών τή θέση πού δικαιολογούσε ή οικονομική της κατάσταση. Έξ άλλου τονίζεται συχνά ή συμβολή τοΰ Διαφωτισμού (και συγκεκριμένα τοΰ Montesquieu, τοΰ Voltaire και τοΰ Rousseau, τόσο εν τούτοις διαφορετικών ώς προς τις ιδέες) στή διάβρωση τού συστήματος τών άξιων τής προεπαναστατικής κοινωνίας, πού δημιούργησε έτσι τις προϋποθέσεις, στο επίπεδο τών συνειδήσεων, για τή Μεγάλη Επανάσταση. Και όμως τά πράγματα παρουσιάζονται στην ιστορική έρευνα πολύ λιγότερο σαφή άπό ο,τι στο πάρα πάνω σχήμα. Πρώτα πρώτα ή αριστοκρατία 29

196 450 Ιωάννου Δ. Δημάκη και ή αστική τάξη (ιδιαίτερα ή τελευταία) δέν αποτελούσαν ενιαίες κοινωνικά ομάδες, καί επί πλέον δέν υπήρχαν στεγανά όρια μεταξύ τους. Κατά τον 18ο αιώνα πολλοί ευγενείς είχαν έπιδοθή σέ κερδοφόρες επιχειρήσεις «καπιταλιστικού» τύπου, καί μάλιστα στις αποικίες, ενώ πολλοί πλούσιοι αστοί είχαν αγοράσει καί καλλιεργούσαν γεωργικές εκτάσεις (το θεμελιακό στοιχείο τής αριστοκρατίας στο σύστημα παραγωγής), ασκούσαν υψηλά, ακόμη καί υπουργικά, λειτουργήματα στο κράτος καί συχνά έδέχονταν από τον βασιλιά τίτλους ευγενείας. "Οσο για τήν επίδραση τών ιδεών τοΰ Διαφωτισμού, ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη στους κατ' εξοχήν εκπροσώπους τής οικονομικής αστικής τάξης, μεγαλέμπορους, τραπεζίτες καί βιομηχάνους (δηλαδή επικεφαλής εκτεταμένων βιοτεχνιών στην προβιομηχανική ακόμη κοινωνία), αυτούς πού αντιμάχονταν τήν ισχύουσα κοινωνική κατάσταση, ενώ αντίθετα ήταν πολύ διαδεδομένη σέ μια μερίδα καλλιεργημένων ευγενών. Άλλα καί ή γαλλική επανάσταση σαν ιστορικό φαινόμενο δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στους ερευνητές. Πρόκειται για ενιαίο γεγονός με ποικίλες φάσεις ή για σύνολο διαδοχικών εκδηλώσεων διαφορετικών ώς προς τον χαρακτήρα τους; 'Αποτελεί ή σύγκληση τών «γενικών τάξεων» με τή συνεπακόλουθη «νομική επανάσταση» ενα γεγονός πού βρίσκεται σέ αιτιώδη σχέση με τήν επανάσταση τής εποχής τής παντοδυναμίας τών εθνοσυνελεύσεων καί τών λεσχών, καθώς καί τής τρομοκρατίας κάτω από τό άστρο τοΰ Ροβεσπιέρου; Καί ακόμη ποιος εΐναι ό ειδικότερος ρόλος τής επιχειρηματικής αστικής τάξης, τών «άβράκωτων» τών μεγάλων πόλεων καί τής αγροτικής μάζας, πού αποτελούν τις δεσπόζουσες κοινωνικές δυνάμεις, μέ συμφέροντα άλλοτε συγκλίνοντα καί άλλοτε ανταγωνιστικά, στοιχείο πού καθορίζει τις μεταξύ τους σχέσεις καί σηματοδοτεί τις πάρα πέρα εξελίξεις; "Ενα άλλο ακόμη ερώτημα πού προκύπτει εΐναι γιατί ή επανάσταση εκδηλώθηκε αυτή τήν εποχή στή Γαλλία. "Ολες οί ευρωπαϊκές χώρες ζούσαν κάτω από καθεστώτα τού ϊδιου τύπου μέ τήν κυριαρχία τής αριστοκρατίας μολονότι, θα πρέπει να σημειωθή, υπήρχαν κάποιες ουσιώδεις διαφορές ώς προς τή θέση καί τις υποχρεώσεις τών ευγενών μέσα στο κοινωνικό σύστημα στή Μεγάλη Βρεταννία, τή Γαλλία καί τήν Κεντρική καί 'Ανατολική Ευρώπη. 'Οπωσδήποτε τα οικονομικά προβλήματα τών μαζών ήταν εξίσου πιεστικά καί, ειδικότερα όσον άφορα στή Μεγάλη Βρεταννία, ή κοινωνική κρίση ήταν βαθύτερη, εξ αιτίας τής βιομηχανικής επανάστασης πού είχε ήδη εκεί αρχίσει προκαλώντας τήν εμφάνιση ενός εξαθλιωμένου προλεταριάτου. Καί όμως ή επανάσταση εκδηλώθηκε στή Γαλλία. Ποια εΐναι λοιπόν ή ειδοποιός διαφορά, τό ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, οί θεμελειώδεις ή συγκυριακοί ταράγοντες πού εξηγούν αυτό τό γεγονός σέ αυτήν ειδικά τή χώρα; Τό ερώτημα απασχόλησε όλους όσοι ασχολήθηκαν μέ τή γαλλική επανάσταση από τα πρώτα χρόνια μάλιστα τής έκρηξης της. Εΐναι χαράκτη

197 Ή καταγωγή της Γαλλικής Επανάστασης 451 ριστικό ότι το πρώτο έργο ανάλυσης και πολεμικής πού αναφέρεται στη γαλλική επανάσταση είναι οί «Σκέψεις για τη γαλλική επανάσταση» τοϋ "Αγγλου Burke, πού δημοσιεύθηκε τον Όκτώβριο τοϋ 1790 και εΐχε 11 εκδόσεις μέσα σέ ενα χρόνο μόνο στην "Αγγλία, αποβαίνοντας ή βίβλος της άντεπαναστατικής σκέψης στην Ευρώπη. Στο βιβλίο αυτό θά δοθή απάντηση άπό τον "Αγγλο επίσης συγγραφέα και πολιτικό Paine με τό δίτομο έργο του «Τα δικαιώματα τοϋ άνθρωπου» ( ) και τον Σκώτο Mackintosh με τήν «'Απολογία για τή γαλλική επανάσταση» (1792). Αιγότερο εμβριθή αλλά πιο κοντά στον προβληματισμό για τά αίτια της γαλλικής επανάστασης είναι τά έργα Γερμανών και Γάλλων της εποχής, πού παρέχουν όμως θεολογικές και μυστικιστικές εξηγήσεις. "Ετσι οί Γερμανοί Jung Stilling, ό άββάς Wiirtz καί, μέ τρόπο πιο εμπεριστατωμένο, ό Γάλλος φιλόσοφος J. de Maistre στο έργο του «Σκέψεις για τή Γαλλία» (1796), υποστηρίζουν ότι ή γαλλική επανάσταση ει ναι εκδήλωση θείας τιμωρίας, θεία μάστιγα και προάγγελος της Δευτέρας Παρουσίας. Στην ϊδια θεολογική γραμμή, αλλά σέ απόκλιση ώς προς τά συμπεράσματα των προηγουμένων, κινείται καί ό Saint Martin πού στο βιβλίο του «Γράμματα σέ ενα φίλο για τή γαλλική επανάσταση» (1794) εξηγεί, ότι ή επανάσταση αυτή είναι θέλημα Κυρίου για να τιμωρήσει τους κληρικούς, τους ευγενείς καί τους βασιλείς, πού καταπατούν τήν ισότητα πού καθόρισε ή φύση, καί για να αποκαταστήσει τό λαό στα δικαιώματα του. Μιά άλλη ερμηνεία για τά αϊτια της γαλλικής επανάστασης πού αναπτύχθηκε τήν ϊδια περίπου εποχή είναι ή θεωρία της συνωμοσίας πού έξυφανθηκε άπό τις μασονικές στοές καί της οποίας απλώς τά εκτελεστικά όργανα υπήρξαν οί Ίακωβίνοι. Ή θέση αυτή πού υποστηρίζεται μέ ισχυρή δόση φαντασίας άπό τον άββά Barruel στο τρίτομο έργο του «Απομνημονεύματα για να χρησιμεύσουν στην ιστορία τοϋ ϊακωβινισμοϋ» ( ) έχει πολλούς υποστηρικτές καί θά έπιζήση καί στον 19ο αιώνα δια μέσου των έργων τής άντεπαναστατικής φιλολογίας. Στή Μεγάλη Βρεταννία ό υπέρμαχος της θεωρίας τής συνωμοσίας, πού εκδηλώνεται σέ παγκόσμια μάλιστα κλίμακα, είναι αυτή τήν εποχή ό J. Robinson μέ τό έργο του ααποδείξεις συνωμοσίας εναντίον όλων τών θρησκειών καί όλων τών μοναρχιών» (1798). Έν τούτοις δέν έλειψαν καί εκείνοι πού ύψωσαν τή φωνή εναντίον τών ανιστόρητων καί απλοϊκών αυτών ερμηνειών. Ό κυριότερος εκπρόσωπος τους είναι ό Γάλλος Monnier πού, έχοντας παίξει ενεργό ρόλο στή γαλλική επανάσταση καί πού αυτοεξόριστος στή Γερμανία μετά τή συντηρητική τροπή τών πραγμάτων στην πατρίδα του, δημοσιεύει ενα έργο μέ τίτλο «Για τήν επίδραση πού αποδίδεται στους φιλοσόφους, τους έλευθεροτέκτονες, τους θεόληπτους (illuminés) σχετικά μέ τή γαλλική επανάσταση» (1801). Εκεί διατυπώνει τή

198 452 'Ιωάννου Δ. Δημάκη γνώμη ότι «ύποκατέστησαν σέ αιτίες πολύ περίπλοκες αιτίες πολύ άπλες, πρόσφορες για τα πιο οκνηρά και τα πιο επιπόλαια πνεύματα». "Ενας άλλος επιφανής επαναστάτης, άπό τους δραστήριους, σέ μια πρώτη περίοδο, Ίακωβίνους και θύμα αργότερα της Τρομοκρατίας, ό Barnave παρέχει στην «Εισαγωγή στή γαλλική επανάσταση» (πού έγραψε τον 'Οκτώβριο 1791, άλλα πού θα δημοσιευθή για πρώτη φορά μαζί μέ τά άλλα έργα του τό 1843) μια διεισδυτική θεώρηση των συνθηκών πού προκάλεσαν τήν επανάσταση. Μολονότι φιλελεύθερος αστός, διατυπώνει σέ χρόνο «ανύποπτο» μια μαρξίζουσα ανάλυση της Ιστορίας τονίζοντας τό ρόλο της οικονομίας για τήν εξήγηση των κοινωνικών φαινομένων. Κατά τον Barnave ή ιστορία της νεότερης Ευρώπης έχει σαν θεμελιώδες χαρακτηριστικό ότι ή πολιτική εξουσία τείνει όλο και περισσότερο να εξαρτάται άπό τήν κατοχή κινητού πλούτου και όχι πλέον άπό τήν κατοχή της γης, πού απετέλεσε στο παρελθόν τή βάση της δύναμης της αριστοκρατίας. Αποφαίνεται συνεπώς ότι ή αναδιανομή του πλούτου συνεπάγεται και αναδιανομή της πολιτικής εξουσίας. Όμως οί ιδέες αυτές, πού αποτελούν και ερμηνευτική απόπειρα για τά αϊτια της γαλλικής επανάστασης, θα αγνοηθούν επί πολύ, ακόμη και μετά τήν καθυστερημένη δημοσίευση τοϋ έργου του, μέχρις ότου ό Jaurès θα τις προσέξη και θα τις προβάλη μέσα άπό τό δικό του έργο για τή γαλλική επανάσταση. Μέ τήν Παλινόρθωση αρχίζει μια νέα εποχή για τις μελέτες πού αναφέρονται στή γαλλική επανάσταση. Άπό τό ενα μέρος πρόκειται για δημοσιεύματα μέ χαρακτήρα πολεμικής (χωρίς έπαύριο) εναντίον της επανάστασης και απολογητικά για τήν παλιά κατάσταση πραγμάτων, και άπό τό άλλο έργα πού αντανακλούν τις ιδέες της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης. Ή ιστοριογραφία της εποχής εκφράζει και αυτό βέβαια είναι ενα τυπικό φαινόμενο τήν ιδεολογική τοποθέτηση των ιστοριογράφων. Άπό τήν άποψη αυτή μέσα άπό τήν ανάλυση και τήν ερμηνεία της γαλλικής επανάστασης αξιολογείται τό παρόν και προεικάζεται τό μέλλον. Χαρακτηριστικό δείγμα της στρατευμένης αυτής ιστοριογραφίας (ή καλύτερα δοκιμιογραφίας) εΐναι οί «Σκέψεις για τή γαλλική επανάσταση» της Mme de Staël, πού δημοσιεύθηκε τό 1818 μετά τό θάνατο της. Στο έργο της αυτό, σφραγισμένο άπό τή φιλελεύθερη ιδεολογία, ή συγγραφέας τοποθετείται θετικά απέναντι στή γαλλική επανάσταση, πού τή βλέπει σαν γέννημα της επιθυμίας για ελευθερία και για αποτίναξη τοΰ δεσποτισμού, άλλα και πού, μέσα στην ϊδια λογική, καταδικάζει τήν κυριαρχία τών Ιακωβίνων και τή δικτατορία τοΰ , πού άνοιξαν τό δρόμο στην απολυταρχία τοΰ Ναπολέοντος. Τήν εποχή τής Παλινόρθωσης δημοσιεύονται πολυάριθμα κείμενα (όπως απομνημονεύματα), πού θα χρησιμεύσουν αργότερα σαν πηγές, και βλέπουν

199 Ή καταγωγή της Γαλλικής 'Επανάστασης 453 επίσης το φώς δυο ιστορίες της γαλλικής επανάστασης πού θα έχουν πολλή απήχηση στο κοινό, το έργο του Mignet (1824) και το πολύτομο έργο τοϋ μετέπειτα γνωστού πολιτικού Thiers ( ). Οί ιστοριογράφοι αυτοί της γαλλικής επανάστασης, όπως και άλλοι συγγραφείς της εποχής πού έχουν άσχοληθή με το ϊδιο θέμα (όπως ό Thierry και ό γνωστός αργότερα πολιτικός Guizot), κινούνται πάντοτε στον χώρο της φιλελεύθερης σκέψης, αλλά εισάγουν έπί πλέον σαν στοιχείο ιστορικής εκτίμησης τήν έννοια τοΰ μοιραίου και τοΰ αναπόφευκτου μιας επανάστασης πού, εϊτε βρίσκεται σε συνάρτηση με τή μεροβηγκιανή, τήν καρολίδεια και τήν αγγλική επανάσταση των προηγούμενων αιώνων (Guizot), εϊτε οφείλεται αποκλειστικά στα σφάλματα της αριστοκρατίας (Mignet), και της οποίας ή κινητήρια δύναμη ήταν ό λαός, ό όποιος όμως αντιδιαστέλλεται από τον όχλο (Thiers). Τρία πάντως άπό τά σπουδαιότερα έργα πού είδαν το φώς για τή γαλλική επανάσταση σπουδαιότερα ώς προς τήν απήχηση τους στο κοινό, άλλα και άπό κάποιες πλευρές και ώς προς τήν αξία άρχισαν να δημοσιεύονται το 1847, τις παραμονές δηλαδή τών νέων μεγάλων επαναστατικών αναστατώσεων, πού θα συγκλονίσουν τήν Ευρώπη, και τών οποίων άλλωστε το πνεύμα φαίνεται να εκφράζουν. Πρόκειται για τις πολύτομες «Ιστορία τών Γιρονδίνων» τοΰ Lamartine (1847), «Ιστορία τής Επανάστασης» τοϋ Louis Blanc ( ) και «Ιστορία τής γαλλικής Επανάστασης» τοΰ Michelet ( ). Εντούτοις, πέρα άπό τήν επαναστατική τους πίστη και τις ρομαντικές τους καταβολές οί τρεις αυτοί συγγραφείς διαφέρουν σέ πολλά. Ό Lamartine βλέπει τή γαλλική επανάσταση κάτω άπό το πρίσμα ενός φιλολαϊκοΰ πατρικίου, ό L. Blanc, ένας άπό τους κύριους «ουτοπιστές» σοσιαλιστές τής εποχής, ανάγει τά αϊτιά της στις «πιο υψηλές ανατάσεις τοΰ ανθρωπίνου πνεύματος» και πιο πέρα ακόμη στον Θεό, ενώ ό Michelet είναι ό κύριος εκπρόσωπος τής φιλελεύθερης αγωνιστικότητας. Ό Michelet είναι ό κατ' εξοχήν μεγάλος ιστορικός τής γαλλικής επανάστασης τον 19ο αιώνα και ή θέση του είναι αντίστοιχη μέ τοΰ Παπαρρηγόπουλου αυτή τήν εποχή στην Ελλάδα. Χωρίς να είναι επαγγελματίας ιστορικός (όπως κανείς άλλωστε δέν υπήρξε άπό τους προκατόχους του) θα χρησιμοποίηση μέ επιτυχία τις ιστορικές πηγές, όπως επίσης θα στηριχθή και στην ιστορική του διαίσθηση, για να δημιουργήση το μνημείο αυτό πού αποτελεί ή ιστορία του. Κάνοντας ιστορική ανάλυση, σέ τόνο συχνά πολεμικής, ό Michelet θα δεσπόση μέ τήν ευρεία σύνθεση του, αλλά και μέ τον οίστρο τής γραφίδας του αυτόν τον παλλόμενο λόγο του για πολλές δεκαετίες στον χώρο τής γαλλικής ιστοριογραφίας. 'Αντιμοναρχικός, άντιαριστοκρατικός, άντικληρικός, άλλα και μεσιανικός, ό Michelet θα προβάλη σαν τό γενεσιουργό

200 454 'Ιωάννου Δ. Δημάκη αίτιο της γαλλικής επανάστασης το πνεύμα της ελευθερίας πού ενσαρκώνει και εκφράζει ό κύριος πρωταγωνιστής της ιστορικής σκηνής, ό λαός. "Ομως ή πιο διεισδυτική και πρωτότυπη μελέτη για τή γαλλική επανάσταση καί τα αϊτια της θα είναι τό (ατελείωτο) έργο τοϋ Tocqueville «Τό Παλαιό Καθεστώς καί ή Επανάσταση». Ό συγγραφέας, πού είχε δώσει από παλαιότερα δείγματα τοΰ οξύτατου κριτικού του πνεύματος με τή «Δημοκρατία στην Αμερική», προσφέρει τώρα ενα νέο έργο πού ανανεώνει τήν ιστορική σκέψη. Στην πραγματεία του αυτή, όπου ή αναλυτική καί ή συνθετική μέθοδος συμπλέκονται καί ή ιστορία εμπλουτίζεται από παρατηρήσεις κοινωνιολογικού χαρακτήρα, ό Tocqueville αποδεικνύει ότι στην οργάνωση τοΰ κράτους ή επανάσταση όχι μόνο δεν αποτελεί τομή, άλλα αντίθετα εκφράζει μια συνέχεια: συμληρώνει καί ενισχύει τήν τάση της κεντρικής μοναρχίας για συγκεντρωτική διοίκηση. Καί ή ισότητα μεταξύ των πολιτών πού θεσμοθέτησε ή γαλλική επανάσταση θα ήταν, πιστεύει, ή αναπόφευκτη κατάληξη τοΰ καθεστώτος της κεντρικής μοναρχίας πού απέβλεπε στην κατάργηση τών Ιδιαίτερων προνομίων τών τάξεων. Ό Tocqueville διερευνά τόσο τα απώτερα όσο καί τα εγγύτερα αϊτια της επανάστασης. Είναι επίσης ό πρώτος πού συστηματικά μελέτησε τις ιδιαίτερες συνθήκες τών αμέσως προεπαναστατικών ετών Τα συμπεράσματα του είναι ότι ή γαλλική επανάσταση θα πρέπει να συσχετισθή με τήν ευημερία τοΰ 18ου αιώνα, πού διακοπτόταν όμως άπό περιόδους κρίσεων, όπως τον χειμώνα τοΰ , καί όχι μέ τή δυστυχία, όπως πιστευόταν κατά παράδοση. Ή τελευταία πάντως κρίση άπό «φυσικό δυστύχημα» θα μετατραπή, αποφαίνεται, σε «μέγα πολιτικό συμβάν» άπό τα γεγονότα πού θα πυροδότηση. Ή ιστοριογραφία της γαλλικής επανάστασης θα συνέχιση νά παράγη πλούσιους καρπούς όλο τό υπόλοιπο μισό τοΰ 19ου αιώνα καί μέχρι τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Τα θέματα πού κυριαρχοΰν αυτή τήν εποχή δέν εΐναι τόσο τα αϊτια τής γαλλικής επανάστασης όσο ό προσδιορισμός τών εσωτερικών δυνάμεων καί ή κρίση για τις προσωπικότητες πού έδρασαν στή Γαλλία κατά τήν επαναστατική περίοδο. "Ετσι οί κύριοι άξονες τής ιστοριογραφίας καί τής αντιδικίας, γιατί πρόκειται, για τή Γαλλία τουλάχιστον, για στρατευμένη ιστορία εΐναι οί Γιρονδίνοι Ίακωβίνοι καί αργότερα οί Δαντών Ροβεσπιέρος. Θα πρέπει νά σημειωθή ότι παράλληλα μέ τους ιστορικούς, τους υπέρμαχους τής επανάστασης (μέ τή διευκρίνηση ότι συνήθως κάθε ένας άπό αυτούς εξαίρει ιδιαίτερα μια φάση της καί καταδικάζει μιαν άλλη, π.χ. τό 1789 έναντι τοΰ 1793) υπάρχουν καί εκείνοι πού τοποθετοΰνται απέναντι της. στο σύνολο της, αρνητικά. Πρόκειται γενικά για τους συντηρητικούς, ιδιαίτερα μοναρχικούς, πού διαιωνίζουν στο έργο τους μια παλιά άντεπαναστατική ιστοριογραφική παράδοση, μέ σημαντική όμως εξαίρεση τον

201 Ή καταγωγή της Γαλλικής 'Επανάστασης 455 Η. Taine, γνωστότατο συγγραφέα φιλελεύθερων τάσεων, πού στο έργο του «Οί αρχές της σύγχρονης Γαλλίας» ( ) είναι οξύς επικριτής της γαλλικής επανάστασης, αλλά συγχρόνως και τοΰ προεπαναστατικού καθεστώτος. Ό πιο αξιόλογος εκπρόσωπος της συντηρητικής αυτής τάσης, βαθύς και όξύνους μελετητής, πού θα χαθή πρόωρα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο έχοντας δώσει απλώς τα πρώτα δείγματα τής δουλειάς του, είναι ό Α. Cochin (πού στις αναλύσεις του θα στηριχθή αργότερα στην ιστορία του γιά τή γαλλική επανάσταση ό μοναρχικός Gaxotte). Όπωσδήποτε τήν «επίσημη» γαλλική ιστοριογραφία θά έκφραση τήν εποχή τής στερέωσης τής Τρίτης γαλλικής Δημοκρατίας και τής επετείου τής εκατονταετηρίδας τής επανάστασης ό Aulard, πρώτος κάτοχος τής αρτισύστατης έδρας τής γαλλικής επανάστασης στή Σορβόννη και μεγάλος «δαντωνιστής», πού θά βρή όμως σέ λίγο ενα σπουδαίο αντίπαλο στο πρόσωπο τοΰ μαθητή του Mathiez, «ροβεσπιεριστή» και σοσιαλίζοντα. (Και οί δύο θά καταθέσουν σαν συμβολή τους, μεταξύ άλλων, στην ιστοριογραφία τό βασικό τους έργο, αντίστοιχα τήν «Πολιτική Ιστορία τής γαλλικής επανάστασης», 1901, και τή «Γαλλική επανάσταση», ). "Ομως στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα θά δημοσιευθή μια νέα μεγαλόπνοη σύνθεση, ή «Σοσιαλιστική ιστορία τής γαλλικής επανάστασης» ( ) τοΰ J. Jaurès και μέ τό έργο αυτό θά ξανατεθή τό θέμα τής καταγωγής και τών αιτίων αυτής τής επανάστασης. Παρά τον τίτλο της και τον σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό της, ή Ιστορία τοΰ Jaurès είναι έργο πού αγκαλιάζει όλες τις πτυχές τής επανάστασης και μελετά όλες τις προσωπικότητες πού έλαβαν σ' αυτήν ενεργό μέρος, ενώ παράλληλα εΐναι διατυπωμένη μέ αξιοσημείωτη νηφαλιότητα. Γραμμένη σύμφωνα μέ τή μαρξιστική μέθοδο και μέ μαρξιστική προοπτική, αναλύει μέ εμβρίθεια και οξύνοια τήν προεπαναστατική κοινωνική πραγματικότητα, τον μετασχηματισμό πού υφίσταται τό σύστημα γαιοκτησίας, τήν ανάδυση και ισχυροποίηση τής αστικής τάξης, καθώς και τήν επιδίωξη γιά πολιτική δύναμη στην οποία ώθοΰσε αυτή τήν τάξη ή βαθμιαία οικονομική της επιβολή. "Ετσι ή γαλλική επανάσταση θά εΐναι τελικά, πιστεύει ό Jaurès, ό καρπός τής ευημερίας πού απεκόμισε ή αστική τάξη. Έν τούτοις ό Labrousse, επιφανής ιστορικός τών οικονομικών φαινομένων μέ μαρξιστική απόκλιση, θα υποστήριξη λίγες δεκαετίες αργότερα ότι ή γενεσιουργός αιτία τής γαλλικής επανάστασης, καθώς και τών επαναστάσεων τοΰ 1830 και 1848, πού συγκλόνισαν τή Γαλλία και τήν Ευρώπη, θά είναι ή δυστυχία πού μάστιζε τις λαϊκές τάξεις σαν συνέπεια τών οικονομικών κρίσεων πού εΐχαν έκδηλωθή στις παραμονές αυτών τών επαναστάσεων. Και όμως δέν θά πρέπει να ιδούμε μια αντίφαση στις διαπιστώσεις

202 456 'Ιωάννου Δ. Δημάκη του Jaurès και του Labrousse. Πρόκειται απλώς για διαφορές προοπτικής. Ό πρώτος αναλύει τους οικονομικοκοινωνικούς όρους πού δημιούργησαν μια δυνάμει επαναστατική κατάσταση στή Γαλλία, ενώ ό δεύτερος τους ειδικούς συντελεστές πού προκάλεσαν τήν επαναστατική έκρηξη. Με μαρξιστική σκέψη θα προσέγγιση τή γαλλική επανάσταση και ό Lefebvre, ένας άπό τους επιφανέστερους ειδικούς της περιόδου. Συστηματικός μελετητής τών λαϊκών τάξεων κατά τήν προεπαναστατική και επαναστατική περίοδο, θα δώση ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της αγροτικής τάξης και στή συμβολή της στις επαναστατικές διαδικασίες. Βέβαια έχουν προηγηθή και παλαιότερες μελέτες σχετικά με τή γαλλική αγροτική τάξη της εποχής και συγκεκριμένα άπό το Loutshisky στις αρχές τοϋ 20οϋ αιώνα στή Ρωσσία, σέ μια χώρα πού το αγροτικό πρόβλημα είχε δημιουργήσει μια ιδιαίτερη ευαισθησία στους ερευνητές. "Ομως ό Lefebvre με τό εύρος και τό βάθος τών ερευνών του, αρχίζοντας άπό τή μνημειώδη διατριβή του «Οί χωρικοί τοϋ Βορρά κατά τή γαλλική επανάσταση» (1924), θα διάνοιξη νέους ορίζοντες στή μελέτη αύτοϋ του χώρου. Και με τα συνθετικότερα έργα του «Ή γαλλική επανάσταση» (1930) καί τό «ογδόντα εννέα» (1939) θα άποβή ένας ιστορικός συγγραφέας μέ απήχηση και στο ευρύτερο κοινό τόσο στή Γαλλία δσο καί στο εξωτερικό. Μολονότι αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ή φιλελεύθερη παράδοση στην ερμηνεία της γαλλικής επανάστασης εξακολουθεί να εΐναι ισχυρή (π.χ. μέ τον Sagnac, διάδοχο τοϋ Aubard στην έδρα της γαλλικής επανάστασης στή Σορβόννη) και ή συντηρητική να έπιζή (π.χ. μέ τον ακαδημαϊκό Gaxotte), θα δεσπόση κυρίως ή μαρξιστική σχολή μέ τους μαθητές τοϋ Lefebvre, άπό τους οποίους ό πιο γνωστός θα εΐναι ό Soboul, ό κατ" εξοχήν μελετητής τών «άβράκωτων» τών πόλεων, καί πού στο έργο του θα «κωδικοποίηση)) τή μαρξιστική εξήγηση τών γεγονότων. Μετά τόν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο παρατηρείται επίσης τό φαινόμενο της συμμετοχής τών Άγγλοσαξώνων ιστορικών στην πρωτότυπη έρευνα για τή γαλλική επανάσταση. Βέβαια οί Βρεταννοί μελετητές δεν έλειψαν ποτέ άπό αυτόν τόν χώρο, άπό τό Burke πού πρώτος έγραψε για τό θέμα, αργότερα μέ τόν Carlyle μέ τή «Γαλλική επανάσταση» (1839) καί ακόμη αργότερα, στις αρχές τοϋ 20οϋ αιώνα, μεταξύ άλλων μέ τόν Paul Adam καί τόν λόρδο Acton. 'Αμερικανοί μελετητές εμφανίζονται ομοίως στο προσκήνιο, κυρίως κατά τό β' τέταρτο τοϋ είκοστοϋ αιώνος (όπως επίσης ή ιταλική καί ή γερμανική ιστοριογραφία δέν θα εΐναι άποϋσες). "Ομως στις δεκαετίες τοϋ 1950 καί τοϋ 1960 ή συμβολή τών "Αγγλοσαξώνων είναι περισσότερο αποφασιστική μέ τή διατύπωση πρωτότυπων θεωριών πού ανανεώνουν τήν οπτική γωνία τής μελέτης της γαλλικής επανάστασης.

203 Ή καταγωγή τής Γαλλικής 'Επανάστασης 457 Ή «επίθεση» θα προέλθη το 1954 από τον "Αμερικανό Palmer πού σε άρθρο του (και αργότερα σέ ανακοινώσεις και σε έργα του) θα επιχείρηση να μειώση την ιδιαιτερότητα της γαλλικής επανάστασης σαν ιστορικού φαινομένου και σ" αυτό θα εχη σύμφωνο και τον Γάλλο ιστορικό J. Godechot, πού θα υποστήριξη την ϊδια εποχή ανάλογες απόψεις. Σύμφωνα με τους δύο αυτούς ιστορικούς ή γαλλική επανάσταση δεν πρέπει να θεωρήται μοναδικό φαινόμενο στην εποχή της, αλλά αποτελεί έναν κρίκο μιας αλυσίδας επαναστάσεων πού, ξεκινώντας άπό τις βρεταννικές αποικίες της 'Αμερικής, εκδηλώνονται αργότερα στην 'Ελβετία, στις αυστριακές Κάτω Χώρες και στην 'Ιρλανδία, για να φθάσουν έπειτα στή Γαλλία (το 1789) και να συνεχίσουν τήν πορεία τους στην Πολωνία, πάλι στην Ελβετία, στα ιταλικά κράτη, καθώς καί σέ άλλα σημεία της Ευρώπης, πριν να ξαναπεράσουν στην αμερικανική ήπειρο, μέ τις επαναστάσεις ανεξαρτησίας τών ισπανικών αποικιών "Ετσι ή γαλλική επανάσταση χάνει τήν αυτονομία της, άφοΰ εντάσσεται σέ ενα ευρύ σύνολο μιας «ατλαντικής» ή «δυτικής» επανάστασης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ή θεωρία αυτή της ατλαντικής ή δυτικής επανάστασης διατυπώνεται τήν εποχή τής δημιουργίας τοΰ ατλαντικού συμφώνου (NATO), πού βρίσκει έτσι μιαν ιστορική δικαίωση στην κοινή μοίρα πού συνδέει τις δύο όχθες τοΰ "Ατλαντικού. (Για νά άποδειχθή άλλη μια φορά πόσο τό ερευνητικό πεδίο καί ή ερμηνευτική τοΰ ιστορικού προσδιορίζεται άπό τή σύγχρονη πραγματικότητα καί τις ιδεολογικές του κατευθύνσεις). "Οπως είναι φυσικό, οί αντιλήψεις αυτές θα προκαλέσουν αντιδράσεις σέ πολλούς Γάλλους ιστορικούς καί έδώ πάλι ό γαλλικός εθνικισμός άπό τή μια πλευρά καί οί άντιατλαντικές διαθέσεις τών κύκλων τής αριστεράς δέν φαίνεται νά ήταν ξένες προς αυτές τις αντιδράσεις. 'Ιδιαίτερα παρατηρήθηκε ότι δέν υπάρχει κοινό μέτρο ανάμεσα στή γαλλική επανάσταση καί τις υπόλοιπες. Ή αμερικανική επανάσταση πρόσφερε τήν ανεξαρτησία στο αμερικανικό έθνος καί έθεμελίωσε ενα καθεστώς πολιτικής ελευθερίας σέ δεδομένα γεωγραφικά όρια. Όσο για τις άλλες επαναστάσεις πού αναφέρονται, υπήρξαν τοπικές εξεγέρσεις μέ περιορισμένη εμβέλεια καί αποτελέσματα. 'Αντίθετα ή γαλλική επανάσταση επέφερε μια ριζική πολιτική καί κοινωνική ανατροπή, πού είχε καταλυτικές επιπτώσεις σέ ολόκληρη τήν Ευρώπη καί τον κόσμο. Σέ μεταγενέστερα δημοσιεύματα τους, σέ εποχή πού ό ψυχρός πόλεμος είχε υποχωρήσει, ό Godechot («Οί επαναστάσεις, », Παρίσι 1960) καί ό Palmer («1789. Οί επαναστάσεις τής ελευθερίας καί τής ισότητας», Παρίσι 1980) παρουσιάζουν μετριασμένες τις απόψεις τους, αναγνωρίζουν τήν πρωτοτυπία καί τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τής γαλλικής επανάστασης, χωρίς όμως καί νά αρνούνται τον συσχετισμό της μέ τις άλλες σύγχρονες της επαναστάσεις.

204 458 'Ιωάννου Δ. Δημάκη Στις δεκαετίες τοϋ 1950 και τοϋ 1960 ξανατίθεται επίσης άπο 'Αγγλοάμερικανούς ιστορικούς και κοινωνιολόγους το θέμα της καταγωγής της γαλλικής επανάστασης, για να άναιρεθή ό θεωρούμενος ώς αστικός της χαρακτήρας. Ό Βρεταννός Cobban («Ό μύθος τής γαλλικής επανάστασης», Λονδίνο 1955 και «Ή κοινωνική ερμηνεία τής γαλλικής επανάστασης», Λονδίνο 1964) υποστηρίζει ότι δεν ευσταθεί ό ισχυρισμός ότι ή γαλλική επανάσταση υπήρξε άντιφεουδαρχική και καπιταλιστική. Και τοϋτο, γιατί τό φεουδαρχικό σύστημα είχε από πολύν καιρό ουσιαστικά εκλείψει. Και γιατί επίσης ή επανάσταση υπήρξε έργο όχι πραγματικών καπιταλιστών, αλλά κυρίως αστών πού ασκούσαν ήδη όλες τις διοικητικές λειτουργίες και τις οποίες διετήρησαν και μετά τήν επανάσταση. Ό'Αμερικανός G. Taylor, σέ άρθρα του σχετικά μέ τό ϊδιο θέμα, υποστηρίζει ότι στις παραμονές τής γαλλικής επανάστασης δέν μπορεί να γίνη λόγος για μια αστική τάξη πού αντιπαρατίθεται οικονομικά σέ μια αριστοκρατία, τής οποίας ή πηγή πλούτου είναι αντίθετη άπό τή δική της, γιατί τα όρια μεταξύ τών δύο αυτών τάξεων έχουν καταργηθή, άφοϋ και οι αστοί έχουν γίνει ήδη γαιοκτήμονες και οί ευγενείς επιδίδονται σέ εμπορικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις. Ή 'Αμερικανίδα Ε. Einstein παρατηρεί ότι οί εκπρόσωποι τής επανάστασης προήλθαν άπό τις τάξεις τών φιλελεύθερων ευγενών ή τών ελευθερίων επαγγελμάτων και όχι άπό τους κύκλους τής επιχειρηματικής τάξης. Φυσικά στις απόψεις αυτές προβάλλεται και ό αντίλογος. Ό Soboul (και άλλοι μαζί του) παρατηρούν ότι μέ τον όρο φεουδαρχία δέν εννοούμε στον 18ο αιώνα τό μεσαιωνικό σύστημα πού είναι γνωστό μέ αυτόν τον χαρακτηρισμό, αλλά μιά άλλη κοινωνική πραγματικότητα πού απορρέει άπό τό σύστημα αυτό μετά την εξαφάνιση του γιατί κατά μιαν αρχή τής γλωσσολογίας «οί λέξεις δέν έχουν σημασίες παρά μόνον χρήσεις». Στις παραμονές τής γαλλικής επανάστασης ό όρος φεουδαρχία έδήλωνε τό σύμπλεγμα τών υποχρεώσεων τών χωρικών απέναντι τών ευγενών και μέ αυτή την έννοια ήταν τότε σέ ευρεία χρήση. "Οσο για τήν αστική τάξη, ήταν πράγματι διαφοροποιημένη ώς προς τή σύνθεση της. Σέ αυτήν άνηκαν τα μέλη τών ελευθερίων επαγγελμάτων, όπως σέ αυτήν άνηκαν και πολλοί πού ήταν κάτοχοι αξιωμάτων, άνθρωποι δηλαδή πού, μέ τή μόρφωση πού τους επέτρεπε ή οικονομική άνεση, αποτελούσαν τήν εστία τής κοινωνικής κριτικής και είχαν διαμορφώσει αστική συνείδηση, χωρίς τήν οποία δέν θα ήταν νοητή ή γαλλική επανάσταση. Παράλληλα στην αστική τάξη ανήκαν και οικονομικοί παράγοντες, όπως οί τραπεζίτες, οί εφοπλιστές και οί βιομήχανοι (ιδιοκτήτες ή διαχειριστές βιοτεχνίας) πού, παρέχοντας έξηρτημένη εργασία, καρπούνται τή διαφορά μεταξύ τής αμοιβής τοΰ εργαζομένου και τοϋ κόστους του κατασκευαζόμενου προϊόντος. Και είναι βέβαια αλήθεια ότι ή αστική τάξη επεκτείνει τις δραστηριότητες στον παραδοσιακό χώρο τών δραστηριοτή

205 Ή καταγωγή της Γαλλικής Επανάστασης 459 των της αριστοκρατίας (όπως συμβαίνει και το αντίθετο), άλλα γενικά οί ευγενείς αρνούνται να ενσωματώσουν κοινωνικά στην τάξη τους τους παρείσακτους αστούς. Μάλιστα στα αμέσως πριν από την επανάσταση χρόνια παρατηρείται μια έντονη «αριστοκρατική αντίδραση», όπως ονομάστηκε, πού τείνει στην περιχαράκωση και τήν ενίσχυση τών προνομίων της αριστοκρατίας ασκώντας προς τήν κατεύθυνση αυτή και πίεση προς τή μοναρχία απέναντι στα στοιχεία πού αποβλέπουν στη διάβρωση της. Τέλος ή κοινωνική προέλευση τών μελών της γαλλικής συντακτικής συνέλευσης δεν είναι (παρατηρούν οί 'Αμερικανοί ερευνητές Caplow και Shapiro) ενδεικτική τών κοινωνικών τάσεων πού ή συνέλευση αυτή εκφράζει. Ή σύγχρονη πολιτική κοινωνιολογία έχει αποδείξει ότι τα μέλη ενός εκλεγμένου σώματος μπορεί να εκφράζουν τα συμφέροντα και τήν ιδεολογία μιας τάξης στην οποία δέν ανήκουν από καταγωγή. Δέν πρέπει να παραβλέπονται σ 1 αυτές τις περιστάσεις, έκτος από τις προσωπικές ιδεολογικές επιλογές τών αντιπροσώπων, και οί ομάδες πίεσης πού βρίσκονται πίσω από αυτούς. Έξαλλου οί μαρξιστές ιστορικοί, για να καταδείξουν τον αστικό ταξικό χαρακτήρα τής γαλλικής επανάστασης, σημειώνουν ότι όλα τα μέτρα πού πάρθηκαν αυτή τήν εποχή, όπως ή κατάργηση τών συντεχνιών και του δικαιώματος τής απεργίας (ό νόμος Le Chapelier του 1791) καθώς και ή διακήρυξη τής επιχειρηματικής ελευθερίας και του δικαιώματος του κέρδους, εξυπηρέτησαν τα οικονομικά συμφέροντα τής αστικής τάξης, πού με τήν επανάσταση έγινε και ή κυρίαρχη πολιτική τάξη. Και τούτο βέβαια δέν αμφισβητείται. Το θέμα όμως δέν είναι το αποτέλεσμα, αλλά οί αρχικές προθέσεις. Δηλαδή ή οικονομική και πολιτική επιβολή τής αστικής τάξης κατά τήν επανάσταση δέν αποτελεί απόδειξη δτι ή επανάσταση είναι έργο αυτής τής τάξης. Είναι δυνατό ή αστική τάξη να επωφελήθηκε από τή γενική ανατροπή καί, μέ τήν καλύτερη συγκρότηση πού διέθετε έν σχέσει μέ τις άλλες κοινωνικές ομάδες (τους αγρότες και τις λαϊκές μάζες τών πόλεων), να κυριάρχησε στην οικονομική καί πολιτική σκηνή. Θα μπορούσε δηλαδή να εΐχε συμβή δ,τι καί στις μεταγενέστερες επαναστάσεις του 1830 καί του 1848, όταν ή μεγαλοαστική τάξη στην πρώτη καί μικρο μεσαία στή δεύτερη έκυριάρχησαν πολιτικά, επωφελούμενες από τους αγώνες τών λαϊκών μαζών στα οδοφράγματα πού ανέτρεψαν τα υπάρχοντα καθεστώτα. Επομένως παρά τήν έκ τών υστέρων κατίσχυση τής αστικής τάξης, το θέμα τής αρχικής αφετηρίας, τής καταγωγής, τής γαλλικής επανάστασης παραμένει ανοιχτό. Μια τελευταία χρονικά απόπειρα νά δοθή απάντηση σ" αυτό το θέμα επιχειρήθηκε άπό τους F. Furet καί D. Richet στο δίτομο έργο τους «Ή γαλλική επανάσταση» ( ) καί σέ άλλα δημοσιεύματα ιδιαίτερα του πρώτου. Πρόκειται γιά τή θεωρία τής ((Επανάστασης τών Φώτων» ή τής

206 460 Ιωάννου Δ. Δημάκη «Επανάστασης της κοινωνίας τών διανοουμένοον» (société des élites). Σύμφωνα με αύτη τη θεωρία σε όλο τον 18ο αιώνα παρουσιάζεται μια ιδεολογική σύγκλιση τών καλλιεργούμενων ατόμων και τών τριών τάξεων (ευγενών, κληρικών και μελών της τρίτης τάξης), πού οφείλεται στην επικοινωνία τους μέ κοινές καλλιτεχνικές, φιλολογικές και φιλοσοφικές πηγές, και πού τους οδηγεί στην αποδοχή της φιλελεύθερης ιδεολογίας και στο αίτημα τών μεταρρυθμίσεων. Αυτή ή κοινωνία τών διανοουμένων πού έτσι διαμορφώνεται, αποκλείει τόσο τις λαϊκές μάζες όσο και τή συντηρητική αριστοκρατία και αποτελεί τήν κινητήρια δύναμη τών επαναστατικών διεργασιών. Είναι φανερό ότι ή «διαταξική» σύνθεση της ομάδας αυτής αναιρεί τήν αντίληψη για ταξική προέλευση της γαλλικής επανάστασης. Έξαλλου, σύμφωνα πάντοτε μέ αυτή τή θεωρία, ή επανάσταση του 1789 αποτελεί τή συμπτωματική συνάντηση τριών αυτοτελών επαναστάσεων, της επανάστασης της συντακτικής εθνοσυνέλευσης, της επανάστασης τών λαϊκών μαζών του Παρισιού και της επανάστασης τών χωρικών. Όπωσδήποτε ή αρχική επανάσταση του 1789, πού εΐχε σέ όλες τις συνιστώσες της χαρακτήρα μεταρρυθμιστικό, θα ύποστή μιαν ανατροπή (dérapage) τό 1792, έτσι ώστε ή επανάσταση τών ετών , πού χαρακτηρίζεται από άκρατο ριζοσπαστισμό, δέν θα βρίσκεται σέ εσωτερική λογική συνάρτηση μέ τήν επανάσταση του Ή θεωρία αυτή γιά τον καθοριστικό ρόλο τών élites στην προέλευση της γαλλικής επανάστασης, μολονότι ανανεώνει τήν προβληματική τοΰ θέματος (μέ αφετηρία πάντως τήν παραδεδεγμένη άποψη για τή συμβολή τοΰ πνεύματος του Διαφωτισμού στην επαναστατική διεργασία), αφήνει ακόμη αδιευκρίνιστα ερωτήματα σχετικά μέ τή διαμόρφωση αυτών τών élites, τήν έκταση τής παιδείας τους, τήν αναλογία τους κατά τάξεις και τον τρόπο τοΰ συντονισμού τους. Όπωσδήποτε ή θεωρία τοΰ Furet, πού αρνείται τον ταξικό χαρακτήρα τής γαλλικής επανάστασης, υπογραμμίζει τό «τυχαίο», τό ((συμπτωματικό» και τό «άλογο» στοιχείο στην εξέλιξη τών γεγονότων και αντίκειται συνεπώς στή μαρξιστική θεώρηση τής ιστορίας, αποτελεί σήμερα, σέ μια εποχή υποχώρησης τής μαρξιστικής ιδεολογίας, τήν κυριαρχούσα θεωρία γιά τήν καταγωγή τής γαλλικής επανάστασης, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει τήν ορθότητα της και νά προδικάζη τή διάρκεια της. Συνοψίζοντας τους δύο αιώνες τής ιστοριογραφίας σχετικά μέ τήν καταγωγή τής γαλλικής επανάστασης, παρατηροΰμε ότι υπάρχουν κάποια θέματα πού, είτε αποτελούν σταθερές πάνω στις όποιες οίκοδομοΰνται οί διάφορες θεωρίες, είτε επανέρχονται σταδιακά έπειτα από κάποιες εκλείψεις, συχνά κάτω άπό παραλλάσσουσες μορφές. Ένα άπό αυτά τα θέματα τά πρώτα μάλιστα πού εμφανίστηκαν χρονικά είναι τό θέμα τής «συνωμοσίας» μιας ομάδας άθεων, θεϊστών (δηλαδή μή Χριστιανών) και προτεσταντών, πού εκμεταλλεύονταν τά δεινά τής εποχής και ωθούσαν τον λαό στην άναρ

207 Ή καταγοιγή της Γαλλικής 'Επανάστασης 461 χία. Πίσω από τήν κίνηση αύτη, βρίσκονταν, υποστηρίζεται, οί μασονικές στοές πού είχαν σαν στόχο τους τήν κατάληψη της εξουσίας. Βέβαια ή ιστορική έρευνα διέλυσε τον μυθικό χαρακτήρα πολλών από αυτές τις αντιλήψεις, αλλά και κατέδειξε τον σημαντικό ρόλο του έλευθεροτεκτονικοϋ κινήματος, οχήματος των φιλελευθέρων ιδεών αυτή τήν εποχή, για τήν ιδεολογική προετοιμασία της επανάστασης. "Ενα άλλο θέμα πού διατυπώνεται συχνά σέ διαζευκτική μορφή και στο όποιο παρέχονται αντίθετες, άλλα όχι κατ' ανάγκην άντιφάσκουσες απαντήσεις, είναι αν ή γαλλική επανάσταση υπήρξε «κόρη της ευημερίας» ή της «δυστυχίας». "Αλλωστε αντικειμενικά και οί δύο απόψεις εκφράζουν τήν πραγματικότητα του 18ου αιώνα. Είναι έτσι εξακριβωμένο ότι αυτή τήν εποχή παρατηρείται αύξηση τών τιμών, τών εισοδημάτων και γενικά του εθνικού πλούτου, (του όποιου μεγάλο μέρος καρποΰται ή αστική τάξη), άλλα και κυκλικές κρίσεις, όπως ή τελευταία τών ετών , πού πλήττουν ιδιαίτερα τά λαϊκά στρώματα. Μετά τά παραπάνω τίθεται το ζήτημα της συμβολής της αστικής τάξης, αλλά και τών λαϊκών στρωμάτων γενικότερα, στην πρόκληση της γαλλικής επανάστασης. Γιατί άπό τή μιά πλευρά ή αύξηση του πλούτου και της οικονομικής επιρροής της αστικής τάξης τήν ωθούσε στον επαναπροσδιορισμό του πολιτικού της ρόλου απέναντι στην αριστοκρατία και τήν καθιστούσε έτσι δύναμη επαναστατική, ένώ άπό τήν άλλη πλευρά ή δυστυχία οδηγούσε τις λαϊκές μάζες τών πόλεων σέ ανατρεπτικές ενέργειες καθιστώντας τες αντικειμενικά πολιτικό, μολονότι περιστασιακό, σύμμαχο τής αστικής τάξης Έξ άλλου μέσα στις ϊδιες συνθήκες οικονομικής δυσπραγίας, αλλά και σέ μιά πιο μακρόχρονη προοπτική λόγω τών κοινωνικών βαρών πού τής επέβαλλε το σύστημα, και ή αγροτική μάζα εμφανίζεται, και μάλιστα στά πρώτα βήματα τής επανάστασης, σαν ανατρεπτικός παράγοντας, μολονότι οί σχέσεις της προς τήν αστική τάξη εΐναι εξαιρετικά αμφίσημες. 'Αλλά και ή αριστοκρατία, ό στυλοβάτης του καθεστώτος, συντελεί στην αποδυνάμωση του μέ τήν επιδίωξη της να περιορίση τήν κεντρική εξουσία, επωφελούμενη άπό τήν ασθενή βασιλεία του Αουδοβίκου XVI, ένώ παράλληλα συμβάλλει στους κοινωνικούς κλυδωνισμούς μέ τήν τάση πού εκδηλώνει προς τά τέλη του αιώνα να περιχαρακώνη τά όρια της απέναντι στην «επιθετική» αστική τάξη και νά έπεκτείνη τά οικονομικά της προνόμια σέ βάρος τών χωρικών πού βρίσκονται κάτω άπό τήν εξάρτηση της. Και αυτά φυσικά γιά τους ιστορικούς πού αποδίδουν σημασία στις ταξικές διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις σάν παράγοντα πρόκλησης τής γαλλικής επανάστασης. Γιατί υπάρχει και μιά άλλη σχολή σκέψης πού τονίζει τον παράγοντα τής ιδεολογίας. Πρόκειται γιά τή φιλελεύθερη σχολή πού

208 462 Ιωάννου Δ. Δημάκη δίνει έμφαση στο αίτημα για ανατροπή της απολυταρχίας και της ανισότητας πού εκφράζεται κυρίως από την τρίτη τάξη και πού από τήν άποψη αυτή αποδέχεται επίσης τήν κοινωνική διαφοροποίηση σαν παράγοντα της γαλλικής επανάστασης. Φυσικά ή φιλελεύθερη σχολή υπογραμμίζει ιδιαίτερα τον ρόλο τών φιλοσόφων του 18ου αιώνα για τήν αφύπνιση τών πνευμάτων, του Montesquieu μέ το κήρυγμα τοϋ χωρισμού των εξουσιών, του Voltaire μέ τήν προβολή τοϋ αιτήματος της ελευθερίας και τοϋ Rousseau μέ τήν απαίτηση της ισότητας. Θα πρέπει πάντως να σημειωθή ότι και οί οπαδοί της ερμηνείας τοϋ ταξικού χαρακτήρα της επανάστασης δέν παραβλέπουν τή συμβολή τών ιδεών τοϋ διαφωτισμού στην ιδεολογική προετοιμασία της επανάστασης, άλλα θεωροϋν τις ιδέες αυτές σαν στοιχείο διαβρωτικό τοϋ πολιτικοκοινωνικού συστήματος της εποχής, στην ανατροπή τού οποίου συνετέλεσε όμως βασικά ό ταξικός ανταγωνισμός. "Αντίθετα, ρόλο απόλυτα καθοριστικό αποδίδει, όπως είδαμε, ή τελευταία θεωρία τοϋ Furet στο πνευματικό κλίμα της εποχής πού εΐχε διαποτίσει τους κύκλους της διανόησης υπεράνω τάξεων, δημιουργώντας έτσι μιαν ενιαία ομάδα, φορέα επαναστατικού πνεύματος, πού μέ τή συρροή αστάθμητων παραγόντων υπήρξε ό καταλύτης για τήν επαναστατική έκρηξη. Θα πρέπει τέλος να έπισημανθή ότι ή ερευνητική εργασία για τή γαλλική επανάσταση κάθε άλλο παρά έχει τελειώσει. Υπολογίζεται ότι σχεδόν τα μισά άπό τα αρχεία αυτής της εποχής, στο σύνολο της γαλλικής επικράτειας, δέν έχουν γίνει ακόμη αντικείμενο ιστορικής μελέτης. 'Οπωσδήποτε ή επεξεργασία τών πηγών της περιόδου επιταχύνεται τελευταία μέ τή χρησιμοποίηση τών ηλεκτρονικών υπολογιστών και της πληροφορικής. Έν τούτοις, παρ' όλο πού αναμένεται ότι ή συστηματική αρχειακή έρευνα θα φέρη στο φώς ενδιαφέροντα στοιχεία και θα διαφώτιση επί μέρους φαινόμενα, είναι αμφίβολο αν θα όδηγήση στή διαμόρφωση μιας νέας ερμηνείας για τήν προέλευση τής γαλλικής επανάστασης. Τό πιθανότερο είναι ότι θα ενίσχυση κάποιες άπό τις διατυπωμένες ήδη απόψεις, και μάλιστα όχι κατά τρόπο πού όλοι να άποδέχωνται, αφού τα νέα στοιχεία μπορεί να παράσχουν ερείσματα για διαφορετικές εκτιμήσεις. Είναι προφανές ότι ή ερμηνευτική αντιδικία για τή γαλλική επανάσταση, πού παραμένει ζωηρή επί δύο αιώνες, θα συνεχισθή μέ τήν επαναδραστηριοποίηση, ανασύνθεση και παρουσίαση κάτω άπό νέα οπτική γωνία τών γνωστών θεωριών ενδεχομένως μέ κάποιες διαφωτιστικές προσθήκες. Για νά άποδειχθή έτσι, όπως άλλωστε και τα διαφορετικά συμπεράσματα τών ερευνητών μέχρι σήμερα πιστοποιούν, ότι στην ιστορία καμμία ερμηνεία δέν είναι τελειωτική.

209 Ή καταγωγή της Γαλλικής "Επανάστασης 463 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ Ε. Burke, Reflections on the Revolution in France, Λονδίνο Mme de Staël, Reflections sur la Révolution, Παρίσι A. Thiers, Histoire de la Révolution française, 10 τόμοι, Παρίσι A. Mignet, Histoire de la Révolution française, Παρίσι T. Carlyle, The French Revolution, Λονδίνο A. de Lamartine, Histoire des Girondins, 8 τόμοι, Παρίσι J. Michelet, Histoire de la Révolution française, 7 τόμοι, Παρίσι L. Blanc, Histoire de la Révolution, 12 τόμοι, Παρίσι A. de Tocqueville, L'Ancien Regine et la Révolution, Παρίσι H. Taine, Les origines de la France contemporaine, 11 τόμοι, Παρίσι A. Aulard, Histoire politique de la Révolution française, Παρίσι J. Jaurès, Histoire socialiste de la Révolution française, 4 τόμοι, Παρίσι A. Mathiez, La Révolution française, 3 τόμοι, Παρίσι P. Gaxotte, La Révolution française, Παρίσι G. Lefebvre, La Révolution française, Παρίσι J. Godechot, La Grande Nation. L'expansion révolutionnaire de la. France dans le monde, , 2 τόμοι, Παρίσι R. R. Palmer, The Age of Democratic Revolution. A Political History of Europe and, America, Princeton A. Cobban, The Social Interpretation of French Revolution, Cambridge F. Furet et D. Richet, La Révolution française, 2 τόμοι, Παρίσι Α. Soboul, Les sans culottes parisiens en Van II, Παρίσι F. Furet et M. Ozouf, Dictionnaire critique de la Révolution française, Παρίσι 1989.

210 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ 'Αθανασίου 'Αντωνίου, Δωδώνη. Συμβολή Ηπειρωτών στην ανοικοδόμηση κτισμάτων τον Ίεροϋ της Δωδώνης (μετά το 219 π.χ.). ('Ανέκδοτη επιγραφή από τή Δωδώνη), 'Αθήνα 1988, σσ Στο τέλος τοΰ 1988 είδε το φως της δημοσιότητας ή μελέτη τοΰ γνωστού ιστορικού κ. Άθαν. 'Αντωνίου, μια εργασία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και πολύτιμη για όσους ασχολούνται μέ τον χώρο της 'Ηπείρου. Ή μελέτη αύτη αποτελεί επεξεργασία και ανάπτυξη της ανακοίνωσης τοΰ συγγραφέα, πού έγινε στο 8ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής και Λατινικής 'Επιγραφικής ('Αθήνα 1982) καί δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά τοΰ Συνεδρίου (Β' τόμος, 'Αθήνα 1987, σσ ). Ή εργασία απευθύνεται κυρίως στους ειδικούς επιγραφικούς καί αρχαιολόγους καί γενικότερα στους φιλολόγους, καί διαιρείται σε οκτώ κεφάλαια. Ή μελέτη καί επεξεργασία τής επιγραφής ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, όχι μόνο γιατί σέ μερικές λέξεις έχουν γίνει «διπλογραφές», άλλα καί γιατί στην επιγραφή άναγράφουνται σύμβολα, τα όποια παρουσιάζονται, όπως φαίνεται, για πρώτη φορά στην επιγραφική έρευνα για εξήγηση. Στον Πρόλογο (σσ ) καί τήν Εισαγωγή (σσ ) επισημαίνεται ή μεγάλη σημασία τής επιγραφής καί ή μέθοδος ή οποία ακολουθείται στή διαπραγμάτευση της, καί επιχειρείται ό προϊδεασμός τοΰ αναγνώστη επάνω στα προβλήματα, πού παρατίθενται στά επιμέρους κεφάλαια. Άφοΰ επισημανθεί, σέ αδρές γραμμές, στο πρώτο κεφάλαιο (σσ ) ό σκοπός για τον όποιο γράφτηκε ή επιγραφή, σημειώνονται οί διαστάσεις της καί χαρακτηρίζεται αυτή ώς κατάλογος πολιτών χορηγών στο 'Ιερό τής Δωδώνης διαφόρων ηπειρωτικών πόλεων. Δέν παραλείπεται να αναφερθεί ό λεγόμενος διπλός όβελισμός καί οί παράγραφοι γραμμές. Στο δεύτερο κεφάλαιο (σσ ) μελετώνται τά γράμματα τής επιγραφής καί γίνονται οί απαραίτητες καί αναγκαίες συγκρίσεις μέ άλλες όμοιες επιγραφές, πού έχουν βρεθεί στον ίδιο άχαιολογικό τόπο, στή Δωδώνη καί ευρύτερα στην "Ηπειρο. 'Επισημαίνεται ότι εργάστηκαν, πιθανότατα, στην επιγραφή διαδοχικά δύο ιερείς καί τέσσερεις χαράκτες. Στο τρίτο κεφάλαιο (σσ ) τοΰ βιβλίου γίνεται αποκατάσταση καί σχολιασμός των ονομάτων τής επιγραφής. 'Αποκαθίστανται τά γράμματα, όσα είναι δυνατόν να άποκατασταθοΰν, καί αναφέρεται ή συλλογιστική πού χρησιμοποιήθηκε για τήν αποκατάσταση τής επιγραφής. Τό τέταρτο κεφάλαιο (σσ ) ασχολείται μέ τή φράση τής επιγραφής: «κεφάλωμα των πάντων». Ή λέξη «κεφάλωμα» δέν απαντάται στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Συναντάται μόνο σέ τρεις επιγραφές πού ανακαλύφθηκαν, τελευταία, σέ ανασκαφές στους Έπιζεφύριους Λοκρούς τής Κάτω 'Ιταλίας, στή Μεσσηνία καί στους Δελφούς. 'Από τήν εμπεριστατωμένη μελέτη των επιγραφών προέκυψε ότι ή λέξη «κεφάλωμα» απαντάται σέ επιγραφές, πού έχουν γραφεί στή δωρική διάλεκτο καί επομένως προέρχονται από

211 Βιβλιοκρισίες 465 περιοχές πού αύτη επικρατούσε. Ή σημασία της λέξης είναι διττή, κυριολεκτική και μεταφορική. 'Αναγράφεται ώς άθροισμα χρημάτων στις επιγραφές, πού προαναφέραμε καί πού βρέθηκαν σέ άλλα μέρη, έκτος της Δωδώνης της 'Ηπείρου, και ώς άθροισμα προσώπων στην επιγραφή της Δωδώνης. Τα αριθμητικά καί χρηματικά σύμβολα μελετώνται στό πέμπτο κεφάλαιο (σσ )> καθώς καί το σύστημα αρίθμησης, πού είναι γνωστό στους ειδικούς ώς άκροφωηκο σύστημα αρίθμησης καί χρησιμοποιείται συστηματικά στην επιγραφή. 'Από τήν αρχή καί μέχρι το εικοστό έκτο όνομα πολίτη αναγράφονται προσωπικές ή επώνυμες εισφορές, 'ίσως γιατί προέρχονταν άπο τους άρχοντες των ηπειρωτικών πόλεων, ενώ άπο τον εικοστό έβδομο και μετά αλλάζει ή καταγραφή τών χρηματικών ποσών καί γίνεται απρόσωπη ή ανώνυμη ή εισφορά τών πολιτών, σέ ενα συνεχή, θα λέγαμε, λογαριασμό. "Ισως θά μπορούσε να γίνει ένας συσχετισμός τών πρώτων ονομάτων της επιγραφής μέ τους άρχοντες τών πόλεων της 'Ηπείρου (Κοινό τών Ηπειρωτών). Ό συγγραφέας προσπαθεί νά αποκρυπτογραφήσει καί να ερμηνεύσει σύμβολα χρηματικών ποσών, τα όποια απαντώνται για πρώτη φορά στην επιστημονική έρευνα. Μέ πολλές επιφυλάξεις έπεξηγοϋνται αυτά τα σύμβολα. Τό μέλλον θά δείξει, από τή συζήτηση πού θά ακολουθήσει μέ τους ειδικούς ερευνητές, τήν ορθότητα τών ερμηνευτικών αυτών προσπαθειών. Στό έκτο κεφάλαιο (σσ ) επιχειρείται ή χρονολόγηση της επιγραφής. Ή επιγραφή χρονολογείται άπό τον συγγραφέα, από τό σχήμα τών γραμμάτων καί σέ σύγκριση μέ άλλες επιγραφές άπό τήν "Ηπειρο καί μάλιστα τήν Δωδώνη. Ή επιγραφή τοποθετείται στό τέλος του 3ου ώς τις αρχές τοϋ 2ου αι. π.χ. Γίνεται ή ιστορική πλαισίωση τής επιγραφής καί εντάσσεται αυτή, πιο συγκεκριμένα, στα γνωστά ιστορικά γεγονότα τοϋ Ίεροΰ τής Δωδώνης καί τήν καταστροφή του άπό τον Δωρίμαχο, τον στρατηγό τών Αιτωλών, ό όποιος τό κατέστρεψε τό 219 π.χ. Επομένως ή επιγραφή πρέπει νά τοποθετηθεί χρονικά μετά τό 219 π.χ. καί ασφαλώς θά ήταν αυτή μια προσπάθεια καταγραφής δωρητών μέ τις χρηματικές εισφορές τους άπό επώνυμους καί απλούς πολίτες για τήν ανοικοδόμηση τοϋ Τεροϋ τής Δωδώνης. Ή γλωσσική καί ιστορική ταξινόμηση τών ονομάτων γίνεται στό έβδομο κεφάλαιο (σσ ). Στην πρώτη περίπτωση, δηλ. στή γλωσσική ταξινόμηση, τα ονόματα κατατάσσονται σέ πέντε κατηγορίες, α) Σ' αυτά τα ονόματα μέ κοινό τό β' συνθετικό, στά όποια αλλάζει κάθε φορά ή ρίζα. β) Σ' αυτά μέ κοινή ρίζα καί μέ διαφορετικό τό β' συνθετικό ή τήν κατάληξη, γ) Σ' αυτά τα ονόματα, τα όποια έχουν ρίζα ή οποία είναι δηλωτική κάποιου χρώματος, δ) Σ' αυτά πού είναι υποκοριστικά ή σμικρυντικά. Τέλος ε) σ' αυτά τα ονόματα, πού δέν εντάσσονται σέ καμιά άπό τις παραπάνω κατηγορίες. 'Ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ή ιστορική ταξινόμηση τών ονομάτων. Πολλά ονόματα έχουν τις αρχές τους στή Μυκηναϊκή γλώσσα. Παρατηρείται δηλ. ότι μερικά ονόματα υπάρχουν αυτούσια στή Μυκηναϊκή γλώσσα. "Αλλα ονόματα έχουν μόνο τή ρίζα κοινή καί στή Μυκηναϊκή γλώσσα. 'Επισημαίνεται ότι ενα πλήθος άπό Μυκηναϊκά ονόματα έχουν εκτοπίσει τά εγχώρια ηπειρωτικά ονόματα. Ή εκτόπιση αυτή τών ηπειρωτικών ονομάτων απαντάται άπό τις αρχές τοϋ 4ου αι. π.χ. καί συνεχίζεται ώς τους χρόνους τής επιγραφής. 'Ονόματα άπό τον Ελληνικό καί Τρωικό κύκλο άπαντοΰμε συχνά στην επιγραφή. 'Εντυπωσιάζει ή ανυπαρξία 'Ιλλυρικών ονομάτων, όπως επίσης καί ή πληθώρα Μυκηναϊκών. Στους ενδιαφέροντες στατιστικούς πίνακες, πού άκολουθοΰν, δίνονται τά διάφορα ποσοστά, τά όποια είναι πολύ χαρακτηριστικά. Στό όγδοο κεφάλαιο (σσ ) δίνεται αλφαβητικά ή προσωπογραφία ή οί ήπειρώτες τής επιγραφής. Παρουσιάζονται έτσι στό προσκήνιο τής ηπειρωτικής ιστορίας νέα όνό 30

212 466 Βιβλιοκρισίες ματα (είκοσι τέσσερα στον αριθμό), πού αξίζει να μελετηθούν, όχι μόνον από τους ιστορικούς άλλα και από τους γλωσσολόγους, όπως επίσης καί ονόματα, πού συναντώνται σε άλλες επιγραφές και πού μερικά έχουν πρωταγωνιστήσει στην ιστορία της Ηπείρου. Τα ηπειρωτικά αυτά ονόματα αναφέρονται σέ διάφορες μελέτες, κυρίως επιγραφικές, άπό άλλους ερευνητές, όπως είναι οί Κωνσταντίνος Καραπάνος, Δημήτριος Εύαγγελίδης, Σωτήριος Δάκαρης, N.G.L. Hammond καί P. Cabanes. Οί πίνακες πού παρατίθενται ενημερώνουν τον ειδικό αναγνώστη α) για τα ονόματα πού εμφανίζονται για πρώτη φορά στην ιστορία της Ηπείρου, β) για τα ονόματα πού απαντούν καί σέ άλλες επιγραφές από τήν Ήπειρο, γ) για τα ονόματα πού εμφανίζονται για πρώτη φορά στην ονοματολογία της Ηπείρου καί όλης της αρχαίας Ελλάδας. Παρατίθεται ακόμη στατιστικός πίνακας των ονομάτων της επιγραφής με τον ονοματολογικό καί ιστορικό συσχετισμό τους στον ηπειρωτικό καί στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο. Ή έρευνα τελειώνει μέ ευρεία περίληψη στα Γερμανικά. Ό τίτλος της μελέτης καί ό πίνακας των περιεχομένων παρατίθενται καί στα Γερμανικά. Ή επεξεργασία τής ανέκδοτης αυτής επιγραφής καί ή μέθοδος τής διαπραγμάτευσης της, μας παρουσιάζουν μια αξιόλογη καί πρωτότυπη εργασία, άξια επαίνου για τή σημασία της καί τήν ουσιαστική συμβολή της στην επιστήμη, ιδιαίτερα στον χώρο τής Ηπείρου. ΠΕΤΡΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ Έλλης Σκοπετέα: «Το πρότυπο βασίλειο» καί ή Μεγάλη 'Ιδέα. 'Όψεις τον εθνικού προβλήματος στην 'Ελλάδα ( ), Εκδόσεις Πολύτροπο, 'Αθήνα 1988, σσ Μέ τή διάθεση να παρουσίαση καί νά αξιολόγηση ερμηνευτικά μιά μεγάλη πτυχή τής νεοελληνικής ιστορίας εμφανίζεται τό βιβλίο τής "Ελλης Σκοπετέα. Φιλόδοξος ό στόχος του, αφού επιδιώκει νά καλύψει τό εθνικό πρόβλημα στην Ελλάδα στις διάφορες όψεις του για τά πρώτα 50 χρόνια του ελεύθερου ελληνικού βίου. Είναι ή περίοδος τής ίστορικής κοσμογονίας, όπου τό αρτισύστατο ελληνικό κράτος, καρπός τής επανάστασης αλλά καί τής διεθνούς πολιτικής, αναδύεται κυριολεκτικά μέσα άπό τό χάος καί αναζητεί τήν ιδιαίτερη φυσιογνωμία του μέσα άπό τις συγκρουόμενες τάσεις των στοιχείων πού περικλείει, αλλά καί κάποιων ((σταθερών» πού πηγάζουν άπό τις ιστορικές του μνήμες καί τή «μυθολογία» πού συντηρείται γύρω άπό αυτές. Τό πρόβλημα τής ταυτότητας καί τών ιστορικών του σχέσεων προς τό απώτερο ή εγγύτερο παρελθόν του θά άποτελέση τό κυρίαρχο στοιχείο για τήν αυτοσυνείδηση του καί τους στόχους του γιά τό μέλλον. Στην εποχή τής Βαυαροκρατίας θά καλλιεργηθή τό κλασσικιστικό πνεύμα, ένώ τήν ίδια εποχή μέ τήν ίδρυση τής αυτοκέφαλου εκκλησίας θά συντελεσθή ή απομάκρυνση άπό τό βυζαντινό ιδεώδες, πού ενσαρκώνει ή Κωνσταντινούπολη πράγμα πού μπορεί νά συσχετισθή καί μέ τή σύγκρουση τοΰ φιλοδυτικοΰ πνεύματος τοΰ προεπαναστατικού διαφωτισμού, πού εκφράζει ό Θεόκλητος Φαρμακίδης, απέναντι στις άντιδυτικές συντηρητικές τάσεις, πού εκπροσωπούσε τήν εποχή αυτή τό Πατριαρχείο. Έξ άλλου βασικές έννοιες θά πρέπει νά προσδιορισθούν, όπως τοΰ έθνους καί τοΰ «γένους», καθώς καί ή σχέση ανάμεσα στο νέο κέντρο τής ελεύθερης Ελλάδας, τήν 'Αθήνα, πού οί ιστορικές περιστάσεις τοΰ προσδίδουν έναν ιδιαίτερο ρόλο καί αποστολή, καί στο παραδοσιακό κέντρο τοΰ έλλη

213 Βιβλιοκρισίες 467 νισμοϋ, τήν Κωνσταντινούπολη, πού από το δεύτερο μισό τοΰ 19ου αιώνα παρουσιάζει μιά νέα υνθηση στον οικονομικό και λίγο αργότερα και στον πνευματικό τομέα. Πρόβλημα δημιουργεί και ή πληθυσμιακή σύνθεση του νέου κράτους, πού απαρτίζεται από τους αυτόχθονες (τους εντόπιους) και του ετερόχθονες, είτε αγωνιστές πού εγκαταστάθηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα, είτε μεταγενέστερους ομογενείς μετανάστες, πολλοί από τους οποίους επάνδρωσαν κυρίως κατά τή Βαυαροκρατία και τήν πρώτη οθωνική περίοδο τις δημόσιες υπηρεσίες. Τό τελευταίο γεγονός θά δώση αφορμή στην κρίση μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, πού μολονότι σοβεί και στην παλαιότερη περίοδο και θά εχη προεκτάσεις και στή μεταγενέστερη, θά λάβη εκρηκτικές διαστάσεις στην εθνοσυνέλευση τοΰ 1843, όταν θά άποφασισθή, μέ ειδικό συνταγματικό ψήφισμα, ή αποβολή από τις δημόσιες υπηρεσίες γιά ένα χρονικό διάστημα των ετεροχθόνων μή αγωνιστών. Μέ αφορμή ακριβώς τή συζήτηση αυτή στην εθνοσυνέλευση θά χρησιμοποιηθή άπό τον Κωλέττη, στην αγόρευση του υπέρ τών ετεροχθόνων, ό όρος της Μεγάλης 'Ιδέας πού, παρά τήν περιστασιακή του χρήση σέ σχέση μέ ενα ειδικό θέμα και τήν ασάφεια πού τον διακρίνει στα πλαίσια μιας ρητορικής διατύπωσης γιά τό ρόλο της Ελλάδας σαν γέφυρας ανάμεσα στή Δύση καΐ τήν 'Ανατολή, σύντομα θά προσλάβη τή σημασία της εδαφικής επέκτασης τοϋ ελληνικού κράτους γιά να περιλάβη και τα υπόλοιπα εθνικά εδάφη (γιά τον προσδιορισμό τών οποίων όμως δέν υπάρχει ομοφωνία). Οί εξωτερικές περιπέτειες στην 'Ανατολή μέ τον Κριμαϊκό πόλεμο τοϋ , τήν κρητική επανάσταση τοϋ και τήν κρίση τοΰ 'Ανατολικού ζητήματος τών ετών , όπου ή ελληνική εξωτερική πολιτική εμφανίζεται παραπαίουσα καί εισπράττει αποτυχίες, θά δημιουργήσουν βαθειά απογοήτευση στην κοινή γνώμη. "Ετσι τό «πρότυπο βασίλειο», όπως τό χαρακτήρισε σέ διάγγελμα του ό Γεώργιος Α', θά κινηθή σέ μία τροχιά εκκρεμούς, όπου τήν αυτοπεποίθηση πού υποδηλώνει ή φιλοδοξία του να άσκηση ρόλο εκπολιτισμού στην 'Ανατολή (μεταλαμπαδεύοντας τον δυτικό πολιτισμό πού θεωρείται γενικά σαν απότοκος τοΰ αρχαίου ελληνικού πνεύματος), διαδέχεται ή απαισιοδοξία καί ή καταλυτική αυτοκριτική πού εκφράζει χαρακτηριστικά ό όρος «ψωροκώσταινα». Τά ζητήματα αυτά καί πολλά άλλα, πού συνθέτουν τό πλέγμα τών ιδεολογικών χαρακτηριστικών τοΰ έλληνικοΰ κράτους στην περίοδο , εξετάζονται μέ συστηματικότητα καί διατυπώνονται εξαιρετικά εύστοχες καί διεισδυτικές παρατηρήσεις. Τό έργο στηρίζεται σέ μεγάλο βαθμό σέ πρωτογενείς γιά τό θέμα του πηγές, τον τύπο εφημερίδες καί περιοδικά (πού στή μεγάλη τους πλειοψηφία πάντως καλύπτουν τήν περίοδο μετά τό 1850) καί σέ πολιτικά δημοσιεύματα της εποχής. Βέβαια ή ανάγνωση τους είναι επιλεκτική, άφοΰ ή περίοδος πού επιχειρείται νά καλυφθή είναι εξαιρετικά ευρεία, άλλα τά στοιχεία πού αντλούνται άπό εκεί είναι γενικά αντιπροσωπευτικά. Θά πρέπει επίσης νά σημειωθή ότι στο έργο, μολονότι κινείται στον ιδεολογικό χώρο, δέν γίνεται διάκριση ώς προς τους φορείς τών ιδεολογιών σύμφωνα μέ τά χαρακτηριστικά τους, όπως π.χ. τήν «ταξική» τους προέλευση. Έτσι δέν φαίνεται αν οί έμποροι καί γενικά οί εκπρόσωποι τοΰ μεταπρατικοΰ κεφαλαίου είχαν ενδεχομένως μία ιδιαίτερη «άποψη» γιά τό ελληνικό εθνικό πρόβλημα καί τό ίδιο ισχύει καί γιά τή συνήθως αδρανή αγροτική μάζα. "Αλλωστε είναι αναπόφευκτο ότι οί εθνικοί προβληματισμοί καί οί τάσεις πού αναλύονται εκφράζουν τις ιδέες τών κύκλων τής πολιτικής καί της διανόησης, πού μέ τά κείμενα τους μας παρέχουν τις πηγές γιά τή μελέτη αυτών τών θεμάτων. Ή εργασία παρουσιάζει τό πρόσθετο ενδιαφέρον ότι αφιερώνει τό τελευταίο τμήμα της στην ((παράλληλη περίπτωση τής Σερβίας», όπου μέ βάση βιβλιογραφία κυρίως στή σερβοκροατική εξετάζονται ή ιστορική εξέλιξη καί οί ιδεολογικοί προσανατολισμοί στο αυτόνομο κράτος τής Σερβίας ( ). Άπό τήν ανάλυση αυτή προκύπτει ότι οί ίδιαί