ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΑΘΛΖΣΗΜΟΤ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΑΘΛΖΣΗΜΟΤ ΔΡΡΧΝ ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ

Transcript

1 ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΑΘΛΖΣΗΜΟΤ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΑΘΛΖΣΗΜΟΤ ΔΡΡΧΝ ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ ΑΞΗΟΛΟΓΖΖ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΟ ΦΤΥΟΚΗΝΖΣΗΚΖ ΠΑΡΔΜΒΑΖ ΜΔ ΠΑΡΑΜΤΘΗΑ Χ ΠΡΟ ΣΖΝ ΔΠΗΓΡΑΖ ΣΟΤ ΣΗ ΑΝΣΗΛΖΦΔΗ ΜΑΘΖΣΧΝ ΣΖ ΠΡΧΣΖ ΓΖΜΟΣΗΚΟΤ ΓΗΑ ΣΑ ΑΣΟΜΑ ΜΔ ΑΝΑΠΖΡΗΑ ΜΑΡΗΑ ΠΑΠΑΓΑΝΗΖΛ ΔΡΡΔ 2018

2 ii ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΑΘΛΖΣΗΜΟΤ ΔΡΡΧΝ ΑΞΗΟΛΟΓΖΖ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΟ ΦΤΥΟΚΗΝΖΣΗΚΖ ΠΑΡΔΜΒΑΖ ΜΔ ΠΑΡΑΜΤΘΗΑ Χ ΠΡΟ ΣΖΝ ΔΠΗΓΡΑΖ ΣΟΤ ΣΗ ΑΝΣΗΛΖΦΔΗ ΜΑΘΖΣΧΝ ΣΖ ΠΡΧΣΖ ΓΖΜΟΣΗΚΟΤ ΓΗΑ ΣΑ ΑΣΟΜΑ ΜΔ ΑΝΑΠΖΡΗΑ ηεο Μαξίαο Παπαδαληήι Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή πνπ ππνβάιιεηαη ζην θαζεγεηηθφ ζψκα γηα ηε κεξηθή εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεσλ απφθηεζεο ηνπ δηδαθηνξηθνχ δηπιψκαηνο ζηε Φπζηθή Αγσγή ηνπ Σκήκαηνο Δπηζηήκεο Φπζηθήο Αγσγήο θαη Αζιεηηζκνχ εξξψλ ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο έξξεο Δγθεθξηκέλν απφ ην Καζεγεηηθφ ζψκα: Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Γηαγθάδνγινπ Παξαζθεπή, Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα Σ.Δ.Φ.Α.Α εξξψλ, Α.Π.Θ. Μέινο: Κσθνηφιεο Νηθφιανο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Σ.Δ.Φ.Α.Α εξξψλ, Α.Π.Θ. Μέινο: Καηαξηδή Δξκηφλε, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Σ.Δ.Φ.Α.Α εξξψλ, Α.Π.Θ.

3 iii ΔΠΣΑΜΔΛΖ ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ Γηαγθάδνγινπ Παξαζθεπή, Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα Σ.Δ.Φ.Α.Α εξξψλ, Α.Π.Θ. Κσθνηφιεο Νηθφιανο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Σ.Δ.Φ.Α.Α εξξψλ, Α.Π.Θ. Καηαξηδή Δξκηφλε, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Σ.Δ.Φ.Α.Α εξξψλ, Α.Π.Θ. Καξαθίζηνο Αλδξέαο, Καζεγεηήο Παηδαγσγηθή ρνιή ΣΔΠΑΔ, Α.Π.Θ. Μπάηζηνπ νθία, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα ΓΠΘ ΔΦΑΑ Α.Π.Θ. Φσηηάδνπ Διέλε, Αλαπιεξψηξηα θαζεγήηξηα ΔΦΑΑ-ΣΔΦΑΑ Θεζ/λίθεο Α.Π.Θ. Παζραινχδεο Γεκήηξηνο, Καζεγεηήο ΣΔΗ Κ. Μαθεδνλίαο Γηνίθεζε & Οηθνλνκία, Γηνίθεζε Δπηρεηξήζεσλ

4 iv 2018 Μαξία Παπαδαληήι ALL RIGHTS RESERVED

5 5 Πεξίιεςε Ζ ηάζε πνπ επηθξαηεί ζήκεξα ζηνπο ρψξνπο ηεο εθπαίδεπζεο είλαη ε ζπλεθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Σα άηνκα κε αλαπεξία αληηκεησπίδνπλ ζπρλά πξνβιήκαηα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, εμ αηηίαο ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο ρσξίο αλαπεξία. Έηζη, θξίλεηαη απαξαίηεηε ε πξνεηνηκαζία ησλ παηδηψλ ηεο γεληθήο ηάμεο, ψζηε λα επηηεπρζεί ε νκαιή έληαμε ησλ καζεηψλ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (ΔΔΑ) ή αλαπεξία ζηηο γεληθέο ηάμεηο. Ζ παξνχζα δηδαθηνξηθή δηαηξηβή απνηειείηαη απφ δπν κέξε. ην πξψην κέξνο δηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο 717 καζεηψλ ειηθίαο 6-7 εηψλ απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Υξεζηκνπνηήζεθαλ εξσηεκαηνιφγηα κε εκηδνκεκέλεο εξσηήζεηο πξνθεηκέλνπ λα αμηνινγεζνχλ ε γλψζε, ε θαηαλφεζε, ε πξφζεζε πκπεξηθνξάο αιιά θαη ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ πνπ πήξαλ κέξνο ζηελ έξεπλα. ην δεχηεξν κέξνο, εθαξκφζηεθε κία πνιπηξνπηθή παξέκβαζε ζε δχν ηκήκαηα ελφο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ηεο πφιεο ησλ εξξψλ, ε νπνία είρε δηάξθεηα 15 εβδνκάδσλ. Ζ παξέκβαζε είρε 2 ζπληζηψζεο: 1) ηελ αλάγλσζε ελφο παξακπζηνχ ζρεηηθνχ κε ηελ αλαπεξία ή κε ηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά, ηελ νπνία αθνινχζεζε θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε θαη 2) ηε δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε κε ρξήζε ζεαηξηθψλ ηερληθψλ πνπ εκπεξηείρε δξαζηεξηφηεηεο ςπρνθηλεηηθήο αγσγήο. Απφ ηα απνηειέζκαηα ηνπ πξψηνπ κέξνπο ηεο έξεπλαο θάλεθε πσο νη καζεηέο αλ θαη είραλ γλψζεηο γηα ηελ αλαπεξία, δελ ήηαλ αξθεηέο γηα λα επεξεάζνπλ ζεηηθά ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ηνπο λα αιιειεπηδξάζνπλ κε άηνκα κε αλαπεξία. Απφ ηα απνηειέζκαηα ηνπ δεπηέξνπ κέξνπο ηεο έξεπλαο θάλεθε φηη ε εθαξκνγή θαηάιιεισλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο, κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηε δφκεζε ηζρπξνχ γλσζηηθνχ ππφβαζξνπ, ζηελ θαηαλφεζε ηεο αλάγθεο ηεο πνιχπιεπξεο ζηήξημεο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζηελ θαζεκεξηλφηεηα, κεηαβάιινληαο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε. Λέμεηο θιεηδηά: ζπλεθπαίδεπζε, αλαπεξία, ζηάζεηο, πξφγξακκα παξέκβαζεο, παξακχζη, δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε, ςπρνθηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο.

6 6 Abstract Nowadays, in the field of education it is common the idea of co-education of children children with ahd without disabilities. Individuals with disabilities often face problems of social exclusion due to their classmates negative attitude towards them. Therefore, it is necessary the preparation of children in regular classrooms, so that it will be succeeded the gradual integration of students with special educational needs or disabilities in these classrooms. The present doctoral research consists of two parts. In the first part, there were analyzed the attitudes of 717 children, aged 6-7 years old, towards their classmates who had disabilities. The questionnaires contained semistructured questions in order to evaluate the knowledge, the understanding, the beliefs and the intended behavior of the students who took part in the research. In the second part, a multimodal intervention was applied in two classes of a primary school in Serres, which lasted for 15 weeks. The intervention had two components: 1) reading of a fairy tale relevant to a disability or acceptance of diversity and social behavior, which was followed by a guided discussion and 2) exploratory dramatization with the use of drama techniques which contained psychomotor activities. The findings of the first part of the research showed that although students had knowledge about disability, this was not enough to affect their beliefs positively in order to interact with people with disabilities. The results of the second part of the research implied that the appropriate application of intervention programs may contribute in the structure of a strong cognitive background, in the understanding of the need for multifarious support for the students with disabilities in their everyday life and in the alteration of the beliefs and attitudes of students with tupical development key words: inclusive education, disability, attitudes, intervention program, fairy tale, theatrical play, psychomotor activities.

7 7 Δπραξηζηίεο Θεξκέο επραξηζηίεο ζηε δηθή κνπ αγαπεκέλε δαζθάια, αλαπιεξώηξηα θαζεγήηξηα Γξ. Παξαζθεπή Γηαγθάδνγινπ, ε νπνία κε εκπηζηεύζεθε θαη κνύ ράξηζε ηα αγαπεκέλα ηεο βηβιία, θξνληίδνληαο λα θηίζεη ηα πην γεξά, θαζάξηα ζεκέιηα γηα λα ζηεξηώζσ ηηο δηθέο κνπ επηζηεκνληθέο γέθπξεο. Δπραξηζηώ επίζεο, όινπο ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα γηα ηε βνήζεηα, ζπκπαξάζηαζε θαη ηηο κνλαδηθέο εκπεηξίεο πνπ κνηξάζηεθαλ καδί κνπ.

8 8 Αθηέξσζε ηνπο γνλείο κνπ Σάθε θαη Σνύια πνπ έθπγαλ λσξίο! Καη ζηνλ Νέζησξά κνπ, παξαθαηήζεθε «ζην ηαμίδη ηεο δηθήο ηνπ δσήο».

9 9 Περιεχόμενα Πεξίιεςε... 5 Abstract... 6 Δπραξηζηίεο... 7 Αθηέξσζε... 8 Δηζαγσγή Οθέιε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο Πξνυπνζέζεηο ηεο εθαξκνγήο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο Πξνγξάκκαηα γηα ηξνπνπνίεζε ζηάζεσλ Πξνγξάκκαηα γηα ηξνπνπνίεζε ζηάζεσλ κέζσ Λνγνηερλίαο Πξνγξάκκαηα γηα ηξνπνπνίεζε ζηάζεσλ κέζσ ςπρνθηλεηηθήο κε ζηνηρεία ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ Αλαζθφπεζε ηάζεηο θαη αληηιήςεηο Βειηίσζε αιιαγή αληηιήςεσλ-ζηάζεσλ ηάζεηο θαη αληηιήςεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία Γλψζε θαη θαηαλφεζε Δίδνο θαη βαζκφο αλαπεξίαο Ζιηθία Φχιν Δληαμηαθά ρνιεία- Κνηλσληθή Δπαθή -Δίδνο αλαπεξίαο Πξνγξάκκαηα Παξέκβαζεο Ο ξφινο ηνπ παηδηθνχ βηβιίνπ ζηε δηακφξθσζε ζηάζεσλ Ο ξφινο ηεο ςπρνθηλεηηθήο κε ζηνηρεία ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζηε δηακφξθσζε ζηάζεσλ Δπίδξαζε πνιπκνξθηθψλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο ζηηο ζηάζεηο (ινγνηερλία θαη ζεαηξηθφ παηρλίδη) Γηδάζθνληαο γηα ηελ αλαπεξία κέζα απφ ηε ινγνηερλία Έξεπλα εκαζία ηεο έξεπλαο- εξεπλεηηθφ θελφ Μεζνδνινγία

10 10 θνπφο ηεο έξεπλαο Δξεπλεηηθέο Τπνζέζεηο πκκεηέρνληεο- Γηαδηθαζία έξεπλαο Δξγαιεία Μέηξεζεο Πηινηηθή εθαξκνγή Αμηνπηζηία Δγθπξφηεηα Πξφγξακκα Παξέκβαζεο ηάδηα εθαξκνγήο ηνπ πξνγξάκκαηνο Ζ επηινγή ησλ παξακπζηψλ ηαηηζηηθή Αλάιπζε Πεξηγξαθή δείγκαηνο Μέξνο Α Γλψζεηο θαη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ειηθίαο 6 7 εηψλ απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία Behavioral Intentions Scale (BIS) πζρεηίζεηο κεηαμχ ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ Acceptance Scale for Kindergartners Revised (ASK-R) Μέξνο Β- Αμηνιφγεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο Μεηαβνιή ηεο θαηαλφεζεο: Εσγξαθηά Μεηαβνιή ηεο θαηαλφεζεο: Ση γλσξίδεη γηα ηελ αλαπεξία Μεηαβνιή ηεο θαηαλφεζεο: Δίλαη θνιιεηηθή ε αλαπεξία; Μεηαβνιή ηεο θαηαλφεζεο: Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ; Behavioral Intentions Scale (BIS) Acceptance Scale for Kindergartners Revised (ASK-R) πδήηεζε πδήηεζε Α Μέξνπο πδήηεζε Β Μέξνπο Αμηνιφγεζε Πξνγξάκκαηνο Παξέκβαζεο Γεληθά πκπεξάζκαηα Βηβιηνγξαθία Παξάξηεκα

11 Καηάινγνο Πηλάθσλ Πίλαθαο 1- Οθέιε εληαμηαθήο εθπαίδεπζεο (Turnbull, Turnbull III, Shank, & Smith, 2004) Πίλαθαο 2- Καηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο δσγξαθηά (Ν (%)) Πίλαθαο 3- Πξνζαξκνγή ινγηζηηθνχ κνληέινπ (Goodness-of-Fit) Πίλαθαο 4- χγθξηζε ηνπ κνληέινπ κε θαη ρσξίο ηνπο παξάγνληεο πξφβιεςεο (Model Fitting Information) Πίλαθαο 5- Εσγξαθηά χγθξηζε ησλ επηκέξνπο θαηεγνξηψλ κε ηε κε ζρεηηθή* Πίλαθαο 6- πζρέηηζε θχινπ θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο Πίλαθαο 7- πζρέηηζε παξνπζίαο ζπκκαζεηή κε θάπνηα πζηέξεζε θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο Πίλαθαο 8- πζρέηηζε επαθήο κε ηελ αλαπεξία θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο Πίλαθαο 9- πζρέηηζε ηκήκαηνο έληαμεο κε ηελ αλαπεξία θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο Πίλαθαο 10- Καηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο Ση μέξεη γηα ηελ αλαπεξία (Ν (%)) Πίλαθαο 11- Πξνζαξκνγή ινγηζηηθνχ κνληέινπ (Goodness-of-Fit) Πίλαθαο 12- χγθξηζε ηνπ κνληέινπ κε θαη ρσξίο ηνπο παξάγνληεο πξφβιεςεο (Model Fitting Information) Πίλαθαο 13- Γλψζεηο γηα ηελ αλαπεξία χγθξηζε ησλ επηκέξνπο θαηεγνξηψλ κε ηε κε ζρεηηθή* Πίλαθαο 14- πζρέηηζε παξνπζίαο ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία ή άιιε δηαηαξαρή θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο Πίλαθαο 15- πζρέηηζε ηεο απφθξηζεο ζηελ εξψηεζε "Κνιιάο αξξψζηηα" θαη ηελ χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία (πρλφηεηα θαη πνζνζηφ) Πίλαθαο 16- πζρέηηζε ηεο απφθξηζεο ζηελ εξψηεζε "Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ;" θαη ηελ χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία (πρλφηεηα θαη πνζνζηφ) Πίλαθαο 17- Μέζεο ηηκέο ζηελ πξφζεζε πκπεξηθνξάο (PAS) αλά αλαπεξία Πίλαθαο 18- πγθξίζεηο κεηαμχ ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο Πίλαθαο 19- χγθξηζε ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηε γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία Πίλαθαο 20- χγθξηζε ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ην ηκήκα έληαμεο Πίλαθαο 21- χγθξηζε ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ χπαξμε ζπκκαζεηή κε πζηέξεζε

12 12 Πίλαθαο 22- χγθξηζε ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ην θχιν Πίλαθαο 23- χγθξηζε ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ επαθή κε ηελ αλαπεξία Πίλαθαο 24- πλνπηηθφο πίλαθαο δηαθνξνπνηήζεσλ σο πξνο ηελ πξφζεζε πκπεξηθνξάο Πίλαθαο 25- πζρέηηζε κεηαμχ ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο (ζπληειεζηήο Spearman) Πίλαθαο 26- ρέζε ηνπ παξάγνληα θαη ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο Πίλαθαο 27- Πεξηγξαθή ηνπ παξάγνληα Πίλαθαο 28- Δπηξξνή ησλ παξαγφλησλ ζηελ απνδνρή ηεο αλαπεξίαο Πίλαθαο 29- ρεηηθφηεηα δσγξαθηάο σο πξνο ηελ αλαπεξία Πίλαθαο 30- Δμέιημε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο ηεο θηλεηηθήο αλαπεξίαο Πίλαθαο 31- Δμέιημε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο ηεο ηχθισζεο Πίλαθαο 32- Γλψζεηο σο πξνο ηελ αλαπεξία Πίλαθαο 33- Δμέιημε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο πεξηζζφηεξσλ απφ κία αλαπεξίεο Πίλαθαο 34- Δθηίκεζε πσο ε αλαπεξία είλαη θνιιεηηθή Πίλαθαο 35- Δθηίκεζε πσο ηα παηδηά κε αλαπεξία δηαθέξνπλ απφ ηα ππφινηπα Πίλαθαο 36- Απνηειέζκαηα γεληθεπκέλσλ εμηζψζεσλ (GEE) σο πξνο ηε κεηαβνιή ζηελ αληίιεςε ησλ καζεηψλ Πίλαθαο 37- Πξφζεζε πκπεξηθνξάο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία αλά νκάδα, θχιν θαη κέηξεζε (Μ (SD)) Πίλαθαο 38- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ* Πίλαθαο 39- Πξφζεζε πκπεξηθνξάο πξνο ην ζχλδξνκν Down αλά νκάδα, θχιν θαη κέηξεζε (Μ (SD)) Πίλαθαο 40- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ* Πίλαθαο 41- Πξφζεζε πκπεξηθνξάο πξνο ηελ ηχθισζε αλά νκάδα, θχιν θαη κέηξεζε (Μ (SD)) Πίλαθαο 42- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ*

13 13 Πίλαθαο 43- Πξφζεζε πκπεξηθνξάο πξνο ηελ θψθσζε αλά νκάδα, θχιν θαη κέηξεζε (Μ (SD)) Πίλαθαο 44- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ* Πίλαθαο 45- Πξφζεζε πκπεξηθνξάο πξνο ηελ παρπζαξθία αλά νκάδα, θχιν θαη κέηξεζε (Μ (Σ.Α) Πίλαθαο 46- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ* Πίλαθαο 47- Βαζκνινγία ηεο Πξφζεζεο πκπεξηθνξάο πξνο ηελ ηππηθή αλάπηπμε αλά νκάδα, θχιν θαη κέηξεζε (Μ (Σ.Α) Πίλαθαο 48- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ* Πίλαθαο 49- Απνδνρή πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία (Μ (SD)) Πίλαθαο 50- Απνηειέζκαηα αλάιπζεο δηαθχκαλζεο επαλαιακβαλφκελσλ κεηξήζεσλ*

14 Καηάινγνο ρεκάησλ ρήκα 1- Θεσξία ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Ajzen, 1991, ζει. 182) ρήκα 2- Καηαλνκή δείγκαηνο σο πξνο ηελ επαθή κε ηελ αλαπεξία ρήκα 3- Πνζνζηηαία θαηαλνκή θχινπ αλά νκάδα ρήκα 4- Γηαθνξνπνίεζε ηεο απφθξηζεο ζηελ εξψηεζε "Κνιιάο αξξψζηηα" θαη ηελ χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα πζηέξεζε ρήκα 5- Γηαθνξνπνίεζε ηεο εθηίκεζεο ζηελ εξψηεζε "Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ;" ζε ζρέζε κε ηελ χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία ρήκα 6- Ζ επίδξαζε ηεο γεληθήο επαθήο κε ηελ αλαπεξία κέζα απφ ην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξίγπξν ζηελ πξφζεζε πκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ σο πξνο ηελ αλαπεξία ρήκα 7- Ζ επίδξαζε ηνπ είδνπο ηκήκαηνο ζηελ πξφζεζε πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ παρπζαξθία ρήκα 8- Γηαθνξνπνίεζε ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία αλάινγα κε ην αλ ππάξρεη ζπκκαζεηήο κε θάπνηα αλαπεξία ή φρη ρήκα 9- Ζ επίδξαζε ηνπ θχινπ ζηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία ρήκα 10- Ζ επίδξαζε ηεο επαθήο κε ηελ αλαπεξία κέζα απφ ην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξίγπξν ζηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ σο πξνο ηελ αλαπεξία ρήκα 11- Ηδηνηηκέο ησλ παξαγφλησλ ρήκα 12- Γξαθηθή θαηάδεημε ηεο πνιπκεηαβιεηήο κε θαλνληθφηεηαο ρήκα 13- πληειεζηέο ηνπ κνληέινπ ρήκα 14- Καηαλνκή ησλ καζεηψλ σο πξνο ηελ απνδνρή ηεο αλαπεξίαο ρήκα 15- Παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηελ απνδνρή πξνο ηελ αλαπεξία 203 ρήκα 16- Πεξηερφκελν δσγξαθηάο αλά κέηξεζε θαη νκάδα ρήκα 17- Καηαλνκή γλψζεσλ αλά νκάδα θαη κέηξεζε ρήκα 18- Δθηίκεζε πσο ε αλαπεξία είλαη θνιιεηηθή αλά κέηξεζε θαη νκάδα ρήκα 19- Μεηαβνιή ησλ απφςεσλ αλά κέηξεζε θαη νκάδα ρήκα 20- Αιιειεπίδξαζε ρξνληθνχ παξάγνληα θαη νκάδαο σο πξνο ηελ Πξφζεζε πκπεξηθνξάο γηα ηελ θηλεηηθή αλαπεξία ρήκα 21- Αιιειεπίδξαζε ρξνληθνχ παξάγνληα θαη νκάδαο σο πξνο ηελ Πξφζεζε πκπεξηθνξάο γηα ην ζχλδξνκν Down

15 15 ρήκα 22- Αιιειεπίδξαζε ρξνληθνχ παξάγνληα θαη νκάδαο σο πξνο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηελ ηχθισζε ρήκα 23- Αιιειεπίδξαζε ρξνληθνχ παξάγνληα θαη νκάδαο σο πξνο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηελ θψθσζε ρήκα 24- Αιιειεπίδξαζε ρξνληθνχ παξάγνληα θαη νκάδαο σο πξνο ηελ απνδνρή γηα ηελ θψθσζε

16 16 Δηζαγσγή Μέρξη ηα κηζά ηνπ 20 νπ αηψλα, νη καζεηέο κε αλαπεξία θνηηνχζαλ θαη εθπαηδεχνληαλ ζηα εηδηθά ζρνιεία καθξηά απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε (Karagiannis et al., 1996a). Οη θνηλσλίεο ηεο επνρήο εθείλεο θνβνχληαλ ην δηαθνξεηηθφ θαη δελ ήηαλ δεθηηθέο ζηελ αλαπεξία. Καηά ζπλέπεηα, ήηαλ αξλεηηθέο θαη ζηελ θνηλή εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Τπφ ηελ επηξξνή ησλ ηδεψλ ηνπ δηαθσηηζκνχ, πνπ αθνξνχζαλ ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο θαη ηνλ ζεβαζκφ ζηνλ άλζξσπν, επήιζε θαη ε πνιππφζεηε αιιαγή ησλ θνηλσληθψλ αληηιήςεσλ γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία. Απνηέιεζκα απηψλ ησλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ ήηαλ ε επηξξνή πνπ δέρηεθε ε θηινζνθία ηεο εθπαίδεπζεο, πηνζεηψληαο πιένλ ηελ εληαμηαθή παηδαγσγηθή θαη ζπλεθπαίδεπζε. Ζ πνιηηηθή ηεο έληαμεο ζεζπίδεηαη ζην επξχηεξν θνηλσληθνπνιηηηθφ πιαίζην ηεο εθδεκνθξαηηθνπνίεζεο ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ παξνρή ίζσλ επθαηξηψλ γηα φινπο ηνπο πνιίηεο. πλαθφινπζα, ηα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα πξνζαλαηνιίζηεθαλ ζε κεηαξξπζκίζεηο θαη αιιαγέο πνπ θαζηέξσζαλ κία δεκνθξαηηθφηεξε εληαία εθπαίδεπζε ζε έλα εληαίν ζρνιείν, ψζηε λα απνλεκεζεί θνηλσληθή δηθαηνζχλε. Έηζη, ζα κπνξνχζε λα δηαζθαιηζηεί ε ηζφηεηα ίζσλ επθαηξηψλ ζηελ πνηνηηθή εθπαίδεπζε, αιιά θαη ζηελ πξνζσπηθή θαη επαγγεικαηηθή αλέιημε (Oliver & Barnes, 2010, Rioux & Pinto, 2010, Armstrong et al., 2011). Ζ εληαία εθπαίδεπζε πξνζαλαηνιίδεηαη ζε έλα ζρνιείν πνπ πξνάγεη ηελ θαηαλφεζε ησλ αηνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ ηθαλνηήησλ θαη δεμηνηήησλ φισλ ησλ καζεηψλ, θαζψο θαη ηελ θαιιηέξγεηα αηζζεκάησλ αλεθηηθφηεηαο θαη ελζπλαίζζεζεο πξνο ηνπο «άιινπο». ηα «Πνιηηηθά», ν Αξηζηνηέιεο ππνζηεξίδεη φηη εληαία εθπαίδεπζε είλαη απηή πνπ απνζθνπεί ζηε δηακφξθσζε ελεξγψλ πνιηηψλ, κε ζηφρν ηφζν ηε βειηίσζε ηεο δσήο φισλ ησλ πνιηηψλ, φζν θαη ηνπ θάζε πνιίηε μερσξηζηά. Ζ εληαία εθπαίδεπζε, ζηεξηδφκελε ζηελ αξρή ηεο παξνρήο ίζσλ επθαηξηψλ ζε φινπο ηνπο καζεηέο, αλεμαξηήησο δηαθνξεηηθφηεηαο, αμηνπνηεί ζην έπαθξν φιεο ηηο δπλαηφηεηεο ησλ παηδηψλ (Barton, 2008, Symeonidou & Phtiaka, 2009). Δζηηάδνληαο ζηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ, δηαλνίγεη δξφκνπο γηα κία δσή πςειήο πνηφηεηαο ζε κία θνηλσλία πνπ απνδέρεηαη ρσξίο φξνπο ηα άηνκα κε αλαπεξία θαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα (Ware, 2004, πκεσλίδνπ & Φηηάθα, 2012).

17 17 χκθσλα κε ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγείαο (WHO, 2013), έλα δηζεθαηνκκχξην άηνκα (13%-15% ηνπ πιεζπζκνχ) ζε παγθφζκην επίπεδν αληηκεησπίδεη πξνβιήκαηα πγείαο ή έρεη θάπνηα αλαπεξία. Σα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα δηεζλψο, νινέλα θαη εληνλφηεξα ζρεδηάδνπλ θαη αλαπηχζζνπλ ζχγρξνλα εθπαηδεπηηθά κνληέια, πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ελεξγφ ζπκπεξίιεςε ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία θαη βαζίδνληαη ζηηο αξρέο ηεο εληαίαο εθπαίδεπζεο πνπ πξνσζεί ηηο ίζεο επθαηξίεο κάζεζεο θαη ζπκκεηνρήο φισλ ησλ καζεηψλ ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη απηψλ κε αλαπεξία (Booth & Ainscow, UNESCO, 2007). ηνλ βαζκφ απηφ, ε εθαξκνγή θαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ εληαμηαθψλ κνληέισλ απνηειεί θπξίαξρε πξφθιεζε γηα ηελ παγθφζκία εθπαηδεπηηθή θνηλφηεηα. ε απηφ ην ζεκείν, θξίλεηαη απαξαίηεην λα δνζεί έλαο νξηζκφο. Ο νξηζκφο, ή θαιχηεξα ε πεξηγξαθή ηεο αλαπεξίαο, ζπρλά πξνθαιεί ζχγρπζε πνπ πξνέξρεηαη απφ ηε δηαθνξεηηθή ρξήζε νξνινγηψλ, εμαηηίαο ησλ πνιχπιεπξσλ παξαγφλησλ πνπ ηε ζπλζέηνπλ θαη ηε δηακνξθψλνπλ, ηφζν ζην αηνκηθφ, φζν θαη ζην θνηλσληθφ επίπεδν. Τπάξρνπλ πνιινί νξηζκνί, ζεσξίεο, κνληέια θαη πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ην πιαίζην πνπ ηίζεηαη γηα ηε κειέηε ηεο αλαπεξίαο, θαζηζηψληαο δχζθνιε, ηφζν ηε ζχγθιηζε ηνπ φξνπ «αλαπεξία», φζν θαη ηελ απνθσδηθνπνίεζε ηνπ ελλνηνινγηθνχ ηεο πεξηερνκέλνπ. Ζ πξνζέγγηζε ηεο αλαπεξίαο απφ δηαθνξεηηθά κνληέια θαη νπηηθέο επεξεάδεη ηελ νξνινγία ηεο, παξέρνληαο ζπγρξφλσο δηαθνξεηηθέο εξκελείεο κε πνηθίιεο ηδενινγηθέο αξρέο γηα ην πψο κπνξεί λα επηηεπρζεί ε επεκεξία γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία (Hedlund, 2009). Παξ φιν πνπ ε θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο απφ ηαηξηθή, ζπκπεξηθνξηθή, θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή άπνςε εμειίζζεηαη, ε νξνινγία εμαθνινπζεί λα πξνθαιεί ζχγρπζε αθφκα θαη ζηνπο εηδηθνχο (Pope & Tarlov, 1991). Σα ηειεπηαία ρξφληα, ηφζν νη αληηδξάζεηο ησλ νξγαλψζεσλ ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία, φζν θαη ε επαηζζεηνπνίεζε πνπ επηδεηθλχνπλ νη θνηλσλίεο ζηα δεηήκαηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, είραλ σο απνηέιεζκα ηελ αλαδηαηχπσζε ηνπ νξηζκνχ ηεο αλαπεξίαο (Farrell, 2001). Ο Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο, νξίδεη ηελ αλαπεξία σο ηνλ πεξηνξηζκφ ζηελ εθηέιεζε κίαο δξαζηεξηφηεηαο, πνπ κεηαβάιιεηαη αλάινγα κε ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ ειηθηαθή νκάδα, κε απνηέιεζκα λα απνηειεί νπζηαζηηθά έλα θνηλσληθφ δεκηνχξγεκα αηηηνιφγεζεο ηνπ δηαθνξεηηθνχ, κία θαηεγνξηνπνίεζε. «Ζ αλαπεξία δελ είλαη απιά έλα πξόβιεκα πγείαο. Δίλαη έλα πνιπζύλζεην θαηλόκελν πνπ αληαλαθιά ηε δηαληίδξαζε κεηαμύ ραξαθηεξηζηηθώλ ηνπ ζώκαηνο θαη ηεο θνηλσλίαο ζηελ νπνία δεη ην άηνκν κε

18 18 αλαπεξία. Ωο εθ ηνύηνπ, ε ππέξβαζε ησλ δπζθνιηώλ πνπ αληηκεησπίδεη έλα άηνκν κε αλαπεξία απαηηεί παξεκβάζεηο γηα ηελ άξζε ησλ θπζηθώλ θαη θνηλσληθώλ θξαγκώλ» (WHO, 2013, ζει. 1). Απφ ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε πξνθχπηεη φηη ε έλλνηα ηεο αλαπεξίαο ζπκπεξηιακβάλεη θαη ζηνηρεία απηναληίιεςεο, θαζηζηψληαο ηελ «κεηαβαιιφκελε έλλνηα», αθνχ εμαξηάηαη απφ ηελ πξνζσπηθή θαη κνλαδηθή εκπεηξία ηνπ θάζε αηφκνπ. Δίλαη δε κνλαδηθή εκπεηξία γηα ην θάζε άηνκν, γηαηί ζπγθξνηεί ηελ απηναληίιεςε απηνχ, ε νπνία πξνθχπηεη απφ ηελ «αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ εκπνδηδφκελσλ πξνζψπσλ θαη ησλ πεξηβαιινληηθψλ εκπνδίσλ θαη ησλ εκπνδίσλ ζπκπεξηθνξάο, πνπ παξεκπνδίδνπλ ηελ πιήξε θαη απνηειεζκαηηθή ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θνηλσλία ζε ίζε βάζε κε ηνπο άιινπο» (λ. 4074/2012). Ζ αλαπεξία επνκέλσο εληνπίδεηαη σο απνηέιεζκα ελφο θαηαπηεζηηθνχ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο (Marks, 1999), ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ, ηφζν ησλ πεξηβαιινληηθψλ θπζηθψλ εκπνδίσλ, φζν θαη ησλ θνηλσληθψλ αληηιήςεσλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία (Moore, 2002). Δίλαη δεδνκέλν φηη νπνηαδήπνηε παξέθθιηζε απφ ηελ θπξίαξρε «θνηλσληθή θαλνληθφηεηα» πξνζαλαηνιίδεηαη ζε πξνζπάζεηα απνθαηάζηαζήο ηεο, κε απνηέιεζκα ηα άηνκα κε αλαπεξία λα αηζζάλνληαη κε απνδεθηά, θαηαπηεζκέλα, πεξηζσξηνπνηεκέλα θαη απνθιεηζκέλα απφ ην θνηλσληθφ ζχλνιν (Anderberg & Jönsson, 2005). Έλλνηεο, φπσο απηέο ηεο πξνθαηάιεςεο, ηνπ ξαηζηζκνχ, ησλ θνηλσληθψλ ζηεξενηχπσλ θαη ηνπ ζηίγκαηνο, δείρλνπλ ηελ πξαγκαηηθή θνηλσληθή δηάζηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο θαη ησλ ζηάζεσλ ηεο θνηλσλίαο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία (Diamond, 2001). Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη, ε δεκηνπξγία κίαο κεγάιεο νκάδαο αλζξψπσλ πνπ απνδεηνχλ ίζε αληηκεηψπηζε ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο. Δπηπιένλ, ε πξνψζεζε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο, εληαμηαθήο πξννπηηθήο θαη θνηλσληθήο ελζσκάησζεο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία, απνηειεί «θνηλή ζπκθσλία θαη πξνβιεκαηηθή» γηα θάζε θνηλσλία (Barton & Armostrong, 2007). πγρξφλσο, ε ζπλεθπαίδεπζε απνηειεί απάληεζε ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε, ζηνλ ξαηζηζκφ θαη ζηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Πξνθεηκέλνπ, κάιηζηα, λα νξακαηηδφκαζηε κία πην ζχγρξνλε θαη αλεθηηθή θνηλσλία, ε δηαθνξεηηθφηεηα δε ζα απνηειεί θαηεγνξία, αιιά ζα πξνζδηνξίδεη ηα άηνκα κε αλαπεξία ζε κία ηζφηηκε ζπκκεηνρή ζην θνηλσληθφ γίγλεζζαη ζε ζεσξεηηθφ, αιιά θαη ζε πξαθηηθφ πιαίζην (Gladstone, 2002).

19 19 Ζ θηινζνθία ηεο ζπκπεξίιεςεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζην γεληθφ ζρνιείν απνηειεί έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα δεηήκαηα ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο (De Boer, Pijl, Post, & Minnaert, 2012). Σν ζεζκηθφ πιαίζην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία, απνζθνπψληαο ζηνλ ζεβαζκφ ησλ δηθαησκάησλ ηνπο θαη ζηελ ελεξγφ ελζσκάησζή ηνπο ζηελ θνηλσλία, ππνζηεξίδεη ηελ θνηλή ζπκκεηνρή ηνπο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δσήο κε ηζφηηµνπο φξνπο (Katz & Mirenda, 2002). ηα ζπκπεξάζκαηα απφ ην Γηεζλέο πλέδξην «πλεθπαίδεπζε: Έλαο Σξφπνο λα Πξνάγνπκε ηελ Κνηλσληθή πλνρή» (11 12 Μαξηίνπ 2010, Μαδξίηε), ππνγξακκίδεηαη φηη ε ζπλεθπαίδεπζε απνηειεί θαζνιηθφ δηθαίσκα πνπ απαηηεί επηινγή εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ηεο θάζε θνηλσλίαο, έρνληαο σο ζηφρν ηελ παξνρή πνηνηηθήο εθπαίδεπζεο ζε φινπο ηνπο πνιίηεο. Καηά ζπλέπεηα, φινη νη απαηηνχκελνη πφξνη, νηθνλνκηθνί, αλζξψπηλνη, ηερληθνί θαη ηερλνινγηθνί, ζα παξέρνληαη ζε φια ηα εθπαηδεπηηθά θέληξα, ψζηε λα είλαη ηθαλά λα αληαπνθξίλνληαη θαη λα δηαζθαιίδνπλ ηελ εθπαηδεπηηθή επηηπρία φισλ ησλ καζεηψλ, αλεμάξηεηα απφ ην πξνζσπηθφ, νηθνλνκηθφ, θνηλσληθφ, πνιηηηζηηθφ, γεσγξαθηθφ ή εζληθφ ηνπο ππφβαζξν. ινη νη παξαπάλσ πφξνη νθείινπλ λα δηαζθαιίδνπλ ζπγρξφλσο ηελ πνηφηεηα, ηζφηεηα θαη ππεξνρή ηεο παξερφκελεο εθπαίδεπζεο, κε γλψκνλα θνηλσληθέο αμίεο, φπσο ηηο ίζεο επθαηξίεο, ηελ έιιεηςε δηαθξίζεσλ θαη ηελ θαζνιηθή πξφζβαζε. ιεο απηέο νη αμίεο είλαη ζπκπιεξσκαηηθέο θαη αδηαρψξηζηεο. πλεπψο, ν πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ ζρνιείνπ πξνο ηε ζπλεθπαίδεπζε απνζθνπεί ζηελ αχμεζε ησλ επθαηξηψλ γηα κάζεζε κέζσ ηεο αιιειεπίδξαζεο θαη ζηελ πξνψζεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε δσή ηεο θνηλφηεηαο (UNESCO, 1994). Καηά ζπλέπεηα, ζε θάζε επξσπατθή, αιιά θαη κε επξσπατθή ρψξα ςεθίδνληαη λνκνζεηηθέο πξάμεηο, νη νπνίεο έρνπλ ζηφρν ηελ πξνψζεζε εληαμηαθνχ εθπαηδεπηηθνχ πεξηβάιινληνο γηα φινπο ηνπο καζεηέο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ καζεηψλ κε αλαπεξίεο (Tilstone & Rose, 2000). Με ηε Γηεζλή χκβαζε γηα ηα Γηθαηψκαηα ησλ Αηφκσλ κε Αλαπεξία θαη κε ην Πξναηξεηηθφ Πξσηφθνιιν ζηε χκβαζε, πνπ πηνζεηήζεθαλ απφ ηε Γεληθή πλέιεπζε ηνπ Οξγαληζκνχ Ζλσκέλσλ Δζλψλ (ΟΖΔ) (2006) θαη ηελ ΔΔ (2009), θαη ππνγξάθηεθαλ απφ ηελ Διιάδα ην επηέκβξην ηνπ 2010, ηα θξάηε αλαγλσξίδνπλ ην δηθαίσκα γηα εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία θαη ππνρξεψλνληαη λα αλαπηχμνπλ έλα «απνηειεζκαηηθφ ζρνιείν γηα φινπο». Σν ζρνιείν απηφ ζα πξέπεη λα δηαζθαιίδεη ηε ζπλεθπαίδεπζή ηνπο θαη λα ηνπο πξνζθέξεη ηηο θαηάιιειεο επθαηξίεο κάζεζεο, ψζηε λα

20 20 θαηαζηνχλ ελεξγά κέιε κίαο πνιππνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο. Οπζηαζηηθά, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80 θαη µεηά, ζηηο ρψξεο ηεο δπηηθήο Δπξψπεο θαη ζηηο Ζ.Π.Α., ε έλλνηα ηεο ελζσκάησζεο αξρίδεη λα δηαθνξνπνηείηαη θαη λα αλαπξνζδηνξίδεηαη. Οη νδεγίεο θαη νη θαηεπζχλζεηο ηεο UNESCO πξνζαλαηνιίδνληαη ζηελ πξνζαξκνγή ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ, έηζη ψζηε λα είλαη ζε ζέζε λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο αλάγθεο ησλ παηδηψλ (UNESCO, 1994). ηελ Διιάδα, κε ηελ ςήθηζε ηνπ λφκνπ 2817/2000, πξνσζείηαη ε έληαμε ηεο εηδηθήο αγσγήο ζηε γεληθή εθπαίδεπζε, πξνβιέπνληαο ηε ζρνιηθή έληαμε κε θνίηεζε είηε ζηε γεληθή ηάμε κε παξάιιειε ζηήξημε απφ εθπαηδεπηηθφ εηδηθήο αγσγήο, είηε κε παξάιιειε θνίηεζε ζε ηκήκα έληαμεο. Με ηελ ςήθηζε ηνπ λφκνπ 3699/2008 (άξζξν 3), καζεηέο/άηνκα κε αλαπεξία θαη εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ζεσξνχληαη φζνη γηα νιφθιεξε ή νξηζκέλε πεξίνδν ηεο ζρνιηθήο ηνπο δσήο εκθαλίδνπλ ζεκαληηθέο δπζθνιίεο κάζεζεο εμαηηίαο αηζζεηεξηαθψλ, λνεηηθψλ, γλσζηηθψλ, αλαπηπμηαθψλ πξνβιεκάησλ, ςπρηθψλ θαη λεπξνςπρηθψλ δηαηαξαρψλ, νη νπνίεο επεξεάδνπλ ηε δηαδηθαζία ηεο ζρνιηθήο πξνζαξκνγήο θαη κάζεζεο. ηνπο καζεηέο κε αλαπεξία θαη εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ζπγθαηαιέγνληαη φζνη παξνπζηάδνπλ λνεηηθή αλαπεξία, αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο φξαζεο (ηπθινί, ακβιχσπεο κε ρακειή φξαζε), αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο αθνήο (θσθνί, βαξήθννη), θηλεηηθέο αλαπεξίεο, ρξφληα κε ηάζηκα λνζήκαηα, δηαηαξαρέο νκηιίαο-ιφγνπ, εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο φπσο δπζιεμία, δπζγξαθία, δπζαξηζκεζία, δπζαλαγλσζία, δπζνξζνγξαθία, δηαηαξαρή ειιεηκκαηηθήο πξνζνρήο κε ή ρσξίο ππεξθηλεηηθφηεηα, δηάρπηεο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο (θάζκα απηηζκνχ), ςπρηθέο δηαηαξαρέο, πνιιαπιέο αλαπεξίεο. Με ηνλ ίδην λφκν, ε εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή θαη νη πξαθηηθέο πνπ αθνινπζνχληαη ζηνρεχνπλ ζηελ έληαμε ζρεδφλ ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ ζηε γεληθή εθπαίδεπζε κε ηελ ππνζηήξημή ηνπο κέζα απφ έλα επξχ θάζκα ππεξεζηψλ. πγθεθξηκέλα, «Ζ πνιηηεία δεζκεχεηαη λα θαηνρπξψλεη θαη λα αλαβαζκίδεη δηαξθψο ηνλ ππνρξεσηηθφ ραξαθηήξα ηεο εηδηθήο αγσγήο θαη εθπαίδεπζεο σο αλαπφζπαζην κέξνο ηεο ππνρξεσηηθήο θαη δσξεάλ δεκφζηαο παηδείαο Γεζκεχεηαη επίζεο λα δηαζθαιίδεη ζε φινπο ηνπο πνιίηεο κε αλαπεξία θαη δηαπηζησκέλεο εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο, ίζεο επθαηξίεο γηα πιήξε ζπκκεηνρή θαη ζπλεηζθνξά ζηελ θνηλσλία, αλεμάξηεηε δηαβίσζε, νηθνλνκηθή απηάξθεηα θαη απηνλνκία, κε πιήξε

21 21 θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο ζηε κφξθσζε θαη ζηελ θνηλσληθή θαη επαγγεικαηηθή έληαμε». Πνιινί εξεπλεηέο εθηηκνχλ φηη ε έληαμε ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζηα γεληθά ζρνιεία είλαη ην απνηέιεζκα ηεο εμέιημεο θαη βειηίσζεο ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ, ζεσξψληαο ηα ζρνιεία ζηαζεξέο νληφηεηεο κε ζρεδφλ κφληκα ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία κπνξνχλ, είηε λα πξνσζήζνπλ, είηε λα εκπνδίζνπλ ηελ εθαξκνγή πξαθηηθψλ έληαμεο (Ainscow, 1995, Ainscow, Hargreaves, & Hopkins, 1995, Hopkins, West, Ainscow, Harris, & Beresford, 1997). Ζ αιιαγή απηή ηνπ ζρνιείνπ πξνάγεη ηελ αξρή ηεο ηζνηηκίαο θαη ηεο θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, θαη ηελ άξζε ησλ αληηιήςεσλ πνπ νδεγνχλ ζην δηαρσξηζκφ θαη ζηνλ απνθιεηζκφ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο (Ainscow, Booth & Dyson, 2004, Oliver & Barnes 1998). Δίλαη δηθαίσκα θάζε αηφκνπ λα δεη ζε έλα θνηλσληθφ θαη ζρνιηθφ πεξηβάιινλ µε φζν ην δπλαηφ ιηγφηεξα εκπφδηα ζηελ απηνέθθξαζε, ηελ απηνπξαγµάησζε, ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε θαη ηελ επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε. Απαηηείηαη θάζε παηδί λα απνηειεί ελεξγφ µέινο ηεο ζρνιηθήο θνηλφηεηαο θαη λα έρεη πιήξε πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ην νπνίν νθείιεη λα πξνζαξκφδεηαη µε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο θαη ηθαλφηεηεο ηνπ θάζε παηδηνχ (Farell, 2004). Δμάιινπ, ε αλαπεξία απνηειεί θνηλσληθφ θαη φρη αηνκηθφ δήηεκα, αθνχ ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα άηνκα κε αλαπεξία πεγάδνπλ απφ ηελ ίδηα ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε θαη ηηο αιιειεπηδξάζεηο φπσο ηηο νξίδεη ε ίδηα ε θνηλσλία (Walker, 2006). Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη ε δηαπίζησζε πσο νη αξρέο ηεο εληαμηαθήο παηδαγσγηθήο δε ζηεξίδνληαη ζηε δηάγλσζε ηεο «δηαηαξαρήο» αιιά επεθηείλνληαη ζηελ εζηθή δηάζηαζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο, ε νπνία πξαγκαηψλεηαη κέζα απφ ηελ πξάμε, ηε ζρνιηθή θνπιηνχξα, ηηο αμίεο θαη ηα ζπζηήκαηα ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο (Hamilton, 2001). Βέβαηα, ν ππξήλαο πνπ επεξεάδεη ην επίπεδν ηεο παηδαγσγηθήο ζθέςεο θαη πξάμεο είλαη ην ζχζηεκα ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο, ην νπνίν κε ηε ζεηξά ηνπ έρεη επίδξαζε ζην ζχζηεκα ησλ αμηψλ, επεξεάδνληαο ηηο λφξκεο θαη ηνπο θαλφλεο πνπ ζα νδεγήζνπλ ζηελ αλάπηπμε θνηλψλ πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο (Sergiovanni & Starratt, 1988). Δπνκέλσο, ε εληαμηαθή εθπαίδεπζε είλαη πεξηζζφηεξν ζηάζε δσήο, θηινζνθία πνπ απαηηεί λέν ζθεπηηθφ θαη λέεο πξαθηηθέο πνπ επηρεηξνχληαη ζε ηξία επίπεδα: Σν πξψην επίπεδν αθνξά ζηελ πνιηηηθή θαη ζηηο αληηιήςεηο ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηνπ ζρνιείνπ.

22 22 Σν δεχηεξν αθνξά ζηηο δνκηθέο θαη ιεηηνπξγηθέο αιιαγέο ηνπ ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο, ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη δηδαθηηθψλ πξνζεγγίζεσλ θαη ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Σν ηξίην, ην νπνίν ζεσξείηαη ην βαζηθφηεξν, αθνξά ηελ θνπιηνχξα ηνπ ζρνιείνπ, ζην ζπγθαιπκκέλν θαη απνζησπεκέλν ζεκειηψδεο ζχζηεκα αμηψλ, θαηεζηεκέλσλ, ηχπσλ, αξρψλ πνπ απνδέρεηαη κία θνηλσλία θαη δηακνξθψλεη ηε δνκή ηεο θαζεκεξηλφηεηαο (Corbett & Slee, 2000). Δίλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη ε δηεπθξίληζε ησλ φξσλ έληαμε ή εληαμηαθή εθπαίδεπζε, εληαία εθπαίδεπζε, ζπλεθπαίδεπζε, ελζσκάησζε θαη ζπκπεξίιεςε πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη, πξνθεηκέλνπ λα πεξηγξαθεί ε δηαδηθαζία αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία δεδνκέλνπ φηη παξαηεξείηαη ελαιιαθηηθή ή αθφκε θαη ηαπηφζεκε ρξήζε ησλ φξσλ απηψλ (Carrington, 1999, Vislie, 2003). Οη παξαπάλσ φξνη βαζίδνληαη ζε δηαθνξεηηθά θηινζνθηθά ξεχκαηα, πηνζεηήζεθαλ ζε δηαθνξεηηθά ρξνληθά δηαζηήκαηα, αιιά έρνπλ θνηλφ ζεκείν αλαθνξάο, αθνχ πεγάδνπλ απφ ηε δηαθνξεηηθή θηινζνθία πνπ αλαπηχρζεθε θαη αληηηάρζεθε ζηελ «ηδξπκαηνπνίεζε» ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία. Οπζηαζηηθά, ε λεφηεξε ηάζε, ε νπνία ζέηεη σο ζεκαληηθή πξνυπφζεζε ηελ θνηλή παξνπζία καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζηελ ζρνιηθή ηάμε, ζέηνληαο ηαπηφρξνλα, ηελ εθπαίδεπζε ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία σο δήηεκα ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ απφ θάπνηνπο εξεπλεηέο, έρεη νξηζηεί σο «ζπλεθπαίδεπζε» θαη απφ άιινπο σο «ζπκπεξηιεπηηθή εθπαίδεπζε» (Σάθα, 1997). Ο φξνο έληαμε εμαθνινπζεί κέρξη θαη ζήκεξα λα εγείξεη δηθνξνχκελεο εξκελείεο, αθνχ δελ έρνπλ απνζαθεληζηεί ηα φξηα θαζνξηζκνχ ελφο εθπαηδεπηηθνχ πιαηζίνπ, έηνηκνπ λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο φισλ ησλ καζεηψλ (Norwich, 2002). Δμαξηάηαη πάληα απφ ηε δνκή ησλ θνηλσληψλ, ηηο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο, ην ζχζηεκα αμηψλ ηεο θνηλσλίαο θαη εζηηάδεη ζην δηθαίσκα ησλ παηδηψλ γηα πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε (Mitchell 2005, Slee 2011). Μάιηζηα, ελψ ππήξραλ δηάθνξνη νξηζκνί γηα ηελ έληαμε δελ επνδψζεθε ε νκφθσλε απνδνρή ελφο δηεζλψο θνηλά απνδεθηνχ νξηζκνχ (Florian, 1998). Μεηά απφ κία δεθαεηία πεξίπνπ ην National Council for Special Education (2010), δειψλεη φηη ε πξνζπάζεηα απφδνζεο νξηζκνχ είλαη κάιινλ αλέθηθηε. Πνιινί εξεπλεηέο ζεσξνχλ φηη ηφζν ε πνηθηιία φζν θαη νη απνθιίζεηο ζηνπο νξηζκνχο ζε δηεζλέο επίπεδν, νθείινληαη ζην φηη ν φξνο κπνξεί λα ελλνηνδνηεζεί αλάινγα κε ηελ πεξίζηαζε (Florian, 2005).

23 23 Ζ έληαμε, ινηπφλ, είλαη κία δηαδηθαζία θαη φρη κία θαηάζηαζε, φπνπ απαηηείηαη αλακφξθσζε ηνπ ζρνιηθνχ πιαηζίνπ, ψζηε λα επηηεπρζεί απηή θαη φρη ε πξνζαξκνγή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζηηο ππάξρνπζεο δνκέο (Booth & Ainscow, 2002). Δπηπξνζζέησο, είλαη κία δπλακηθή, εμειηθηηθή δηαδηθαζία ρσξίο ηέινο κε έλαλ ζπγθεθξηκέλν ζηφρν (Mitral, 2002). Με ηνλ φξν έληαμε «νξίδεηαη ε ηνπνζέηεζε ελφο πξνζψπνπ κέζα ζε έλα ζχλνιν, ψζηε λα απνηειεί νξγαληθφ κέινο ηνπ» (Μπακπηληψηεο, 2006 ζει. 615). «Γειψλεη ηε ζπζηεκαηηθή ηνπνζέηεζε ηηλφο µέζα ζε θάηη άιιν θαη ηελ νινθιήξσζε ηνπ ππνθείκελνπ σο απηνηεινχο, αθέξαηνπ µέξνπο ελφο επξχηεξνπ ζπλφινπ» (Εψληνπ-ηδέξε, 1996). Ο φξνο έληαμε ζηηο δεθαεηίεο ηνπ 50 θαη ηνπ 60 εμέθξαδε ηελ πξνζπάζεηα απνζηαζηνπνίεζεο απφ παξαδνζηαθέο έλλνηεο θαη πξαθηηθέο ηνπ απνθιεηζκνχ θαη ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο. Δπηιέρηεθε σο εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή ζε παγθφζκία εκβέιεηα θαη νξίζηεθε σο θηινζνθηθή πξνζέγγηζε ηεο θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο ζηα ζρνιεία (DePauw & Doll-Tepper, 2000). Γηα θάπνηνπο άιινπο επηζηήκνλεο νξίζηεθε σο ε ζπρλφηεηα θαη ε θνηλσληθή έληαζε ησλ επαθψλ ησλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Schmidt, 2000). Χο εθ ηνχηνπ, ε έληαμε ζεσξείηαη ζεκαληηθή, θαζψο ε εθαξκνγή ηεο ζηνρεχεη ζηελ αιιαγή ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη ησλ θνηλσληθψλ αιιειεπηδξάζεσλ, κεηψλνληαο ηα πξνβιήκαηα ησλ παηδηψλ θαη γεληθφηεξα ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία (Marks, 1999). Άιισζηε, ε απφξξηςε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία απφ ηελ παξέα ησλ ζπλνκειίθσλ, δελ είλαη παξά ην απνηέιεζκα ησλ ζηάζεσλ ηεο θνηλσλίαο πξνο ηελ αλαπεξία (Skar, 2010). Πξαθηηθή εθπαηδεπηηθή εθαξκνγή ηεο έληαμεο είλαη ε ηνπνζέηεζε µαζεηψλ µε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζηα γεληθά ζρνιεία. θνπφο ηεο είλαη λα απνθεχγεηαη ν δηαρσξηζηηθφο ηξφπνο αληηκεηψπηζεο ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο, κε ηελ παξάιιειε ππνζηήξημε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ ηνπο (Block, 2007). Χζηφζν, λα ππάξρνπλ νη αλάινγεο ππνζηεξηθηηθέο ππεξεζίεο, νη νπνίεο ζα εμαζθαιίδνπλ ηελ νκαιή πξνζαξκνγή θαη ηελ απνδνρή ηνπο κε απνηέιεζκα ηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, λα παξαγθσλίδνληαη ή λα εηζπξάηηνπλ ηελ αδηαθνξία ή αθφκα θαη ηνλ νίθην (Fend, 1989). Ο φξνο ελζσκάησζε, αλαθέξεηαη ζηε δηαδηθαζία ηνπνζέηεζεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζε ηάμεηο ηεο γεληθήο εθπαίδεπζεο. Ζ πξαθηηθή απηή άξρηζε λα πηνζεηείηαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60. Δθαξκφζηεθε αληί ηνπ δηπνιηθνχ ζπζηήκαηνο εθπαίδεπζεο θαη ππαγνξεχηεθε απφ ηε λνκνζεηηθή απαίηεζε γηα εθπαίδεπζε ζε «ιηγφηεξν πεξηνξηζηηθφ πεξηβάιινλ», φπσο αλαθέξεηαη ζηελ Δθπαηδεπηηθή Πξάμε γηα

24 24 φια ηα Αλάπεξα Παηδηά ηνπ 1975 ησλ Ζ.Π.Α. (P.L ) (Scruggs & Mastropieri, 2004). Χο ελζσκάησζε νξίδεηαη «ε ζπζηεκαηηθή ηνπνζέηεζε ηνπ αηφκνπ σο αδηάζπαζην κέξνο ελφο ζπγθξνηεκέλνπ ζπλφινπ» (Μπακπηληψηεο, 2006 ζει. 615). Ζ έλλνηα ηεο ζρνιηθήο ελζσµάησζεο ζα µπνξνχζε γεληθά λα νξηζζεί σο ε δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία φια ηα παηδηά εθπαηδεχνληαη ζην κεγαιχηεξν δπλαηφ βαζκφ θαη ζ έλα πεξηβάιινλ µε φζν ην δπλαηφλ ιηγφηεξνπο πεξηνξηζκνχο (Striefel, 1985, Biklen, 1985, Winzer, Rogow & David 1989). Με ηελ ελζσκάησζε γίλνληαη φινη κέιε κίαο νκάδαο κε θνηλή ηαπηφηεηα, ζπκκεηέρνληαο ζε δξαζηεξηφηεηεο πνιηηηζηηθέο θαη αζιεηηθέο (Connor & Ferri, 2007). πλαθφινπζα, δηαθαίλεηαη φηη ε ελζσκάησζε, ζε αληίζεζε κε ηελ έληαμε, εκπεξηέρεη ζηνηρεία αθνκνίσζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ καζεηή κε ηελ ηαπηφρξνλε πξνζπάζεηα πξνζαξκνγήο απηνχ ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο νκάδαο ζηελ νπνία ηνπνζεηείηαη. Δπηπξφζζεηα, ν φξνο ελζσµάησζε δελ παξαδέρεηαη ηα ζεηηθά ζηνηρεία πνπ κπνξεί λα θέξλεη ην θάζε άηνµν μερσξηζηά ζην µαζεζηαθφ ηνπ πεξηβάιινλ, θάηη πνπ απαμηψλεη πξσηαξρηθά θάζε είδνπο ελαιιαθηηθή, πξνζσπηθή εκπεηξία (Copper, 2000). Έηζη, ελψ κε ηνλ φξν έληαμε λνείηαη ε δηαδηθαζία αιιειεπίδξαζεο, ε νπνία πξνσζεί κία δηαθνξεηηθή θνηλσληθή νξγάλσζε, κε ηνλ φξν ελζσκάησζε λνείηαη κία κνλφδξνκε δηαδηθαζία πξνζαξκνγήο ησλ αλαπήξσλ ζην θαηεζηεκέλν πξφηππν ησλ «πγηψλ» (Εψληνπ-ηδέξε, 1998). Ζ εηδνπνηφο δηαθνξά αλάκεζα ζε ελζσκάησζε θαη έληαμε βξίζθεηαη ζηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη αλάκεζα ζηα άηνκα πνπ απνηεινχλ ηελ ππάξρνπζα νκάδα θαη ζηα λέα (Ralli et al., 2011), θαζψο επίζεο θαη ζηε δηαηήξεζε ή κε ηεο ηαπηφηεηαο θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ θαηλνχξησλ αηφκσλ. ηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία, ν φξνο ελζσκάησζε ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά κε δηαθνξεηηθφ λφεκα. Άιινηε γηα λα πεξηγξάςεη «ηηο πξνζπάζεηεο απνθπγήο ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο θαη απνκφλσζεο ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο» (Σδνπξηάδνπ, 1995) ή γηα λα πεξηγξάςεη έλα ηξφπν θαη κία θηινζνθία αληηκεηψπηζεο ηεο αλαπεξίαο πνπ ζηνρεχεη ζηελ επηζηξνθή ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζην θπζηθφ ηνπο πεξηβάιινλ (Νηηζφπνπινο, , Καββαδία - Γψγνπ, 1987). Άιινηε πάιη, λνείηαη σο «ε έληαμε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο ζην ηππηθφ ζρνιείν» (Μπίξηζαο, 1990) ή «ε απφ θνηλνχ δηδαζθαιία θαη αγσγή ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο» (Παηζάιεο, 1998) θαηά ηελ νπνία δηελεξγείηαη «αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ καζεηψλ» ρσξίο ηελ

25 25 «απνκφλσζε θαη ηνλ ζηηγκαηηζκφ» (Μπάξδεο, 1994). Με ηελ ελζσκάησζε επηδηψθεηαη ε ζπκκεηνρή ηνπ παηδηνχ ζε εθπαηδεπηηθέο θαη θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο πνπ πξνζηδηάδνπλ κε απηέο ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπ (Γελά, 1997). Βέβαηα, ε έλλνηα ηεο ζρνιηθήο ελζσκάησζεο κπνξεί λα δηαθνξνπνηείηαη ζε θάζε θνηλσληθφ, πνιηηηθφ ή εθπαηδεπηηθφ πεξηβάιινλ, άιινηε πεξηζζφηεξν θαη άιινηε ιηγφηεξν, αθνχ εμαξηάηαη απφ ηε θηινζνθία θαη ηα πξνγξάκκαηα πνπ πηνζεηνχληαη απφ ηελ εθάζηνηε εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή. Ο φξνο ζπλεθπαίδεπζε ζηξέθεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηε θηινζνθία θαη ζηελ πνηφηεηα ηεο ζρέζεο πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ ησλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, αιιά θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Anderson et al., 2007). Βαζίζηεθε ζηελ άπνςε φηη φια ηα παηδηά κε αλαπεξία κπνξνχλ λα επσθειεζνχλ απφ ηε θνίηεζε ζην ζρνιείν ηεο γεηηνληάο ηνπο, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη απηφ είλαη θαηάιιεια δηακνξθσκέλν, ψζηε λα ηα ππνδερηεί θαη λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο ηνπο (Ainscow, 1997). Ζ ζπλεθπαίδεπζε, επνκέλσο, απνηειεί δηαδηθαζία νινθιήξσζεο (Strully & Strully, 1996) θαηά ηελ νπνία ην ζρνιείν επηρεηξεί λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο ησλ καζεηψλ μερσξηζηά, κέζα απφ ηελ αλακφξθσζε ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη ηελ αλαδηνξγάλσζε ηεο πνιηηηθήο θαη ηεο πξαθηηθήο ηνπ ζρνιείνπ (Sebba & Ainscow, 1996). Οπζηαζηηθά, επηδηψθεη λα αιιάμεη ηνλ ηξφπν ζθέςεο θαη δξάζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο θνηλφηεηαο (Brown & Shearer, 2004). Απνδεηά ηελ θαηάξγεζε ηεο εηδηθήο εθπαίδεπζεο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία, κε ζθνπφ ηελ έληαμε ηνπο ζηε γεληθή εθπαίδεπζε, κε ηε ζχγρξνλε ηξνπνπνίεζε ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ θαη ηεο αλάπηπμεο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηνπο καζεηέο κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Cole & Meyer, 1991). Βαζηθφο ζηφρνο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη θπξίσο ε αιιαγή ηεο δνκήο ηεο ηάμεο, κε ζθνπφ λα γλσξίζνπλ νη καζεηέο ηηο ηδηαίηεξεο ηθαλφηεηεο φισλ ησλ καζεηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία. Γεληθφηεξα, δελ επηδηψθεηαη κφλν ε θνηλσληθή έληαμε παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζε ζρνιεία κε ηκήκαηα έληαμεο ή παξάιιειεο ζηήξημεο (Stainback, Stainback, & Ayres 1996, Udvari- Solner & Thousand, 1996). Δπηπιένλ, ζηε ζπλεθπαίδεπζε έρεη ζεκαζία ε δηαδηθαζία ηεο δεκηνπξγίαο θαηάιιεισλ πιαηζίσλ, ηα νπνία πεξηνξίδνπλ ηηο δπζθνιίεο κάζεζεο θαη ζπκκεηνρήο, κε ζθνπφ λα δηεπθνιπλζεί ε θνηλσληθή ελζσκάησζή ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία θαη λα εμαιεηθζνχλ θαηλφκελα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Nutbrown & Clough, 2004). Σα ηειεπηαία ρξφληα θαη ζηελ ειιεληθή εθπαηδεπηηθή θνηλφηεηα, έρεη δηαλζήζεη ε ζπδήηεζε γηα ηε ζπλεθπαίδεπζε. Μάιηζηα, δελ είλαη ιίγνη νη επηζηήκνλεο

26 26 πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ν φξνο ηεο εηδηθήο αγσγήο ζα πξέπεη λα αληηθαηαζηαζεί κε εθείλνλ ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Εψληνπ-ηδέξε, Νηεξνπνχινπ-Νηέξνπ, & Βιάρνπ- Μπαιαθνχηε, 2012). Ζ έληαμε δελ νδεγεί αλαγθαζηηθά ζηε ζπλεθπαίδεπζε. Χζηφζν, ε ζπλεθπαίδεπζε πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε ηεο έληαμεο, πξνθεηκέλνπ λα ιεηηνπξγήζνπλ ζπλεξγαηηθά φινη νη παξάγνληεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, απφ ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή θαη ηε λνκνζεζία, κέρξη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο καζεηέο (Zipper, & Simeonsson, 2004). Δπηπξνζζέησο, ε έληαμε πξνυπνζέηεη ηε θπζηθή παξνπζία, αιιά θαη ηελ εμαζθάιηζε ζπλχπαξμεο ζην γεληθφ ζρνιείν, παηδηψλ µε θαη ρσξίο αλαπεξία θαη δηαθέξεη απφ ηε ζπλεθπαίδεπζε, ε νπνία πξνζαλαηνιίδεηαη ζε κία λέα εθπαηδεπηηθή θαη θνηλσληθή θνπιηνχξα ίζσλ επθαηξηψλ. Οη φξνη ηεο έληαμεο θαη ηεο ζπλεθπαίδεπζεο έρνπλ αληηθαηαζηαζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα απφ ηνλ φξν ζπκπεξίιεςε ή ζπκπεξηιεπηηθή εθπαίδεπζε, ν νπνίνο ζα κπνξνχζε ελδερνκέλσο λα ζεσξεζεί ε εμέιημή ηνπο (Εεζηκφπνπινο, 2011). Ζ επίηεπμε ηεο ζπκπεξηιεπηηθήο εθπαίδεπζεο απνηειεί ζηφρν ησλ Δπξσπατθψλ Υσξψλ απνηειψληαο πξνηεξαηφηεηα ηεο ζηξαηεγηθήο «Δπξψπε 2020» θαη ηνπ πιαηζίνπ δξάζεο «Δθπαίδεπζε 2030». Χζηφζν, δελ ππάξρεη ζπκθσλία κεηαμχ ησλ ρσξψλ ζρεηηθά κε ηελ εξκελεία θαη ηελ έθθαλζε ηεο ζπκπεξηιεπηηθήο εθπαίδεπζεο (Αrmstrong, 2012). Αλ θαη ν φξνο ζπκπεξίιεςε δελ είλαη ζαθψο πξνζδηνξηζκέλνο, εληνχηνηο ε νπζία ηεο ζπκπεξίιεςεο αθνξά αλζξψπνπο θαη θνηλσλίεο πνπ ζέβνληαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα θαη ππεξληθνχλ ηα εκπφδηα ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Topping & Maloney, 2005). Ο φξνο ζπµπεξίιεςε απνηππψλεη ην δηθαίσκα λα αλήθεη θαλείο ζηελ «επηθξαηνχζα ηάζε» θαη βάδεη ηέινο ζηε δηάθξηζε, δίλνληαο έµθαζε ζηηο ίζεο επθαηξίεο γηα φινπο ηνπο µαζεηέο (Angelides et al., 2006). Σαπηφρξνλα, ππνζηεξίδεη ηελ αλαγθαία πξνζαξµνγή ησλ ζρνιείσλ ζηελ ηθαλνπνίεζε φισλ αλεμαηξέησο ησλ µαζεηψλ (Campbell et al., 2001). Απαηηεί νπζηαζηηθά ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ απηψλ ζε νξγαληζκνχο επίιπζεο πνηθίισλ πξνβιεκάησλ κε κία θνηλή απνζηνιή πνπ εζηηάδεηαη ζηε κφξθσζε φισλ ησλ καζεηψλ (Rouse & Florian, 1996). Έηζη, κε ηε ζπλερή πξνζπάζεηα ηεο άξζεο ηνπ απνθιεηζκνχ ζα κπνξνχλ φια ηα παηδηά, αλεμάξηεηα απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ έρνπλ, λα ιακβάλνπλ ίζεο επθαηξίεο ζηε κάζεζε. Χζηφζν, απηφ πνπ ζα πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί είλαη φηη ε ζπκπεξηιεπηηθή εθπαίδεπζε είλαη έλα εγρείξεκα πνπ ζπλαληά ζεκαληηθά εκπφδηα. Γηα ηελ εθαξκνγή ηεο, είλαη απαξαίηεηνο ν κεηαζρεκαηηζκφο πνιιψλ παξακέηξσλ, φπσο νη ζηάζεηο θαη νη

27 27 αληηιήςεηο δαζθάισλ, γνλέσλ, θαη καζεηψλ, ηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ, νη ηερληθέο δηδαζθαιίαο, έηζη ψζηε λα ππάξμεη ξηδηθή αλαδηακφξθσζε ηφζν ηνπ ζρνιείνπ φζν θαη ηεο θνηλσλίαο καθξνπξφζεζκα (Nunan et al., 2000). Ζ UNESCO (2005) αλαπηχζζνληαο ηε θηινζνθία «ζρνιείν γηα φινπο ηνπο καζεηέο», ζεσξεί φηη ε έληαμε είλαη κία δηαδηθαζία επαλαπξνζδηνξηζκνχ ησλ αλαγθψλ θαη ησλ δηαθνξψλ φισλ ησλ καζεηψλ. θνπφ ηεο είλαη ε πξννδεπηηθή ζπκκεηνρή φισλ ζηε κάζεζε, ζηνλ πνιηηηζκφ θαη ζηελ θνηλσλία θαη ν κε απνθιεηζκφο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο απφ ηελ εθπαίδεπζε, θαζψο θαη ε παξνρή ίζσλ επθαηξηψλ. Απηή ε θηινζνθία δηαρέεη ηνλ αγγιηθφ φξν «Inclusion» πνπ ζηελ ειιεληθή γιψζζα απνδίδεηαη κε φξνπο, φπσο «έληαμε ή εληαμηαθή εθπαίδεπζε», «ελζσκάησζε», «ζπλεθπαίδεπζε», «ηζφηηκε εθπαίδεπζε» ή «ζπκπεξίιεςε». ξνη νη νπνίνη έρνπλ μεθχγεη απφ ηε ζηελή ζεκαζηνινγηθή ηνπο ζχλδεζε κε ην ζρνιείν θαη πνπ γηα ηηο αλάγθεο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, ζεσξήζεθε φηη ηαπηίδνληαη. Οθέιε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο Αλ θαη ε ζπλεθπαίδεπζε καζεηψλ κε θαη ρσξίο ΔΔΑ ή αλαπεξία ππνζηεξίδεηαη απφ ην ηζρχνλ λνκνζεηηθφ πιαίζην, νη ππνζηεξηθηηθέο ππεξεζίεο ζα κπνξνχζαλ λα ραξαθηεξηζηνχλ ειιεηκκαηηθέο. Καηά ζπλέπεηα, πνιιέο θνξέο ηα παηδηά απηά γίλνληαη απνδέθηεο ηνπ θνηλσληθνχ θαη ζρνιηθνχ απνθιεηζκνχ, πνπ εκπεξηέρεη ηα ζηεξεφηππα θαη ηηο θνηλσληθέο πξνθαηαιήςεηο, θαζψο επίζεο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα θφβνπ θαη νίθηνπ. Ζ άγλνηα θαη νη πξνθαηαιήςεηο, απνηεινχλ ηηο βαζηθέο αηηίεο ζρνιηθνχ θαη θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ησλ αηφκσλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Αθφκε θαη ζε έλα ζρνιηθφ πεξηβάιινλ πξνζαλαηνιηζκέλν ζηε ζπλεθπαίδεπζε, δεκηνπξγνχληαη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο απνμέλσζεο. Γελ είλαη ιίγεο νη θνξέο πνπ ηα παηδηά κε αλαπεξία βηψλνπλ νιηθή ή κεξηθή απνκφλσζε ή θαη απφξξηςε. Δπηπιένλ αληηκεησπίδνπλ ηηο αξλεηηθέο ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ καζεηψλ, ηε ιεθηηθή θαη ζσκαηηθή βία, ηελ έιιεηςε επαξθψλ πεγψλ κάζεζεο, πεξηνξηζκέλα θαη πεξηνξηζηηθά αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα, ειιηπή ππνδνκή (Welsh, & Brassart, 2002). Σν ζχλνιν ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηζκηθψλ θαη ηζηνξηθψλ θαηαζθεπψλ πνπ αθνξά ην ηη νξίδεηαη αλαπεξία, δηαθνξεηηθφηεηα ή θαλνληθφηεηα ππνζηεξίδεη ηηο αξλεηηθέο ζηάζεηο θαη ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ αηφκσλ ρσξίο αλαπεξία απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. πλεπψο, είλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη θαηαλνεηφ φηη ε έληαμε ησλ

28 28 αηφκσλ κε αλαπεξία είλαη εζηθφ πξφβιεκα (Κππξησηάθεο, 2001), θαη φηη ζεκαληηθφηεξν φθεινο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη ε ηζφηεηα ησλ αηφκσλ πνπ πξνβάιιεηαη θαη πξνσζείηαη σο θνηλσληθή αμία (Karagiannis et al., 1996a). Άιισζηε ε εθπαίδεπζε απνηειεί ην κέζν πνπ ζπκβάιιεη ζηε δηδαζθαιία ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ηζφηεηαο θαη ζεβαζκνχ απέλαληη ζε φια ηα παηδηά. Ζ έθηαζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ηεο θνηλσλίαο αληαλαθιάηαη αληίζηνηρα ζηελ έθηαζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ κέζα ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, απνηππψλνληαο ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Έηζη, πξνθείπηεη ε αλάγθε γηα ηα παηδηά ρσξίο αλαπεξία λα κάζνπλ πψο λα ζπκβηψλνπλ, λα αιιειεπηδξνχλ, λα δνπιεχνπλ ζπλεξγαηηθά κε άηνκα κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά (Auxter et al., 1997). Δμάιινπ, ε ίδηα ε εθπαηδεπηηθή πξάμε έρεη δείμεη φηη ε έληαμε παηδηψλ µε αλαπεξίεο ζηα γεληθά ζρνιεία έρεη πνιιαπιά νθέιε φρη µφλν γηα ηα ίδηα ηα παηδηά κε θαη ρσξίο αλαπεξία αιιά θαη γηα φινπο φζνπο ζπκκεηέρνπλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, εθπαηδεπηηθνχο θαη γνλείο. Πξάγκαηη, ηα νθέιε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ησλ καζεηψλ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο θαη αλαπεξία κε καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε αθνξνχλ ην ζχλνιν ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία (Snell & Eichner, 1989). Σα νθέιε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο θαιχπηνπλ φιν ην θάζκα ηεο αλάπηπμεο ελφο αλήιηθνπ αηφκνπ, ην θνηλσληθφ, ην γλσζηηθφ θαη ην ζπλαηζζεκαηηθφ. Έξεπλεο νη νπνίεο επηθεληξψζεθαλ ζηε κειέηε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ παξακέηξσλ ηεο έληαμεο είραλ πνιχ ελζαξξπληηθά απνηειέζκαηα. Πνιινί εξεπλεηέο έρνπλ ππνζηεξίμεη φηη ε πξνψζεζε ηνπ ζεζκνχ ηεο ζρνιηθήο ζπλεθπαίδεπζεο ζα σθειήζεη φια ηα παηδηά κε θαη ρσξίο αλαπεξία θαη φρη κφλνλ ηα παηδηά κε αλαπεξία (Carpenter & Ashdown, 1996, Kenward, 1997, Vash, 2001). Σα πνιιαπιά απηά νθέιε παξνπζηάδνληαη ζηνλ παξαθάησ πίλαθα (Turnbull, Turnbull III, Shank, & Smith, 2004).

29 29 Πίλαθαο 1- Οθέιε εληαμηαθήο εθπαίδεπζεο (Turnbull, Turnbull III, Shank, & Smith, 2004). Οθέιε γηα ην παηδί κε αλαπεξία Δλίζρπζε απηναληίιεςεο Δπθαηξίεο ζπλαλαζηξνθήο ύλαςε θηιηθώλ ζρέζεσλ Αίζζεζε ηνπ «αλήθεηλ» Πξνεηνηκαζία γηα ηε κεηέπεηηα δσή Απηνπεπνίζεζε Αθαδεκατθή επηηπρία Οθέιε γηα ην παηδί ρσξίο αλαπεξία Δπαηζζεηνπνίεζε Παξνρή βνήζεηαο θαη αλαγλψξηζε αλαγθψλ ηνπ αηφκνπ κε αλαπεξία Απνδνρή Μεησκέλα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο Καηαλφεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο Βειηίσζε απηνεηθφλαο Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη σο ζπκπέξαζκα πσο ηα παηδηά κε αλαπεξία πνπ θνηηνχλ ζε ηκήκαηα έληαμεο ζηα γεληθά ζρνιεία έρνπλ θαιχηεξε αθαδεκατθή απφδνζε θαη θνηλσληθή πξνζαξκνγή απφ ηα παηδηά πνπ θνηηνχλ ζηα εηδηθά ζρνιεία (Wang & Baker 1985). Δπηπιένλ, ε απηναληίιεςε ησλ παηδηψλ κε ειαθξηά ή κέηξηα αλαπεξία βειηηψλεηαη φηαλ θνηηνχλ ζε ηκήκαηα έληαμεο ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ (Beuter, 1983, Karper & Martinek, 1983). Γειαδή, ε θνηλσληθή αλάπηπμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία βειηηψλεηαη ζεκαληηθά κέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε πνπ έρνπλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, ηφζν ζην δηάιεηκκα, φζν θαη θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ καζήκαηνο, θαη ηδηαίηεξα ζε νκαδηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ηνπο αλαηίζεληαη απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ (Kreimeyer et al, 2000). πγρξφλσο, κέζα απφ ηε ζπλαλαζηξνθή θαη ηελ επαθή ηα παηδηά κε αλαπεξία αλαπηχζζνπλ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ζηξαηεγηθέο πνπ αθνξνχλ ηελ επηθνηλσλία κε ζπλνκειίθνπο (Diamond & Innes, 2001), νη νπνίεο είλαη θαζνξηζηηθέο γηα ηελ νκαιή εμέιημε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηελ θνηλσληθή ηνπο έληαμε (Wendelborg & Tossebro, 2011) Μέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε καζεηψλ κε θαη ρσξίο ΔΔΑ ή αλαπεξία δίλεηαη πξνζνρή ζηηο δεμηφηεηεο θαη φρη ζηηο αδπλακίεο ησλ καζεηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία. Οη ίδηνη κηκνχληαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο θαη ζπκκεηέρνπλ ζην πιαίζην ηεο γεληθήο ηάμεο πξνζπαζψληαο λα πξνζαξκνζηνχλ ζε απηφ. Έρεη αλαθεξζεί φηη δεκηνπξγνχληαη πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα δεκηνπξγεζνχλ θηιίεο αλάκεζα ζε παηδηά ηππηθήο θαη κε ηππηθήο αλάπηπμεο ζε πεξηβάιινληα κε εληαμηαθφ ραξαθηήξα (Bunch & Valeo, 2004). Σα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία αλαπηχζζνπλ θαιχηεξα ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηέο ηνπο θαη ηηο αθαδεκατθέο ηνπο επηδφζεηο φηαλ εθπαηδεχνληαη ζην ίδην

30 30 πεξηβάιινλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε (Koegel, Matos-Freden, Lang, & Koegel, 2012), ελψ ν δηαρσξηζκφο ζηελ εθπαίδεπζε πξνθαιεί θφβν, δηαθξίζεηο θαη πξνθαηαιήςεηο απέλαληη ζ απηά ηα παηδηά θαη κεηψλεη ηηο επθαηξίεο κάζεζεο καδί κε ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε (Razali, Toran, Kamaralzaman, Salleh, & Yasin, 2013). πγρξφλσο, φπσο ήδε έρεη επηζεκαλζεί, σθεινχληαη νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε, θαζψο θαηαλννχλ ηελ έλλνηα ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη καζαίλνπλ λα απνδέρνληαη ηηο αδπλακίεο ησλ παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Allen & Cowdery, 2014). Αθφκε, νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε κέζα απφ ηε ζπλεξγαζία κε ηνπο καζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία καζαίλνπλ λα ζέβνληαη ηελ ηδηαηηεξφηεηα απηψλ αιιά θαη φισλ ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο (Frisk, 2004). Δπηπιένλ, ε πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ δείρλεη λα ζέιεη ηνπο ζπκκαζεηέο κε αλαπεξία ζηελ ηάμε, λα έξρεηαη ζε ζπλαλαζηξνθή καδί ηνπο, νλνκάδνληάο ηνπο «θίινπο» (LeRoy & Simpson, 1996). Με ηνλ ηξφπν απηφ εληζρχεηαη ε θνηλσληθή επαηζζεζία ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία θαη γίλνληαη πεξηζζφηεξν δεθηηθνί ζηε δηαθνξεηηθφηεηα (Okagaki et al, 1998, Ramsey, 2008). Μαζεηέο ρσξίο αλαπεξία πνπ θνηηνχλ ζε γεληθά ζρνιεία καδί κε ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία απνθηνχλ πεξηζζφηεξεο γλψζεηο θαη δείρλνπλ κεγαιχηεξε θαηαλφεζε ζρεηηθά κε ηηο αλάγθεο ηνπο (Peck, Carlson & Helmstetter, 1992). Δπηπιένλ, αλαπηχζζνπλ αηζζήκαηα ζπκπάζεηαο θαη απνδνρήο γηα ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο (Diamond, 2001, Dowing, 2002, Lieber et al., 1998), καζαίλνπλ πσο λα ηνπο ζπκπεξηθέξνληαη θαζψο θαη ηνλ ηξφπν πνπ πξέπεη λα πιεζηάδνπλ άηνκα κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά (Romer & Haring, 1994, Vash, 2001). Καηαλννχλ ηηο δπλαηφηεηεο πνπ έρνπλ νη ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία θαη ζηακαηνχλ λα ηνπο ιππνχληαη, επηιέγνληαο πιένλ λα θάλνπλ πξάγκαηα απφ θνηλνχ (Kostelnik et al., 2002). Οη Βutler θαη Hodge, (2004) ππνζηήξημαλ φηη ε θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε κε άηνκα κε αλαπεξία είλαη ζπλήζσο επράξηζηε θαη θηιηθή γηα ηα παηδηά ρσξίο αλαπεξία. ηαλ νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε εθπαηδεχνληαη κε ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, απνθηνχλ κεγαιχηεξε απηνεθηίκεζε, λέεο εκπεηξίεο, γίλνληαη πην ππεχζπλνη θαη δεκηνπξγνχλ θηιίεο. Οη καζεηέο κε αλαπεξία καζαίλνπλ έηζη λα δηαρεηξίδνληαη κε επηηπρία ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο (Frederickson, Simmonds, Evans & Soulsby, 2007, Peck, Staub, Gallucci & Schwartz, 2004, Rogers 1993, Seymour et al., 2009). Παηδηά κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζπκκεηέρνπλ σο κέιε ηεο ίδηαο νκάδαο ζε δηάθνξεο ζρνιηθέο θαη θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο δεκηνπξγψληαο θηιίεο κεηαμχ ηνπο (Seymour, et al.,2009).

31 31 Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα νη καζεηέο κε αλαπεξία λα ληψζνπλ φηη είλαη απνδεθηνί απφ ηελ νκάδα θαη απφ ηελ θνηλσλία γεληθφηεξα (Goessling, 2000, Mrug & Wallander, 2002, Wall, 2001), απνθηψληαο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο κέζσ ηεο αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε (Eldar, Talmor & Wolf-Zukerman, 2010, Kasari, Rotheram-Fuller, Locke, & Culsrud, 2012). Αλαθνξηθά κε ηελ αθαδεκατθή επίδνζε, πνπ θαίλεηαη λα απαζρνιεί ηδηαίηεξα ηνπο γνλείο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε αιιά θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, ε έληαμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία δελ θαίλεηαη λα επεξέαδεη ηελ καζεζηαθή ηνπο πνξεία. ε έξεπλα θάλεθε φηη νη επηδφζεηο ησλ καζεηψλ παξέκελαλ ίδηεο (Kreimeyer et al., 2000). χκθσλα κε φια ηα παξαπάλσ, πξνθχπηεη φηη ε έληαμε ησλ παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζηηο γεληθέο ηάμεηο δξα κε ηξφπν επνηθνδνκεηηθφ γηα φινπο ηνπο καζεηέο. Πξνϋπνζέζεηο ηεο εθαξκνγήο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο Σα νθέιε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο δηαρένληαη ζ φινπο ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηε δηαδηθαζία ηεο, κε ηειηθφ απνδέθηε ην φξακα κίαο εθζπγρξνληζκέλεο θνηλσλίαο. Παξφι απηά, ε εκπεηξία ηνπ απνθιεηζκνχ κπνξεί λα βησζεί θαη ζε ζρνιεία πνπ ππεξεηνχλ ηελ εληαμηαθή πνιηηηθή. Οη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη πξαθηηθέο, ην πεξηερφκελν ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη ην ζχζηεκα αμηνιφγεζεο πεξηζηξέθνληαη θαηά πιείζηνλ γχξσ απφ ηελ νκάδα ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε (Apple, 2008, Barton & Armstrong, 2001, Norwich, 2008). Καηά ζπλέπεηα, ε πνξεία πξνο ηελ εληαία εθπαίδεπζε είλαη απαηηεηηθή θαη ρξνλνβφξα δηαδηθαζία θαη κείδνλ ζέκα γηα θάζε εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Ζ εθαξκνγή ηεο πξνυπνζέηεη ηελ ελδπλάκσζε ηεο θσλήο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία αιιά θαη ηελ ελεξγεηηθή αθξφαζε απφ ηνπο ππεπζχλνπο, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε ζχλδεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο κε ηελ πξνζσπηθφηεηα ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία (Veck, 2009). πγρξφλσο, απνηειεί πξφθιεζε, ηφζν ζε επίπεδν νξγάλσζεο ηνπ ζρνιείνπ, ζηε ζπλεξγαζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ κεηαμχ ηνπο θαη κε ηνπο θνξείο ππνζηήξημεο, ζηελ αιιειεπίδξαζε ησλ ζπκκεηερφλησλ καζεηψλ, εθπαηδεπηηθψλ, γνλέσλ, φζν θαη ζε επίπεδν ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο εθαξκνγήο εληαμηαθήο παηδαγσγηθήο ζηελ ηάμε. ηα πιαίζηα ηεο δηακφξθσζεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ πξνψζεζε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ησλ ζρνιείσλ ζε νξγαληζκνχο, νη νπνίνη είλαη έηνηκνη λα ππνδερζνχλ φινπο ηνπο καζεηέο, αλεμάξηεηα απφ ηηο ηδηαηηεξφηεηέο ηνπο (Barton, 2003). Παξάιιεια, νθείινπλ λα ιεηηνπξγνχλ

32 32 δίλνληαο έκθαζε ζηε δφκεζε κίαο ζρνιηθήο θαζεκεξηλφηεηαο, φπνπ ν θαζέλαο αλήθεη ζε απηήλ, είλαη απνδεθηφο θαη ππνζηεξίδεηαη απφ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπ θαη ηα άιια κέιε ηεο ζρνιηθήο θνηλσλίαο, ηθαλνπνηψληαο ηηο εθπαηδεπηηθέο ηνπο αλάγθεο (Sapon- Shevin, 1992). Πέξα απφ ηελ πηνζέηεζε γεληθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο πνπ ζα πξνζαλαηνιίδεηαη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, απαξαίηεηεο είλαη νη «εζσηεξηθέο ζρνιηθέο αλαδηνξγαλψζεηο», πνπ αθνξνχλ ηηο απαξαίηεηεο παηδαγσγηθέο ηξνπνπνηήζεηο. Ζ ζπλεξγαηηθή δηδαζθαιία, ε αλνηθηή δηδαζθαιία, ε πξνζαξκνγή ησλ πξνγξακκάησλ ζπνπδψλ, ε ιεθηηθή αμηνιφγεζε, ε εζσηεξηθή δηαθνξνπνίεζε θαη ε θνηλσληθή κάζεζε, ζπγθαηαιέγνληαη ζηηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο κάζεζεο ζε κία ηάμε πνιπκνξθηθή κε κεγάιεο απνθιίζεηο θαη δηαθνξεηηθέο ζπκπεξηθνξέο (Εψληνπ-ηδέξε, 2006). ηα πιαίζηα ηεο εθαξκνγήο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο, ην αλαιπηηθό πξόγξακκα θαη ην πεξηβάιινλ κάζεζεο πξέπεη λα ζρεδηάδνληαη κε ηξφπν πνπ επηηξέπεη ηελ αλάπηπμε ησλ νπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ καζεηψλ κε Σ.Α. θαη ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία (Sebba & Ainscow, 1996). Δπηπιένλ, έλα βαζηθφ ζηνηρείν ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη ε εχξεζε θαη επηινγή ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ επηθνηλσλίαο, φπσο ε ρξήζε ηεο λνεκαηηθήο γιψζζαο φηαλ ζηελ ηάμε ππάξρνπλ παηδηά κε θψθσζε θαη βαξεθνΐα (Putnam, 1998). Δπηπξνζζέησο, ζηηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο ηεο απνηειεζκαηηθήο εθαξκνγήο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ζπκπεξηιακβάλνληαη ε απνηειεζκαηηθή δηνίθεζε απφ ηνλ δηεπζπληή ηεο ζρνιηθήο κνλάδαο. εκαληηθή είλαη αθφκε ε δηαξθήο ζπλεξγαζία φισλ ησλ εκπιεθνκέλσλ, αιιά θαη ε δηεξεχλεζε θαη ν αλαζηνραζκφο ησλ εθπαηδεπηηθψλ σο πξνο ηηο πξαθηηθέο πνπ εθαξκφδνληαη ζηε ζρνιηθή κνλάδα, ψζηε λα δηαπηζηψλνληαη ηα νθέιε ή ηα πηζαλά πξνβιήκαηα απφ ηελ εθαξκνγή ηνπο (Ainscow, 1997, Ainscow, 2004). ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηελ Αγγιία, βξέζεθε φηη νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ δηέθεξαλ ζεκαληηθά απφ ηηο ζηάζεηο ησλ δηεπζπληψλ ησλ ζρνιείσλ, νη νπνίνη δηεπζπληέο είραλ ζεηηθφηεξε ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε παηδηψλ κε ήπηεο δηαηαξαρέο ζηε γεληθή ηάμε (Cook, Semmel & Gerber, 1999) Καζνξηζηηθά ζπκβάιινπλ ζηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ε ελεξγφο ζπκκεηνρή φισλ φζσλ εκπιέθνληαη ζηε δηαδηθαζία απηήο, θαη ηδηαίηεξα ζην ζρεδηαζκφ ζρνιηθψλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ. Σν ίδην ην ζρνιείν κε ηελ νξγάλσζε ησλ ηκεκάησλ, ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο, ηνλ εμνπιηζκφ θαη ηελ πιηθνηερληθή ππνδνκή (Lienert, Sherrill & Myers, 2001). Μεηαμχ ησλ πξνυπνζέζεσλ πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ

33 33 εθαξκνγή ηεο εληαίαο εθπαίδεπζεο είλαη ε ζπλεξγαηηθή επηινγή δηακφξθσζεο ηεο πνιηηηθήο ηνπ ζρνιείνπ, ε ζπλεξγαηηθή ιήςε απνθάζεσλ, ε δεκηνπξγία ελφο ζρεδίνπ δξάζεο, αιιά θαη ε χπαξμε ησλ θαηάιιεισλ ηερλνινγηθψλ θαη θηηξηαθψλ ππνδνκψλ (Ainscow, 1995). ρεηηθέο έξεπλεο θαηέδεημαλ φηη ε επηηπρία ηεο ζπλεθπαίδεπζεο εμαξηάηαη, ηφζν απφ ηελ ίδηα ηε δηαδηθαζία απηήο, φζν θαη απφ ηε ζηάζε ησλ ζπλνκειίθσλ απέλαληη ζηνπο καζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Hodkinson, 2007). Πξνυπφζεζε βαζηθήο θαη θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ επηηπρή ζπλεθπαίδεπζε ζεσξείηαη ε απνδνρή ησλ παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε Σ.Α. (Meisel, 1986). Ζ αξλεηηθή ζηάζε ησλ καζεηψλ κε Σ.Α θαη άιισλ κειψλ ηνπ ζρνιείνπ πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία απνηειεί εκπφδην γηα ηελ πιήξε θνηλσληθή έληαμε απηψλ ζηα ζρνιεία (Gonçalves, Lemos, 2014). ε αληηδηαζηνιή, ε ζεηηθή ζηάζε ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία απέλαληη ζηνπο καζεηέο κε αλαπεξία δεκηνπξγεί ζηνπο δεχηεξνπο έλα αίζζεκα απνδνρήο, ην νπνίν είλαη πξνυπφζεζε γηα ηελ επίηεπμε ηεο κάζεζεο (Shaffner & Buswell, 2004). Οη ζηάζεηο θαη ε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απνηεινχλ κία παξάκεηξν πνπ θαζνξίδεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηελ επηηπρία ή φρη ηεο έληαμεο. Σα παηδηά δηακνξθψλνπλ ηηο ζηάζεηο θαη ηηο απφςεηο ηνπο ζε ζεκαληηθφ βαζκφ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θνίηεζήο ηνπο ζην δεκνηηθφ ζρνιείν, νη νπνίεο είλαη πνιχ ζεκαληηθέο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο (Deal, 2003). Οη απφςεηο θαη νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ρξεηάδεηαη λα δηεξεπλψληαη θαη λα ιακβάλνληαη ζνβαξά ππφςε, δίλνληαο έκθαζε ζηελ αλάπηπμε πξνζέζεσλ, αληηιήςεσλ θαη ζηάζεσλ απέλαληη ζηε ζπκπεξηθνξά ζηελ ηάμε (Kowalski & Rizzo, 1996, Rizzo, Broandhead & Kowalski, 1997, Sherrill, 1998). Πνιινί εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζηάζε ησλ καζεηψλ-ηξηψλ ρσξίο αλαπεξία θαη ε πξνεηνηκαζία απηψλ γηα ηε ζπλεθπαίδεπζε, κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, απνηειεί θαζνξηζηηθφ παξάγνληα γηα ηελ επηηπρία ηεο ελζσκάησζεο (Downs & Williams, 1994, Slininger et al., 2000). Ζ επηηπρία ηεο ζπλεθπαίδεπζεο εμαξηάηαη θαη απφ ηελ αθχπληζε ησλ καζεηψλ ζην λα πηνζεηήζνπλ ζηάζεηο πνπ ζα ηνπο βνεζήζνπλ ζε κειινληηθέο απνθάζεηο (Sherrill, 2004). Δπίζεο, ε δηακφξθσζε απφςεσλ ησλ καζεηψλ ζε ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ζηελ θνηλσλία, ζηνπο ζεζκνχο, ζηηο αμίεο, αιιά θαη γηα ηα άηνκα πνπ δνπλ ζε απηή, δηεπξχλεη ηνπο πλεπκαηηθνχο νξίδνληεο ηνπο θαη ζπκβάιιεη ζηελ επίηεπμε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Sherrill, 2004).

34 34 Οη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ, πέξα απφ ηελ επηξξνή πνπ δέρνληαη απφ ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, θαίλεηαη λα ζπλδένληαη θαη κε ηηο αληηιήςεηο άιισλ ελειίθσλ πνπ θαηέρνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δσή ηνπο (Roberts & Lindsell, 1997). πλεπψο, πξηλ ηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο απαηηείηαη ε πξνεηνηκαζία ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ γηα ηε δεκηνπξγία θιίκαηνο ζεηηθήο ζηάζεο θαη απνδνρήο πξνο ηα παηδηά κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (Παληειηάδνπ, 1995). ρεηηθέο έξεπλεο ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζπλεθπαίδεπζε, ρσξίο πξνεηνηκαζία θαη πξνυπνζέζεηο ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζην γεληθφ ζρνιείν, δελ είλαη ηθαλή ζπλζήθε ψζηε λα δηαζθαιηζηεί απηφκαηα ε απνδνρή ηεο αλαπεξίαο (McEvory & Odom, 1996). Παξφι απηά, ζηελ πεξίπησζε ησλ Διιεληθψλ ζρνιείσλ δελ έρεη δνζεί ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηηο ζηάζεηο θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία. Δλψ ζε δηεζλέο επίπεδν ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ζην πεδίν απηφ είλαη αξθεηά πινχζηα (Ralli et al., 2011), ζηε ρψξα καο δελ έρεη ζεκεησζεί ηδηαίηεξε πξφνδνο. Δπηπιένλ, πνιιέο είλαη νη έξεπλεο πνπ αζρνιήζεθαλ κε ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο επηηπρεκέλεο έληαμεο θαη ππνγξακκίδνπλ ηε ζεκαζία πνπ έρεη ε δηακφξθσζε ελφο απνδνηηθνχ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο ζηε ζρνιηθή ηάμε (Kreimeyer et al., 2000). ηνπο παξάγνληεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη θαη ηα ίδηα ηα άηνκα κε αλαπεξία αλάινγα κε ηνλ ηχπν θαη ηε ζνβαξφηεηα ηεο αλαπεξίαο ηνπο (La Master, Gall, Kinchin & Siedentop, 1998), αιιά θαη ε απνηειεζκαηηθή εκπινθή ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία (Lipsky & Gartner, 1997). Έρεη επηζεκαλζεί φηη ε ζπκκεηνρή ησλ γνλέσλ ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηε δηαδηθαζία ηεο ζπλεθπαίδεπζεο απνηειεί ζεκαληηθφ παξάγνληα γηα ηελ επηηπρία ηεο (Hunt & Goetz, 2004). ηαλ κάιηζηα ππάξμεη ζπλεξγαζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ κε ηνπο γνλείο, ηφηε δεκηνπξγνχληαη «ζπκκαρίεο» πξνο φθεινο ησλ παηδηψλ (Russell, 2011, Vincent, 2000). ε έξεπλα πνπ ζπλέθξηλε ηηο ζηάζεηο δηεπζπληψλ, γνλέσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ γεληθήο θαη εηδηθήο αγσγήο, νη ηειεπηαίνη είραλ πην αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε (Ruoho, Itatsu, & Happonean, 1996). ην ζεκείν απηφ πξνθχπηεη ε ζεκαζία ηνπ ξφινπ ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηε δηακφξθσζε ζηάζεσλ. ε έθζεζε ηεο UNESCO (2010) ππνγξακκίδεηαη ε ζπνπδαηφηεηα ηνπ ξφινπ ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηελ εθαξκνγή εληαμηαθήο πνιηηηθήο. Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξάγνληεο γηα ηελ επηηπρή έληαμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηε γεληθή ηάμε είλαη ε ζηάζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ (Bricker, 2000, Scruggs, Mastropieri, & Boon, 1998). ε ζρεηηθέο έξεπλεο θάλεθε φηη ε επηηπρία ηεο

35 35 ζπλεθπαίδεπζεο εμαξηάηαη απφ ηηο ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία, ζηελ επηηπρεκέλε εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο θαη ζηε δεκηνπξγία ελφο ζρνιείνπ γηα φινπο (Lindsay, 2007). Οη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, θαζψο θαη νη δηδαθηηθέο παξεκβάζεηο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Gregor & Campbell, 2001, Cassady, 2011). Δπίζεο, ε επειημία, ν ελζνπζηαζκφο, ε πξνζπκία ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ε δέζκεπζή ηνπο λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο αλάγθεο θάζε παηδηνχ απνηεινχλ ζεκαληηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Eleweke & Rodda, 2002, Rief & Heimburge, 1996). Έξεπλεο δείρλνπλ φηη νη ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία θαη ε απνηειεζκαηηθή, ζεηηθή αληηκεηψπηζε ησλ αηνκηθψλ δηαθνξψλ ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία κέζα ζηελ ηάμε, επεξεάδνπλ, ηφζν ηηο ζηάζεηο ησλ ζπλαδέιθσλ ηνπο, ησλ γνλέσλ θαη ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία, αιιά θαη ηελ επηηπρία ηεο ελζσκάησζεο (Koster et al., 2009). Ζ εμαζθάιηζε ηεο ζεηηθήο ζηάζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ έλαληη ηεο ζπλεθπαίδεπζεο απνηειεί απαξαίηεην παξάγνληα γηα ηελ επηηπρή έθβαζή ηεο. ηελ πεξίπησζε ηεο ζρνιηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ππνδειψλνπλ ηελ εηνηκφηεηα ηνπ έκςπρνπ δπλακηθνχ ελφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο γηα ηε ζρνιηθή ελζσκάησζε παηδηψλ κε αλαπεξία (Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο, 2001). Πνιινί εξεπλεηέο ππνζηήξημαλ φηη ε επλντθή θαη ζεηηθή ζηάζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ είλαη νπζηαζηηθφο παξάγνληαο γηα ηε ζσζηή ιεηηνπξγία ηεο έληαμεο (Bender, Vail & Scott, 1995, Garvar-Pinhas & Schmelkin- Pedhazur, 1989, Vaughn & Schümm, 1995). Βέβαηα, ζχκθσλα κε ηελ θείκελε λνκνζεζία, νη εθπαηδεπηηθνί δελ είλαη ζε ζέζε λα απνθαζίζνπλ εάλ ζα έρνπλ θάπνην παηδί κε αλαπεξία ζηελ ηάμε ηνπο. Οπζηαζηηθά κπνξνχλ κφλν λα απνθαζίζνπλ κέρξη πνην βαζκφ θαη κε πνηνλ ηξφπν ζα ηνλ/ηελ ελζσκαηψζνπλ (Lienert et al., 2001). Χο εθ ηνχηνπ, ε πξνζπκία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ λα δερηεί θαη λα εθπαηδεχζεη παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζα πξνζδηνξίζεη ην κέγεζνο ηεο απνδνρήο θαη ηεο ππνζηήξημεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ παηδηψλ ζηε γεληθή ηάμε θαη ζα επεξεάζεη θαζνξηζηηθά θαη ηε ζηάζε ησλ ζπλνκειίθσλ ζπκκαζεηψλ ηνπο (Soodak, Podell, & Lehman, 1998, Lewis & Doorlag, 1999 ). Γίλεηαη, ινηπφλ, αληηιεπηφ πσο ε έληαμε ησλ «δηαθνξεηηθψλ» παηδηψλ ζην γεληθφ ζρνιείν δελ µπνξεί λα πεγάδεη κφλν απφ λφκνπο θαη δηαηάγκαηα, αιιά θαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο µαζεηέο ηνπ ζρνιείνπ (Εψληνπ-ηδέξε, 2012). Ο εθπαηδεπηηθφο είλαη εθείλνο πνπ θαίλεηαη λα ζπκβάιιεη θαζνξηζηηθά ζε επίπεδν

36 36 ζρνιηθήο ηάμεο ζην ηη ηειηθά ζα γίλεη πέξαλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ επηινγψλ ηνπ ζπζηήκαηνο (Freice, 2009). Δίλαη απηφο πνπ, εθαξκφδνληαο εληαμηαθή παηδαγσγηθή, κπνξεί λα δηαδξακαηίζεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ άξζε ηνπ ζηηγκαηηζκνχ ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία, ηεο παζεηηθνπνίεζεο θαη ηεο ηδξπκαηνπνίεζεο απηψλ (Humpage, 2007, Oliver, 2004). Οη εθπαηδεπηηθνί είλαη απηνί πνπ ζα αλνίμνπλ ηνπο δξφκνπο ηεο αιιαγήο, αλαπηχζζνληαο µηα επξχηεξε θηινζνθία απνδνρήο ηεο αλαπεξίαο, απνξξίπηνληαο ζηεξεφηππεο αληηιήςεηο θαηεγνξηνπνίεζεο θαη απνθιεηζκνχ. πλεπψο, ν νπζηαζηηθφηεξνο παξάγνληαο γηα ηελ επηηπρή εθαξκνγή ηνπ ζεζκνχ ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη ν εθπαηδεπηηθφο θαη γη απηφ ζα πξέπεη ε αθαδεκατθή ηνπ πξνεηνηκαζία λα είλαη ηέηνηα ψζηε λα δηεπξχλεη ηνλ ηξφπν ζθέςεο ηνπ, ζηξέθνληάο ηνλ πξνο κία ζπλερή αλαζεψξεζε θαη αλαβάζκηζε ησλ δηδαθηηθψλ ηνπ πξαθηηθψλ. (Ainscow, 1997). Απνθηψληαο θαηλνχξγηεο επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο θαη θαηάιιεινπο παηδαγσγηθνχο ρεηξηζκνχο, κεηαβάιιεηαη θαη πξνρσξά ζηελ ηζφηηκε, εηιηθξηλή δηαρείξηζε ηνπ πνιπκνξθηθνχ πεξηβάιινληνο ηεο ηάμεο, αιιά θαη ηνπ εθζπγρξνληζκνχ ηεο θνηλσλίαο, φπνπ εθηφο ησλ άιισλ θαη «ζηελ θαζεκεξηλή δσή [...] αιιάδνπλ νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ» (Πεξζηάλεο, 2010). πλαθφινπζα, ν εθπαηδεπηηθφο έρεη ηε δπλαηφηεηα αιιά θαη ηελ ππνρξέσζε, πξαγκαηνπνηψληαο δξάζεηο θαη πξνγξάκκαηα ζηε ζρνιηθή θαζεκεξηλφηεηα λα παξέρεη κέζα θαη ηξφπνπο ακθηζβήηεζεο ησλ ζηάζεσλ θαη ησλ παγησκέλσλ αληηιήςεσλ γηα ηελ αλαπεξία πνπ έρνπλ πηνζεηήζεη νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε. Χο εθ ηνχηνπ, νη εθπαηδεπηηθνί απαηηείηαη λα απνθηήζνπλ λέεο δεμηφηεηεο ζε ηνκείο φπσο ε νξγάλσζε, ε ζπκβνπιεπηηθή θαη ε επηθνηλσλία, δεμηφηεηεο πνπ απφ µφλεο ηνπο πξνυπνζέηνπλ ζπλερή βειηίσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Saleh, 1998). Οη δεμηφηεηεο απηέο ζα ηνπο νδεγήζνπλ ζηε δηάλνημε δξφκσλ εθαξκνγήο ηεο εληαίαο εθπαίδεπζεο, ε νπνία πξνυπνζέηεη ηελ αιιαγή ηεο ζρνιηθήο θνπιηνχξαο θαη ηεο θαζεκεξηλήο ζρνιηθήο πξαθηηθήο κε ζηφρν ηελ ηθαλνπνίεζε φισλ ησλ καζεηψλ, αλεμάξηεηα απφ ηε «δηαθνξεηηθφηεηα» ή ηελ «θαλνληθφηεηα» πνπ ραξαθηεξίδεη ηνλ θαζέλα (Phtiaka, 2008, Strogilos, 2012). Οη εθπαηδεπηηθνί είλαη απηνί πνπ ελεξγνπνηνχλ ηηο δηαδηθαζίεο επηθνηλσλίαο θαη αιιειεπίδξαζεο καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία κέζα ζηελ ηάμε, θαζηζηψληαο ηνπο µαζεηέο παξαγσγηθνχο (Εψληνπ-ηδέξε, 2012) Δίλαη νη ίδηνη πνπ πνιιέο θνξέο απνθιείνπλ ηα παηδηά κε αλαπεξία απφ ηελ ελεξγφ αλάκεημε ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο, παξαβιέπνληαο φηη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζπλεθπαίδεπζεο

37 37 εμαξηψληαη θαη απφ ηνλ ξφιν ηνπ παηδηνχ κέζα ζηελ ηάμε (Angelides, Vrasidas, & Charalambous, 2007). Ζ ζεκαζία ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ παηδηνχ ζε νκάδεο νκειίθσλ, ζε φια ηα ζηάδηα ηεο αλάπηπμήο ηνπ απνηειεί έλα απφ ηα βαζηθά επηρεηξήκαηα ππέξ ηεο ζπλεθπαίδεπζεο παηδηψλ κε θαη ρσξίο ηδηαίηεξεο καζεζηαθέο θαη ςπρνθνηλσληθέο αλάγθεο (Γελά, 2004). χκθσλα κε ηνλ Piaget (1926), ην παηδί καζαίλεη λα θαιιηεξγεί ζρνιηθέο δεμηφηεηεο κέζα απφ ηελ επηθνηλσλία θαη ηε ζπλαλαζηξνθή κε ην δάζθαιν θαη ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ. Αληίζηνηρα ν Vigotsky ππνζηεξίδεη φηη, ε ζπκκεηνρή ζε νκάδεο ζπλνκειίθσλ επλνεί ηνπο καζεηέο κε ρακειή ζρνιηθή επίδνζε ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο «επηθείκελεο αλάπηπμεο». Ο εθπαηδεπηηθφο, ινηπφλ, φηαλ επηθεληξψλεηαη ζηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ παηδηνχ θαη ηεξεί ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ αλαπεξία, ελψ ηαπηφρξνλα δηαθνξνπνηεί ηε δηδαζθαιία πεξηιακβάλνληαο θαη ην παηδί κε αλαπεξία ζηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ γίλνληαη ζηελ ηάμε, ηφηε παξνπζηάδνληαη καζεζηαθά απνηειέζκαηα θαη γίλεηαη νπζηαζηηθή έληαμε (Hadjikakou, Petridou, & Stylianou, 2008, Hodge & Runswick-Cole, 2008, Janney & Snell, 2006, Martinez, 2003, Παληειηάδνπ & Φηιηππάηνπ, 2013). Αλ ε παξνπζία ηνπ παηδηνχ κε αλαπεξία ζηε γεληθή ηάμε δε ζπλνδεχεηαη απφ ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπ ζηελ νκάδα, ηφηε ε δηαδηθαζία ηεο ζπλεθπαίδεπζεο απνηπγράλεη θαη απνδνκείηαη, κε απνηέιεζκα λα επηηπγράλεηαη ε δηαδηθαζία ηνπ δηαρσξηζκνχ, εμ αηηίαο ίζσο ησλ ρακειψλ πξνζδνθηψλ ή αληηιήςεσλ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, αιιά θαη ηεο απηφ-απνηειεζκαηηθφηεηάο ηνπ σο παηδαγσγνχ (Kalyva & Agaliotis, 2009, Presson, 2008). Απνηειεζκαηηθφο εθπαηδεπηηθφο είλαη απηφο πνπ ζπκβάιιεη επηπξφζζεηα ζηελ θαηαλφεζε ηνπ δηαθνξεηηθνχ, απεπζχλεηαη ζε φια ηα παηδηά, δηαθνξνπνηψληαο ηε δηδαζθαιία ηνπ, κεγηζηνπνηεί ηνλ δηδαθηηθφ ρξφλν θαη δεκηνπξγεί κία παηδαγσγηθή ζρέζε κε ηνπο καζεηέο, ε νπνία εληζρχεη ηελ απηελεξγφ δξάζε, ην νκαδηθφ πλεχκα θαη ηηο δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο (Brinkmann, & Twiford, 2012, Ησαλλίδνπ-Κνπηζειίλε, 2006, Kyriakides, Creemers, & Antoniou, 2009, Kyriakides, Creemers, Antoniou & Demetriou, 2010, Ππξγησηάθεο, 2011, Ξσρέιιεο, 2006). Απηφ ζπλεπάγεηαη πσο ε ζεηηθή ζηάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε ζπλδέεηαη κε έλαλ πςειφ βαζκφ απηφ-απνηειεζκαηηθφηεηαο, κε ηνπο ίδηνπο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα ληψζνπλ πην απνηειεζκαηηθνί, φηαλ δηδάζθνπλ κε επηηπρία καζεηέο κε αλαπεξία (Zoniou-Sideri & Vlachou, 2006). Ζ εκπεηξία άιισζηε δείρλεη φηη ε βάζε ηεο επηηπρίαο ηεο εληαίαο εθπαίδεπζεο εδξεχεη µέζα ζηελ ηάμε, κε βαζηθνχο παξάγνληεο ηνπο ίδηνπο

38 38 ηνπο δαζθάινπο, ην ππφβαζξν θαη ηηο αληηιήςεηο ηνπο (Sarason, 1995, Scruggs & Mastropieri, 1996). πλαθφινπζα, θαηαλνψληαο ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ ξφινπ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζηελ παξνρή ηζφηηκεο πνηνηηθά εθπαίδεπζεο ζηα παηδηά κε αλαπεξία, αξθεηνί εξεπλεηέο αζρνιήζεθαλ κε ηηο ζηάζεηο θαη ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ αλαπεξία (Ernst & Rogers, 2009, Gokdere, 2012, Lalvani, 2013, Koutrouba et al., 2008). Οη ζηάζεηο θαη ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηεινχλ νπζηαζηηθέο παξακέηξνπο ηνπ ηξφπνπ πνπ νη εθπαηδεπηηθνί αληηκεησπίδνπλ ηνπο καζεηέο ηνπο (Lindsay, 2007, Norwich, 1994). Απφ ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα, δηαπηζηψλεηαη φηη νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηελ ελζσκάησζε πνηθίιινπλ θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ ζεηηθέο, νπδέηεξεο έσο αξλεηηθέο. ε αλαζθφπεζε εξεπλψλ πνπ αλαθέξνληαλ ζηελ πεξίνδν , δηαπηζηψζεθε ζεηηθή ζηάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, ε νπνία επεξεάδεηαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο (Αvramidis & Ννrwich, 2002). Οη Malian θαη McRay (2010), εμεηάδνληαο ηηο ζηάζεηο 290 εθπαηδεπηηθψλ δηαθφξσλ βαζκίδσλ, δηαπίζησζαλ φηη είραλ ζεηηθή ζηάζε σο πξνο ηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο. Αλάινγεο δηαπηζηψζεηο θαηαγξάθνληαη θαη ζε έξεπλεο ζηελ Διιάδα (Zoniou- Sideri & Vlachou, 2006, Koutrouba et al, 2008, Παηζίδνπ-Ζιηάδνπ, 2011). Άιιεο έξεπλεο θαηαιήγνπλ ζην φηη νη εθπαηδεπηηθνί είλαη επηθπιαθηηθνί σο πξνο ηε ζπλεθπαίδεπζε, εκθαλίδνληαη πξνβιεκαηηζκέλνη θαη δειψλνπλ απξνεηνίκαζηνη λα ππνζηεξίμνπλ ηε θνίηεζε ησλ καζεηψλ ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ή ΔΔΑ (Kalyva, Gojkovic, & Tsakiris, 2007, Rakap & Kaczmarek, 2010) ηελ πξνζπάζεηα αλεχξεζεο ησλ παξαγφλησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πνηθηινκνξθία ησλ απφςεσλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηελ ελζσκάησζε, νη εξεπλεηέο αλαθέξνπλ ην ίδην ην παηδί θαη ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Οη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ κπνξεί λα επεξεάδνληαη απφ ηε κνξθή ηεο αλαπεξίαο, απφ ηελ πξνεγνχκελε εκπεηξία θαη επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία, απφ ηελ επηκφξθσζή ηνπο, απφ ηε ζέζε θαη ηε βαζκίδα ζηελ νπνία ππεξεηνχλ, θαζψο θαη απφ ηε δηαζεζηκφηεηα ησλ πφξσλ, ηε ζηήξημε πνπ δέρνληαη θαη ηε ζπλεξγαζία ηνπο κε ηνπο εκπιεθφκελνπο θνξείο. Δπηπξφζζεηα, νη εθπαηδεπηηθνί δηαθξίλνπλ ηξεηο επξχηεξεο θαηεγνξίεο αλαπεξηψλ: ηηο θηλεηηθέο θαη αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο,

39 39 ηηο γλσζηηθέο θαη λνεηηθέο αλαπεξίεο θαη ηα ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα θαη ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο (Avramidis & Norwich, 2002). Οη εθπαηδεπηηθνί επηζεκαίλνπλ αθφκε ηηο δπζθνιίεο πνπ πξνθχπηνπλ θαηά ηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο φπσο: α) ηνλ ρξφλν πνπ ρξεηάδεηαη ν δάζθαινο γηα λα πξνεηνηκαζηεί πξνθεηκέλνπ λα δηαθνξνπνηήζεη ηε δηδαζθαιία ηνπ ρξεζηκνπνηψληαο θαηάιιειεο θαη αμηφπηζηεο κεζφδνπο δηδαζθαιίαο ή λα κηιήζεη κε ςπρνιφγνπο ζρεηηθά κε ηα δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηελ ηάμε, β) ηνλ ρξφλν θαη ηελ πξνζνρή πνπ ρξεηάδεηαη λα αθηεξψζεη θαηά ηε δηδαζθαιία ζε παηδηά κε αλαπεξία κέζα ζηελ ηάμε κε πξνζαξκνγέο ζηε δηδαζθαιία θαη κείσζε ηνπ ρξφλνπ γηα ηε δηεθπεξαίσζε κίαο θαιήο δηδαζθαιίαο, γ) ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία πνπ πξνθχπηνπλ θαη δηαηαξάζζνπλ ηελ ηάμε παξεκπνδίδνληαο έηζη ηα άιια παηδηά λα κάζνπλ, κε απνηέιεζκα ηελ πηψζε ηεο επίδνζεο ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία (Anderson et al, 2007). Δηδηθά, ε κνξθή θαη ε ζνβαξφηεηα ηεο αλαπεξίαο απνηεινχλ παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηηο ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνο ηελ ελζσκάησζε (Watkins 2007). Θεσξνχλ φηη ππαγνξεχνπλ ηφζν ην εχξνο ηεο απνδνρήο, φζν θαη ην είδνο ηεο εθπαηδεπηηθήο ππνζηήξημεο πνπ ρξεηάδεηαη ν καζεηήο κέζα ζηελ ηάμε (Scruggs & Mastropieri, 2004). Έηζη, νη καζεηέο κε ήπηεο θαη κε εκθαλείο δηαηαξαρέο, γίλνληαη εχθνια απνδεθηνί απφ ηνπο ζπκκαζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε θαη ηνπο δαζθάινπο ηνπο, ελψ νη ζνβαξέο θαη εκθαλείο δηαηαξαρέο νδεγνχλ πηζαλφλ ζε ζηηγκαηηζκφ (Wang, Reynolds, & Walberg, 1988). Δηδηθφηεξα, απφ έξεπλεο έρεη δηαπηζησζεί φηη νη εθπαηδεπηηθνί έρνπλ αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηελ εθπαηδεπηηθή ελζσκάησζε καζεηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, κε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα, κε εγθεθαιηθή παξάιπζε, απηηζκφ ή πνιιαπιέο αλαπεξίεο (Alghazo & Naggar Gaad, 2004, Cook, 2001, Cook, Tankersley, Cook, & Landrum, 2000, Cook et al, 2007, Glaubman & Lifshitz, 2001 Lifshitz et al., 2004). Αληίζεηα απνηειέζκαηα έρνπλ αλαθεξζεί ζε άιιεο έξεπλεο φπνπ θάλεθε φηη νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ είλαη ζεηηθέο σο πξνο ηελ ελζσκάησζε καζεηψλ κε ήπηεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη θηλεηηθέο ή αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο (Alghazo & Naggar Gaad, 2004, Avramidis & Kalyva, 2007, Glaubman & Lifshitz, 2001, Zoniou-Sideri & Vlachou, 2006).

40 40 Δπηπιένλ, έρεη ππνζηεξηρζεί φηη εθπαηδεπηηθνί κε ιηγφηεξα ρξφληα ππεξεζίαο έρνπλ πην ζεηηθή ζηάζε ζηε δηαδηθαζία ηεο ελζσκάησζεο απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο κε πεξηζζφηεξα ρξφληα ππεξεζίαο (Forlin, 1995). Χζηφζν, ζε άιιεο έξεπλεο αλαθέξζεθε φηη ηα ρξφληα ππεξεζίαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ δελ επηδξνχλ ζηε ζηάζε ηνπο ζηε δηαδηθαζία ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Avramidis, Bayliss, & Burden, 2000, Beacham & Rouse 2012), δηαπηζηψζεθε φηη νη ζηάζεηο θαη νη αληηιήςεηο ησλ δαζθάισλ απέλαληη ζηηο αξρέο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο παξακέλνπλ ζεηηθέο θαη δε κεηψλνληαη κε ηε ζρνιηθή εκπεηξία ησλ εηψλ ππεξεζίαο. Αλαθνξηθά κε ηε βαζκίδα εθπαίδεπζεο, ζε έξεπλα ππνζηεξίδεηαη φηη νη εθπαηδεπηηθνί ηεο δεπηεξνβάζκίαο εθπαίδεπζεο έρνπλ πην αξλεηηθή ζηάζε απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο ησλ άιισλ βαζκίδσλ (Zoniou-Sideri & Vlachou, 2006). Θεσξνχλ φηη ε εθπαηδεπηηθή ελζσκάησζε κπνξεί λα επεξεάζεη αξλεηηθά ηνπο καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε, ελψ γηα ηα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία πηζηεχνπλ φηη ε ελζσκάησζε, αθφκε θαη αλ ζπκβάιεη ζηε βειηίσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ηνπο, δελ επλνεί ηε γλσζηηθή θαη ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εμέιημε (Fakolade, Adeniyi, & Tella, 2009, Zoniou-Sideri & Vlachou, 2006, Koutrouba, Vamvakari, & Theodoropoulos, 2008). Κάλνληαο κία αλαζθφπεζε ησλ εξεπλψλ, ηφζν ζην εμσηεξηθφ, φζν θαη ζηελ Διιάδα, παξαηεξνχκε φηη ηα εξεπλεηηθά ζπκπεξάζκαηα ηαπηίδνληαη. ε έξεπλα ζε ζρνιεία ζην Ηζξαήι, νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ήηαλ ζεηηθέο απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, αιιά αλέθεξαλ δπζθνιίεο ζηελ εθαξκνγήο ηεο. Οη δπζθνιίεο απηέο ζπλδένληαη κε ηε γλψζε ησλ δαζθάισλ ζηηο ζεξαπεπηηθέο πξαθηηθέο, ηελ έιιεηςε επαγγεικαηηθήο ππνζηήξημεο, ην κέγεζνο ηεο ηάμεο, ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη ην ζρνιηθφ θιίκα (Avissar, 2000). ε άιιε έξεπλα, δηαπηζηψζεθε φηη νη εθπαηδεπηηθνί ηεο γεληθήο εθπαίδεπζεο αλέπηπμαλ ειαθξψο αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ΔΔΑ ή αλαπεξία, ζε αληίζεζε κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο πνπ είραλ πξνεγνχκελε εκπεηξία νη νπνίνη θξάηεζαλ ζεηηθή ζηάζε (Kalyva, Gojkovic, & Tsakiris, 2007 ). Οη έξεπλεο ζηελ Διιάδα θαηαιήγνπλ ζε παξφκνηεο δηαπηζηψζεηο. Ζ ειιηπήο θαηάξηηζε ζε ζέκαηα ζπλεθπαίδεπζεο είλαη ν βαζηθφο ιφγνο πνπ ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ κίαο κηθξήο έξεπλαο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηελ Κξήηε δε ζπκθσλεί κε ην ζεζκφ ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Ρήγα, 1997). ε έξεπλα αλαθέξεηαη φηη νη δάζθαινη ηεο γεληθήο εθπαίδεπζεο ήηαλ πην ζεηηθνί απέλαληη ζηελ ελζσκάησζε ζε ζρέζε κε ηνπο δαζθάινπο ηεο εηδηθήο εθπαίδεπζεο. Δπηπιένλ, νη

41 41 λεψηεξνη θαη ιηγφηεξν πεπεηξακέλνη δάζθαινη ήηαλ ζεηηθφηεξνη, ελψ θακία δηαθνξά δε βξέζεθε ζηηο ζηάζεηο αλαθνξηθά κε ην θχιν (Padeliadu & Lampropoulou, 1997). ηελ έξεπλα ησλ Zoniou-Sideri & Vlachou, (2006), δηαπηζηψζεθε ζεηηθή ζηάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, αθνχ ζεψξεζαλ φηη ζπκβάιιεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο θαη ζηε βειηίσζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζρνιείνπ. Οη εθπαηδεπηηθνί πνπ πήξαλ κέξνο ζηελ έξεπλα ππνζηήξημαλ φηη ε ζπλεθπαίδεπζε δελ είλαη εθηθηή γηα φια ηα παηδηά αθνχ δελ κπνξεί λα ζπκβάιεη ηδηαίηεξα ζηε γλσζηηθή αλάπηπμε θαη ηελ πξννπηηθή ηεο ζηαδηνδξνκίαο ησλ παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία. Ζ έξεπλα ησλ Avramidis θαη Kalyva (2007) έδεημε φηη νη εθπαηδεπηηθνί είραλ ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, αιιά αηζζάλνληαλ πην αζθαιείο ζηε δηαρείξηζε ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ θαη ιηγφηεξν ζηελ αληηκεηψπηζε καζεηψλ κε βαξηέο δηαηαξαρέο, εγθεθαιηθή βιάβε, αηζζεηεξηαθέο δηαηαξαρέο, απηηζκφ. ε άιιε έξεπλα ζε εθπαηδεπηηθνχο ηεο Κχπξνπ, δηαπηζηψζεθε φηη νη βαζηθνί παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο ζηάζεηο ηνπο απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε είλαη θπξίσο ε έιιεηςε εμεηδηθεπκέλεο γλψζεο ζηελ εηδηθή αγσγή, ε αλεπάξθεηα ησλ ππνδνκψλ θαη ε πξνθαηάιεςε (Koutrouba, Vamvakari, & Steliou, 2006). ε Έιιελεο εθπαηδεπηηθνχο ζε ζρνιεία ηεο δεπηεξνβάζκίαο εθπαίδεπζεο δηαπηζηψζεθε φηη έρνπλ ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, ελψ ζηνπο παξάγνληεο πνπ έρνπλ ζεηηθή επίδξαζε ζπκπεξηιακβάλνληαη ε επηκφξθσζε θαη ε παξνρή πξνζφλησλ γηα ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Koutrouba, Vamvakari & Theodoropoulos, 2008). ε ζπγθξηηηθή έξεπλα ησλ Batsiou, Bebetsos, Panteli θαη Antoniou (2008), ζρεηηθά κε ηηο ζηάζεηο ησλ Διιήλσλ θαη Κππξίσλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε, δηαπηζηψζεθε φηη νη εθπαηδεπηηθνί έρνπλ ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε. Οη Κχπξηνη εθπαηδεπηηθνί είραλ πεξηζζφηεξε εκπεηξία ζηε ζπλεξγαζία κε ηνπο καζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία. Αλαθέξνληαη δε σο ζεκαληηθνί παξάγνληεο επίδξαζεο ζηηο ζηάζεηο θαη ηηο πξνζέζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ε εκπεηξία, ε πιεξνθφξεζε θαη ε γλψζε. ε έξεπλα ζε εθπαηδεπηηθνχο δεκφζησλ εηδηθψλ ζρνιείσλ ηεο δεπηεξνβάζκίαο εθπαίδεπζεο ζηελ Βφξεηα Διιάδα, δηαπηζηψζεθε φηη ην 47,5% ησλ εθπαηδεπηηθψλ ήηαλ ελάληηα ζηε ζπλεθπαίδεπζε φισλ ησλ καζεηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Coutsocostas & Alborz, 2010). Οη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ επεξεάδνληαλ απφ κεηαβιεηέο, φπσο ε ειηθία, ε δηδαθηηθή εκπεηξία, ε γλψζε θαη θαηάξηηζε ζηελ εηδηθή εθπαίδεπζε. ε έξεπλα ζε εθπαηδεπηηθνχο ηεο δεπηεξνβάζκίαο εθπαίδεπζεο δηαπηζηψζεθε φηη είραλ ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε ε νπνία θάλεθε λα επεξεάδεηαη απφ

42 42 παξακέηξνπο φπσο ηα έηε πξνυπεξεζίαο, ηελ πξνεγνχκελε εκπεηξία απφ ηε δηδαζθαιία ζε καζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία θαη ηελ επηκφξθσζε ζε ζέκαηα εηδηθήο αγσγήο (Παηζίδνπ-Ζιηάδνπ, 2011). πλεπψο, ε ειιηπήο θαηάξηηζε θαη πξνεηνηκαζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζε ζέκαηα ζπλεθπαίδεπζεο παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία θαίλεηαη λα έρεη ηδηαίηεξα αξλεηηθή επίδξαζε ζηελ πξνζπκία ησλ εθπαηδεπηηθψλ λα απνδερηνχλ ζηελ ηάμε ηνπο παηδηά κε αλαπεξία θαη λα δηαθνξνπνηήζνπλ ηε δηδαζθαιία ηνπο (Avramidis & Norwich, 2002, Ernst & Rogers, 2009, Koutrouba, Vamvakari, & Steliou, 2006, Van Reusen, Shoho, & Barner, 2001). Πηζαλφηαηα απηφ λα νθείιεηαη ζηνλ έληνλν πξνβιεκαηηζκφ αλαθνξηθά κε ηηο δπζθνιίεο πνπ πξφθεηηαη λα ζπλαληήζνπλ ζηελ θαζεκεξηλή ιεηηνπξγία ηεο ηάμεο, ιφγσ ηεο ειιηπνχο γλψζεο θαη πξνεηνηκαζίαο ηνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αηφκσλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Alghazo & Naggar Gaad, 2004, Avramidis & Kalyva, 2007, DeBettencourt, 1999, De Boer et al., 2011, Everington et al., 1999, Glaubman & Lifshitz, 2001, Hammond & Lawrence, 2003, Kim et al., 2005). πκπεξαζκαηηθά, ηα εξεπλεηηθά απνηειέζκαηα θαηαδεηθλχνπλ φηη ηειηθά νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ δελ είλαη πάγηα αξλεηηθέο, αιιά θαζνξίδνληαη απφ ηελ εηνηκφηεηά ηνπο λα ιεηηνπξγήζνπλ απνηειεζκαηηθά ζηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο. πσο δηαθαίλεηαη, ηφζν απφ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, φζν θαη απφ ηελ ειιεληθή, ε νπζηαζηηθή εθαξκνγή ηνπ ζεζκνχ ηεο ζπλεθπαίδεπζεο πξνυπνζέηεη σο αλαγθαία θαη πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο ζπληζηψζα ηελ πξνεηνηκαζία θαη επηκφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Παληειηάδνπ-Παηζηνδήκνπ, 2000). Μάιηζηα, πξνηείλεηαη λα γίλεηαη κε ζπγθεθξηκέλνπο ηξφπνπο, ψζηε λα ληψζνπλ ελδπλακσκέλνη ζηνλ θαηλνχξγην θαη ζπλζεηφηεξν ξφιν ηνπο σο εθπαηδεπηηθψλ ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Cutter, Sullivan Palincsa, & Magnusson, 2002, McLeskey & Waldron, 2002). Χο εθ ηνχηνπ, νη αιιαγέο πνπ πξέπεη λα γίλνπλ πξνθεηκέλνπ λα εθαξκνζηνχλ κε επηηπρία νη αξρέο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ζα πξέπεη λα πξνζαλαηνιίδνληαη ζηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ απφ ηελ πιεπξά ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία θαη ζηελ ίδηα ηε ζπλεθπαίδεπζε (Watkins, 2007). Καηά ζπλέπεηα, ην επηκνξθσηηθφ ελδηαθέξνλ ηεο πνιηηείαο ζα πξέπεη λα ζηξαθεί ζηε βειηίσζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη επηκφξθσζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Bekiari & Sakelariou, 2004, Morley, Bailey, Tan, & Cooke, 2005, Vazquez et al., 2010), θαζψο θαη ζηε βειηίσζε ζηάζεσλ πνπ πεγάδνπλ απφ πξνθαηαιήςεηο θαη δηαηψληζε ησλ ζηεξενηχπσλ (Ernst & Rogers, 2009, Symeonidou & Phtiaka, 2009). ζν πην ζεηηθέο είλαη νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ σο πξνο ηνπο καζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, ηφζν

43 43 πην απνηειεζκαηηθή είλαη ε ελζσκάησζε ησλ αηφκσλ απηψλ ζηηο γεληθέο ηάμεηο (Stewart et al., 1998). ζνλ αθνξά ηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ δεκνηηθνχ απέλαληη ζηα άηνκα κε ΔΔΑ & ή αλαπεξία κπνξνχκε λα δηαπηζηψζνπκε πσο ππάξρνπλ αξθεηνί παξάγνληεο πνπ ηελ επεηξεάδνπλ. Μεξηθνί απφ απηνχο είλαη ν ηξφπνο νξγάλσζεο ηεο θνηλσλίαο, ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο, ηα πξφηππα ησλ ελειίθσλ κε ζεκαληηθφηεξα απηά ησλ γνλέσλ θαη ησλ δαζθάισλ (Nikolaraizi et al., 2005), ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα θαη ην πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ (Nikolaraizi & Reybekiel, 2001). πρλά, αθφκε θαη αλ ηα ζρνιηθά πεξηβάιινληα είλαη πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ έληαμε, είλαη πηζαλφλ λα αθήλνπλ πεξηζψξηα γηα θνηλσληθή απφξξηςε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία (Asher & Parker, 1989). Ο πιένλ θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο γηα ηελ επηηπρία ηεο ζρνιηθήο έληαμεο ζεσξείηαη ε ζηάζε ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία θαη ε πξνεηνηκαζία ηνπο γηα ηελ απνδνρή, ηε ζπλχπαξμε θαη ηε ζπλεξγαζία κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Downs & Williams, 1994, Slininger et al., 2000). ηνπο ζεκαληηθνχο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο αληηιήςεηο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε Σ.Α. πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία είλαη ην θχιν θαη ε ειηθία, (Nowicki, 2006), ην είδνο ηεο αλαπεξίαο (Laws & Kelly, 2005), ε επαθή ζηελ θαζεκεξηλή δσή κε άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Kalyva & Agaliotis, 2009) θαη ην εληαμηαθφ ή κε πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ (Van Hooser, 2009). Αθφκε, νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε Σ.Α θαη ε πξφζεζή ηνπο λα αιιειεπηδξάζνπλ κε έλα παηδί κε αλαπεξία, εμαξηάηαη απφ ην ηη γλσξίδνπλ θαη θαηαλννχλ ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία (Laws & Kelly, 2005). ζνλ αθνξά ην θχιν, ζε θάπνηεο έξεπλεο θάλεθε ηα θνξίηζηα λα έρνπλ ζεηηθφηεξε ζηάζε απέλαληη ζηελ αλαπεξία ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα (Bossaert, Colpin, Pijl & Petry, 2011, Goreczny, Bender, Caruso, & Feinstein, 2011, Laws & Kelly, 2005). Γεληθφηεξα, βξέζεθε φηη ηα θνξίηζηα είραλ πςειφηεξε βαζκνινγία ζην γλσζηηθφ, ζην ζπλαηζζεκαηηθφ θαη ζην ζπκπεξηθνξηθφ παξάγνληα ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα (Olaleye, Ogundele, Deji, Ajayi, Olaleye, & Adeyanju, 2012, Οsmanaga, 2013). ε θάπνηεο έξεπλεο θάλεθε φηη δελ ππάξρνπλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δπν θχισλ ζρεηηθά κε ηηο απφςεηο απέλαληη ζηελ αλαπεξία (Bebetsos, Derri, Filippou, Zetou, & Vernadakis 2014, Kalyva & Agaliotis, 2009, Lewis & Lewis, 1987, Nikolaraizi, Kumar, Favazza, Sideridis, Tamm & Prellwitz, 2001, Thomson & Lillie, 1995). Δπηπξφζζεηα, ζε έξεπλα επηβεβαηψλεηαη ε αξλεηηθή ζηάζε ησλ αγνξηψλ απέλαληη ζηε ζσκαηηθή αλαπεξία, ζε

44 44 αληίζεζε κε ηα θνξίηζηα πνπ εθθξάδνπλ αξλεηηθφηεξε ζηάζε γηα ηηο αλαπεξίεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αηζζεηηθή θχζε ησλ εμσηεξηθψλ γλσξηζκάησλ (Harper, 1997). Σν ζπκπέξαζκα πνπ πξνέθπςε απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο είλαη φηη ε έιιεηςε γλψζεσλ ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλαπεξία, ζεσξείηαη παξάγνληαο πνπ ζπκβάιιεη ζην λα θαιιηεξγεζεί κία αξλεηηθή ζηάζε (Ison, McIntyre, Rothery, Smithers-Sheedy, Goldsmith, Parsonage, & Foy, 2010). Σα παηδηά δελ γελληνχληαη κε πξνθαηαιήςεηο, αιιά νη αληηιήςεηο θαη ζπκπεξηθνξέο απνθηψληαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ πξψηκε παηδηθή ειηθία (Innes & Diamond, 1999). Έλα απφ ηα βαζηθά αλαπηπμηαθά βήκαηα ησλ παηδηψλ είλαη λα θαηαιάβνπλ πσο ηα άηνκα κπνξεί λα δηαθέξνπλ απφ απηφ πνπ ήδε γλσξίδνπλ θαη πηζηεχνπλ (Miller, 2000). Πηζαλέο παξαλνήζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζρεηηθέο κε ηελ αλαπεξία, κπνξεί λα πξνθχπηνπλ ιφγσ αλσξηκφηεηαο λα θαηαλνήζνπλ θάπνηεο απφ ηηο πηπρέο ηεο αλαπεξίαο (Lewis, 1995). Δξεπλεηέο, θαηά ηελ αμηνιφγεζε ησλ ζπκπεξηθνξψλ παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε ηππηθή αλάπηπμε, δηαπίζησζαλ φηη ε γλψζε ησλ παηδηψλ ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία ζπκβάιεη ζηελ θνηλσληθή απνδνρή (Diamond, Hestenes, Carpenter & Inneds, 1997). Σα παηδηά απφ ηελ ειηθία ησλ ηξηψλ-ηεζζάξσλ ρξφλσλ είλαη ηθαλά λα δηαθξίλνπλ δηαθνξέο αλαθνξηθά κε ηελ εζληθφηεηα, ηε θπιή, ηελ ειηθία, ην θχιν θαη άιιεο εμσηεξηθέο δηαθνξέο (Shutts et al., 2013). Σν θχιν θαίλεηαη λα είλαη παξάγνληαο πνπ επεηξεάδεη ηα επίπεδα ζπλαλαζηξνθήο πααηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Diamond et al., 1992). πγρξφλσο, ζρεκαηίδνληαη νη πξψηεο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο αληηιήςεηο γηα ηε δηαθνξεηηθφηεηα πνπ ραξαθηεξίδεη ηα άηνκα (Nosek et al., 2006). Αθφκα θαη ηα πην κηθξά παηδηά, αλαπηχζζνπλ αληηιήςεηο θαη δηακνξθψλνπλ ηδέεο γηα ηελ αλαπεξία νη νπνίεο φκσο, κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ, δηαθνξνπνηνχληαη (Smith & Williams, 2001). Σα παηδηά κέρξη ηελ ειηθία ησλ 7 εηψλ, δίλνπλ πεξηζζφηεξε ζεκαζία ζηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο αηφκνπ, ελψ ζηαδηαθά ε πξνζνρή ηνπο κεηαθηλείηαη ζηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηα εζσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αηφκνπ (Lewis, 1995, Diamond & Hong, 2010, Miller, 2000). Οη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε Σ.Α δηαθέξνπλ αλάινγα κε ην είδνο ηεο αλαπεξίαο ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο. Οη καζεηέο κε Σ.Α. αλαγλσξίδνπλ ηηο αηζζεηεξηαθέο θαη θηλεηηθέο αλαπεξίεο, ιφγσ ηνπ εμνπιηζκνχ πνπ ρξεζηκνπνηεί ην άηνκν. Αληηζέησο, νη ζπλαηζζεκαηηθέο θαη λνεηηθέο δηαηαξαρέο δελ γίλνληαη εχθνια αληηιεπηέο (Conant & Budoff, 1983). Δπίζεο, νη καζεηέο εθθξάδνπλ αξλεηηθφηεξε ζηάζε ζηηο ιηγφηεξν

45 45 εκθαλείο αλαπεξίεο, φπσο είλαη ε λνεηηθή θαη ζεηηθφηεξε ζηηο εκθαλείο, φπσο ε θηλεηηθή αλαπεξία (Nowicki & Sandieson, 2002). Χζηφζν, άιιεο πεξηπηψζεηο έρεη αλαθεξζεί φηη ε ζηάζε ηνπο ζηηο αηζζεηεξηαθέο θαη ζσκαηηθέο αλαπεξίεο είλαη πεξηζζφηεξν ζεηηθή ζε ζρέζε κε ηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο (De Boer et al., 2012). ε έξεπλα, θαηαγξάθεθαλ νη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ ειηθίαο 7 κε 12 εηψλ απέλαληη ζηα παηδηά κε απηηζκφ θαη ΓΔΠΤ. Οη ζπκκεηέρνληεο αλέθεξαλ φηη ζα απέθεπγαλ έλα παηδί κε απηηζκφ ή ΓΔΠΤ, επεηδή πηζηεχνπλ φηη νη ίδηνη έρνπλ ζεκαληηθή δηαθνξά απφ ηα παηδηά απηά (Harnum, Duffy & Ferguson, 2007). ε άιιε έξεπλα κειεηήζεθαλ νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ Λπθείνπ θαη θνηηεηψλ απέλαληη ζε άηνκα κε θψθσζε, ηχθισζε, θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη ζπκκεηέρνληεο είραλ ηηο ιηγφηεξν ζεηηθέο αληηιήςεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα άηνκα. Απφ ηηο ππφινηπεο αλαπεξίεο ε θηλεηηθή αλαπεξία αληηκεησπίδνληαλ αξλεηηθφηεξα ζε ζρέζε κε ηα άηνκα κε ηελ θψθσζε ή κε ηελ ηχθισζε (De Laat et al., 2013). Ζ νκάδα ησλ αηφκσλ κε λνεηηθέο δηαηαξαρέο απνηειεί κία μερσξηζηή «ζηηγκαηηζκέλε» νκάδα πνπ αληηκεησπίδνπλ ηδηαίηεξεο δπζθνιίεο ζηελ έληαμε ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, ζηε ζπκκεηνρή ζηελ θνηλφηεηα, αιιά θαη ζηελ επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε (Werner, Corrigan, Ditchman, & Sokol, 2012). Σα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ηα νπνία έρνπλ επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία έρνπλ πην ζεηηθή ζηάζε θαη απνδέρoληαη ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία πεξηζζφηεξν επλντθά απφ φ,ηη νη ζπλνκήιηθνί ηνπο ρσξίο πξνεγνχκελε εκπεηξία (Helmstetter, Peck, & Giangreco, 1994). Ζ ζπλεθπαίδεπζε καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζην γεληθφ ζρνιείν ή ζηε γεληθή ηάμε θαη επνκέλσο ε άκεζε επαθή απηψλ, κπνξεί λα απνδνκήζεη ηηο αξλεηηθέο ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο (Hastings & Graham, 1995). Παξάιιεια, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ αιιειεπηδξνχλ θαη εκπιέθνληαη ζε ζεηηθέο εκπεηξίεο επαθψλ κε παηδηά κε αλαπεξία, είλαη πην πηζαλφλ λα αλαπηχμνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο (Diamond, 2001). Ζ πνηφηεηα ησλ επαθψλ πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, ζα θαζνξίζεη θαη ηε ζρέζε ηεο αιιειεπίδξαζεο πνπ ζα αλαπηπρζεί (McManus, Feyes, & Saucier, 2011). πκπεξαζκαηηθά, θαίλεηαη φηη ε επαθή κε ηα άηνκα κε αλαπεξία, γηα λα έρεη νθέιε, ζα πξέπεη λα είλαη νξγαλσκέλε θαη πξνγξακκαηηζκέλε κε απζηεξά δνκεκέλν ηξφπν (Maras & Brown, 1996). Ζ παξνρή γλψζεσλ ζηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είλαη

46 κεγίζηεο ζεκαζίαο (Maras & Brown, 1996) θαη κπνξεί λα ζπκβάιιεη θαζνξηζηηθά ζηελ θαηαλφεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο (Diamond, Hestenes, Carpenter, & Innes, 1997). 46 Πξνγξάκκαηα γηα ηξνπνπνίεζε ζηάζεσλ Αθνχ ν βαζκφο ελζσκάησζεο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζηελ ηππηθή ηάμε εμαξηάηαη απφ ηηο ηθαλφηεηεο ησλ ίδησλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο εθπαηδεπηηθέο θαη απαηηήζεηο ηεο ηππηθήο ηάμεο, αιιά θαη απφ ηε ζηάζε ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο (Criss et al., 2002), ην ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ αμηνιφγεζε ηεο θαηαλφεζεο θαη ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, θαζψο θαη ζηελ αλαγθαηφηεηα θαη απνηειεζκαηηθφηεηα πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο. Πξνθεηκέλνπ λα ζρεδηαζηεί θαιά έλα παξεκβαηηθφ πξφγξακκα, ζα πξέπεη λα αμηνινγεζνχλ ε γλψζε θαη ε θαηαλφεζε ησλ καζεηψλ πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία. Πνιιέο κειέηεο αλαθέξνληαη ζε δηάθνξα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ εθπαίδεπζε κε ζηφρν ηε βειηίσζε ησλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία θαη ηελ θαηαλφεζε απηήο. Σα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο έρνπλ δηαθνξεηηθή κνξθή, δνκή, δηάξθεηα θαη επηθεληξψλνληαη ζε δηαθνξεηηθέο ειηθηαθέο νκάδεο. Παξφιν πνπ δελ ππάξρεη ζπκθσλία κεηαμχ ησλ εξεπλεηψλ σο πξνο ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θάπνηαο ζπγθεθξηκέλεο κεζφδνπ, απηφ πνπ απνηειεί θνηλή παξαδνρή είλαη φηη ε επαθή κε ηα άηνκα κε αλαπεξία ζεσξείηαη ε πην απνηειεζκαηηθή κέζνδν,ο πξνθεηκέλνπ λα αξζνχλ νη πξνθαηαιήςεηο θαη ηα ζηεξεφηππα θαη λα ηξνπνπνηεζνχλ ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηελ αλαπεξία (Fichten, Schipper, & Cutler, 2005, Hunt & Hunt, 2000, Yuker, 1994). Οη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη απαηηνχληαη καθξνρξφληα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο γηα λα επηθέξνπλ νπζηαζηηθέο βειηηψζεηο κε δηάξθεηα (Stephan & Stephan, 1996), ππνγξακκίδνληαο ζπγρξφλσο, ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πξνγξακκάησλ πνπ ζπλδπάδνπλ ηε γλσζηηθή, ζπλαηζζεκαηηθή θαη ζπκπεξηθνξηζηηθή δηάζηαζε είλαη πην απνηειεζκαηηθά (Ison et al., 2010). Πξνγξάκκαηα γηα ηξνπνπνίεζε ζηάζεσλ κέζσ Λνγνηερλίαο Οη εξεπλεηέο έρνπλ επηθεληξψζεη ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζηελ αμηνπνίεζε ηεο παηδηθήο ινγνηερλίαο σο κέζνπ γηα ηνλ εκπινπηηζκφ ησλ γλψζεσλ ησλ καζεηψλ γηα ηελ αλαπεξία. Με ηνλ ηξφπν απηφ, επηδηψθεηαη ην πξψην βήκα γηα ηε βειηίσζε ηεο θνηλσληθήο απνδνρήο ησλ καζεηψλ απηψλ. ε αξθεηέο κειέηεο αλαθέξνληαη

47 47 παξεκβάζεηο κε ζεηηθά απνηειέζκαηα ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ πνπ πεξηειάκβαλαλ ηελ αλάγλσζε ηζηνξηψλ κε ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία θαη ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ζπλδπαζκέλα κε θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε (De Boer, 2014, Cameron & Rutland, 2006, Cooper, 2003, Monson & Shurtleff, 1979, Ostrosky et al., 2013, Routel, 2009, Salend & Moe, 1983, Trepanier-Street & Romatowski, 1996). Ο Stamps (2003), ππνζηεξίδεη φηη νη πνιχπιεπξεο βηβιην-παξεκβάζεηο ζπκβάιινπλ ζηελ αλάπηπμε ηεο απην-αληίιεςεο θαη απην-εθηίκεζεο, ηεο θαηαλφεζεο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη βνεζνχλ ην άηνκν λα ζπδεηήζεη ην πξφβιεκά ηνπ. Δπηπιένλ, νη καζεηέο κπνξνχλ λα αλαγλσξίδνπλ δχζθνιεο θαηαζηάζεηο (Οlsen, 2006) θαη λα βειηηψλνπλ ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ηνπο. πσο ηζρπξίδνληαη νη Baskin θαη Harris (1984), ε παηδηθή ινγνηερλία πιεξνί φιεο ηηο πξνδηαγξαθέο ψζηε λα απνηειέζεη ζηξαηεγηθή παξέκβαζεο. Μπνξεί λα πξνσζήζεη ηελ ηαχηηζε κε ηνπο ραξαθηήξεο, ηε δηακφξθσζε θαηάιιεισλ ζπκπεξηθνξψλ, ηελ αιιειεπίδξαζε κε ηνπο άιινπο, ελψ ηαπηφρξνλα κπνξεί λα πξνζαξκνζηεί γηα λα θαιχςεη ηηο αηνκηθέο αλάγθεο ηνπ παηδηνχ. Δπηπιένλ, ηα παηδηθά παξακχζηα ζπλδπάδνπλ γλσζηηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά ζηνηρεία κε ηξφπν πνπ δηεπθνιχλεη ηε κεηάδνζε αμηψλ θαη ηδαληθψλ. Δάλ νη εθπαηδεπηηθνί κπνξέζνπλ λα αμηνπνηήζνπλ απνηειεζκαηηθά ηελ παηδηθή ινγνηερλία, πξνθεηκέλνπ λα άξνπλ ηηο πξνθαηαιήςεηο θαη ηηο ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία, ηφηε είλαη πνιχ πηζαλφ λα αλνίμεη ν δξφκνο γηα ηε ζπλεθπαίδεπζε. Δηδηθφηεξα ε αμηνπνίεζε ησλ πην ζχγρξνλσλ εθδφζεσλ παηδηθήο ινγνηερλίαο φπνπ ζηνπο ραξαθηήξεο κε αλαπεξία απνδίδνληαη ζεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ ηξνπνπνίεζε ησλ αληηιήςεσλ γηα ηελ αλαπεξία (Blaska, 2003). Άιισζηε, ε αμηνπνίεζε ηεο ινγνηερλίαο σο κέζνπ ηξνπνπνίεζεο αληηιήςεσλ, δελ είλαη θαηλνχξηα. Απφ ην 1916, ε αλάγλσζε βηβιίσλ γηα ζεξαπεπηηθνχο ζθνπνχο (βηβιηνζεξαπεία) απνηεινχζε γηα ηνπο ςπρνζεξαπεπηέο έλα απνηειεζκαηηθφ εξγαιείν, πξνθεηκέλνπ λα βνεζήζνπλ ηνπο αζζελείο ηνπο λα αλαγλσξίδνπλ ηηο πξνβιεκαηηθέο θαηαζηάζεηο πνπ ηνπο ηαιαηπσξνχζαλ (Myracle, 1995). Αιιά θαη ν εθπαηδεπηηθφο θφζκνο έρεη αλαγλσξίζεη ηελ αμία ηεο βηβιηνζεξαπείαο σο πεγήο θαηαλφεζεο ηνπ αηφκνπ θαη ησλ θνηλσληθψλ αμηψλ (Ford, Tyson, Howard, & Harris, 2000). Ζ βηβιηνζεξαπεία ζηελ εθπαίδεπζε ρξεζηκνπνηείηαη απφ ην 1946, ελψ ηα ηειεπηαία ρξφληα νη εξεπλεηέο έρνπλ δηεπξχλεη ηνλ νξηζκφ ηεο βηβιηνζεξαπείαο, πξνθεηκέλνπ λα ζπκπεξηιάβνπλ ζε απηή θάζε είδνο ινγνηερληθνχ θεηκέλνπ πνπ έρεη

48 48 ζηφρν λα βνεζήζεη ηνπο καζεηέο λα επηιχζνπλ πξνβιεκαηηθέο θαηαζηάζεηο (Forgan, 2002). Βέβαηα, ππάξρνπλ θαη απηνί πνπ ακθηζβεηνχλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο βηβιηνζεξαπείαο.θεσξνχλ φηη είλαη κία ππεξεθηηκεκέλε κέζνδνο πνπ ηειηθά δελ έρεη ηα αλακελφκελα απνηειέζκαηα ζηελ ηξνπνπνίεζε ησλ αληηιήςεσλ (Aboud & Levy, 2000, Riordan & Wilson, 1989). Χζηφζν, ζηηο έξεπλεο απηέο, ε παξεκβαηηθή πξνζέγγηζε γηλφηαλ κφλν κέζσ ηεο απιήο αλάγλσζεο ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ. Δπνκέλσο, ηα απνηειέζκαηα πνπ πξνέθπςαλ ζηηο έξεπλεο απηέο ζα κπνξνχζαλ λα απνδνζνχλ πεξηζζφηεξν ζηε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο θαη φρη ηφζν ζηελ αμία ηεο βηβιηνζεξαπείαο. Άιισζηε, ζχκθσλα κε ηνλ Forgan (2002), γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθή ε κέζνδνο ηεο βηβιηνζεξαπείαο, ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλεη ηέζζεξα ζηάδηα: 1. ην ζηάδην θαηάιιειεο πξνεηνηκαζίαο πξηλ ηελ αλάγλσζε, 2. ην ζηάδην ηεο αλάγλσζεο, 3. ηελ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε θαη ηέινο 4. ηηο εληζρπηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Οη εηδηθνί ηεο ινγνηερλίαο πάλησο, εθθξάδνπλ ηελ πεπνίζεζε φηη ηα βηβιία ιεηηνπξγνχλ γηα ηα παηδηά σο θαζξέθηεο, θαη φηη κέζα απφ ηελ πνηθηιία ραξαθηήξσλ πνπ ζπλαληνχλ ζηα βηβιία καζαίλνπλ λα αλαγλσξίδνπλ ηε δηαθνξεηηθφηεηα πνπ ππάξρεη ζηνλ θφζκν πνπ ηα πεξηβάιεη (Blaska, 2003, Iaquinta & Hipsky, 2006). Πξνγξάκκαηα γηα ηξνπνπνίεζε ζηάζεσλ κέζσ ςπρνθηλεηηθήο κε ζηνηρεία ζεαηξηθνύ παηρληδηνύ Απνηειεί θνηλά απνδεθηή παξαδνρή ην γεγνλφο φηη ε θνηλσληθή απνδνρή ησλ καζεηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία είλαη ην θιεηδί γηα ηελ επηηπρή ηνπο έληαμε ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ (Asendorpf et al., 2008, Block & Obrusnikova, 2007, Hutzler, 2003, Pepler & Craig, 1998). Σα ηειεπηαία ρξφληα έρνπλ εληαρζεί ζηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα πνπδψλ (ΑΠ) ηνπ Γεκνηηθνχ, παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο πνπ δίλνπλ έκθαζε ζηελ ςπρνθίλεζε, φπνπ ν επηδησθφκελνο ζηφρνο είλαη κεηαμχ άιισλ ε νκαιή έληαμε ηνπ παηδηνχ θαη ε θνηλσληθνπνίεζή ηνπ (Κνπξεηδήο, 2008, Κνπξθνχηαο, 2007). Ζ ςπρνθηλεηηθή, ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία, δηεξεπλά θαη εξκελεχεη ην ξφιν ησλ θηλεηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζηε ζσκαηηθή θαη ςπρηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ (Lupu, 2011). χκθσλα κε ηελ Zimmer (2007), ε θίλεζε ζε απηή ηελ πεξίπησζε, πέξα απφ ην ζψκα, αλαθέξεηαη ζην ζχλνιν ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ, θαζψο κέζα απφ ηηο

49 49 θηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηα παηδηά απνθηνχλ απηνγλσζία θαη αλαγλσξίδνπλ ηηο δπλαηφηεηεο ή ηηο αδπλακίεο ηνπο. Ο ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή πξνγξακκάησλ ςπρνθηλεηηθήο ιακβάλνπλ ππφςε ηνπο ηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ησλ καζεηψλ, παξέρνληαο επθαηξίεο ζπκκεηνρήο ζε φινπο αλεμαηξέησο ηνπο καζεηέο (Βελεηζάλνπ & Κακπάο, 2008, Zimmer & Circus, 1993). Οη εθπαηδεπηηθνί κπνξνχλ λα παξέκβνπλ ζηε βειηίσζε ηεο απηνεθηίκεζεο ησλ καζεηψλ ηνπο θαη ζηελ θαιιηέξγεηα ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ, εθαξκφδνληαο πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ εληάζζνληαη ζην πιαίζην ηεο ςπρνθηλεηηθήο (Hazen et al., 1984). Μία απφ απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο είλαη ην ζεαηξηθφ παηρλίδη ην νπνίν απνηειεί ην φρεκα γηα ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ νκαδηθνχ πλεχκαηνο θαη ηεο θνηλσληθνπνίεζεο (Lau, 2008, Zimmer, 2007). Σν ζεαηξηθφ παηρλίδη έρεη επξέσο αλαγλσξηζηεί σο έλα βαζηθφ εξγαιείν πνπ ζπλεηζθέξεη ζηελ νιφπιεπξε αλάπηπμε ηνπ παηδηνχ. Απνηειεί κέξνο ηεο καζεζηαθήο δηαδηθαζίαο, θαζψο επηηξέπεη ζηα παηδηά λα αλαθαιχπηνπλ ηνλ θφζκν πνπ ηα πεξηβάιιεη κέζα ζε έλα αζθαιέο πεξηβάιινλ. Σνπο δίλεη ηελ επθαηξία λα θαηαλνήζνπλ ηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο, λα αλαπηχμνπλ ηε δεκηνπξγηθή ηνπο ζθέςε, λα εμαζθήζνπλ ηηο θνηλσληθέο ηνπο δεμηφηεηεο θαη λα θαιιηεξγήζνπλ ηελ εθθξαζηηθφηεηά ηνπο (Jackson, 1990, Hendy & Toon, 2001, Lloyd, 2014, Freeman, 2003). Μέζα απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ νκάδα, νδεγνχληαη ζηε δηαδηθαζία λα αληηιεθζνχλ φηη είλαη θαη κέιε ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο ε νπνία δηέπεηαη απφ θαλφλεο θαη αμίεο. Οη θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ε ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο γεληθφηεξα γίλνληαη πην θαηαλνεηέο, θαζψο νη δξαζηεξηφηεηεο ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ δίλνπλ ηελ επθαηξία ζηνπο ζπκκεηέρνληεο λα δηεξεπλήζνπλ πνηθίινπο θνηλσληθνχο ξφινπο θαη πξνβιεκαηηθέο (Tombak, 2014). Με ηνλ ηξφπν απηφ, ηα παηδηά γίλνληαη πην επαίζζεηα απέλαληη ζηνπο άιινπο θαη καζαίλνπλ λα ζπλεξγάδνληαη (O Neil & Lambert, 1991). Ηδηαίηεξα, κέζα απφ ην ζεαηξηθφ παηρλίδη πξνάγεηαη ε ζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε ησλ παηδηψλ, θαζψο καζαίλνπλ, φρη κφλν λα δηαρεηξίδνληαη ηα δηθά ηνπο ζπλαηζζήκαηα, αιιά θαη λα θαηαλννχλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ. ε έξεπλα πνπ έγηλε ζε παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο, θάλεθε φηη ε επίδξαζε ελφο παξεκβαηηθνχ πξνγξάκκαηνο πνπ πεξηιάκβαλε ζεαηξηθφ παηρλίδη, αθήγεζε ηζηνξηψλ κε ζπδήηεζε θαη παηρλίδη κε ηνπβιάθηα, ηα επίπεδα ηεο ελζπλαίζζεζεο απμήζεθαλ πεξηζζφηεξν κέζα απφ ην ζεαηξηθφ παηρλίδη αιιά θαη απφ ηελ αθήγεζε ηζηνξηψλ (Goldstein & Lerner, 2017). ηαλ ηα παηδηά εκπιέθνληαη ζε δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, ηείλνπλ λα απνθηνχλ πςειφηεξε ελζπλαίζζεζε, θαζψο κέζα απφ ην παηρλίδη ξφισλ, θαινχληαη ζπρλά λα κπαίλνπλ ζηε

50 50 ζέζε ησλ άιισλ. Με ηνλ ηξφπν απηφ, απνθηνχλ ηηο απαξαίηεηεο επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο, πξνθεηκέλνπ λα ζπλεξγαζηνχλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο θαη γίλνληαη ιηγφηεξν επηζεηηθνί, ζε ζχγθξηζε κε ηνπο καζεηέο πνπ δε ζπκκεηέρνπλ ζε ηέηνηνπ είδνπο δξαζηεξηφηεηεο (Dodge, Colker, & Heroman, 2002). ην ζεαηξηθφ παηρλίδη, φπσο άιισζηε ζπκβαίλεη θαη ζηελ πξαγκαηηθή δσή, νη πξάμεηο ηνπ αηφκνπ επηθέξνπλ ζπλέπεηεο, ηηο νπνίεο ην άηνκν θαιείηαη λα δηαρεηξηζηεί πξνβαίλνληαο ζηηο θαηάιιειεο ελέξγεηεο. Μέζα απφ ην παηρλίδη ξφισλ, ηα παηδηά αληηιακβάλνληαη ηε ζρέζε πξάμεοαπνηειέζκαηνο. ηαλ νη ίδηεο ζθελέο μαλαπαηρηνχλ ζπλδένληαο θάζε θνξά κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ηελ ελέξγεηα κε ην απνηέιεζκα, ηα παηδηά θαηαιήγνπλ λα αληηιεθζνχλ πνηα ελέξγεηα ήηαλ ε πην απνηειεζκαηηθή θαη κε απηφ ηνλ ηξφπν θαηαλννχλ ηε ζρέζε αηηίαο-απνηειέζκαηνο. Έηζη, αλαπηχζζνπλ ηε δεκηνπξγηθή ηνπο ζθέςε θαη εθπαηδεχνληαη ζε ηερληθέο ιήςεο απφθαζεο θαη επίιπζεο πξνβιεκάησλ ζε δηαθνξεηηθέο θαηαζηάζεηο (Bailey, 1997). Ο ξφινο ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζηελ απηνέθθξαζε θαη ζηελ εθκάζεζε θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ θαζίζηαηαη αθφκα πην ζεκαληηθφο ζηελ πεξίπησζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία. Μέζα απφ ηηο δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, ηα άηνκα κε αλαπεξία έρνπλ ηελ επθαηξία λα αληηιεθζνχλ, λα επηιχζνπλ θαη λα εξκελεχζνπλ κία πξνβιεκαηηθή θαηάζηαζε, κέζα απφ ηηο δηθέο ηνπο δπλαηφηεηεο. απηά ηα παηδηά, ην ζεαηξηθφ παηρλίδη ηνπο καζαίλεη λα δηαρεηξίδνληαη κε αζθάιεηα θαηαζηάζεηο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, απμάλνληαο έηζη ηελ απηνπεπνίζεζή ηνπο θαη ην αίζζεκα ηνπ αλήθεηλ (Gönen & Dalkilic, 2002, Bayhan & Yükselen, 2007, Önder, 2009). Οη βαζηθφηεξεο ηερληθέο πνπ εθαξκφδνληαη ζην ζεαηξηθφ παηρλίδη είλαη: α) δξαζηεξηφηεηεο κε ηα αηζζεηήξηα φξγαλα, κε ηα κέιε ηνπ ζψκαηνο θαη ηε θσλή β) παληνκίκα θαη γ) απηνζρεδηαζκφο (Faure & Lascar, 2001). Ζ εθαξκνγή ησλ ηερληθψλ απηψλ ζπκβάιιεη ζηελ θαιιηέξγεηα ησλ δεμηνηήησλ επηθνηλσλίαο θαη ζηελ θαηαλφεζε ησλ θαλφλσλ πνπ δηέπνπλ ηελ νκάδα, ελψ έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ ελίζρπζε ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ησλ εκπιεθνκέλσλ, αθνχ ην ζεαηξηθφ παηρλίδη είλαη κία νκαδηθή δηαδηθαζία (Κνπξεηδήο, 2008). Καζψο, ινηπφλ, δε βαζίδεηαη κφλν ζηηο γλσζηηθέο θαη ιεθηηθέο δεμηφηεηεο ησλ εκπιεθνκέλσλ, ζεσξείηαη σο κία ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθή κέζνδνο βειηίσζεο θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ γηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία (Crimmens, 2006).

51 51 H Bailey (1997), κάιηζηα, ππνζηεξίδεη φηη νη δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ απνηεινχλ κία εμαηξεηηθή επθαηξία γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία- εηδηθφηεξα γηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down λα θαιιηεξγήζνπλ ηηο επηθνηλσληαθέο ηνπο δεμηφηεηεο. Ζ θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ θαη ηνπ απνδεθηνχ ηξφπνπ αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο άιινπο ζεσξείηαη ζεκαληηθή δεμηφηεηα γηα φινπο αλεμαηξέησο. Πνιχ πην ζεκαληηθφ θαίλεηαη λα είλαη γηα ηα άηνκα πνπ ιφγσ ηεο αλαπεξίαο ηνπο έρνπλ κία επηπιένλ δπζθνιία ζηελ εθκάζεζε θαη θαηαλφεζε απνδεθηψλ ζπκπεξηθνξψλ. Σα άηνκα κε αλαπεξία κπνξνχλ κέζα απφ ην παηρλίδη ξφισλ λα κάζνπλ λα αληαπνθξίλνληαη ζε δηάθνξεο πεξηζηάζεηο επηθνηλσλίαο θαη λα αλαθαιχπηνπλ ηηο ζπλέπεηεο ησλ επηινγψλ ηνπο κέζα ζην αζθαιέο πεξηβάιινλ πνπ ηνπο πξνζθέξεη ην ζεαηξηθφ παηρλίδη. Ζ εθαξκνγή δξαζηεξηνηήησλ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ πξνηείλεηαη σο έλα απνηειεζκαηηθφ κέζν εθκάζεζεο θαη θαιιηέξγεηαο θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ ζε παηδηά κε γλσζηηθέο θαη επηθνηλσληαθέο δπζθνιίεο (Crimmens, 2006). Απηφ πξαθηηθά ζεκαίλεη φηη νη ηερληθέο ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ έλα απνηειεζκαηηθφ εξγαιείν γηα ηε βειηίσζε ηεο γισζζηθήο έθθξαζεο θαη ησλ δεμηνηήησλ επηθνηλσλίαο, νδεγψληαο ηα άηνκα κε (ΔΔΑ) ή αλαπεξία ζηε βειηίσζε ησλ θνηλσληθψλ ηνπο δεμηνηήησλ, γεγνλφο πνπ νδεγεί ζηελ ελίζρπζε ηεο απηνπεπνίζεζεο θαη ζηελ εθπαηδεπηηθή ηνπο έληαμε. Σν ζεαηξηθφ παηρλίδη αξθεηέο θνξέο απνηειεί έλαλ ελδεηθηηθφ ηξφπν έθθξαζεο ηεο αλαγλσζηηθήο εκπεηξίαο. Ο ζπλδπαζκφο ηεο αλάγλσζεο κίαο ηζηνξίαο-παξακπζηνχ κε ηε δξακαηνπνίεζε, ζπκβάιιεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ησλ παηδηψλ πάλσ ζην ζέκα πνπ δηάβαζαλ, θαζψο κπαίλνπλ ζηε δηαδηθαζία λα αλαθαιχςνπλ ελαιιαθηηθέο ιχζεηο γηα κία δχζθνιε θαηάζηαζε θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο (Dickinson & Neelands, 2006). χκθσλα κε ηνλ Pardeck (1990), ε αλάγλσζε ελφο βηβιίνπ ε νπνία ζπλνδεχεηαη απφ νξγαλσκέλε ζπδήηεζε θαη πνηθηιία δξαζηεξηνηήησλ, φπσο ςπρνθηλεηηθή θαη ζεαηξηθή παξέκβαζε, κπνξεί λα νδεγήζεη ην παηδί ζηε ιχζε ηνπ πξνβιήκαηφο ηνπ. Παξαθνινπζψληαο ηε δξάζε ησλ ραξαθηήξσλ ηνπ παξακπζηνχ, κπνξεί λα κάζεη πψο απηνί ζπκπεξηθέξνληαη ζε αλάινγεο θαηαζηάζεηο, απνθηψληαο κάιηζηα δεμηφηεηεο επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη ελαιιαθηηθψλ ιχζεσλ. Δλ θαηαθιείδη, αλ ην ζρνιείν νθείιεη λα πξνζθέξεη δπλαηφηεηα γηα ζπλαλαζηξνθή, πνιιαπιή θνηλσληθή απνδνρή θαη εκπεηξίεο ζηνπο καζεηέο, γηα λα γίλεη ε δηαθνξεηηθφηεηα απνδερηή, νη παξεκβάζεηο κε ηε ρξήζε επηιεγκέλσλ παηδηθψλ

52 52 παξακπζηψλ κε ζέκα ηελ αλαπεξία, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ εθαξκνγή δνκεκέλεο ζπδήηεζεο θαη ςπρνθηλεηηθνχ πξνγξάκκαηνο κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ νινθιεξσκέλεο πξνηάζεηο γηα ηελ πξνψζεζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ. Αξθεί βέβαηα, νη παξεκβάζεηο λα είλαη ζηνρεπκέλεο θαη λα εθαξκφδνληαη γηα έλα ζεβαζηφ ρξνληθφ δηάζηεκα, γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθέο.

53 53 Αλαζθόπεζε Σηάζεηο θαη αληηιήςεηο πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί νη ζηάζεηο θαη νη αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ησλ γνλέσλ, αιιά θαη ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, ζεσξνχληαη απφ ηνπο βαζηθνχο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ άκεζα ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηηο γεληθέο ηάμεηο. Οη ζηάζεηο απνηεινχλ έλλνηα ζεκειηψδνπο ζεκαζίαο ηεο θνηλσληθήο ςπρνινγίαο, εγείξνπλ ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ησλ επηζηεκφλσλ θαη εξεπλεηψλ, ρσξίο βέβαηα λα θαηαιήγνπλ ζε έλαλ θνηλά απνδερηφ νξηζκφ. Ζ κειέηε ησλ ζηάζεσλ ζεσξήζεθε πςίζηεο ζεκαζίαο απφ ηνπο εξεπλεηέο ζε θάζε πξνζπάζεηα πξνζέγγηζεο θαη αηηηνιφγεζεο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο. Ο φξνο «attitude», ν νπνίνο έρεη απνδνζεί ζηα ειιεληθά σο «ζηάζε», εκθαλίζηεθε ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ηελ ηξίηε δεθαεηία ηνπ 20 νπ αηψλα, ελψ απφ ην 1862 νη ςπρνιφγνη αλέπηπμαλ ζεσξίεο πνπ πξνζπάζεζαλ λα εξκελεχζνπλ ηε ζχλδεζε ησλ ζηάζεσλ κε ηε δηακφξθσζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ αηφκσλ. ηε δεθαεηία ηνπ 1930 ε ζηάζε απνηέιεζε ηνλ θχξην ηνκέα κειέηεο γηα ηελ Κνηλσληθή Φπρνινγία (Allport, 1935, Likert, 1932, Likert, Roslow, & Murphy, 1934, Murphy, 1932, Thurstone, 1928, 1931). Σν 1935, ν Allport φξηζε ηε ζηάζε σο «κία πλεπκαηηθή θαη ςπρνινγηθή θαηάζηαζε εηνηκφηεηαο ηνπ αηφκνπ, ε νπνία ζπγθξνηείηαη απφ ηηο εκπεηξίεο ηνπ, πνπ αζθνχλ κία θαηεπζπλφκελε ή κία δπλακηθή επίδξαζε ζηηο αληηδξάζεηο ηνπ γηα φια ηα αληηθείκελα θαη ηηο θαηαζηάζεηο κε ηηο νπνίεο είρε πξνεγνχκελε επαθή». Αξγφηεξα, ν Ajzen (1985) φξηζε ηηο ζηάζεηο σο ηηο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο αληηδξάζεηο ηνπ αηφκνπ πξνο έλα άιιν άηνκν, αληηθείκελν ή ζπκπεξηθνξά, ελψ νη ςπρνιφγνη Zimbardo θαη Leippe (1991), φξηζαλ ηε ζηάζε σο κία αμηνινγηθή δηάζεζε, πνπ ζηεξίδεηαη ζηηο γλψζεηο, ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο θαη ηελ πξνζσπηθή ζπκπεξηθνξά ηνπ παξειζφληνο. Χζηφζν ππήξμαλ άιινη εξεπλεηέο, πνπ ππνζηήξημαλ φηη νη ζηάζεηο είλαη κία νκάδα γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ θαη ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο πνπ επεξεάδνληαη απφ ηα ζπλαηζζήκαηα θαη πξνδηαζέηνπλ ην άηνκν λα εθδειψζεη θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά (Sliningr, Sherrill, & Jankowski, 2000). Ο νξηζκφο πνπ βξίζθεηαη λνεκαηηθά πην θνληά ζηελ έλλνηα κε ηελ νπνία ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο «ζηάζε», ηφζν ζηελ θαζεκεξηλή ρξήζε, φζν θαη κέζα ζηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα, είλαη εθείλνο πνπ ηελ πεξηγξάθεη σο πξνδηάζεζε ηνπ αηφκνπ

54 54 λα αληαπνθξηζεί ζεηηθά ή αξλεηηθά ζε άηνκα, γεγνλφηα ή θαηαζηάζεηο (Hogg & Smith, 2007). Απφ ηνπο ιίγνπο νξηζκνχο πνπ παξαζέζακε, αλ θαη δηαθαίλεηαη φηη ε ζηάζε ελλνηνινγείηαη απφ ηνπο εξεπλεηέο άιινηε σο θαηάζηαζε, αληίδξαζε ή θαη αμηνινγηθή έθζεζε, παξφια απηά ην επηζηεκνληθφ ελδηαθέξνλ έγθεηηαη ζην φηη ε ζηάζε κπνξεί απφ κφλε ηεο λα επεξεάζεη ηηο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο αληαπνθξίζεηο θαη ηηο κειινληηθέο εληάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ελφο αηφκνπ. Σν κηθηφ κνληέιν ζεψξεζεο ππνζηεξίδεη φηη ε απφθηεζε ζηάζεσλ είλαη απνηέιεζκα ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο εκπεηξίαο ηξηψλ ηνκέσλ, ησλ ζπλαηζζεκάησλ πξνο έλα πξφζσπν, ησλ γλψζεσλ θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο (Eagly & Chaiken, 1993). Έηζη, νη ζχγρξνλνη εξεπλεηέο ζπγθιίλνπλ ζηε ζεψξεζε φηη ε ζηάζε δηακνξθψλεηαη απφ ηξεηο δηαζηάζεηο: α) ηε γλσζηηθή δηάζηαζε β) ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε θαη γ) ηε δηάζηαζε ηεο ζπκπεξηθνξάο (Triandis, Adamopolous, & Brinberg, 1984). Οη ηξεηο απηέο ζπληζηψζεο δε ιεηηνπξγνχλ πάληα απηφλνκα, αιιά πνιιέο θνξέο έρνπλ κία ζρέζε αιιειεπίδξαζεο θαη αληαιιαγήο πιεξνθνξηψλ, ε νπνία έρεη ζθνπφ λα δηακνξθψζεη ηε ζηάζε ηνπ αηφκνπ κε ηξφπν ηέηνην, ψζηε λα βξίζθεηαη φζν πην θνληά γίλεηαη ζηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηα βηψκαηά ηνπ. Ο θαηακεξηζκφο ησλ ζηάζεσλ ζηηο ηξεηο απηέο ζπληζηψζεο πξνζαλαηνιίδεη ηνπο εξεπλεηέο γηα ην είδνο ησλ ζεκάησλ πνπ πξέπεη λα εμεηάζνπλ ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα θαηαλνήζνπλ ην πψο δεκηνπξγνχληαη νη ζηάζεηο θαη ε ζπκπεξηθνξά. Δπηπιένλ, αλαδεηθλχεη ηα πεδία ηα νπνία ζα πξέπεη νη εξεπλεηέο λα ζέζνπλ ζην επίθεληξν ζηελ επηινγή ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα επεξεάζνπλ θαη λα αιιάμνπλ ηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ (Wetherell, 2005). Δηδηθφηεξα, ν φξνο «γλσζηηθή δηάζηαζε» αλαθέξεηαη ζηηο γλψζεηο, ηηο πιεξνθνξίεο θαη ηελ θαηαλφεζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο άιινπ αηφκνπ ή κίαο θνηλσληθήο νκάδαο. Σν ζχλνιν φισλ απηψλ κπνξεί λα ρξνλνινγνχληαη θαη απφ ηελ πξψηκε παηδηθή ειηθία ηνπ αλζξψπνπ θαη εκπιέθνληαη παζεηηθά ζηε δηαδηθαζία ηεο αμηνιφγεζεο. Με ηνλ φξν «παζεηηθή εκπινθή» ελλννχκε φηη ην άηνκν δελ θαηαλνεί φηη ηε ρξνληθή ζηηγκή πνπ δηακνξθψλεη κία ζηάζε απέλαληη ζε έλα εξέζηζκα, ηαπηφρξνλα θαη ζπλεηξκηθά θηλεηνπνηεί ην ζχλνιν ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ δηαζέηεη γηα ην ζπγθεθξηκέλν εξέζηζκα. Ζ γλψζε θαη ε επαηζζεηνπνίεζε απνηεινχλ βαζηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηε βειηίσζε θαη ηελ αιιαγή ησλ ζηάζεσλ, δίλνληαο ηε δπλαηφηεηα ζηα παηδηά κε ΣΑ κέζα απφ ηελ αλάπηπμε εξσηήζεσλ θαη ηε ζπδήηεζε αλαθνξηθά κε ηελ αλαπεξία, λα βνεζεζνχλ, ψζηε λα αληηιεθζνχλ ηα είδε ηεο αλαπεξίαο, ηε

55 55 δηαθνξεηηθφηεηα αιιά θαη ηηο νκνηφηεηεο ησλ αηφκσλ απηψλ. Γηα παξάδεηγκα, γλσξίδνληαο φηη έλαο ζπκκαζεηήο ηνπο ζα πξέπεη λα θάζεηαη ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην πξνθεηκέλνπ λα παίμεη κπάζθεη, θαηαλννχλ φηη κνηάδεη ζε πνιιά κε ηα ίδηα, αιιά έρεη θαη δηαθνξέο (Shapiro & Margolis, 1988). Απφ έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ δηαθαίλεηαη φηη ηα παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο θαηέρνπλ βαζηθά ζηνηρεία γλψζεο ηεο αλαπεξίαο, ηθαλά λα απνθιείζνπλ ή λα εληάμνπλ έλα παηδί ζηελ θνηλσληθή νκάδα (Diamond, Hong, & Tu, 2008). Ζ γλσζηηθή δηάζηαζε άιισζηε επεξεάδεη ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε θαη ζπλδέεηαη κε ηελ ηειηθή ζπκπεξηθνξά. Ζ γλψζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ κίαο άιιεο θνηλσληθήο νκάδαο κπνξεί επθνιφηεξα λα πξνσζήζεη ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα απέλαληί ηνπο κεηψλνληαο ζπλζήθεο άγρνπο πνπ κπνξεί λα νθείινληαη ζηελ άγλνηα. ηε ζπλέρεηα, ν φξνο «ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε», πεξηιακβάλεη ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο αληηδξάζεηο ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζε θάπνηνλ άιιν, θαη ηελ ηειηθή ζπκπεξηθνξά, πνπ νξίδεη ηνλ ηξφπν πνπ επηιέγεη ν θαζέλαο λα δξάζεη (Yu, Ostrosky, & Fowler, 2012). Δκπεξηθιείεη δειαδή ην ζπγθηλεζηαθφ θνκκάηη, φπνπ θάζε ζπλαίζζεκα παξάγεη δηαθνξεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο πξνθαιψληαο δειψζεηο ζπκπάζεηαο, αληηπάζεηαο ή απέρζεηαο πξνο έλα άιιν άηνκν ή κία θνηλσληθή νκάδα. Καηά ζπλέπεηα, κία ραξνχκελε θαη επράξηζηε αλάκλεζε ζα νδεγήζεη ην άηνκν ζηε δηακφξθσζε ζεηηθήο ζηάζεο απέλαληη ζε έλα εμσηεξηθφ εξέζηζκα, ην νπνίν είλαη αλάινγν ή παξαπιήζην κε ηελ αλάκλεζε απηή (Wetherell, 2005). Γηα παξάδεηγκα, ε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε ζρεηίδεηαη κε ηελ πξφζεζε θαη ηελ ηειηθή ζπκπεξηθνξά ελφο παηδηνχ ζηελ επηινγή ελφο ζπκπαίθηε (Favazza, Phillipsen, & Kumar, 2000). πλαθφινπζα, ηα παηδηά ζρεκαηίδνπλ ηε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηελ αλαπεξία ζηελ παηδηθή ειηθία, σο απνηέιεζκα ηεο παξαηήξεζεο θαη ηεο κίκεζεο ησλ αηφκσλ ηνπ νηθείνπ, νηθνγελεηαθνχ θαη θνηλσληθνχ πεξηβάιινληφο ηνπο (Bandura, 1986). Χζηφζν, νη ζπκπεξηθνξέο ηνπο κεηαθέξνληαη θαη δηακεζνιαβνχληαη απφ ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ δαζθάισλ θαη ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπλ θαη λα δηακνξθψζνπλ ηε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηελ αλαπεξία. χκθσλα κε ηνλ Vygotsky, ε θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε πξνθαιεί αιιαγή ζηε ζθέςε θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ θαη ηδηαίηεξα νη θνηλσληθέο, πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο είλαη απηέο πνπ επεξεάδνπλ ην πεξηερφκελν θαη ηνλ ηξφπν ζθέςεο ηνπ παηδηνχ, παίδνληαο ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θαηαλφεζε ηεο γλψζεο θαη ζηελ απφθηεζε δεμηνηήησλ. Έηζη, φηαλ άηνκα κε αλαπεξία αληηκεησπίδνληαη απφ ηνπο άιινπο σο

56 56 «ιηγφηεξα ηθαλά» ζην θαζεκεξηλφ ζρνιηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, απηφ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ πηνζέηεζε αξλεηηθψλ ζηάζεσλ πνπ ζπρλά κεηαθξάδνληαη ζε αξλεηηθέο ζπκπεξηθνξέο. Σέινο, ε δηάζηαζε ηεο ζπκπεξηθνξάο είλαη ζχκθσλα κε πνιινχο εξεπλεηέο έλαο απφ ηνπο θαζνξηζηηθνχο παξάγνληεο γηα ηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ (Bem, 1970). Οξίδεηαη σο ε πξφζεζε ηνπ αηφκνπ λα ζπκπεξηθεξζεί αλάινγα κε ην άηνκν ή ην αληηθείκελν πνπ έρεη απέλαληη ηνπ (Fox, 1988, Harter, 1985, Siperstein, 1980, Triandis, 1971, Zimbardo, Ebbesen, & Maslach, 1977), πεξηιακβάλνληαο, δειαδή, ζπκπεξηθνξηθέο ελέξγεηεο αλάινγεο ηεο ζηάζεο πνπ έρεη δηακνξθψζεη. Δλ θαηαθιείδη, γίλεηαη ζαθέο φηη ε ζηάζε θαζνξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ, ε νπνία αληηθαηνπηξίδεη ηηο αληηιήςεηο θαη ηα αηζζήκαηά ηνπ απέλαληη ζε δηαθνξεηηθέο θαηαζηάζεηο, γεγνλφηα, αληηθείκελα θαη άηνκα (Vash, 2001) θαη κπνξεί λα βνεζήζεη ζηε κειέηε θαη επεμήγεζε ησλ αλζξσπίλσλ πξάμεσλ (Ajzen & Fishbein, 1980, Fishbein & Ajzen, 1975). πλεπψο, νη ζηάζεηο απνηεινχλ «ην θιεηδί» γηα ηε βειηίσζε ή αθφκε θαη ηελ αιιαγή ηεο ζπκπεξηθνξάο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία (Sherrill, 2004). Σφζν ε θαηαλφεζε ησλ ζηάζεσλ, ζεηηθψλ ή αξλεηηθψλ, φζν θαη ε βειηίσζε ή αιιαγή απηψλ, ελλνηνινγνχληαη σο πνιχπινθεο δηαδηθαζίεο θαη ζπλαθφινπζα αλαπηχρζεθαλ πνιιέο ζεσξίεο, αιιά θαη πξαθηηθέο κε ζηφρν ηε κειέηε απηψλ. Βειηίσζε αιιαγή αληηιήςεσλ-ζηάζεσλ ην πιαίζην ηεο Κνηλσληθήο Φπρνινγίαο, αλαπηχρζεθαλ πνιιέο ζεσξίεο, πξνθεηκέλνπ λα εμεηαζηεί ε ζρέζε κεηαμχ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξάο ησλ αηφκσλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία, αθνχ θαζνξηζηηθφ ξφιν παίδεη ε επίδξαζε εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ ζην άηνκν, νη νπνίνη θαζνξίδνπλ ηελ απφθαζή ηνπ λα αθνινπζήζεη κία ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά (Conner & Armitage, 1998). Οη ζεκαληηθφηεξεο ζεσξίεο είλαη: Ζ Θεσξία ηεο Έκκεζεο Γελίθεπζεο (Lott & Lott, 1960). χκθσλα κε ηε ζεσξία απηή, φηαλ έλα άηνκν καζαίλεη λα πηνζεηεί µε επραξίζηεζε µία ζπγθεθξηκέλε ζηάζε πξνο έλα άιιν άηνκν ή µία θαηάζηαζε, ηφηε ζα δηακνξθψζεη ζεηηθή ζηάζε γηα εθείλν ην άηνκν ή ηελ θαηάζηαζε, ε νπνία ζα επαλαιακβάλεηαη ζε παξφκνηεο θαηαζηάζεηο. Ζ Θεσξία ηεο Πεηζηηθήο Δπηθνηλσλίαο (Hovland, Janis, & Kelley, 1953, Sherif & Hovland, 1961). Θεσξία πνπ βαζίδεηαη ζηε ρξήζε πεηζνχο, ε νπνία επηηπγράλεηαη

57 57 κέζσ δηαιέμεσλ, ζπδεηήζεσλ, επαθήο ή κε κεζφδνπο πξνζνκνίσζεο θαη αλάγλσζε ηζηνξηψλ. ηεξίδεηαη ζηελ ππφζεζε φηη, αλ θάπνηνο εθηίζεηαη ζε άηνκα κε αλαπεξία πνπ έρνπλ απηνπεπνίζεζε, απνθηά ζεηηθή ζηάζε αθνινπζψληαο ηα ηέζζεξα ζηάδηα ηεο αιιαγήο: αιιαγή γλψκεο, αιιαγή αληίιεςεο, ζπλαηζζεκαηηθή αιιαγή θαη αιιαγή δξάζεο (Hovland, et al.,1953). Ζ Κνηλσληθν Γλσζηηθή Θεσξία (Sherrill, 1998), πνπ ππνζηεξίδεη ηε ζεψξεζε φηη ε ζηάζε δηακνξθψλεηαη θαηά θχξην ιφγν κέζα απφ ηηο εκπεηξίεο πνπ βηψλεη ην άηνκν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ. Ζ Θεσξία ησλ Γηαπξνζσπηθώλ ρέζεσλ (Selman, 1980), ε νπνία εζηηάδεηαη ζηελ παξαηήξεζε άιισλ αηφκσλ, θαζψο θαη ζηελ θαηαλφεζε ηεο αηηίαο ησλ πξάμεψλ ηνπο, ζην γηαηί απηά ηα άηνκα ζθέθηνληαη, αηζζάλνληαη θαη ελεξγνχλ θαη απηφλ ηνλ ηξφπν. Ζ Θεσξία ηεο Άκεζεο Δπαθήο (Αllport, 1954). Ζ ζεσξία δηεξεχλεζεο ησλ θνηλσληθνςπρνινγηθψλ κεραληζκψλ γηα ηελ ηξνπνπνίεζε ησλ ζηάζεσλ ησλ αηφκσλ θαη ηε κείσζεο ηεο πξνθαηάιεςεο είλαη ε ζεσξία ηεο δηνκαδηθήο επαθήο πνπ δηαηππψζεθε αξρηθά σο «ππφζεζε επαθήο» (Contact Hypothesis-Contact Theory) απφ ηνλ Gordon Allport ην Ο Allport (1935) ελλνηνιφγεζε ηε ζηάζε σο κία θαηάζηαζε πνπ πξνεγείηαη ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη είλαη επηζηέγαζκα ηεζζάξσλ παξακέηξσλ: α) ε πηνζέηεζε κίαο ζηάζεο πξνθχπηεη απφ ηε ζηαδηαθή ελζσκάησζε εμεηδηθεπκέλσλ αληηδξάζεσλ ζε παξφκνηεο θαηαζηάζεηο β) ε ζηάζε δηακνξθψλεηαη ζε ζρέζε κε ην ζαθή θαζνξηζκφ ησλ ηάζεσλ πξνο κία θαλνληθή ζπκπεξηθνξά πξνζέγγηζεο γ) ε ζηάζε ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα θπξηαξρήζεη θαη λα πηνζεηεζεί απηνχζηα σο απνηέιεζκα κίκεζεο πξφηππσλ ζπκπεξηθνξψλ ζεκαληηθψλ αηφκσλ δ) κπνξεί λα δηακνξθσζεί σο απνηέιεζκα κίαο ζεκαληηθήο αηνκηθήο εκπεηξίαο. ηε ζπλέρεηα, επεθηάζεθε ζηε δπλαηφηεηα αιιαγήο ησλ ζηάζεσλ, ππνζηεξίδνληαο φηη κπνξεί λα ζπκβεί κέζσ ηεο επαθήο αηφκσλ κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά (Allport, 1954). Μάιηζηα, ε επαθή αλάκεζα ζηα κέιε δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ έρεη ζεσξεζεί ζαλ κία απφ ηηο πην απνηειεζκαηηθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηε βειηίσζε ησλ αληηιήςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζρέζεσλ ησλ κειψλ ησλ νκάδσλ (Horowitz, 1936, Allport, 1954). χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Allport, φηαλ κέιε δχν νκάδσλ πνπ δηαηεξνχλ αηζζήκαηα πξνθαηάιεςεο ε κία γηα ηελ άιιε, έξζνπλ ζε επαθή θάησ απφ ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο, ε πξνθαηάιεςε κεηψλεηαη. Ηδηαίηεξα ε επαθή κεηαμχ ησλ αηφκσλ πνπ

58 58 παξνπζηάδνπλ δηαθνξέο, παξάγεη ζεηηθέο ζηάζεηο, φηαλ ε αιιειεπίδξαζε είλαη ζπρλή, επράξηζηε θαη ζεκαληηθή, κε ηε δηαπξνζσπηθή επαθή λα απνηειεί απνηειεζκαηηθφ κέζν γηα ηελ επίιπζε ησλ δηαθνξψλ θαη ηελ άξζε ησλ πξνθαηαιήςεσλ απέλαληη ζηα άηνκα πνπ αλήθνπλ ζε κεηνλνηηθέο νκάδεο. Βέβαηα, δεκηνπξγήζεθε αληίινγνο αλαθνξηθά κε ηα απνηειέζκαηα ηεο επαθήο κεηαμχ ησλ εξεπλεηψλ. Πνιινί ζπκκεξίδνληαλ ηελ άπνςε φηη ε επαθή κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ είλαη βέβαην φηη γελλά ππνςία, θφβν, αγαλάθηεζε, ελφριεζε θαη, ίζσο αλνηθηή ζχγθξνπζε (Baker, 1934). ηαλ νη νκάδεο είλαη απνκνλσκέλεο ε κία απφ ηελ άιιε, «νη πξνθαηαιήςεηο θαη νη εληάζεηο εμαπιψλνληαη φπσο κία αζζέλεηα» (Brameld, 1946). Δξεπλεηέο ππνζηήξημαλ ηελ άπνςε φηη νη πεξηζζφηεξεο νκάδεο αηζζάλνληαη φηη είλαη αλψηεξεο απφ άιιεο, θαη γη απηφ ην ιφγν ε ερζξφηεηα θαη ε ζχγθξνπζε είλαη θπζηθφ θαη αλαπφθεπθην απνηέιεζκα ηεο επαθήο (Jackson, 1993, Levine & Campbell, 1972). Κάπνηνη άιινη εξεπλεηέο ππνζηήξημαλ ην αληίζεην φηη δειαδή νη δηαθπιηθέο ζρέζεηο κε θνηλφ ζηφρν νδεγνχλ ζε ακνηβαία θαηαλφεζε θαη ζεβαζκφ (Lett 1945). χκθσλα κε ηα παξαπάλσ, αλαδεηθλχνληαη δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα, θαζψο ε επαθή κεηαμχ ησλ νκάδσλ άιινηε κείσλε θαη άιινηε δηφγθσλε ηηο πξνθαηαιήςεηο. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, νη εξεπλεηέο θαηέιεμαλ ζηε δηαπίζησζε φηη ππεηζέξρνληαη θη άιινη παξάγνληεο, πξνθεηκέλνπ ε επαθή λα είλαη απνηειεζκαηηθή. χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Allport, πξνθεηκέλνπ ε επαθή λα είλαη απνηειεζκαηηθή ζα πξέπεη λα έρεη ζπγθεθξηκέλα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά. Έηζη, είλαη αλαγθαίν λα πιεξνχληαη ηέζζεξηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο. Ζ πξψηε αθνξά ηελ ηζφηεηα αλάκεζα ζηηο δχν νκάδεο, δειαδή ηα κέιε ηεο θάζε νκάδαο λα βξίζθνληαη ζηελ ίδηα ζέζε κε ηα κέιε ηεο άιιεο, ρσξίο λα είλαη εκθαλήο ε θνηλσληθή θαηεγνξηνπνίεζε (Brown & Hewstone, 2005). Ζ δεχηεξε ζρεηίδεηαη κε ηνπο θνηλνχο ζηφρνπο πνπ είλαη απαξαίηεην λα ηίζεληαη θαη απφ ηηο δχν νκάδεο αλαιακβάλνληαο ηζφηηκνπο ξφινπο. Δπηπιένλ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επαθήο ζα πξέπεη λα ππάξρεη κία αληηιακβαλφκελε θνηλή ηαπηφηεηα (Gaertner & Dovidio, 2005). Ζ επαθή κεηαμχ ησλ νκάδσλ ζα πξέπεη λα γίλεηαη ππφ ζπλζήθεο ζπλεξγαζίαο. Αθφκε, θξίλεηαη θαζνξηζηηθή ε θνηλσληθή θαη ζεζκηθή δεκηνπξγία κέηξσλ, ηα νπνία ζα ζηεξίδνπλ θαη ζα εληζρχνπλ ηε ζπλεξγαζία ησλ δχν νκάδσλ. πλεπψο, ε επαθή κεηαμχ ησλ νκάδσλ πεξηιακβάλεη θαη επηκέξνπο δηεπθξηλίζεηο. Σα κέιε ησλ νκάδσλ έξρνληαη ζε επαθή κε θαηαζηάζεηο φπνπ ληψζνπλ φηη έρνπλ ηελ ίδηα ζέζε, επηδηψθνπλ θαη νη δχν ηελ επίηεπμε θνηλψλ ζηφρσλ ζε έλα θιίκα ζπλεξγαζίαο θαη πξνζπκίαο λα γλσξηζηνχλ

59 59 θαιχηεξα θαη πην νπζηαζηηθά, θαη, ηέινο, είλαη απαξαίηεηε ε χπαξμε ηνπ θνηλσληθνχ θαη ζεζκηθνχ πιαηζίνπ ην νπνίν εληζρχεη ηε ζπλεξγαζία θαη επηθνηλσλία ησλ δχν νκάδσλ. Έξεπλεο πνπ αθνινχζεζαλ γηα δεθαεηίεο έδεημαλ πσο ε πξνθαηάιεςε κεηψλεηαη, φηαλ πθίζηαληαη απηέο νη πξνυπνζέζεηο. Ζ ζεσξία ηεο επαθήο, αλ θαη δεκηνπξγήζεθε απφ ηε κειέηε ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ, επεθηάζεθε πξνο δηάθνξεο θαηεπζχλζεηο. Οη Pettigrew θαη Tropp (2006), βξήθαλ φηη ε ζεσξία απηή έρεη ηζρχ θαη ζε άιιεο νκάδεο, εθηφο απφ ηηο θπιεηηθέο γηα ηηο νπνίεο αξρηθά αλαπηχρζεθε. ηε ζπγθεθξηκέλε ζεσξία ηνπ Allport ζηεξίδνληαη θαη νη πξνζπάζεηεο ζπλεθπαίδεπζεο παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξίεο. Αλαδεηψληαο ηε βέιηηζηε κέζνδν γηα ηε βειηίσζε ησλ αληηιήςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξάο, νη εξεπλεηέο δηαπίζησζαλ πσο ε γλψζε απφ κφλε ηεο έρεη πεξηνξηζκέλε επίδξαζε ζηε κείσζε ησλ πξνθαηαιήςεσλ (Eller & Abrams, 2004, Pettigrew & Tropp, 2008). Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν γίλεηαη ε επαθή θαη κε ηνλ νπνίν ηα άηνκα θαηεγνξηνπνηνχλ θαη αληηιακβάλνληαη ηηο ζρέζεηο, είλαη θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηε βειηίσζε ησλ ζηάζεψλ ηνπο (Brown & Hewstone, 2005, Gaertner & Dovidio, 2009). Ζ απιή ζπλχπαξμε θαη εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ζηνλ ίδην ρψξν, δε ζα κπνξνχζε λα βνεζήζεη ζηε κείσζε ησλ πξνθαηαιήςεσλ (Pettigrew, 1986). Έξεπλεο αλαδεηθλχνπλ ηελ ηζρχ ηεο ζεσξίαο ηεο επαθήο, κεξηθέο εθ ησλ νπνίσλ ελδεηθηηθά παξαζέηνπκε. Οη Tripp θαη ζπλ., (1995), κειέηεζαλ ηηο αληηιήςεηο 455 παηδηψλ ειηθίαο 9 έσο 12 εηψλ γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζην κάζεκα ηεο θπζηθήο αγσγήο. ηελ έξεπλα εθαξκφζηεθε ε ζεσξία ηεο επαθήο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε θνηλσληθή ζπλαλαζηξνθή κε άηνκα δηαθνξεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ππνβάζξνπ ηείλεη λα κεηαβάιιεη ηηο ζηάζεηο απέλαληί ηνπο. Σα ζπκπεξάζκαηα ηεο κειέηεο επηβεβαίσζαλ ηελ ηζρχ ηεο ζεσξίαο ηεο επαθήο, φηη ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ ζπλαλαζηξέθνληαη πεξηζζφηεξν κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία δηακνξθψλνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο απέλαληί ηνπο. Οη McManus, Feyes, θαη Saucies (2011) ζηελ έξεπλά ηνπο επηθεληξψζεθαλ ζηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο κειέηεζαλ ηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζε ζρέζε κε ηηο γλψζεηο πνπ έρνπλ γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία, ηε ζπρλφηεηα θαη δηάξθεηα ηεο επαθήο, θαζψο θαη ηηο αλαθεξφκελεο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο εκπεηξίεο πνπ είραλ απφ απηέο

60 60 ηηο επαθέο, ρξεζηκνπνηψληαο ηε Θεσξία Δπαθήο. Απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ θάλεθε πσο ε θαιχηεξε πνηφηεηα επαθήο κε ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία νδεγεί ζε πην ζεηηθέο ζηάζεηο πξνο ηα άηνκα απηά. Οη Pettigrew θαη Tropp (2006), δηελήξγεζαλ κία εθηεηακέλε αλαζθφπεζε/κεηααλάιπζε, φπνπ δηεξεπλήζεθε ζε κεγάιν εχξνο πεξηερνκέλνπ ε αιιειεπίδξαζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο, αμηνινγψληαο ηελ επίδξαζε ηεο επαθήο ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ αηφκσλ πνπ απαξηίδνπλ ηηο νκάδεο. Οη εξεπλεηέο αλέιπζαλ πεξηζζφηεξεο απφ 515 έξεπλεο νη νπνίεο είραλ δηεμαρζεί παγθνζκίσο απφ ην 1954 κέρξη ην 2006 κε βαζηθφ εξψηεκα: «Μεηψλεη ε επαθή ηελ πξνθαηάιεςε;». Απφ ηε κειέηε ησλ απνηειεζκάησλ πξνέθπςε πσο ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ εξεπλψλ, ε επαθή αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο φλησο κεηψλεη ηελ πξνθαηάιεςε. Γηαπηζηψζεθε αθφκα, πσο, φηαλ ηεξνχληαλ νη ζπλζήθεο πνπ έζεζε ν Alport (1954), δειαδή ίδηα θνηλσληθή ηαπηφηεηα, θνηλνί ζηφρνη, ηζφηεηα, ππνζηεξηθηηθφ ζεζκηθφ πιαίζην, πξνζσπηθή επαθή θαη δελ ππάξρεη αληαγσληζκφο, ηα πιενλεθηήκαηα ηεο ελδννκαδηθήο επαθήο είλαη κεγαιχηεξα. Οη ζπλζήθεο απηέο ζα πξέπεη λα απνηεινχλ αιιειέλδεηεο δεζκίδεο θαη φρη κεκνλσκέλνπο παξάγνληεο (Pettigrew & Tropp, 2006). Σα επξήκαηα ηεο αλαζθφπεζεο δείρλνπλ επίζεο πσο ε ζπλχπαξμε καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζηελ ίδηα ηάμε δελ θέξλεη απφ κφλε ηεο ζεηηθά απνηειέζκαηα ζηελ αιιαγή ησλ ζηάζεσλ. Ζ εθαξκνγή πξνγξακκάησλ επαηζζεηνπνίεζεο ζην ζρνιείν είλαη απαξαίηεηε ζηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ (Morin, Rivard, Crocker, Boursier, & Caron, 2013), ψζηε λα πξνρσξήζεη ε έληαμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηε γεληθή εθπαίδεπζε (Nowicki & Sandieson, 2002). Χο εθ ηνχηνπ, νη εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο πξέπεη λα είλαη πξνζερηηθά ζρεδηαζκέλεο θαη λα δεκηνπξγνχλ έλα ππνζηεξηθηηθφ πεξηβάιινλ πνπ ζα παξέρεη γλψζε, επαηζζεηνπνίεζε, θίλεηξα, ζεηηθέο αληακνηβέο θαη ακνηβαηφηεηα, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε αιιαγή ζθέςεο θαη ζπκπεξηθνξάο θαη λα θαιιηεξγεζεί ε απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Ζ επαθή πξέπεη λα γίλεηαη κέζα απφ πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο, ζε έλα πεξηβάιινλ πξνζεθηηθά δνκεκέλν, πνπ ζα εμαζθαιίδνληαη επλντθέο ζπλζήθεο γηα ηελ αιιειεπίδξαζε κέζα απφ ζπλεξγαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. πγρξφλσο, κέζα απφ ηελ επαθή ζα πξέπεη λα εμαζθαιίδνληαη δηαδξαζηηθέο εκπεηξίεο πνπ δίλνπλ ηελ επθαηξία γλσξηκίαο θαη εμνηθείσζεο ησλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζε αλζξψπηλν επίπεδν, έρνληαο θνηλνχο ζηφρνπο θάησ απφ ηηο ίδηεο ζπλζήθεο θαη κε ηελ ππνζηήξημε λφκσλ θαη

61 61 θαλφλσλ. Ζ Θεσξία ηεο Αηηηνινγεκέλεο Γξάζεο (Ajzen & Fishbein, 1980) θαη ε Θεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Ajzen, 1985, 1991). Σα ηειεπηαία ρξόληα ε Θεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Θ) εθαξκφδεηαη φιν θαη πην ζπζηεκαηηθά ζε επηζηεκνληθέο έξεπλεο, γηα λα πξνβιέςεη ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά. Ζ Θεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Αjzen, 1985, 1991) είλαη ην κνληέιν ην νπνίν ρξεζηκνπνηήζεθε ηδηαίηεξα ζηελ εθπαίδεπζε θαη απνηειεί πξνέθηαζε ηεο Θεσξίαο ηεο Αηηηνινγεκέλεο Γξάζεο (Ajzen & Fishbein,1980, Fishbein & Ajzen, 1975). Υξεζηκνπνηήζεθε σο ζεσξεηηθφ πιαίζην ζε κεγάιν αξηζκφ εξεπλψλ αλαθνξηθά κε ζέκαηα πγείαο, φπσο ην θάπληζκα (Hanson 2005), ηε ιήςε λαξθσηηθψλ, ηελ θαηαλάισζε λαξθσηηθψλ νπζηψλ (Quinian, Jaccard, & Blanton, 2006), ελψ ηα ηειεπηαία ρξφληα ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ έρεη ζηξαθεί ζηε κειέηε ηεο πγηεηλήο δηαηξνθήο θαη ζηελ πξφγλσζε ησλ δηαηξνθηθψλ ζπλεζεηψλ (Beale & Manstead, 1991, Bebetsos, Chroni, & Theodorakis, 2002, Dutta-Bergman, 2005, Godin & Kok, 1996, Leganger & Kraft, 2003, Prell, Berg, Jonsson, & Lissner, 2005, Sparks & Shepherd, 1992, Tsorbatzoudis, 2005). Ζ ζεσξία απηή ρξεζηκνπνηήζεθε ηφζν ζε έξεπλεο αλαθνξηθά κε ηε θπζηθή δξαζηεξηφηεηα (Bebetsos & Antoniou, 2009, Biddle & Nigg, 2000, Hagger, Chatzisarantis, & Biddle, 2002, Lazuras, Ourda, Barkoukis, & Tsorbatzoudis, 2011, Savvidou, Lazuras, & Tsorbatzoudis, 2012), φζν θαη γηα ηε δηδαζθαιία θαη ηελ εθπαίδεπζε αηφκσλ κε αλαπεξία, αιιά θαη ηε βειηίσζε θαη αιιαγή ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία (Eichinger, Rizzo, & Sirotnik 1992, Favazza et al., 1997, Roberts & Smith, 1999). Σα απνηειέζκαηα απφ ηελ αμηνιφγεζε ησλ εθάζηνηε πξνγξακκάησλ πνπ πινπνηήζεθαλ θαλεξψλνπλ ζεηηθέο ηξνπνπνηήζεηο ζηηο ζηάζεηο, ηηο πξνζέζεηο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ παηδηψλ θαη ησλ εθήβσλ ζε δεηήκαηα θπξίσο βειηίσζεο ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία, αιιά θαη ησλ πγηεηλψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ επηινγψλ. Ζ Θεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο αλαπηχρζεθε ζηελ πξνζπάζεηα κειέηεο φισλ ησλ εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ πνπ επζχλνληαη γηα ηελ αιιαγή κίαο ζπκπεξηθνξάο, κε ζθνπφ λα πξνζδηνξίζεη ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηφρνπο, πάλσ ζηνπο νπνίνπο ζα ζηεξηρζεί ε αιιαγή ηεο (Ajzen 1985). Απνηειεί ρξήζηκν εξγαιείν επεμεξγαζίαο ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο ζρέζεο πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηηο ζηάζεηο θαη ηελ ηειηθή ζπκπεξηθνξά (Ajzen & Fishbein, 1980).Οη φξνη

62 62 «ζρεδηαζκέλεο ή αηηηνινγεκέλεο» ρξεζηκνπνηνχληαη, γηα λα πεξηγξάςνπλ ηε δηαδηθαζία πνπ πεξλάεη ην άηνκν πξηλ ηελ πηνζέηεζε κίαο ζπκπεξηθνξάο (Sulla 2011). Ζ ζεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Θ) (Ajzen, 1985, 1991, 2002b) απνηειεί εμέιημε ηεο Θεσξίαο ηεο Αηηηνινγεκέλεο Γξάζεο κε ηελ πξνζζήθε ηνπ αληηιακβαλφκελνπ ειέγρνπ ηεο ζπκπεξηθνξάο, ν νπνίνο απνηειεί επηπιένλ παξάγνληα ησλ πξνζέζεσλ ηεο ζπκπεξηθνξάο. Ο παξάγνληαο απηφο πξνζδηνξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά είηε έκκεζα, πφζν εχθνια ή δχζθνια, δειαδή, πξνηίζεηαη ην άηνκν λα εθδειψζεη ηελ αλακελφκελε ζπκπεξηθνξά, είηε άκεζα, αλ ηειηθά ζα εθδειψζεη ηελ πξνηηζέκελε ζπκπεξηθνξά. χκθσλα κάιηζηα κε ηνλ εξεπλεηή, ε επαλάιεςε κίαο ζπκπεξηθνξάο δεκηνπξγεί ηε ζπλήζεηα, απνηειψληαο πξνγλσζηηθφ παξάγνληα γηα κειινληηθέο ζπκπεξηθνξέο. πκπεξαζκαηηθά, φζν πην ηζρπξή είλαη ε πξφζεζε ηνπ αηφκνπ λα εθηειέζεη κία ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά, ηφζν πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο έρεη λα πξαγκαηνπνηήζεη ηε ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά. ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ε ζηάζε ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία, εμαξηάηαη απφ ηηο γλψζεηο γηα ηελ αλαπεξία θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ην ππνθεηκεληθφ πξφηππν, πξνβιέπεη ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα αιιειεπίδξαζε. Έηζη, ε δξάζε θάζε αλζξψπνπ ζχκθσλα κε ηνλ Ajzen θαζνξίδεηαη απφ ηξεηο κεηαβιεηέο: ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ζπκπεξηθνξάο, ηελ ππνθεηκεληθή πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο, θαη ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ειέγρνπ (ρήκα 1) ρήκα 1- Θεσξία ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Ajzen, 1991, ζει. 182) Ζ πξψηε κεηαβιεηή πεξηιακβάλεη ηηο πεπνηζήζεηο γηα ηα πηζαλά απνηειέζκαηα ηεο πηνζέηεζεο κίαο ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο αμηνινγήζεηο απηψλ ησλ απνηειεζκάησλ

63 63 (πεπνηζήζεηο ζπκπεξηθνξάο), δεκηνπξγψληαο έηζη ηε ζηάζε ηνπ αηφκνπ σο αληαλάθιαζε ηεο ζπλνιηθήο εθηίκεζεο κίαο ζπκπεξηθνξάο απφ ην άηνκν. Ζ δεχηεξε κεηαβιεηή πεξηιακβάλεη ηηο πεπνηζήζεηο γηα ηηο ππνθεηκεληθέο πξνζδνθίεο ησλ άιισλ θαη ηνπ θηλήηξνπ γηα λα ζπκκνξθσζεί ην άηνκν κε απηέο (ππνθεηκεληθέο πεπνηζήζεηο). Γεκηνπξγείηαη έηζη, ην ππνθεηκεληθφ πξφηππν, ην νπνίν ζπλίζηαηαη απφ ην πηζηεχσ ηνπ αηφκνπ γηα ην αλ «νη ζεκαληηθνί άιινη» ζεσξνχλ φηη ην άηνκν πξέπεη λα πηνζεηήζεη ή φρη κία ζπκπεξηθνξά. Καη ε ηξίηε κεηαβιεηή είλαη νη πεπεζήζεηο ειέγρνπ πνπ δεκηνπξγνχλ ηνλ αληηιακβαλφκελν έιεγρν ηεο ζπκπεξηθνξάο, ν νπνίνο δείρλεη πφζν δχζθνιν ή εχθνιν είλαη γηα ην άηνκν λα πηνζεηήζεη κία ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά (Conner et al., 1995). Ο αληηιακβαλφκελνο έιεγρνο ηεο ζπκπεξηθνξάο εθθξάδεη ηελ πεπνίζεζε ελφο αηφκνπ φηη ε δξάζε ηειεί ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπ θαη απνθαζίδεη γηα ηε δηακφξθσζε ηεο πξφζεζεο ή ηεο ίδηαο ηεο ζπκπεξηθνξάο. Δλ θαηαθιείδη, ζχκθσλα κε ηε Θ έλα άηνκν ηείλεη λα πηνζεηήζεη κία ζπκπεξηθνξά φηαλ: α) ηελ αμηνινγεί ζεηηθά, β) πηζηεχεη φηη νη «ζεκαληηθνί άιινη» ζα εγθξίλνπλ ηε ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά, θαη γ) αληηιακβάλεηαη φηη ε ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά βξίζθεηαη θάησ απφ ηνλ έιεγρφ ηνπ (Conner & Armitage, 1998). πκπεξαζκαηηθά, φζν πην ηζρπξή είλαη ε πξφζεζε ηνπ αηφκνπ λα εθηειέζεη κία ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά, ηφζν πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο έρεη λα πξαγκαηνπνηήζεη ηε ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά. Ηδηαίηεξα ε πξφζεζε απνηειεί, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία, ηνλ θπξηφηεξν παξάγνληα πξφβιεςεο ηεο πξαγκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Δάλ ππάξρεη ε αίζζεζε ηθαλνπνηεηηθνχ ειέγρνπ ηεο πξαγκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο, ηφηε απμάλνληαη νη πηζαλφηεηεο ζηα άηνκα λα πινπνηήζνπλ ηηο πξνζέζεηο ηνπο, φηαλ ηνπο δνζεί ε θαηάιιειε επθαηξία. Απηή ε πιεπξά ηεο ζεσξίαο εμεγεί πψο ηα παηδηά ζρεκαηίδνπλ ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία, κε δεδνκέλν φηη καζαίλνπλ ζπκπεξηθνξέο απφ ηνπο γνλείο θαη ηνπο δαζθάινπο ηνπο (Gollnick & Chinn, 2002), κέζσ ησλ ΜΜΔ, θαζψο θαη κέζα απφ ηελ επαθή κε ηνπο αλζξψπνπο κε αλαπεξία (Diamond, Hestenes, Carpenter, & Inneds, 1997). Απψηεξνο ζθνπφο ηεο θαηαλφεζεο ησλ κεραληζκψλ δηακφξθσζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ αηφκσλ είλαη ε ζρεδίαζε θαη εθαξκνγή εθπαηδεπηηθψλ

64 64 παξεκβάζεσλ κε ζηφρν ηε κεηαηξνπή ή ηε βειηίσζε ηεο ζπκπεξηθνξάο. χκθσλα ινηπφλ κε ηε ζεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο (Θ) ην άηνκν πηνζεηεί κία ζπκπεξηθνξά αθνχ ηελ αμηνινγήζεη ζεηηθά, φηαλ πηζηεχεη φηη νη «ζεκαληηθνί άιινη» επηθξνηνχλ ηε ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά. Δθφζνλ ε ζπκπεξηθνξά δηακνξθψλεηαη απφ ηε ζηάζε, ην ππνθεηκεληθφ πξφηππν θαη ηνλ αληηθεηκεληθφ έιεγρν, νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα κεηαηξνπήο ή βειηίσζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ζα πξέπεη λα πξνζαλαηνιίδεηαη ζε απηνχο ηνπο παξάγνληεο. Οη ηξνπνπνηήζεηο ζε απηνχο ηνπο παξάγνληεο ζα κπνξνχζαλ λα επηθέξνπλ αιιαγή ζηελ πξφζεζε κε απνηέιεζκα λα έξζεη θαη ε αιιαγή ζηε ζπκπεξηθνξά. Χο εθ ηνχηνπ, ηα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο ζα πξέπεη λα ζρεδηάδνληαη κε ζηφρν ηελ επαηζζεηνπνίεζε, ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ αιιειεπίδξαζε παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, ηα νπνία κπνξνχλ λα βειηηψζνπλ ηηο αληηιήςεηο, ηηο πεπνηζήζεηο θαη θαη επέθηαζε ηηο ζηάζεηο απηψλ (Odom 2000). Δίλαη αλαγθαίν πξηλ απφ ην ζρεδηαζκφ ηέηνησλ παξεκβάζεσλ, λα πξνεγείηαη ε δηεμαγσγή έξεπλαο γηα ηελ αλάδεημε ησλ αληηιήςεσλ θαη ησλ γλψζεσλ ησλ καζεηψλ, πξνθεηκέλνπ νη εξεπλεηέο λα ζρεδηάζνπλ ηηο παξεκβάζεηο πνπ έρνπλ ζηφρν είηε ηε βειηίσζε, είηε ηελ αιιαγή ησλ πεπνηζήζεσλ θαη ζπκπεξηθνξάο πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία (Ajzen 2005). Ζ αλαγθαηφηεηα ησλ παξαπάλσ πξνθχπηεη απφ ηελ παξαδνρή πσο νη αληηιήςεηο ησλ αλζξψπσλ ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία είλαη θνηλσληθά δνκεκέλεο θαη ην εχξνο ηεο απνδνρήο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο αληαλαθιά ηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπο, ν νπνίνο ζέηεη φξηα θαη πεξηνξίδεη ηα άηνκα κε αλαπεξία (Reeve 2002). Καηά ζπλέπεηα, ε ζρνιηθή ηάμε αλαδεηθλχεη ηελ θνπιηνχξα ησλ αμηψλ, ησλ ξφισλ θαη ηηο επζχλεο ησλ εκπιεθνκέλσλ αλαθνξηθά κε ηελ απνδνρή ηεο αλαπεξίαο. Χο εθ ηνχηνπ, νη εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο ζα πξέπεη θαηαξράο λα έρνπλ ζθνπφ ηε δηεχξπλζε ησλ γλψζεσλ ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία (Favazza, Phillipsen, & Kumar, 2000), πξνθεηκέλνπ ζηε ζπλέρεηα λα επηιεγνχλ πξνγξάκκαηα κε ζθνπφ ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο, θαζψο θαη ηνλ ηξφπν ζπκπεξηθνξάο πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Vash 2001). Απνηέιεζκα ηεο αιιαγήο απηήο είλαη θαη νη ίδηνη λα απνθηνχλ ππεπζπλφηεηα, εκπεηξίεο θαη λα αλαπηχζζνπλ θηιίεο (Seymour, Reid, & Bloom, 2009). Πνιινί εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε Θ έρεη κεγαιχηεξε ηζρχ πξνβιεςηκφηεηαο ζε δηάθνξεο ζπκπεξηθνξέο ζπγθξηλφκελε κε άιιεο ζεσξίεο ηεο θνηλσληθήο ςπρνινγίαο (Ajzen, 1991, Armitage & Conner, 2001, Koutromanos, 2006). Μειέηεο νη νπνίεο ρξεζηκνπνίεζαλ ηε Θ γηα ηελ εθηίκεζε ησλ ζηάζεσλ παηδηψλ δεκνηηθνχ (Γ -Σ ) (Obrusnikova, Block, & Dillon, 2010, Roberts & Smith, 1999) θαη

65 65 γπκλαζίνπ, απέλαληη ζηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Obrusnikova et al., 2010, Obrusnikova, Dillon, & Block, 2011) θαλεξψλνπλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο ζεσξίαο. πγθεθξηκέλα, ηα απνηειέζκαηα απηψλ ησλ εξεπλψλ έδεημαλ φηη ε Θ απνηειεί ηζρπξφ εξγαιείν δηεξεχλεζεο ησλ ζηάζεσλ, αθνχ νη ζηάζεηο θαη ν αληηιακβαλφκελνο έιεγρνο κπνξνχλ λα πξνβιέςνπλ ηελ πξφζεζε ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία λα αιιειεπηδξάζνπλ κε άηνκα κε αλαπεξία ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Δπηπιένλ, νη καζεηέο είραλ ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία θαη πίζηεπαλ πσο ζα πξέπεη λα ελζσκαηψζνπλ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία, επεηδή απηή είλαη ε ζπκπεξηθνξά πνπ ζεσξνχλ φηη ζα ήζειαλ νη γνλείο, νη δάζθαινη θαη νη ζπλνκήιηθνη ηνπο (ζεκαληηθνί άιινη) λα εθδειψζνπλ (ππνθεηκεληθή λφξκα) (Verderber, Rizzo, & Sherrill, 2003). ε κειέηε ησλ Roberts θαη Smith (1999), φπνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε Θεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο, εμεηάζηεθε ε ζρέζε κεηαμχ ησλ ζηάζεσλ θαη ησλ ζπκπεξηθνξψλ 188 παηδηψλ πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ζσκαηηθέο αλαπεξίεο. Σα επξήκαηα ηεο κειέηεο έδεημαλ πσο νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απνηειεί βαζηθφ παξάγνληα πξφβιεςεο ησλ πξνζέζεψλ ηνπο λα έξζνπλ ζε επαθή κε ηα παηδηά κε αλαπεξία. Δλ θαηαθιείδη, νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, δηακνξθψλνληαη κέζα απφ ην ζπλδπαζκφ γλψζεσλ θαη ζπλαηζζεκάησλ θαη επεξεάδνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο πνπ πηνζεηνχλ. πκπεξηθνξέο πνπ αληαλαθιψληαη ζηελ πξφζεζε λα ζπλαλαζηξαθνχλ, λα παίμνπλ θαη λα αιιειεπηδξάζνπλ κε ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε αλαπεξία. Χζηφζν, νη ζρέζεηο απηέο εμαξηψληαη απφ έλα πιήζνο άιισλ κεηαβιεηψλ. ε έξεπλα, ρξεζηκνπνηψληαο ηε Θ, δηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο θαη νη πξνζέζεηο παηδηψλ δεκνηηθνχ πξνο ζηελ εθπαηδεπηηθή ελζσκάησζε αηφκσλ κε Ννεηηθή Αλαπεξία (Ν.Α) ζην κάζεκα ηεο Φπζηθήο Αγσγήο. Απφ ηα απνηειέζκαηα θάλεθε φηη ππάξρεη ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ ζηάζεσλ θαη ησλ πξνζέζεσλ κε ηε ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηα άηνκα κε Ν.Α. Αθφκε, βξέζεθε φηη ηα παηδηά είραλ ζεηηθέο ζηάζεηο σο πξνο ηελ ελζσκάησζε ζην κάζεκα ηεο ΦΑ, αλ θαη δελ επηζπκνχζαλ λα θάλνπλ ηξνπνπνηήζεηο ζηα αζιήκαηα πξνο δηεπθφιπλζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή αλαπεξία (Bebetsos, Derri, Zafeiriadis, & Kyrgiridis, 2017).

66 66 Σηάζεηο θαη αληηιήςεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία Ζ απνδνρή θαη ε νπζηαζηηθή ελζσκάησζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία εμαξηάηαη ηφζν απφ ηηο δπλαηφηεηεο ηνπ ίδηνπ λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο ηνπ ζρνιηθνχ θαη θνηλσληθνχ πιαηζίνπ, αιιά θαη απφ ηε ζηάζε ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο. Έηζη, νη αληηιήςεηο θαη νη ηδέεο ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε είλαη θαζνξηζηηθνί παξάγνληεο αλάπηπμεο ησλ ζηάζεσλ απηψλ. Έξεπλεο πνπ αθνξνχλ ζηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία πξνζαλαηνιίδνπλ ηελ εθπαηδεπηηθή θνηλφηεηα ζηηο επηινγέο εθπαηδεπηηθψλ παξεκβάζεσλ, πξνθεηκέλνπ λα βειηησζνχλ νη αληηιήςεηο, ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο απηψλ. Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο αλαθνξηθά κε ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ ηεο πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο πξνο ηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία αθνξνχλ ηελ πξνζρνιηθή ειηθία (Diamond & Hesteness, 1996, Diamond, Le Furgy & Blass, 1993, Smith & Williams, 2001, Stalker & Connors, 2004). πσο πξνθχπηεη, νξηζκέλεο απφ ηηο έξεπλεο πνπ εμεηάδνπλ ηηο αληηιήςεηο θαη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε Σ.Α. πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία βξίζθνπλ γεληθά φηη ηα παηδηά δηακνξθψλνπλ ζεηηθέο αληηιήςεηο απέλαληη ζε ζπλνκειίθνπο ηνπο κε ΔΔΑ θαη αλαπεξίεο (Nikolaraizi & De Reybekiel, 2001, Tamm & Prellwitz, 2001), ελψ άιιεο αλαθέξνπλ αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηα παηδηά απηά (Nabors, Cohen, & Morgan 1994, Nowicki & Sandieson, 2002). Οη Tamm θαη Prellwitz (2001), κειέηεζαλ ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ πξνζρνιηθήο θαη ζρνιηθήο ειηθίαο ζε ζρέζε κε ηελ αλαπεξία. Ζ έξεπλα δηεμήρζε ζε κία κηθξή θνηλφηεηα ζηε Βφξεηα νπεδία. ηε κειέηε ζπκκεηείραλ ηξεηο νκάδεο απφ καζεηέο κε ΣΑ, εθ ησλ νπνίσλ 16 καζεηέο ήηαλ ειηθίαο 4 έσο 5 εηψλ, 16 καζεηέο ειηθίαο 8-9 εηψλ θαη 16 καζεηέο ειηθίαο εηψλ. Οη εξεπλεηέο δήηεζαλ απφ ηνπο καζεηέο λα δσγξαθίζνπλ έλα παηδί πνπ βξίζθεηαη ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην ή λα δηαιέμνπλ κία απφ ηηο εηθφλεο παηδηψλ πνπ βξίζθνληαλ ζε ακαμίδην. ηε ζπλέρεηα, νη εξεπλεηέο έθαλαλ εξσηήζεηο ζηνπο ζπκκεηέρνληεο πνπ είραλ ζρέζε κε ηελ θαηαλφεζε ηεο θχζεο ηεο αλαπεξίαο, ηνπο πεξηνξηζκνχο ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ, ηε ζέζε ηνπ αηφκσλ κε αλαπεξία ζην θνηλσληθφ πεξηβάιινλ θαη ηελ απηνεθηίκεζε απηψλ, ψζηε λα δηαπηζηψζνπλ ην βαζκφ θαηαλφεζεο ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλαπεξία. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο κειέηεο, νη καζεηέο κε ΣΑ, αλεμάξηεηα απφ ηελ ειηθία, είραλ ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία. Μάιηζηα, ήηαλ πξφζπκα λα ζπκπεξηιάβνπλ ζην παηρλίδη ηνπο καζεηέο κε αλαπεξία, δείρλνληαο ηαπηνρξφλσο φηη θαηαλννχλ ηηο

67 67 δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδεη έλα παηδί ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην ζηελ θαζεκεξηλή δσή ηνπ, φπσο ζηελνί δηάδξνκνη, δπζθνιία πξφζβαζεο ζηελ παηδηθή ραξά. ηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ κειεηεηέο ζε έξεπλα κε παηδηά ειηθίαο 8-13 εηψλ. Ζ έξεπλα πεξηιάκβαλε εηθφλεο κε θνξίηζη ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην θαη έλα θνξηηζάθη ζε θαξέθια, κε βάζε ηηο νπνίεο θιήζεθαλ λα απαληήζνπλ ηα παηδηά ζε εξσηήζεηο αλνηρηνχ θαη θιεηζηνχ ηχπνπ ζρεηηθά κε ηηο αληηιήςεηο ηνπο γηα ηα δπν θνξίηζηα. ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπο νη εξεπλεηέο αλαθέξνπλ πσο νη ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία ελζαξξχλνληαη απφ ην θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Σν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, δειαδή, κέζα ζην νπνίν κεγαιψλνπλ ηα παηδηά θαη νη εηθφλεο ηεο αλαπεξίαο πνπ εηζπξάηηνπλ, δηακνξθψλνπλ ηηο αληηιήςεηο θαη ηηο πξνζδνθίεο ηνπο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία (Longoria & Marini, 2006) Οη De Boer, Pijl θαη Minnaert (2012), ζε κία αλαζθφπεζε 20 εξεπλψλ, απφ ην 1998 έσο θαη ην 2011, πνπ δηεμήρζεζαλ ζε επηά δηαθνξεηηθέο ρψξεο θαη αθνξνχζαλ ηηο αληηιήςεηο παηδηψλ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ειηθίαο 4 έσο 12 εηψλ, γηα ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία, βξήθαλ φηη ηα παηδηά έρνπλ γεληθά νπδέηεξεο αληηιήςεηο θαη πξνζέζεηο απέλαληη ζηα άηνκα απηά. Σα απνηειέζκαηα πεξηγξάθεθαλ αλαθνξηθά κε ηελ αξλεηηθή, νπδέηεξε ή ζεηηθή ζηάζε, ζχκθσλα κε ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο ηεο ζηάζεο, ηε γλσζηηθή, ζπλαηζζεκαηηθή θαη ζπκπεξηθνξηθή. Σα εξεπλεηηθά απνηειέζκαηα δείρλνπλ φηη νη καζεηέο θαηέρνπλ γεληθά νπδέηεξε ζηάζε απέλαληη ηνπο ζπλνκειίθνπο κε αλαπεξίεο. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, νη νπδέηεξεο αληηιήςεηο δελ ζα πξέπεη λα απνηεινχλ ιφγν αλεζπρίαο, θαζψο δελ είλαη αξλεηηθέο. Παξφια απηά, ζπλερίδνληαο, αλαθέξνπλ φηη νη νπδέηεξεο αληηιήςεηο απνηεινχλ ην κέζν φξν αληηιήςεσλ κε εχξνο απφ πνιχ ζεηηθέο έσο θαη πνιχ αξλεηηθέο. Οη αξλεηηθέο απηέο αληηιήςεηο, έζησ θαη αλ αληηπξνζσπεχνπλ κηθξή νκάδα καζεηψλ, είλαη αλεζπρεηηθέο, θαζψο κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ εκπφδην γηα ηε δσή ελφο παηδηνχ κε αλαπεξία ζην ζρνιείν (McDougall, DeWit, King, Miller, & Killip, 2004) Οη Yu θαη ζπλ., (2015) εμέηαζαλ ηηο αληηιήςεηο 32 παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ή αλαπηπμηαθή θαζπζηέξεζε. Απφ ηα απνηειέζκαηα θάλεθε φηη ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε απέθεπγαλ ζπζηεκαηηθά λα παίμνπλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο κε αλαπεξία, ηδηαίηεξα φηαλ απαηηνχληαλ πςειφο βαζκφο ζπλεξγαζίαο ζην παηρλίδη. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο απηήο ζπκβαδίδνπλ κε ηα επξήκαηα άιιεο έξεπλαο, φπνπ πξνέθπςε πσο νη καζεηέο πξνζρνιηθήο ειηθίαο απνθεχγνπλ ηνπο καζεηέο κε παρπζαξθία ή απηνχο κε θάπνηα

68 68 αλαπεξία. Οη ζπκκεηέρνληεο παξαθνινχζεζαλ κία παξνπζίαζε κε θσηνγξαθίεο αηφκσλ κε αλαπεξία, παρπζαξθία θαη ηππηθή αλάπηπμε. Ζ πιεηνλφηεηα επέιεμε άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε θαη ίδηνπ θχινπ γηα ζπλαλαζηξνθή κε ηελ αηηηνινγία ησλ απαληήζεψλ λα ζηεξίδεηαη ζην γεγνλφο φηη ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε θαίλνληαη «πην ηθαλά» ζε ζρέζε κε ηα άηνκα κε αλαπεξία ή παρπζαξθία (Jaffer & Ma, 2014). Άιινη εξεπλεηέο σζηφζν, ππνζηεξίδνπλ φηη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο νη ζεηηθέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλαπεξία πηνζεηνχληαη θαη δηακνξθψλνληαη ζε επηθαλεηαθφ επίπεδν, αθνχ γεληθφηεξα ηα άηνκα κε αλαπεξία δελ πξνηηκψληαη σο θίινη (Hodkinson, 2007). Οη ζεηηθέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε ηελ θνηλσληθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή αλεζπρία ηνπο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία, αιιά φρη απαξαίηεηα κε ηελ πξφζεζή ηνπο λα αιιειεπηδξάζνπλ κε ηα άηνκα απηά θαη λα αλαπηχμνπλ βαζχηεξεο ζρέζεηο (Magiati et al., 2002, Nikolaraizi & De Reybekiel, 2001, Ralli et al., 2011). Παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ θνηηνχζαλ ζην δεκνηηθφ, φηαλ ηνπο δεηήζεθε λα κηιήζνπλ γηα ηηο θηιηθέο ζρέζεηο κε παηδηά κε αλαπεξία, πεξηέγξαςαλ πεξηπηψζεηο πνπ βνήζεζαλ θαη παξείραλ καζεζηαθή ή θηλεηηθή ππνζηήξημε ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Kishi & Meyer, 1994). Φαίλεηαη, δειαδή, φηη ηα παηδηά είλαη πεξηζζφηεξν δεθηηθά λα αιιειεπηδξάζνπλ θαηά ηε δηάξθεηα ζρνιηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, παξά λα αλαπηχμνπλ θηιίεο (Hazzard, 1983). ηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ νη Nikolaraizi θαη DeReybekiel (2001) νη νπνίνη κειέηεζαλ ηηο ζηάζεηο 463 παηδηψλ Δ θαη η ηάμεο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ. πσο δηαπίζησζαλ νη εξεπλεηέο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε αληηκεησπίδνπλ ηνπο ζπλνκήιηθνπο ηνπο κε αλαπεξία σο άηνκα ηα νπνία νη ίδηνη θαινχληαη λα πξνζηαηέςνπλ θαη φρη σο θίινπο κε ηνπο νπνίνπο ζα ήζειαλ λα αιιειεπηδξάζνπλ, θαλεξψλνληαο, δειαδή, κία κνξθή θνηλσληθνχ ελδηαθέξνληνο. Αλ θαη νη εξεπλεηέο έρνπλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο γηα ην είδνο ηεο θηιίαο πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, ζπκθσλνχλ ζην φηη ε αλάπηπμε δηαπξνζσπηθψλ θαη θηιηθψλ ζρέζεσλ είλαη πην ζεκαληηθή απφ ηελ αλάπηπμε θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (Bukowski, Newcomb, & Hartup, 1996) θαη βέβαηα θαη έλαο απφ ηνπο ζηφρνπο ηεο ελζσκάησζεο. Ο Dietrich (2005), εμεηάδνληαο ηα αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ζηηο θηιίεο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, δηαπίζησζε φηη ηελ έλλνηα ηνπ «θίινπ» ηελ πεξηγξάθνπλ σο «ηνλ ζπκπαίθηε ή θάπνηνλ πνπ πεξλνχλ ρξφλν καδί ηνπ». Ο ίδηνο ν κειεηεηήο δηαπίζησζε φηη θξίζηκν ζεκείν ηεο θηιίαο είλαη ε θαινζχλε πνπ ζα πξέπεη

69 69 ραξαθηεξίδεη ην θίιν θαη απηή εθθξάδεηαη πνηνηηθά κε ζπκπεξηθνξέο θαιέο φπσο ην λα κνηξάδεηαη πξάγκαηα, λα δίλεη βνήζεηα, λα παίδνπλ καδί. πσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, ππάξρνπλ έξεπλεο πνπ δείρλνπλ ηηο αξλεηηθέο αληηιήςεηο θαη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία. Ζ Pirofski (2001), αλαθέξεηαη ζε έξεπλεο πνπ θαηαδεηθλχνπλ ηηο αξλεηηθέο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ. Έξεπλα ζε παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο έδεημε πσο παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πξνηηκνχζαλ γηα θίινπο ηνπο παηδηά ρσξίο αλαπεξίεο (Nabors 1997). Σν ίδην έδεημε θαη ε έξεπλα ησλ Cohen, Nabors, θαη Pierce (1994), ζηελ νπνία ηα παηδηά ήηαλ πην πξφζπκα λα ζπκπεξηιάβνπλ ζην παηρλίδη ηνπο παηδηά ρσξίο αλαπεξίεο παξά παηδηά κε αλαπεξία. ηα ίδηα επξήκαηα θαηέιεμε θαη άιιε έξεπλα πνπ δηεμήρζε ζε 68 παηδηά ειηθίαο κέρξη 6 ρξνλψλ εμεηάδνληαο ηηο απφςεηο ηνπο γηα ην αλ ζα επέιεγαλ έλα παηδί θαζεισκέλν ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην ή έλα παηδί ρσξίο αλαπεξία ζην παηρλίδη ηνπο. Απφ ηελ έξεπλα πξνέθπςε φηη ηα παηδηά έρνπλ πην πνιιέο πηζαλφηεηεο λα επηιέμνπλ έλα παηδί ρσξίο αλαπεξία ζην παηρλίδη παξά έλα παηδί κε αλαπεξία. Μία αθφκε ζεκαληηθή δηαπίζησζε ηεο έξεπλαο ήηαλ φηη πνιιά παηδηά επέιεγαλ ηειηθά έλα παηδί ζην αλαπεξηθφ ακαμίδην, φηαλ νη εξεπλεηέο ηνπο παξνπζίαδαλ ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο κπνξνχλ λα παίμνπλ καδί ηνπ. Γηαθαίλεηαη φηη ηα παηδηά ήηαλ πην ζεηηθά φηαλ κπνξνχζαλ λα γίλνπλ νη απαξαίηεηεο πξνζαξκνγέο ζηελ αιιειεπίδξαζε (Diamond & Tu, 2009). ηελ έξεπλά ηνπο νη Nabors, Cohen θαη Morgan (1993), εμέηαζαλ ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ ζηνπο ελήιηθεο κε αλαπεξία, θαηαδεηθλχνληαο ηε ζεηηθφηεξε ζηάζε ησλ παηδηψλ πξνο ζηνπο ελήιηθεο ρσξίο αλαπεξία παξά ζε απηνχο κε θηλεηηθέο αλαπεξίεο. Οη εξεπλεηέο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα κειεηήζνπλ ηηο αληηιήςεηο, ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο πνπ πηνζεηνχλ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία, θαηέιεμαλ πσο απηέο εμαξηψληαη απφ κία ζεηξά παξαγφλησλ. εκαληηθφηεξνη απφ απηνχο ζεσξνχληαη ε ειηθία (Avissar, Reiter & Leyser, 2003, Innes & Diamond, 1999, Vignes et al., 2009, Woodward, 1995), ν ηχπνο ηνπ ζρνιείνπ (Arampatzi et al.,2011, Downs & Williams, 1994, Lienert, Sherrill & Myers, 2001, Nikolaraizi et al., 2003, Panagiotou et al., 2006), ε πξνεγνχκελε εκπεηξία κε άιια άηνκα κε αλαπεξία (Ajzen, Fishbein, 1980, Avissar et al., 2003, Favazza & Odom, 1997, Jones, Wint & Ellis, 1990, Lewis & Lewis, 1988, Σirosh, Schanin & Reiter, 1997, Voeltz, 1980, Yuker 1988,), ην είδνο ηεο αλαπεξίαο (Avissar et al., 2003, Beck & Dennis, 1996, Correla, DeNisi & Varma, 1998, Downs & Williams, 1994, Nowicki,

70 , Slininger et al., 2000), ην θχιν (Condon, York, Heal & Fortschneider, 1986 Downs & Williams, 1994, Fishbein, 1996 Hazzard, 1983, Hemphill & Siperstein, 1990, Hutzler 2003, Tripp, Frence & Sherrill, 1995, Voeltz, 1982, Woodward, 1995), αιιά ε γλψζε θαη θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο. Πνιιέο θνξέο ε αξλεηηθή ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία, πεγάδεη απφ ηελ έιιεηςε γλψζεσλ γηα ηελ αλαπεξία (Ajzen, Fishbein, 1980, Yuker 1988, Cambell et al, 2003, Ison et al., 2010). Γλώζε θαη θαηαλόεζε Έλαο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο παξάγνληεο πνπ επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία θαη ηηο ζηάζεηο πνπ εθδειψλνπλ είλαη ν ηξφπνο πνπ αληηιακβάλνληαη θαη θαηαλννχλ ηελ αλαπεξία, αιιά θαη ηα αηζζήκαηα πνπ αλαπηχζζνπλ (Gasser, Malti, & Buholzer, 2013). Οη ζεσξεηηθνί ησλ ζηάζεσλ έρνπλ ππνζηεξίμεη φηη νη άλζξσπνη έρνπλ «αλάγθε λα γλσξίδνπλ», πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθψζνπλ ηηο ζηάζεηο ηνπο. πσο δήισζαλ νη Briñol θαη Petty (2005), απηφ αλαθέξεηαη ζηελ «επηζπκία λα θαηέρνπλ γλψζε θαη θαηαλφεζε ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ». ρεηηθά κε ηε ζέζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηε γεληθή εθπαίδεπζε, νη γλψζεηο απηέο κπνξνχλ λα επηθεληξσζνχλ ζηελ θαηαλφεζε ησλ αλαγθψλ ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία, κε ζηφρν ηε κείσζε πξνθαηαιήςεσλ θαη ησλ ζπλαηζζεκάησλ ζπκπφληαο πνπ δεκηνπξγνχληαη ζηα παηδηά ρσξίο αλαπεξία. χκθσλα κάιηζηα κε ηνπο Ajzen θαη Fishbein (1980), νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία εμαξηψληαη ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ απφ ηηο γλψζεηο θαη ηα πξφηππα πνπ νη ελήιηθεο δηακνξθψλνπλ, κε ηε γλσζηηθή ζπληζηψζα ησλ ζηάζεσλ νπζηαζηηθά λα ζρεηίδεηαη κε ην βαζκφ θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο. Οη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη ε πξφζεζή ηνπο λα αιιειεπηδξάζνπλ κε έλα παηδί κε αλαπεξία, εμαξηάηαη απφ ην ηη γλσξίδνπλ θαη θαηαλννχλ ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία (Laws & Kelly, 2005). Ζ θαηαλφεζε, δειαδή, ηεο αλαπεξίαο απφ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε κπνξεί λα επεξεάζεη ηηο ζηάζεηο θαη ηηο ελέξγεηεο ηνπο πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία (Weiserbs et Gottlieb, 2000). Ζ άγλνηα θαη ε κε θαηαλφεζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε σο πξνο ηε θχζε ηεο αλαπεξίαο απνηειεί έλαλ ζεκαληηθφ παξάγνληα δηακφξθσζεο αξλεηηθψλ αληηιήςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξάο απηψλ. Ηδηαίηεξα νη γλψζεηο θαη ε αθξίβεηα απηψλ νδεγνχλ ζηελ πξφβιεςε ηεο πξνηηζέκελεο ζπκπεξηθνξάο σο πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία (Hunt &

71 71 Hunt, 2004, Nowicki, 2006). Καη ηνχην γηαηί, φηαλ δε δίλεηαη ε δπλαηφηεηα ζηα παηδηά λα εθθξάζνπλ ηελ πεξηέξγεηά ηνπο γηα ηε «δηαθνξεηηθφηεηα» θαη ηα έληνλα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, ηφηε δηακνξθψλνπλ αξλεηηθέο αληηιήςεηο, νη νπνίεο γίλνληαη πην έληνλεο, φηαλ νη ελήιηθεο αληηκεησπίδνπλ ηα εξσηήκαηα απηά κε λνπζεζίεο θαη ππνδείμεηο γηα ην κε ζηηγκαηηζκφ ησλ αλζξψπσλ απηψλ (Σζηάθαινο 2006). Χο εθ ηνχηνπ, ε δηεξεχλεζε ηεο θαηαλφεζεο ηνπ παηδηνχ γηα ηελ αλαπεξία είλαη ζεκαληηθφο παξάγνληαο, γηαηί εμεγεί ηηο ζηάζεηο θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ (Van Hooser, 2009). Δπηπξφζζεηα, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο σο ζπλέπεηα ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία πεγάδεη πνιιέο θνξέο απφ ηελ άγλνηα γηα ηελ αλαπεξία ε νπνία πξνθαιεί θνβίεο, απφ ηελ έιιεηςε πιεξνθφξεζεο, απφ ηελ έιιεηςε ηεο πξνζσπηθήο θαη θνηλσληθήο επαθήο θαη εκπεηξίαο ησλ αηφκσλ ρσξίο αλαπεξία (Ellis & Lewellyn 1997). Ηδηαίηεξα, ηα παηδηά πξνζρνιηθήο θαη ζρνιηθήο ειηθίαο ληψζνπλ πεξηέξγεηα, θφβν ακεραλία, φηαλ ζπλαληήζνπλ θάπνην παηδί ή θαη ελήιηθα πνπ ζπκπεξηθέξεηαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν απφ απηφλ πνπ έρνπλ ζπλεζίζεη (Cameron, Rutland, & Brown, 2007, Maras & Brown, 2000). Ζ έιιεηςε γλψζεσλ, εκπεηξηψλ θαη επαθήο ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε κε άηνκα κε αλαπεξία πξνθαιεί πεξηζζφηεξν αηζζήκαηα ιχπεο θαη ιηγφηεξν ζπκπάζεηαο, είηε ιφγσ ηεο παξαπιεξνθφξεζεο πνπ δέρνληαη απφ ηνπο ελήιηθεο, είηε ιφγσ ηεο γλσζηηθήο αλσξηκφηεηαο λα θαηαλνήζνπλ ηελ έλλνηα ηεο αλαπεξίαο (Kyle & Davies, 1991). ηελ άγλνηα νθείιεηαη, αθφκε, ην φηη ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ζσξνχλ φηη νη ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία «είλαη άξξσζηα» θαη ππάξρεη θίλδπλνο λα αξξσζηήζνπλ θαη ηα ίδηα, κε απνηέιεζκα λα θνβνχληαη αθφκε θαη ηελ επαθή καδί ηνπο (Κνπξέα & Φηηάθα, 2003). Φαίλεηαη φηη αληηιακβάλνληαη ηνλ «αλάπεξν» κε βάζε ηελ «θαλνληθφηεηα» ησλ ππνινίπσλ, πξνζδηνξίδνληαο ην παηδί κε αλαπεξία κε ραξαθηεξηζηηθφ «κε θπζηνινγηθνχ». Θεσξνχλ θπζηνινγηθνχο απηνχο πνπ κνηάδνπλ κε ηνπο ίδηνπο (ηα κέιε ηεο ελδννκάδαο) θαη νη δηαθνξεηηθνί είλαη νη «κε θπζηνινγηθνί», απηνί δειαδή πνπ δηαζέηνπλ εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ δηαθέξνπλ (Βιάρνπ, 2000). Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο, κάιηζηα, ηα παηδηά κε αλαπεξία ζηελ θαζεκεξηλή γιψζζα ηαπηίδνληαη κε ηελ αλαπεξία ηνπο. Έηζη, είλαη αφξαηα σο άηνκα θαη γίλνληαη κφλν ην ζπλψλπκν ηεο «βιάβεο» ηνπο, ραξαθηεξηδφκελα σο «ραδά», «θαζπζηεξεκέλα» ή θαη άιιεο παξφκνηεο εθθξάζεηο (Marks 1999).

72 72 πλαθφινπζα, θξίλεηαη αλαγθαία ε ελεκέξσζε ησλ καζεηψλ απφ ηελ πξνζρνιηθή ειηθία ζρεηηθά κε ην ζέκα ηεο αλαπεξίαο θαη ηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο κε ζθνπφ ηελ θαιιηέξγεηα ζεηηθψλ ζηάζεσλ (MacMillan et al., 2014). Οη Diamond, Hestenes, Carpenter θαη Inneds (1997), αμηνινγψληαο ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο, δηαπίζησζαλ φηη ζεκαληηθφο παξάγνληαο ζηελ θνηλσληθή επαθή παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία είλαη ε γλψζε πνπ έρνπλ νη καζεηέο κε Σ.Α. γηα ηελ αλαπεξία. πσο δηαθαίλεηαη, ν γλσζηηθφο παξάγνληαο ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία, ζπλδέεηαη κε ηε ζηάζε απηψλ πξνο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. ε αληηδηαζηνιή, ε έιιεηςε γλψζεο ησλ παηδηψλ κε Σ.Α. ζε ζρέζε κε ηελ αλαπεξία, απνηειεί παξάγνληα πνπ ζπκβάιιεη ζην λα θαιιηεξγεζεί κία αξλεηηθή ζηάζε (Ison et al., 2010). Ζ γλψζε θαη ε επαηζζεηνπνίεζε ζρεηηθά κε ηα ζέκαηα αλαπεξίαο είλαη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά γηα ηελ αιιαγή ηεο αξλεηηθήο ζηάζεο ησλ παηδηψλ κε Σ.Α απέλαληη ζηα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Shapiro & Margolis, 1988). Αλαγθαία ζεσξείηαη ε ελεκέξσζε θαη ε θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο απφ ηνπο καζεηέο ρσξίο αλαπεξία, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε (Λνπάξε 2008). Σν νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, νη γνλείο θαη ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ δηαδξακαηίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ παηδηψλ ηνπο απέλαληη ζηελ αλαπεξία, είηε κέζσ ηεο παξνρήο πιεξνθφξεζεο, είηε κέζσ ησλ κεραληζκψλ θνηλσληθήο κάζεζεο. Ζ θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο απφ ηα παηδηά ζα πξέπεη λα μεθηλάεη, ηνπιάρηζηνλ ζε έλα κέξνο ηεο, απφ ηνπο ελειίθνπο πνπ βξίζθνληαη ζηνλ πεξίγπξφ ηνπο, ηελ νηθνγέλεηα θαη ην ζρνιείν (Lewis, 1995). Σα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε έρνπλ δηακνξθψζεη εηθφλα γηα ηελ ηαπηφηεηα ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, φηαλ θαινχληαη λα αιιειεπηδξάζνπλ ζηα πιαίζηα ηνπ ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο κε ηα παηδηά κε αλαπεξία (Βιάρνπ, 2000), κε δεδνκέλν φηη ε αληίιεςε ηεο αλαπεξίαο δηακνξθψλεηαη ζηε κηθξή ειηθία. Σα κηθξά παηδηά αληηιακβάλνληαη πεξηζζφηεξν ηηο ζσκαηηθέο αλαπεξίεο απφ ηηο αηζζεηεξηαθέο (Diamond, 2001). Σα παηδηά ρσξίο αλαπεξία αλαγλσξίδνπλ ηελ αλαπεξία σο ηξφπν κε ηνλ νπνίν δηαθέξνπλ ηα άηνκα κεηαμχ ηνπο (Kalyva & Agaliotis, 2009, Magiati, Dockrell, & Logotheti, 2002). Μάιηζηα, αθφκε θαη ηα πην κηθξά παηδηά, δηακνξθψλνπλ ηδέεο θαη αλαπηχζζνπλ αληηιήςεηο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία, νη νπνίεο φκσο κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ κπνξνχλ λα δηαθνξνπνηνχληαη (Smith & Williams, 2001). Έηζη, φηαλ ηα παηδηά κεγαιψλνπλ ζε έλα νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ φπνπ εθθξάδνληαη ζεηηθέο ζηάζεηο

73 73 απέλαληη ζηελ αλαπεξία, ηφηε ηείλνπλ λα πηνζεηνχλ αλάινγεο ζπκπεξηθνξέο (Hong et al., 2014). Πνιινί κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ ηε ζεκαζία ηεο παξνρήο γλψζεσλ γηα ηελ αλαπεξία ζηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε. Οη εξεπλεηέο Maras θαη Brown (1996), δηαπίζησζαλ φηη ε έλλνηα ηεο αλαπεξίαο είλαη ειάρηζηα θαηαλνεηή απφ ηνπο καζεηέο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ. Καη ηνχην, γηαηί έλα απφ ηα βαζηθά αλαπηπμηαθά βήκαηα ησλ παηδηψλ είλαη λα θαηαιάβνπλ πψο ηα άηνκα κπνξεί λα δηαθέξνπλ απφ απηφ πνπ ήδε γλσξίδνπλ θαη πηζηεχνπλ (Miller, 2000). ε έξεπλα φπνπ αμηνινγήζεθε γλψζε ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνζρνιηθήο ειηθίαο πνπ θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ έληαμε θαη κε, ζρεηηθά κε ηελ θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία θάλεθε φηη ηα παηδηά δε γλψξηδαλ ηελ έλλνηα ηεο ιέμεο «αλάπεξνο» (Van Hooser, 2009). ε παξφκνηα έξεπλα κε παηδηά 4-5 εηψλ, αλαθέξεηαη φηη ηα επίπεδα θαηαλφεζεο ησλ ζπκκεηερφλησλ ηεο έλλνηαο ηεο αλαπεξίαο ήηαλ θάησ ηνπ κεηξίνπ (Hong, Kwon, & Jeon, 2014). Σα κηθξφηεξα παηδηά ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ δελ θαηαλννχζαλ θαιά ηελ έλλνηα ηεο αλαπεξίαο ζε ζρέζε κε ηα κεγαιχηεξα, ζπγρένληαο πνιιέο θνξέο φξνπο φπσο «λνεηηθή αλαπεξία» θαη «θηλεηηθή αληθαλφηεηα» (Kyle & Davies, 1991). Τπνζηεξίρζεθε φηη καζεηέο ηεο ηξίηεο ηάμεο κπνξνχζαλ λα αλαγλσξίζνπλ έλα καζεηή κε ζχλδξνκν Down, απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνζψπνπ, απνθαιψληαο ην «θαζπζηεξεκέλν», γεγνλφο πνπ νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ε θαηαλφεζε ηεο λνεηηθήο αλαπεξίαο έξρεηαη αξγφηεξα (Goodman, 1989). Σα παηδηά ειηθίαο 3 έσο 7 εηψλ αληηιακβάλνληαη ηηο ζσκαηηθέο θαη ηηο αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο (Diamond & Hestenes, 1996), δίλνληαο πεξηζζφηεξε ζεκαζία ζηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο αηφκνπ. ηαδηαθά, ε πξνζνρή κεηαθηλείηαη ζηα εζσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αηφκνπ (Lewis, 1995). Σα παηδηά θαίλεηαη λα επηθεληξψλνληαη ζε έλα ή δπν εκθαλή ραξαθηεξηζηηθά γηα λα θαηαλνήζνπλ πφηε έλα παηδί έρεη θάπνηα αλαπεξία (Diamond & Innes, 2001). Χζηφζν, δε γίλνληαη θαηαλνεηέο ε λνεηηθή αλαπεξία θαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο (Conant & Budoff, 1983). Παξάιιεια φκσο, ζε απηή ηελ ειηθία ζρεκαηίδνληαη εληππψζεηο αξλεηηθέο ή ζεηηθέο γηα ηα άηνκα πνπ κνηάδνπλ δηαθνξεηηθά (Nosek et al., 2006). Με ηε δηαδηθαζία ηεο αθνκνίσζεο, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Piaget, νη καζεηέο ρξεζηκνπνηνχλ ηελ ππάξρνπζα γλσζηηθή δνκή, ελζσκαηψλνληαο λέεο πιεξνθνξίεο γηα λα εμεγήζνπλ θάηη ην νπνίν κφιηο αξρίδνπλ λα θαηαθηνχλ. Ζ δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο ζηεξίδεηαη ζηε

74 74 γλσζηηθή ζεσξία θαη ηα ζηάδηα ηνπ Piaget, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα παηδηά ζηελ ειηθία ησλ 5-6 εηψλ βξίζθνληαη ζην ηειεπηαίν ζηάδην ηεο πξνελλνηνινγηθήο πεξηφδνπ ηεο ζθέςε θαη ζηελ αξρή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ζπιινγηζκψλ. ην ζηάδην απηφ, αλ θαη ε ηθαλφηεηα αηηηνιφγεζεο ησλ παηδηψλ απμάλεη, ε ζθέςε ηνπο επεξεάδεηαη αθφκα απφ ηελ αληηιεπηηθή εκπεηξία θαη ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο. Ζ παξνπζία απηνχ ηνπ ζηαδίνπ ππνζηεξίρηεθε θαη απφ ηνπο Conant θαη Budoff (1983), πνπ παξαηήξεζαλ πσο φηαλ ηα κηθξά παηδηά κηινχζαλ γηα ηηο αλαπεξίεο, αλαθέξνληαλ ζε εκθαλή ραξαθηεξηζηηθά, φπσο έλα αλαπεξηθφ ακαμίδην ή θάηη πνπ κπνξνχλ λα ην θαηαλνήζνπλ κέζα απφ ηηο δηθέο ηνπο εκπεηξίεο. Χο εθ ηνχηνπ, έρνπλ δπζθνιία λα θαηαλνήζνπλ ηελ έλλνηα ηεο λνεηηθήο αλαπεξίαο θαη ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ δηαηαξαρψλ, ε θαηαλφεζε ησλ νπνίσλ έξρεηαη αξγφηεξα ζε κεγαιχηεξα ζηάδηα σξίκαλζεο. Καηά ζπλέπεηα, νη καζεηέο ρσξίο αλαπεξία ησλ πξψησλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ επηδεηθλχνπλ πεξηζζφηεξν ζεηηθή ζηάζε γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αηζζεηεξηαθή θαη θηλεηηθή αλαπεξία, ελψ ιηγφηεξν ζεηηθή είλαη ε ζηάζε ηνπο ζηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ζηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο (De Boer, 2012). ηηο ηειεπηαίεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ηα παηδηά αξρίδνπλ λα θαηαλννχλ ηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ηηο δηαηαξαρέο ςπρνινγηθνχ ηχπνπ (Smith & Williams, 2001). Σα παηδηά ζηελ ειηθία ησλ πξψησλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ δηακνξθψλνπλ ηελ εηθφλα θαη ηελ αληίιεςε γηα ηνλ άιινλ. Βαζηδφκελα ζηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη κε βάζε απηά ζα εθθξάζνπλ ηελ άπνςε ηνπο γηα ηνλ «άιινλ» θαη ζα εμάγνπλ ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ (Lewis, 1995), Μεηά ηελ ειηθία ησλ 10 εηψλ, ζα κπνξνχλ λα πεξηγξάςνπλ θάπνηνλ κε βάζε ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηα επηηεχγκαηα ηνπ (Lewis, 1995, Βιάρνπ, 2000). Σα παξαπάλσ επηβεβαηψλνληαη απφ πξφζθαηε έξεπλα θαη κάιηζηα απφ ηηο ειάρηζηεο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν πνπ αθνξνχζε ηελ θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ειηθίαο 9-12 εηψλ. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 327 Έιιελεο καζεηέο ησλ ηξηψλ ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ελφο Γεκνηηθνχ ζρνιείνπ ηεο Αζήλαο. Γηα ην ζθνπφ ηεο έξεπλαο, νη καζεηέο ζπκπιήξσζαλ εξσηεκαηνιφγην θπξίσο κε εξσηήζεηο αλνηρηνχ θαη κεξηθέο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ. Αλαθνξηθά κε ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο απφ πιεπξάο ησλ παηδηψλ, ε πιεηνλφηεηα ησλ απαληήζεσλ επηθεληξσλφηαλ πεξηζζφηεξν ζηηο δηαθνξέο ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ζηηο βηνινγηθέο θαη ιηγφηεξν ζηελ αλαπεξία ή ηηο δπζθνιίεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ απηή. Ζ έξεπλα γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ παηδηψλ ζρεηηθά κε ηα αίηηα ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ έδεημε φηη

75 75 ηα παηδηά έρνπλ παξαλνήζεηο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο δπζθνιίαο. Οη Diamond θαη Hestenes (1996), πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλα ζε 46 παηδηά κε κέζε ειηθία 48 κήλεο. Οη εξεπλεηέο παξνπζίαζαλ 5 θσηνγξαθίεο πνπ έδεηρλαλ ζπλνκήιηθνπο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία, πξνβιήκαηα φξαζεο, πξνβιήκαηα αθνήο θαη ζχλδξνκν Down. Σα πεξηζζφηεξα παηδηά, ζε πνζνζηφ 75%, αλαγλψξηζαλ ηηο ζσκαηηθέο αλαπεξίεο. Σν 41% αλαγλψξηζε ηα πξνβιήκαηα φξαζεο θαη κφιηο ην 11% ηα παηδηά κε πξνβιήκαηα αθνήο, ρσξίο σζηφζν λα κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ γηαηί ε ρξήζε αθνπζηηθνχ δελ κπνξεί λα βνεζήζεη ην παηδί πνπ δελ αθνχεη. Αμηνζεκείσην είλαη φηη θαλέλα παηδί δε ζρνιίαζε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζπλδξφκνπ Down, αθνχ δελ αλαγλψξηδαλ ηε ζπγθεθξηκέλε αλαπεξία. ε αληίζεζε έξρνληαη νη δηαπηζηψζεηο ηεο έξεπλαο ηνπ Goodman (1989), φπνπ δηαπηζηψζεθε φηη καζεηέο ηξίηεο δεκνηηθνχ αλαγλψξηζαλ έλα παηδί κε ζχλδξνκν Down απφ ηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνζψπνπ ηνπ. χκθσλα, ινηπφλ, κε ηα επξήκαηα ηεο παξαπάλσ έξεπλαο, δηαπηζηψλεηαη φηη ε γλψζε γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζψπνπ πνπ παξαηεξνχληαη ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down αλαπηχζζεηαη ζηελ πξψηε κε κέζε ζρνιηθή ειηθία. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ζπκθσλνχλ θαη κε πξνεγνχκελα δεδνκέλα φηη ηα παηδηά αληηιακβάλνληαη πξψηα ηηο ζσκαηηθέο αλαπεξίεο θαη αξγφηεξα ηε λνεηηθή αλαπεξία (Pirofski, 2001). Δπίζεο νη Diamond & Tu (2009) αλαθέξνπλ φηη ηα παηδηά ζπγθξαηνχλ πην εχθνια ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ην αλαπεξηθφ ακαμίδην θαη ηνλ βνεζεηηθφ εμνπιηζκφ. Υξεζηκνπνηνχλ απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά, φηαλ πξφθεηηαη λα πεξηγξάςνπλ άηνκν κε αλαπεξία. ε κία αθφκε κειέηε πνπ αθνξνχζε 77 παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο, ηα νπνία ξσηήζεθαλ γηα ηηο γλψζεηο ηνπο ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία, θάλεθε φηη ην 25% ησλ παηδηψλ γλψξηδε θαη έθαλε αλαθνξά ζηηο ζσκαηηθέο αλαπεξίεο. Δπηπιένλ, ην 16% αλέθεξαλ φηη ηα άηνκα κε αλαπεξία ρξεηάδνληαη βνήζεηα, ην 88% δήισζε φηη ηα παηδηά κε αλαπεξία δηαθέξνπλ απφ απηά ζηελ εκθάληζε θαη ηηο ηθαλφηεηεο θαη ην 83% δήισζε ζπκπάζεηα απέλαληί ζηα παηδηά κε αλαπεξία, ιφγσ ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο θαη ησλ δεμηνηήησλ ηνπο. Μάιηζηα, ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα (91%) αλέθεξε πσο δελ θνβνχληαη ηα άηνκα κε αλαπεξία θαη ην ήκηζπ εμ απηψλ, δήισζαλ φηη έρνπλ θάπνηνλ θίιν κε αλαπεξία (Dyson, 2005). Σελ επίδξαζε ηεο θαηαλφεζεο ηεο έλλνηαο ηεο αλαπεξίαο ζηηο ζηάζεηο, εξεχλεζε θαη ν Hodkinson (2007). Οη 53 ζπκκεηέρνληεο ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην, ειηθίαο 9 σο 10 εηψλ θιήζεθαλ λα δσγξαθίζνπλ έλα παηδί κε αλαπεξία θαη λα απαληήζνπλ ζε

76 76 εξσηήζεηο, βιέπνληαο εηθφλεο ελφο παηδηνχ ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην θη ελφο άιινπ ρσξίο αλαπεξηθφ ακαμίδην. Απφ ηνπο καζεηέο δεηήζεθε λα επηιέμνπλ πέληε ιέμεηο απφ έλα θαηάινγν επηζέησλ, γηα λα πεξηγξάςνπλ θάζε παηδί κε αλαπεξία. Σέινο, ζηνπο ζπκκεηέρνληεο έδεημαλ εηθφλεο ελφο παηδηνχ κε πξνβιήκαηα φξαζεο, ελφο παηδηνχ κε βνήζεκα βάδηζεο, ελφο παηδηνχ ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην θη ελφο παηδηνχ κε ηππηθή αλάπηπμε, δεηψληαο αθφκα λα δψζνπλ ην δηθφ ηνπο νξηζκφ γηα ηε ιέμε «αλαπεξία». Ζ πιεηνλφηεηα απεηθφληζε ζηε δσγξαθηά παηδί κε θηλεηηθή αλαπεξία, απνδίδνληαο ηελ αλαπεξία σο κία θηλεηηθή θαηάζηαζε πνπ «θάηη είλαη ιάζνο». Δπηπιένλ, αλαθέξεηαη φηη «δελ είλαη ζε ζέζε λα θάλνπλ θάπνηα πξάγκαηα ηφζν θαιά», φζν ηα παηδηά πνπ δελ έρνπλ αλαπεξία. ηελ αμηνιφγεζε κε ηηο εξσηήζεηο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ραξαθηεξίζηεθαλ σο εμππλφηεξα, νκνξθφηεξα θαη πην ραξνχκελα. Οη Diamond θαη Kensinger (2002), ρξεζηκνπνηψληαο βηληέηεο απφ ηελ ακεξηθάληθε παηδηθή ηειενπηηθή ζεηξά, Sesame Street, δηεξεχλεζαλ ηελ θαηαλφεζε ησλ καζεηψλ κε Σ.Α αλαθνξηθά κε ηε λνεηηθή αλαπεξία ζε ζρέζε κε ηελ θηλεηηθή αλαπεξία. ηνπο 45 καζεηέο πξνζρνιηθήο αγσγήο ρξεζηκνπνηήζεθαλ δχν βηληέηεο απφ ηελ ηειενπηηθή ζεηξά Sesame Street, νη νπνίεο αλαθέξνληαλ ζε παηδηά κε αλαπεξία. Ζ πξψηε αθνξνχζε έλα θνξηηζάθη πνπ βξίζθνληαλ ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην εμαηηίαο θηλεηηθήο αλαπεξίαο. Σν θνξηηζάθη, ζπδεηψληαο κε ηνλ ήξσα ηεο ζεηξάο Big Bird γηα ηελ αλαπεξία ηεο, ηνπ πεξηέγξαςε θαη ηνπ έδεημε ην δηθφ ηεο ηξφπν πνπ κπνξεί λα ρνξεχεη. ηε δεχηεξε βηληέηα, έλα αγνξάθη κε ζχλδξνκν Down ζπλνκίιεζε κε έλαλ άιιν ήξσα ηεο ζεηξάο, ηνλ Ernie, ν νπνίνο θαη ηνπ δήηεζε λα θάλεη δηάθνξεο γθξηκάηζεο παξηζηάλνληαο ηνλ ραξνχκελν, ηνλ ιππεκέλν θαη ηνλ ζπκσκέλν. Οη καζεηέο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα παξαθνινχζεζαλ ζηελ αξρή έλα βίληεν θαη αθνινχζεζε κία ζχληνκε ζπλέληεπμε. Γπν εβδνκάδεο αξγφηεξα, παξαθνινχζεζαλ θαη ην δεχηεξν βίληεν θαη πάιη αθνινχζεζε κία ζχληνκε ζπλέληεπμε. Οη εξσηήζεηο ηεο ζπλέληεπμεο εζηίαδαλ ζηηο αηηίεο θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο θάζε αλαπεξίαο. Δπηπξφζζεηα, νη εξεπλεηέο δήηεζαλ απφ ηνπο καζεηέο λα βαζκνινγήζνπλ ηηο θηλεηηθέο θαη γισζζηθέο ηθαλφηεηεο ησλ παηδηψλ πνπ παξνπζηάζηεθαλ ζηα δχν βίληεν, ρξεζηκνπνηψληαο θσηνγξαθίεο παηδηψλ πνπ δπζθνιεχνληαλ ζηηο θηλεηηθέο ή ζηηο γισζζηθέο δνθηκαζίεο θαη παηδηψλ πνπ δελ δπζθνιεχνληαλ. Οη εξεπλεηέο ξσηνχζαλ πνην απφ ηα παηδηά ησλ θσηνγξαθηψλ κνηάδεη πεξηζζφηεξν κε ην θάζε παηδί ηνπ βίληεν θαη νη καζεηέο έπξεπε λα δηαιέμνπλ κία απάληεζε απφ ηελ θιίκαθα (π.ρ δελ είλαη ηθαλφ, είλαη ιίγν ηθαλφ, αξθεηά ηθαλφ, ηθαλφ). Ζ πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ ήηαλ ζε ζέζε λα πξνζδηνξίζεη ηε

77 77 θχζε ηεο αλαπεξίαο ηνπ θάζε παηδηνχ. Δπηπιένλ, βαζκνιφγεζαλ ηα παηδηά ησλ δχν βίληεν σο πνιχ ηθαλά ζε δνθηκαζίεο πνπ δελ ζρεηίδνληαλ κε ηελ αλαπεξία ηνπο θαη ην αληίζεην. Απφ ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο πξνθχπηεη πσο ηα κηθξά παηδηά θαηαλννχλ θαιχηεξα ηε θηλεηηθή απφ ηε λνεηηθή αλαπεξία. Δπηπξνζζέησο, θαηαλννχλ φηη θάπνηα θαζήθνληα θαη ελέξγεηεο είλαη δπζθνιφηεξα λα πξαγκαηνπνηεζνχλ απφ ηα άηνκα κε αλαπεξία, αιιά δελ είλαη ηθαλά λα εμεγήζνπλ ηα αίηηα ηεο αλαπεξίαο θαη λα θαηαλνήζνπλ αθφκε φηη ε αλαπεξία είλαη κφληκε θαηάζηαζε. Αλαθνξηθά κε ηελ αηηηνινγία ηεο αλαπεξίαο απφ ηνπο καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε, έξεπλεο θαλεξψλνπλ φηη εμαξηάηαη απφ ηελ ειηθία ησλ παηδηψλ. Σα κεγαιχηεξα παηδηά είλαη ηθαλά λα δψζνπλ ιεπηνκεξείο θαη αθξηβείο πιεξνθνξίεο γηα λνεηηθέο αλαπεξίεο, ςπρνινγηθέο δηαηαξαρέο ή θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο (Safran, 1995). Σα κηθξφηεξα παηδηά, ρξεζηκνπνηψληαο ηελ πξνυπάξρνπζα γλψζε ηνπο (Diamond & Huang, 2005), απνδίδνπλ ηελ αλαπεξία πεξηζζφηεξν ζε ζσκαηηθά ή βηνινγηθά αίηηα θαη ιηγφηεξν ζε θνηλσληθνςπρνινγηθά (Smith & Williams, 2005). Σηο εξκελείεο ησλ κηθξψλ παηδηψλ ηνπ λεπηαγσγείνπ γηα ηα αίηηα ηεο αλαπεξίαο δηεξεχλεζαλ κειεηεηέο, δηαπηζηψλνληαο φηη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά σο αηηία αλέθεξαλ ηελ ειηθία ιέγνληαο φηη είλαη «κηθξφο» ή ηελ αλσξηκφηεηα, ππνζηεξίδνληαο φηη ην παηδί είλαη «κσξφ». Δπηπιένλ, επηθαιέζηεθαλ ηνλ εηδηθφ εμνπιηζκφ σο αηηία γηα ηελ νπνία έλα παηδί δελ πεξπαηάεη, πξνζδηνξίδνληαο π.ρ ηηο παηεξίηζεο ή ην ζπάζηκν ηνπ πνδηνχ ηνπ. Δπίζεο, ηα παηδηά αλαγλσξίδνπλ φηη θάπνηνη ζπκκαζεηέο ηνπο έρνπλ πξνβιήκαηα ιφγνπ, αιιά απηή ηελ θαηάζηαζε δελ κπνξνχλ λα ηε ζπζρεηίδνπλ κε ηελ έλλνηα ηεο αλαπεξίαο (Diamond, 1993). ηα ίδηα επξήκαηα θαηέιεμαλ ζηελ έξεπλά ηνπο ε Favazza θαη Odom (1996), ξσηψληαο παηδηά ηνπ λεπηαγσγείνπ ηη ζεκαίλεη λα είζαη αλάπεξνο. Σα παηδηά ρξεζηκνπνίεζαλ ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά, π.ρ. εμνπιηζκφο ή πξάγκαηα ηα νπνία γλψξηδαλ γηα λα αηηηνινγήζνπλ ηηο απαληήζεηο ηνπο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ ζε έμη πεξηνρέο: θπζηθά ραξαθηεξηζηηθά, πξνζζεηηθφο εμνπιηζκφο, ηθαλφηεηα ή αληθαλφηεηα, ελαιιαθηηθή νξνινγία, νλνκαζία ελφο ζπγθεθξηκέλνπ αηφκνπ, εηδηθή κεηαρείξηζε ζηελ ηάμε, εηδηθέο ή γεληθέο πεξηγξαθέο. Ζ έξεπλα ησλ Smith θαη Williams (2005), ζε 77 παηδηά ειηθίαο 4-12 εηψλ, πξνζαλαηνιίζηεθε ζηε δηεξεχλεζε ηεο αλάπηπμεο ηεο θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο θαη ην πψο ηα παηδηά αληηιακβάλνληαη, ηε κνληκφηεηα θαη ηα αίηηα γηα δηάθνξεο κνξθέο αλαπεξίαο. Σα ηεηξάρξνλα παηδηά είλαη ζε ζέζε λα δηαρσξίζνπλ ηελ θηλεηηθή απφ ηε

78 78 λνεηηθή αλαπεξία θαη θαίλεηαη λα κελ έρνπλ ηφζν ξεαιηζηηθή άπνςε γηα ζνβαξέο θηλεηηθέο αλαπεξίεο, θαζψο ηείλνπλ λα αλαθέξνπλ φηη ηα άηνκα κε θηλεηηθή έρνπλ ζπγρξφλσο θαη λνεηηθή αλαπεξία. ηελ ειηθία ησλ 4 εηψλ ήηαλ ζε ζέζε λα δηαθνξνπνηήζνπλ ηελ θξίζε ηνπο σο πξνο ηα δηάθνξα είδε αλαπεξίαο. Χζηφζν, αλ θαη γλψξηδαλ ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, ζηεξνχληαλ επαξθψλ γλψζεσλ, ψζηε λα δηαρσξίζνπλ ηηο ζπλέπεηεο ησλ δηαθφξσλ εηδψλ αλαπεξίαο θαη ηηο γελίθεπαλ ζηεξηδφκελα ζε κεκνλσκέλνπο ηνκείο ηεο αλαπεξίαο. ηελ ειηθία ησλ 8-9 εηψλ είραλ κία πην νινθιεξσκέλε αληίιεςε ηεο λνεηηθήο αλαπεξίαο θαηαλνψληαο ηηο δπλαηφηεηεο, ηνπο πεξηνξηζκνχο θαη ηηο λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο ησλ καζεηψλ κε λνεηηθή αλαπεξία σο ζπλέπεηα ηεο λνεηηθήο ηνπο θαηάζηαζεο. Έδεηρλαλ κία επαηζζεζία σο πξνο ηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ θηλεηηθή αλαπεξία θαη κπνξνχζαλ λα θαηαλνήζνπλ ηηο ζπλέπεηεο ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ θαη ζπκπεξηθνξηθψλ δηαηαξαρψλ, θαζψο θαη ηα απνηειέζκαηα απηψλ ζηελ θνηλσληθή αληαπφθξηζε. Αλαθνξηθά κε ηε δηάξθεηα ηεο αλαπεξίαο, ηα κηθξά παηδηά ειηθίαο 4-5 εηψλ πίζηεπαλ πσο κεγαιψλνληαο «ζα μεπεξάζνπλ ην πξφβιεκά ηνπο», δηαθνξνπνηψληαο ηηο απφςεηο ηνπο απφ ηα κεγαιχηεξα παηδηά πνπ ζεσξνχζαλ φηη ε αλαπεξία είλαη κφληκε θαηάζηαζε. Μέρξη ηελ ειηθία ησλ 7 εηψλ, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δελ κπνξνχζαλ λα θαζνξίζνπλ ζπγθεθξηκέλνπο αηηηαθνχο κεραληζκνχο, ζεσξψληαο φηη ηα παηδηά κε αλαπεξία «γελλήζεθαλ κε απηφλ ηνλ ηξφπν», δίλνληαο έηζη θπζηθέο εμεγήζεηο. ηηο κεγαιχηεξεο ειηθίεο, ιακβάλνληαο ππφςε ηνπο βηνινγηθνχο, πεξηβαιινληηθνχο θαη θνηλσληθνχο παξάγνληεο, ηα παηδηά εηθάδνπλ γηα ηα αίηηα θαη ηηο ζπλέπεηεο γηα ηα δηαθνξεηηθά είδε αλαπεξίαο. ε παξφκνηα απνηειέζκαηα εξεπλψλ ζηελ Ακεξηθή αλαθέξεηαη φηη ηα παηδηά ειηθίαο 7 εηψλ ζεσξνχλ φηη ηα αίηηα ηεο αλαπεξίαο πξνέξρνληαη απφ ζσκαηηθνχο παξάγνληεο, φπσο γηα παξάδεηγκα, ν ηξαπκαηηζκφο ζηε γέλλα, ελψ ζηελ ειηθία ησλ 11 εηψλ ηα παηδηά ζεσξνχζαλ φηη νη δηαηαξαρέο ζηε ζπκπεξηθνξά ζρεηίδνληαη κε πξνβιήκαηα ζην πεξηβάιινλ ηνπ παηδηνχ (Lewis, 1995). Σα ίδηα επξήκαηα αλαθνξηθά κε ηε δηάξθεηα ηεο αλαπεξίαο παξνπζηάζηεθαλ θαη ζηελ έξεπλα ησλ Tamm θαη Prellwitz (2001). Παξαηεξήζεθαλ δηαθνξέο ζε απηά πνπ πίζηεπαλ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε γηα ηε δηάξθεηα ηεο αλαπεξίαο αλάινγα κε ηελ ειηθία. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ (62%) ειηθίαο 6 εηψλ ππνζηήξημαλ φηη ηα παηδηά κε αλαπεξία ζα γίλνπλ θαιά, ζεσξψληαο φηη ε θαηάζηαζή ηνπο είλαη αλαζηξέςηκε. Απφ ηα κεγαιχηεξα παηδηά κφλν ην 20% πίζηεπαλ φηη ε αλαπεξία ζα

79 79 μεπεξαζηεί, θαηαλνψληαο ηελ αλαπεξία σο κία γελεηηθή ή επίθηεηε θαηάζηαζε απφ ηελ νπνία ην άηνκν κπνξεί λα αλαθάκςεη ή θαη φρη. ηα ίδηα εξεπλεηηθά ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ηεο Skar (2010), φπνπ ηα παηδηά ειηθίαο 7 θαη 8 εηψλ ζεψξεζαλ φηη ε αλαπεξία είλαη κία πξνζσξηλή θαηάζηαζε, ε νπνία είλαη ζπλέπεηα αζζέλεηαο ή αηπρήκαηνο θαη ρξήδεη ζεξαπείαο. Δλψ, ηα παηδηά κεγαιχηεξεο ειηθίαο (9-12 εηψλ) έρνληαο σξηκφηεξε ζθέςε, ππνζηήξημαλ φηη ε αλαπεξία κπνξεί λα είλαη είηε εγγελήο, είηε επίθηεηε θαηάζηαζε. ηελ έξεπλα ησλ Magiati, Dockrell, θαη Logotheti (2002) δηεξεπλήζεθε ε ζηάζε καζεηψλ ειηθίαο 8-11 εηψλ, ηφζν απφ αζηηθέο, φζν θαη απφ αγξνηηθέο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο απέλαληη ζηελ έληαμε καζεηψλ κε δηάθνξα είδε αλαπεξίαο. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα γεληθά ζρνιεία κέζσ αηνκηθψλ ζπλεληεχμεσλ, εζηηάδνληαο ζην αλ ηα παηδηά γλσξίδνπλ γηα ηηο αλαπεξίεο θαη ηηο δπζθνιίεο πνπ θαζεκηά επηθέξεη, γεγνλφο πνπ νδήγεζε ηα παηδηά λα ηελ αληηκεησπίζνπλ σο πξφβιεκα. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 83 καζεηέο. Απ απηνχο νη 42 ήηαλ καζεηέο ηεο Γ θαη Δ δεκνηηθνχ ελφο αζηηθνχ ζρνιείνπ θαη νη 41 ήηαλ καζεηέο ηεο Γ θαη Δ δεκνηηθνχ ελφο ζρνιείνπ αγξνηηθήο πεξηνρήο. Οη εξεπλεηέο ρξεζηκνπνίεζαλ κία θιίκαθα αμηνιφγεζεο θαη εκηδνκεκέλε ζπλέληεπμε. Αξρηθά, νη εξεπλεηέο ελεκέξσζαλ ηνπο καζεηέο φηη ζθνπφο ηεο έξεπλαο είλαη λα αλαθαιχςνπλ ηη ζθέθηνληαη νη καζεηέο ηεο ειηθίαο ηνπο γηα ηηο δηαθνξέο πνπ ππάξρνπλ κεηαμχ ησλ παηδηψλ. Αθνινχζεζε εκηδνκεκέλε ζπλέληεπμε ηνπ θάζε καζεηή κε ηξεηο αλνηρηέο εξσηήζεηο, αθνινχζεζαλ εξσηήζεηο ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία θαη ηέινο θιήζεθαλ λα ζπκπιεξψζνπλ έλα εξσηεκαηνιφγην γηα ηηο ζηάζεηο ηνπο απέλαληη ζηελ αλαπεξία. Βξέζεθε φηη νη γλψζεηο ησλ καζεηψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θνίηεζήο ηνπο ζην δεκνηηθφ δηαθνξνπνηνχληαη ειάρηζηα, αθφκε θη αλ έξζνπλ ζε επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία. Οη κεγαιχηεξνη, βέβαηα, καζεηέο δηαζέηνπλ πινπζηφηεξε εκπεηξία θαη κεγαιχηεξε θαηαλφεζε αλαθνξηθά κε ηελ θηλεηηθή αλαπεξία θαη ηηο αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο, ελψ ππήξρε κεγαιχηεξε δπζθνιία θαηαλφεζεο ζε δηαηαξαρέο ρσξίο εκθαλή ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε δπζιεμία, ε ππεξθηλεηηθφηεηα θαη ε λνεηηθή αλαπεξία. Αμηνζεκείσην είλαη ην εχξεκα φηη θαλέλαο καζεηήο δελ γλψξηδε ηη είλαη ν απηηζκφο. Δπηπιένλ, δηαπηζηψζεθε φηη ππάξρεη ζπζρέηηζε κεηαμχ ηνπ γλσζηηθνχ ππφβαζξνπ ησλ παηδηψλ θαη ησλ αηηηψλ πνπ κπνξεί λα νθείιεηαη ε αλαπεξία. Οη θηλεηηθέο θαη αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο απνδίδνληαη θπξίσο ζε θάπνην αηχρεκα, ελψ νη πην αθεξεκέλεο θαη ιηγφηεξν εκθαλείο ζε εθ γελεηήο αίηηα. Παξά ην γεγνλφο φηη γλψξηδαλ νξηζκέλα πξάγκαηα γηα ηηο εκθαλείο αλαπεξίεο, ππήξρε θάπνηα ζχγρπζε ζην

80 80 κπαιφ ηνπο σο πξνο ηηο επηπηψζεηο ηεο αλαπεξίαο. Γηα παξάδεηγκα, είραλ ηελ άπνςε φηη ηα παηδηά κε ηχθισζε είλαη θαζεισκέλα ζην θξεβάηη ή φηη ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη πην θνληά. Οη απφςεηο πνπ εμέθξαδαλ ηα παηδηά γηα ην κέιινλ ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ήηαλ ηδηαίηεξα απαηζηφδνμεο. Σα παηδηά αλέθεξαλ φηη ηα άηνκα κε αλαπεξία είλαη άζηεγα δνπλ κφλα ηνπο, δελ έρνπλ θίινπο, αθνχ δελ κπνξνχλ λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο, νχηε θαη ζηα παηρλίδηα, αιιά θαη σο ελήιηθεο δελ κπνξνχλ λα βξνπλ δνπιεηά λα θάλνπλ νηθνγέλεηα θαη λα δήζνπλ επηπρηζκέλα. Απνδείρηεθε έηζη πσο, ζε έλα ζεκαληηθφ βαζκφ, ζηηο απφςεηο ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θπξηάξρεζε ην θνηλσληθφ ζηεξεφηππν ηνπ «αβνήζεηνπ», ηνπ «θαεκέλνπ» γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία. ε άιιε έξεπλα ην 33% ησλ καζεηψλ δήισζε φηη ηα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία ζα πξέπεη λα παξαθνινπζνχλ εηδηθφ ζρνιείν. Ζ αληίιεςε απηή ππνδειψλεη φηη ηα παηδηά ζεσξνχλ φηη ε θηλεηηθή αλαπεξία ζρεηίδεηαη κε λνεηηθή αλεπάξθεηα. Δπίζεο, πίζηεπαλ φηη ηα άηνκα κε αλαπεξία ζπλερψο ζθέθηνληαη φηη ζα θαηαθέξνπλ λα πεξπαηήζνπλ (Longoria & Marini, 2006). ηελ έξεπλα ησλ Laws θαη Kelly (2005) ζπκκεηείραλ 202 καζεηέο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, ειηθίαο απφ 9 έσο 12 εηψλ. Οη εξεπλεηέο ρξεζηκνπνίεζαλ ηα εξγαιεία Peer Attitudes Toward the Handicapped Scale (PATHS) θαη Behavioural Intention Scale (BIS) θαη εμέηαζαλ ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλαπεξία. πγθεθξηκέλα, κέηξεζαλ ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ κε Σ.Α. σο πξνο ηα άηνκα κε ζσκαηηθέο θαη θηλεηηθέο αλαπεξίεο, λνεηηθή αλαπεξία θαη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. θνπφο ηεο έξεπλαο ήηαλ λα δηαπηζησζεί πφζν ε ελεκέξσζε πνπ δέρηεθαλ ηα παηδηά κε Σ.Α. γηα ηηο αλαπεξίεο επεξέαζε ζεηηθά ηηο αληηιήςεηο ηνπο θαη θαηά πφζν νη αληηιήςεηο απηέο ζπλδένληαλ πεξαηηέξσ κε ηελ πξφζεζή ηνπο γηα αλάπηπμε θηιηθήο ζρέζεο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Απφ ηα απνηειέζκαηα θάλεε φηη ηα παηδηά είραλ ζεκαληηθά αξλεηηθφηεξεο ζηάζεηο απέλαληη ζηα παηδηά κε δπζθνιίεο ζπκπεξηθνξάο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία Αλαθνξηθά κε ηελ πξφζεζε ησλ παηδηψλ λα αλαπηχμνπλ θηιηθέο ζρέζεηο κε ηα παηδηά κε αλαπεξία, νη ζπκκεηέρνληεο είραλ ζεηηθφηεξε πξφζεζε γηα ζχλαςε θηιηθψλ ζρέζεσλ πξνο ηα άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη ιηγφηεξν κε ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία Σα πεξηζζφηεξα παηδηά κε Σ.Α. πεξηνξίδνληαλ ζην λα ραηξεηήζνπλ ηα παηδηά κε αλαπεξία θαη φρη λα ζπλάςνπλ βαζχηεξεο θηιηθέο ζρέζεηο. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο, ην 25% ησλ ζπκκεηερφλησλ δήισζε φηη δε ζα ήζειε λα

81 81 αιιειεπηδξά κε ζπκκαζεηέο ηνπ κε αλαπεξία ζην ρψξν ηεο ηάμεο ή ηεο ζρνιηθήο απιήο. ε κειέηε ησλ Roberts & Smith (1999), φπνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε Θεσξία ηεο ρεδηαζκέλεο πκπεξηθνξάο εμεηάζηεθε ε ζρέζε κεηαμχ ησλ ζηάζεσλ θαη ησλ ζπκπεξηθνξψλ 188 παηδηψλ πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ζσκαηηθέο αλαπεξίεο. πκπεξαζκαηηθά, νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία δηακνξθψλνληαη απφ έλα ζπλδπαζκφ γλψζεσλ θαη ζπλαηζζεκάησλ πνπ επεξεάδνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο πνπ πηνζεηνχλ, φπσο απηέο αληαλαθιψληαη ζηελ πξφζεζε λα ζπλαλαζηξαθνχλ, λα παίμνπλ θαη λα αιιειεπηδξάζνπλ κε ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε αλαπεξία. Ζ Louari (2014), δηεξεχλεζε ηηο γλψζεηο, ηελ θαηαλφεζε θαη ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε Σ.Α. πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, καζεηψλ ηνπ Γεκνηηθνχ ζρνιείνπ, ειηθίαο εηψλ. Σν ζπλνιηθφ κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο ηεο έξεπλαο πεξηειάκβαλε 364 καζεηέο εθ ησλ νπνίσλ ην 39,8% ησλ καζεηψλ ήηαλ καζεηέο Γ' ηάμεο, ην 31% Δ' ηάμεο θαη ην ππφινηπν 29,1% ήηαλ καζεηέο Σ' ηάμεο. Ζ εξεπλήηξηα ιακβάλνληαο ππφςε ην ηξηζδηάζηαην κνληέιν ησλ ζηάζεσλ, γλσζηηθή - ζπλαηζζεκαηηθή ζπκπεξηθνξά, ρξεζηκνπνίεζε ην εξσηεκαηνιφγην CATCH-R φπνπ ρξεζηκνπνηείηαη ε 5-βαζκε θιίκαθα Likert, κε άθξα «δηαθσλψ απφιπηα»-«ζπκθσλψ απφιπηα». Αθφκε, ε εξεπλήηξηα ρξεζηκνπνίεζε ζπγθεθξηκέλν εξγαιείν πνπ απνηεινχληαλ απφ 12 εηθφλεο θαη θείκελα πνπ είραλ ζθνπφ λα εθηηκήζνπλ ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ σο πξνο ηελ έλλνηα «αλαπεξία». Οη αλαπεξίεο πνπ απεηθνλίδνληαλ ζηηο θσηνγξαθίεο ήηαλ: ε θηλεηηθή αλαπεξία, ε λνεηηθή αλαπεξία, ε ηχθισζε, ηα πξνβιήκαηα αθνήο, ν απηηζκφο θαη ην ζχλδξνκν Down. Απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ δηαπηζηψζεθε φηη νη καζεηέο ηνπ δεκνηηθνχ θαηά θχξην ιφγν ζπλδένπλ ηελ έλλνηα «αλαπεξία» κφλν κε ηελ θηλεηηθή θαη θαίλεηαη λα βξίζθνληαη ζε ζχγρπζε φζνλ αθνξά ηα άιια είδε απηήο. Δηδηθφηεξα, ην 95,2% αλαγλψξηζε ηελ θηλεηηθή αλαπεξία, ην 58,8% ηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ην ζχλδξνκν Down, ην 52,9% ηελ ηχθισζε. Μφλν ην 50,6% αλαγλψξηδε ηα πξνβιήκαηα αθνήο σο είδνο αλαπεξίαο θαη κφλν ην 41,2% είρε αθνχζεη ηε ιέμε απηηζκφο κέρξη ηφηε. Δπίζεο, ην 45,9% ησλ ζπκκεηερφλησλ ραξαθηήξηζε σο αλάπεξν έλα θνξηηζάθη κε ζπαζκέλν πφδη θαη ην 22,4% ραξαθηήξηζε σο αλάπεξν έλα παρχζαξθν αγνξάθη. Γηα ηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ην ζχλδξνκν Down ζεσξνχζαλ πσο είλαη ηαπηφζεκε αλαπεξία θαη ζα έπξεπε νη καζεηέο απηνί λα θνηηήζνπλ ζε εηδηθφ ζρνιείν, γηαηί ζην γεληθφ ζρνιείν ζα ήηαλ δχζθνιν λα θάλνπλ

82 82 θίινπο. ζν γηα ηηο αηζζεηεξηαθέο δηαηαξαρέο, νη ζπκκεηέρνληεο ζεσξνχζαλ πσο είλαη αζζέλεηα θαη πσο νη καζεηέο κε ηέηνηνπ είδνπο δηαηαξαρέο ζα πξέπεη λα βξνπλ έλαλ ηξφπν επηθνηλσλίαο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Αμηνινγψληαο ηελ επηζθφπεζε ησλ εξεπλψλ, ζπκπεξαίλνπκε φηη ππάξρνπλ θελά ζηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ, αιιά θαη ππεξαπινπζηεχζεηο, ηδηαίηεξα γηα ηηο λνεηηθέο θαη αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο, αιιά θαη γηα ηα αίηηα θαη ηε κνληκφηεηα ηεο αλαπεξίαο. πλνιηθά, είλαη ζαθέο πσο ε θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο ζε παηδηά πξνζρνιηθήο θαη πξσηνζρνιηθήο ειηθίαο εμαξηάηαη απφ ηε ζρεηηθή πιεξνθφξεζε θαη ηηο αληίζηνηρεο γλψζεηο πνπ ιακβάλνπλ απφ ην ζρνιηθφ θαη νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ. (Eller & Abrams, 2004, Pettigrew & Tropp, 2008). Πνιινί εξεπλεηέο επηζεκαίλνπλ ηελ αλάγθε παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ γλψζεσλ θαη επαζζεηνπνίεζεο, ηα νπνία ζα δνκνχληαη θαηφπηλ αμηνιφγεζεο ησλ γλψζεσλ θαη ηεο θαηαλφεζεο ησλ καζεηψλ ησλ δηαθφξσλ ζεκάησλ πνπ αθνξνχλ ηελ αλαπεξία (Favazza, Phillipsen, & Kumar, 2000, Παληειηάδνπ & Λακπξνπνχινπ, 2000). Οη ίδηνη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ηα παξεκβαηηθά πξνγξάκκαηα ζα πξέπεη λα μεθηλνχλ ζε κηθξέο ειηθίεο επαλαιακβαλφκελα ζε ζπεηξνεηδή κνξθή. Σα επαλαιακβαλφκελα παξεκβαηηθά πξνγξάκκαηα ζα πξέπεη λα ζηεξίδνληαη ζηε δηεξεχλεζε ησλ ελλνηνινγηθψλ αιιαγψλ πνπ πξνέθπςαλ σο απνηέιεζκα ηεο ζπζηεκαηηθήο δηδαζθαιίαο. Ζ θαιχηεξε ελεκέξσζε γηα ηελ αλαπεξία ζεσξείηαη αλαγθαία, αθνχ ζπλεληεχμεηο θαηέδεημαλ ειιηπή ελεκέξσζε ηδηαίηεξα κάιηζηα ησλ παηδηψλ πνπ δελ είραλ θακηά πξνεγνχκελε επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία (Magiati, Dockrell, & Logotheti, 2002). Χο εθ ηνχηνπ, ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ην ηη γλσξίδνπλ θαη ηη θαηαλννχλ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε γηα ηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, ζα βνεζνχζαλ ηελ εθπαηδεπηηθή θνηλφηεηα λα θαηαλνήζεη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ κε αλαπεξία (Diamond, Hestenes, Carpenter, & Innes, 1997). Φαίλεηαη θξηηηθήο ζεκαζίαο λα δεκηνπξγεζνχλ πξνγξάκκαηα πιεξνθφξεζεο, ελεκέξσζεο θαη επαηζζεηνπνίεζεο ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία, ηα νπνία έρνπλ απνδερζεί απνηειεζκαηηθά ζηε δηακφξθσζε θαη βειηίσζε ησλ αληηιήςεσλ (Lindsay & Dockrell, 2012) Δίδνο θαη βαζκόο αλαπεξίαο Σν είδνο θαη ν βαζκφο ηεο αλαπεξίαο θαίλεηαη λα επίζεο λα ζρεηίδνληαη κε ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Πνιινί εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο νη ζηάζεηο

83 83 ησλ παηδηψλ δηαθνξνπνηνχληαη θαη πνηθίινπλ αλάινγα κε ηελ αλαπεξία (De Laat et al., 2013, Nowicki, 2006). ε κεηά-αλάιπζε 20 ζρεηηθψλ κειεηψλ αμηνινγήζεθαλ νη ζηάζεηο παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα άηνκα κε θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία θαηά ηε δεθαεηία 1990 κε χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο, βξέζεθε πσο ζηνπο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηε δηακφξθσζε απηψλ ησλ ζηάζεσλ είλαη θαη ν ηχπνο ηεο αλαπεξίαο. Οη ιηγφηεξν αξλεηηθέο ζηάζεηο παξαηεξνχληαλ απέλαληη ζηελ θηλεηηθή ζε ζχγθξηζε µε ηε λνεηηθή αλαπεξία (Nowicki & Sandieson, 2002). Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο ζπγθιείλνπλ ζηελ άπνςε πσο νη καζεηέο πνπ παξνπζηάδνπλ πεξηζζφηεξν εκθαλείο κνξθέο αλαπεξίαο εηζπξάηηνπλ κεγαιχηεξε απνδνρή απφ ηνπο καζεηέο πνπ έρνπλ κνξθέο αλαπεξίαο πνπ δελ είλαη νξαηέο (Cook & Semmel, 1999, Wetstein-Kroft & Vargo, 1984). Οη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε δηακνξθψλνπλ κία «ηεξαξρία ησλ αλαπεξηψλ» αλαθνξηθά κε ηηο πξνηηκήζεηο ηνπο γηα ηε δεκηνπξγία θηιίαο κε καζεηέο κε αλαπεξία, πξνηηκψληαο ηνπο καζεηέο κε θπζηνινγηθή εκθάληζε. Ο φξνο απηφο αλαθέξεηαη ζηε ζεηξά πξνηίκεζεο νξηζκέλσλ αλαπεξηψλ ζε ζρέζε κε άιιεο (Westbrook, Legge, & Pennay, 1993). Δξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δείρλνπλ ηελ πξνηίκεζή ηνπο γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία ζε ζρέζε κε ηε λνεηηθή αλαπεξία (De Laat et al., 2013, Laws & Kelly, 2005, Nabors & Keyes, 1995, Nowicki & Sandieson, 2002, Royal & Roberts, 1987), αιιά θαη ησλ ππφινηπσλ κνξθψλ αλαπεξίαο (De Laat et al., 2013, Laws & Kelly, 2005). ε κηθξφ αξηζκφ εξεπλψλ δηαπηζηψζεθε πσο καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ ήξζαλ ζε επαθή κε ζπκκαζεηέο ηνπο κε δηάθνξεο κνξθέο αλαπεξίαο, έρνπλ ζεηηθφηεξε ζηάζε πξνο ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο αλαπεξίεο (Bailey, Barr, & Bunting, 2001, Gash & Coffey, 1995, Scior, 2011) Βέβαηα, εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ ηε ζεκαζία ηνπ πιαηζίνπ ζην νπνίν γίλεηαη ε έξεπλα, αηηηνινγψληαο ην εχξνο ηεο απνδνρήο ζηα είδε ηεο αλαπεξίαο. έλα πεξηβάιινλ, δειαδή, φπνπ αλαγθαίεο είλαη νη αθαδεκατθέο δεμηφηεηεο ησλ αηφκσλ, ηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία πηζαλφλ λα είλαη ιηγφηεξν απνδεθηά ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία. Αληηζέησο, ζε έλα πεξηβάιινλ πνπ πεξηιακβάλεη δξαζηεξηφηεηεο αζιεηηθνχ ηχπνπ, ηα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία ζα ήηαλ ιηγφηεξν απνδεθηά (Nowicki, 2006). Ζ άπνςε απηή επηβεβαηψζεθε θαη ζε πξφζθαηε έξεπλα, ζηελ νπνία θαηαγξάθεθε πσο ε επαηζζεζία θαη ε ζπκπάζεηα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή

84 84 αλάπηπμε δηέθεξε αλάινγα κε ηνλ ηχπν ηεο αλαπεξίαο. Σα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία ήηαλ απνδέθηεο ζεηηθφηεξσλ ζπλαηζζεκάησλ ζπγθξηηηθά κε ηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία. Μάιηζηα, φπσο έδεημαλ ηα απνηειέζκαηα, ζε κία αζιεηηθή δξαζηεξηφηεηα, ηα παηδηά αληηκεηψπηδαλ αξλεηηθφηεξα ηνλ απνθιεηζκφ ελφο ζπλνκειίθνπ ηνπο κε ειαθξά λνεηηθή αλαπεξία ζε ζρέζε κε έλαλ ζπλνκήιηθν ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία. Απηά ηα απνηειέζκαηα ήηαλ αθξηβψο ηα αληίζεηα, φηαλ ηα παηδηά κε θαη ρσξίο αλαπεξία αιιεινεπηδξνχζαλ ζε αθαδεκατθέο δξαζηεξηφηεηεο (Gasser et al., 2013). Άιινη εξεπλεηέο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα εμεγήζνπλ ηηο αξλεηηθέο αληηιήςεηο πξνο ηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία, πηζαλνινγνχλ φηη επηθξαηεί ε ζηεξενηππηθή αληίιεςε πσο ηα άηνκα απηά είλαη επηθίλδπλα εμαηηίαο ηεο απξφβιεπηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο (De Laat et al., 2013). Αληίιεςε ε νπνία κπνξεί λα απνδνζεί ζην θφβν ή ζηελ έιιεηςε γλψζεσλ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε αλαπεξία (Furnham & Pendred, 1983). Πξνθχπηεη δειαδή πσο ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία ζπγθξνηνχλ κία απφ ηηο πην «ζηηγκαηηζκέλεο» νκάδεο αλαπεξηψλ, πνπ αληηκεησπίδεη δπζθνιίεο ζηελ έληαμή ηεο, ζηηο θνηλσληθέο νκάδεο θαη ζηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε ζρνιηθή θνηλφηεηα (Werner, Corrigan, Ditchman, & Sokol, 2012). Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο, εμάιινπ, αλαδεηθλχνπλ ηελ πξνηίκεζε ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία πξνο ηα άηνκα κε εκθαλείο αλαπεξίεο, ρσξίο, κάιηζηα, νη πξνηηκήζεηο απηέο λα αιιάδνπλ, αιιά λα παξακέλνπλ ζηαζεξέο. Απηφ θαηαγξάθεθε ζε νθηαεηή έξεπλα ησλ Harasymiw, Horne θαη Lewis (1976), φπνπ βξέζεθε ηα άηνκα είραλ ζεηηθφηεξεο αληηιήςεηο θαηά θζίλνπζα ζεηξά, ζηηο ζσκαηηθέο/θηλεηηθέο, ηηο αηζζεηεξηαθέο, ηηο ςπρνγελείο θαη ηηο θνηλσληθέο αλαπεξίεο, νη νπνίεο θαη παξέκεηλαλ ζηαζεξέο. Ζ Van Hooser (2009), ζε έξεπλά ηεο ζε ζρνιεία ηεο Κεληξηθήο Ατφβα, δηεξεχλεζε ηελ θαηαλφεζε ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε γηα ηε θχζε ηεο αλαπεξίαο, ηε ζηάζε θαη ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ηνπο πξνο ηελ θηλεηηθή, λνεηηθή αλαπεξία θαη ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε. Δπηιέρηεθαλ 60 καζεηέο ειηθίαο 4-5 εηψλ. Οη 30 καζεηέο, εθ ησλ νπνίσλ (16 αγφξηα θαη 14 θνξίηζηα) θνηηνχζαλ ζε 3 δηαθνξεηηθά ηκήκαηα λεπηαγσγείσλ ζηα νπνία θνηηνχζαλ θαη καζεηέο κε αλαπεξία. Οη άιινη 30 καζεηέο (16 αγφξηα θαη 14 θνξίηζηα), θνηηνχζαλ ζε 3 δηαθνξεηηθά ηκήκαηα λεπηαγσγείσλ, ζηα νπνία δε ζπκπεξηιάκβαλαλ παηδηά κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο, πξνθεηκέλνπ λα αμηνινγήζνπλ ην πψο θαηαλννχλ νη ζπκκεηέρνληεο ηε θχζε ηεο αλαπεξίαο, δήηεζαλ λα δσγξαθίζνπλ έλα παηδί κε αλαπεξία θαη ζηε ζπλέρεηα

85 85 αθνινχζεζε ζπλέληεπμε αλνηθηνχ ηχπνπ κε εξσηήζεηο πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηελ αλαζεσξεκέλε έθδνζε Primary Student Survey of Handicapped Persons (Esposito & Peach, 1983). ηε ζπλέρεηα, νη εξεπλεηέο έδεημαλ ζηα παηδηά ηξεηο θσηνγξαθίεο ζπλνκειίθσλ ηνπο, εθ ησλ νπνίσλ ην έλα είρε θηλεηηθή αλαπεξία, ην άιιν λνεηηθή αλαπεξία θαη κία θσηνγξαθία κε παηδί κε ηππηθή αλάπηπμε, ξσηψληαο ηα πνην απφ ηα παηδηά ησλ θσηνγξαθηψλ δπζθνιεχεηαη ζηελ θίλεζε θαη ζηε κάζεζε. Ζ έξεπλα ηνπο ζπλερίζηεθε δίλνληαο κία ιίζηα απφ 10 επίζεηα, γηα λα επηιέμνπλ πνηα επίζεηα ραξαθηεξίδνπλ ην θάζε παηδί ηεο θσηνγξαθίαο. Γηεξεχλεζαλ αθφκε ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ δείρλνληαο ηηο ηξεηο θσηνγξαθίεο θαη ζέηνληαο κία ζεηξά απφ εξσηήζεηο πνπ βαζίδνληαη ζηελ θιίκαθα Perceived Capabilities Scale. Υξεζηκνπνηψληαο ηελ θιίκαθα Behavioral Intentions Scale ησλ Roberts θαη Lindsell (1997), δηαπηζηψζεθαλ νη πξνζέζεηο ηνπο απέλαληη ζηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε θηλεηηθή, λνεηηθή αλαπεξία θαη κε Σ.Α. Σα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ πσο καζεηέο πνπ ζπκκεηείραλ είραλ πην ζεηηθή ζηάζε πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε, ζπγθξηηηθά κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε θηλεηηθή ή λνεηηθή αλαπεξία. Δπηπιένλ, αλαθνξηθά κε ηελ πξφζεζε αιιειεπίδξαζεο, είραλ πεξηζζφηεξν ζεηηθέο πξνζέζεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε, ιηγφηεξν κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη αθφκε ιηγφηεξε κε λνεηηθή αλαπεξία. Οη αξλεηηθφηεξεο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία έρνπλ θαηαγξαθεί ζε πνιιέο έξεπλεο. Αξλεηηθέο ήηαλ νη αληηιήςεηο παηδηψλ κε κέζν φξν ειηθίαο 10 έηε απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ κε απηηζκφ, φηαλ απηά ζπγθξηλφηαλ κε παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε (Swaim & Morgan, 2001, Campbell, Ferguson, Herzinger, Jackson et Marino, 2004). Αθφκε, έρνπλ θαηαγξαθεί αξλεηηθέο αληηιήςεηο 120 παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία ειηθίαο 9 έσο 12 εηψλ, απέλαληη ζηα παηδηά κε ΓΔΠΤ. Σα παηδηά απηά πεξηέγξαςαλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΓΔΠΤ κε αξλεηηθνχο θαη ππνηηκεηηθνχο ραξαθηεξηζκνχο (Law et al., 2007). Ζ πηζαλφηεξε αηηία ηνπ απνθιεηζκνχ θαη ηεο απφξξηςεο ησλ παηδηψλ κε ΓΔΠΤ απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ νθείιεηαη ζηελ ππεξθηλεηηθφηεηα πνπ πνιιέο θνξέο εθδειψλεηαη θαη σο επηζεηηθφηεηα, ζε ζπλδπαζκφ θαη κε ηηο αθαδεκατθέο δπζθνιίεο πνπ ζπλαληνχλ (Mruz, Hoza, & Gerdes, 2001). ε πξφζθαηε έξεπλα, κειεηήζεθαλ νη ζηάζεηο 106 παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη κε πξνβιήκαηα αθνήο. Βξέζεθε πσο νη δηαθνξέο πνπ πηζαλφλ λα εληνπίδνληαη αλαθνξηθά

86 86 κε ηηο ζηάζεηο ζρεηίδνληαη κε ην είδνο ηεο αλαπεξίαο θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ αλαθνξηθά κε ηνλ ηξφπν πνπ απηή επηδξά ζην παηρλίδη ηνπο (Werner et al., 2015). Δξεπλεηέο, κειεηψληαο ηηο πξνηηκήζεηο γηα παηρλίδη 48 καζεηψλ ελφο λεπηαγσγείνπ, ρξεζηκνπνηψληαο θηγνχξεο Playmobil θαη, δείρλνληάο ηνπο θσηνγξαθίεο παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, κε θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία, δηαπίζησζαλ πσο νη καζεηέο εμέθξαζαλ ηελ πξνηίκεζή ηνπο γηα παηρλίδη κε ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, ελψ κεηαμχ ηεο λνεηηθήο θαη ηεο θηλεηηθήο αλαπεξίαο έδεημαλ πξνηίκεζε ζηα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία (Nabors & Keyes, 1995). ε πξφζθαηε έξεπλα (Skar, 2010) κειεηήζεθαλ νη αληηιήςεηο 230 καζεηψλ, ειηθίαο 7-12 εηψλ, κέζσ εηθφλσλ δσγξαθηθήο. Απφ ηελ έξεπλα δηαπηζηψζεθε πσο νη καζεηέο ηεο ειηθίαο απηήο θαηαλννχλ θαιχηεξα ηα είδε αλαπεξίαο πνπ θέξνπλ απαξαίηεηα ηερληθά βνεζήκαηα, φπσο θηλεηηθή αλαπεξία, ηχθισζε θαη δχζθνια θαηαλννχλ ηα ιηγφηεξν εκθαλή είδε αλαπεξίαο, άπνςε κε ηελ νπνία ζπκθσλνχλ θαη άιινη εξεπλεηέο (Diamond & Hesteness, 1996, Woodward, 1995). ηελ έξεπλα ησλ Κνπξέα θαη Φηηάθα (2003), πνπ δηεμήρζε ζε έλα αγξνηηθφ ζρνιείν ηεο Κχπξνπ, ζπκκεηείραλ 96 καζεηέο εθ νπνίσλ νη 6 είραλ δηαγλσζηεί κε αλαπεξία, φπσο θψθσζε, ειαθξά λνεηηθή αλαπεξία, απηηζκφ. Παξαηεξήζεθε πσο, φηαλ ε αλαπεξία ήηαλ εκθαλήο, φπσο έληνλα ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα, πξνβιήκαηα αθνήο, απηηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηα παηδηά παξνπζίαδαλ κηα ζηάζε αλνρήο πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ηαλ ε αλαπεξία δελ ήηαλ ηφζν επδηάθξηηε, φπσο λνεηηθή, ηα παηδηά έηεηλαλ λα κελ είλαη ηφζν αλεθηηθά καδί ηνπο. Ηδηαίηεξα ηα παηδηά ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ είλαη πην ζεηηθά πξνο ηα παηδηά κε εκθαλείο αλαπεξίεο (Maras, & Brown, 1996). ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ νη Tripp, French θαη Sherrill (1995) ζπγθξίλνληαο ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία, ειηθίαο 9-12 ρξνλψλ, σο πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία ζε δπν δηαθνξεηηθέο θαηαζηάζεηο. ηε κία πεξίπησζε, νη καζεηέο είραλ επαθή κε ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία θαη ζηελ άιιε δελ είραλ. Οη εξεπλεηέο, πξνθεηκέλνπ λα θαηαγξάςνπλ ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ρξεζηκνπνίεζαλ ην εξσηεκαηνιφγην CATD (Children s Attitudes Toward Disability). Φάλεθε φηη νη καζεηέο πνπ είραλ ζηελ ηάμε ηνπο άηνκα κε αλαπεξία, είραλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο σο πξνο ηα άηνκα απηά, αιιά κφλν ζε φηη αθνξνχζε ηα άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, ελψ δελ άιιαμε ε ζηάζε ηνπο σο πξνο ηα άηνκα κε καζεζηαθά πξνβιήκαηα.

87 87 Δπίζεο, ζε άιιε κειέηε θαηαγξάθεθαλ νη πην ζεηηθέο ζηάζεηο 205 Ηλδψλ καζεηψλ ζηα άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία έλαληη ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή αλαπεξία, ηελ ηχθισζε θαη άιιεο αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο (Peltzer, Cherian & Cherian, 2001). ε έξεπλα ζρεηηθά κε ηε ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ θνηηνχζαλ ζε δεκνηηθφ ζρνιείν πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, ην 51% ησλ καζεηψλ δήισζαλ φηη ζα έθαλαλ παξέα κε έλα καζεηή πνπ ρξεζηκνπνηεί βνήζεκα γηα λα πεξπαηήζεη, θαζψο θαη κε έλα ηπθιφ παηδί. Δπηπιένλ, δηαπηζηψζεθε φηη πην εχθνια ζα έθαλαλ παξέα κε έλα καζεηή πνπ ρξεζηκνπνηεί αλαπεξηθφ ακαμίδην, παξά κε έλαλ ηπθιφ καζεηή (Hodkinson, 2007). Απφ ηε κειέηε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο, δηαπηζηψζεθε πσο ην είδνο ηεο αλαπεξίαο επεξεάδεη ζεκαληηθά ηε ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηε ζπλεθπαίδεπζε, θαζψο απνηειεί εκπφδην ζηελ αλάπηπμε θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Sparling, 2002). ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ θαη νη Laws θαη Kelly (2005) ζηελ έξεπλα ησλ νπνίσλ ζπκκεηείραλ 202 καζεηέο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, ειηθίαο απφ 9 έσο 12 εηψλ. θνπφο ηεο έξεπλαο ήηαλ λα δηεξεπλεζεί ε ζρέζε κεηαμχ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ θαη ηελ πξφζεζή ηνπο λα αλαπηχμνπλ θηιηθέο ζρέζεηο κε παηδηά κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο ρξεζηκνπνίεζαλ ηα εξγαιεία Peer Attitudes Toward the Handicapped Scale (PATHS) θαη Behavioural Intention Scale (BIS), πξνθεηκέλνπ λα εμεηάζνπλ ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ θαη ηελ πξφζεζε ηνπο ζηελ αλάπηπμε θηιίαο κε ππνζεηηθά άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία, λνεηηθή αλαπεξία θαη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ηα παηδηά είραλ ζεηηθφηεξεο αληηιήςεηο γηα ηελ θηλεηηθή αλαπεξία θαη ηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ζεκαληηθά αξλεηηθφηεξεο ζηάζεηο απέλαληη ζηα παηδηά κε δπζθνιίεο ζπκπεξηθνξάο. ζνλ αθνξά ζηηο θηιηθέο πξνζέζεηο ησλ παηδηψλ, ζεκαληηθή ζπζρέηηζε βξέζεθε αλάκεζα ζηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ θαη ζηηο πξνζέζεηο ηνπο γηα ζχλαςε θηιηθψλ ζρέζεσλ κε ηα άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία, άιια φρη κε ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία. Αθφκε, ην 25% ησλ ζπκκεηερφλησλ δήισζε φηη δελ ήζειε λα αιιειεπηδξά κε παηδί κε αλαπεξία νχηε ζηελ ηάμε, νχηε ζηε ζρνιηθή απιή. Αλ θαη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά δήισζαλ φηη ζα επηζπκνχζαλ λα ραηξεηνχλ ηα παηδηά κε αλαπεξία, σζηφζν, έλα κεγάιν πνζνζηφ απηψλ δελ ήζειε λα επηδηψμεη βαζχηεξεο θηιηθέο ζρέζεηο καδί ηνπο, (π.ρ. λα θαιέζεη ην άηνκν ζην ζπίηη ηνπ ή λα πάλε καδί ζην ζηλεκά). Οπζηαζηηθά, νη καζεηέο κε αλαπεξία εμαθνινπζνχλ λα είλαη απνκνλσκέλνη ρσξηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά (Smith-D Arezzo & Moore-Thomas, 2010)

88 88 χκθσλα κε έξεπλα ζηελ Διιάδα, ε πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ ειηθίαο 8 έσο 11 εηψλ, εμέθξαζε ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία θαη ζηε ζπλεθπαίδεπζε απηψλ. Δπηπξνζζέησο, θάλεθε πσο ηα παηδηά είραλ πεξηζζφηεξεο γλψζεηο γηα ηηο αηζζεηεξηαθέο θαη θηλεηηθέο αλαπεξίεο, ιηγφηεξεο γηα ηε δπζιεμία θαη ηε ΓΔΠΤ (δηάζπαζε ειιεηκκαηηθήο πξνζνρήο- ππεξθηλεηηθφηεηα) θαη θαζφινπ γηα ην θάζκα ηνπ απηηζκνχ, κε ηα κεγαιχηεξα ζε ειηθία παηδηά λα είλαη πην ελεκεξσκέλα. πγθεθξηκέλα, νη καζεηέο δηαθνξνπνίεζαλ ηηο απαληήζεηο ηνπο σο πξνο ηε κνξθή αλαπεξίαο, φηαλ ηνπο δεηήζεθε λα αλαθεξζνχλ ζηηο επηδξάζεηο πνπ κπνξεί λα έρεη θαζεκηά απφ απηέο ζηε δσή ελφο παηδηνχ. Έδεημαλ λα ζπλδπάδνπλ ην βαζηθφ, ραξαθηεξηζηηθφ «πξφβιεκα» θάζε αλαπεξίαο κε ηελ επίδξαζε πνπ εληφπηδαλ ζ απηήλ. Έηζη, ε θηλεηηθή αλαπεξία ζπλδέζεθε κε πεξηνξηζκνχο ζηελ θίλεζε, ηα πξνβιήκαηα αθνήο πεξηγξάθεθαλ λα έρνπλ επίδξαζε ζηελ επηθνηλσλία, ε νπηηθή αλεπάξθεηα ζεσξήζεθε φηη έρεη εθπαηδεπηηθή επίδξαζε ζε ζρέζε κε ηε γξαθή θαη ηελ αλάγλσζε, νη καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζπλδέζεθαλ κε ηελ επίδξαζε ζην γλσζηηθφ ηνκέα, ελψ ε δπζιεμία ζπλδπάζηεθε, ιαλζαζκέλα, κε δπζθνιίεο ζηνλ επηθνηλσληαθφ ηνκέα (Magiati, Dockrell, & Logotheti, 2002). ε παξφκνηα απνηειέζκαηα θαηέιεμαλ θαη άιιεο έξεπλεο (Brook et Geva, 2001, Harnum et al., 2007, Mrug et al., 2001). Ζ Nowicki (2006) εξεχλεζε ηηο ζηάζεηο 100 καζεηψλ ελφο Καλαδηθνχ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ειηθίαο 4 11 εηψλ σο πξνο ηέζζεξηο δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο καζεηψλ: κε ηππηθή αλάπηπμε, κε θηλεηηθή, κε λνεηηθή, θαη καζεηέο κε θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία ηαπηφρξνλα.. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ ζπκκεηερφλησλ, καζεηέο απφ ηελ Γ θαη Δ ηάμε, είραλ ζπκκαζεηέο κε θάπνηα δηαπηζησκέλε ειαθξά αλαπεξία. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ ζπκκεηερφλησλ δελ είραλ θακία επαθή κε άηνκα πνπ είραλ λνεηηθή, θηλεηηθή ή θαη ηα δχν είδε αλαπεξίαο (κε πνζνζηά 69%, 67% θαη 91% αληίζηνηρα). Απφ ηα επξήκαηα ηεο κειέηεο θάλεθε πσο φια ηα παηδηά ήηαλ αξλεηηθφηεξα πξνθαηεηιεκκέλα πξνο ηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία θαη κε ζπλδπαζκφ λνεηηθήο θαη θηλεηηθήο αλαπεξίαο (Nowicki, 2006). Οη απαηηήζεηο κίαο δξαζηεξηφηεηαο, φπσο είλαη ην ππαίζξην παηρλίδη ή ε δσγξαθηθή ή ε θαηαζθεπή ελφο πάδι απνηεινχλ κεηαβιεηέο πνπ ιακβάλνληαη ππφςε απφ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, πξνθεηκέλνπ λα απνδερζνχλ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε αλαπεξία. Σα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε απνδέρνληαη πεξηζζφηεξν ηα παηδηά κε αλαπεξία, φηαλ αληηιακβάλνληαη φηη απηή δελ επεξεάδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηε ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπο. πλαθφινπζα, είλαη πηζαλφηεξν έλα παηδί κε θηλεηηθή αλαπεξία

89 89 λα πξνηηκάηαη απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ ζε κία θαζηζηηθή δξαζηεξηφηεηα, ζπγθξηηηθά κε έλα παηδί κε λνεηηθή αλαπεξία (Diamond & Tu, 2009). Παξφκνηα, ζε έξεπλα φπνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε παηδηά πξνζρνιηήο ειηθίαο, εμεηάζηεθε ε πξφζεζε ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία λα εληάμνπλ ππνζεηηθνχο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζε δξαζηεξηφηεηεο παηρληδηνχ ζην ζρνιείν, θαζψο θαη ην επίπεδν θαηαλφεζεο ησλ θηλεηηθψλ θαη θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ ησλ ππνζεηηθψλ ζπκκαζεηψλ ηνπο κε αλαπεξία. Γηαπηζηψζεθε πσο ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε απνδέρνληαη πην εχθνια έλαλ ζπκκαζεηή ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία, φηαλ νη αληίζηνηρεο δξαζηεξηφηεηεο απαηηνχλ ειάρηζηεο θηλεηηθέο δεμηφηεηεο (Diamond et al., 2008). πγρξφλσο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε έρνπλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο ζηε ζπλεθπαίδεπζε ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη πην αξλεηηθέο γηα ηε ζπλεθπαίδεπζε παηδηψλ κε λνεηηθή αλαπεξία ή πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Φαίλεηαη έηζη φηη ην είδνο ηεο αλαπεξίαο έρεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε (De Boer, Pijl, Post, & Minnaert, 2012). ε ζπκθσλία κε ηηο πξνεγνχκελεο έξεπλεο είλαη θαη ηα επξήκαηα ησλ De Laat θαη ζπλ., (2013), νη νπνίνη κειέηεζαλ ηηο ζηάζεηο 200 καζεηψλ δεπηεξνβάζκίαο θαη 144 Οιιαλδψλ θνηηεηψλ ηξηηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο απέλαληη ζε καζεηέο κε θψθσζε, ηχθισζε, θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη ζπκκεηέρνληεο είραλ ηηο ιηγφηεξν ζεηηθέο ζηάζεηο πξνο ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία ζπγθξηηηθά κε ηηο ππφινηπεο κνξθέο αλαπεξίαο. Δπίζεο, νη ζπκκεηέρνληεο έδεημαλ αξλεηηθφηεξεο ζηάζεηο ζηα άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία, ζπγθξηηηθά κε ηα άηνκα κε θψθσζε θαη κε ηα άηνκα κε ηχθισζε. Απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πξνθχπηεη, ινηπφλ, πσο ην είδνο ηεο αλαπεξίαο δηακνξθψλεη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ πξνο ηελ αλαπεξία. Ζιηθία Με βάζε ηε βηβιηνγξαθία, ζηνπο παξάγνληεο δηαθνξνπνίεζεο ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζπκπεξηιακβάλεηαη θαη ε ρξνλνινγηθή ειηθία, αλ θαη επξήκαηα ησλ εξεπλψλ θαηαιήγνπλ ζε αληηθξνπφκελα ζπκπεξάζκαηα. Γελ είλαη ιίγεο νη έξεπλεο νη νπνίεο θαλεξψλνπλ φηη ε ειηθία απνηειεί παξάγνληα δηακφξθσζεο ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία

90 90 απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Nowicki & Sandieson, 2002, Παληειηάδνπ & Λακπξνπνχινπ, 2000, Vignes, Coley, Grandjean, Godeau, & Arnaud, 2008). Ζ ππφζεζε απηή επηβεβαηψλεηαη ζε κεηά-αλάιπζε ζρεηηθψλ εξεπλψλ ηεο δεθαεηίαο 1990 κε 2000, νη νπνίεο αμηνιφγεζαλ ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηα άηνκα κε θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία ζε δείγκα παηδηψλ. χκθσλα κε ηα εξεπλεηηθά απνηειέζκαηα, βξέζεθε φηη ε ειηθία πεξηιακβάλεηαη ζηνπο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. πγθεθξηκέλα, απφ ηε κεηααλάιπζε ησλ εξεπλψλ δηαπηζηψζεθε ζεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ειηθίαο θαη ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία πξνο ηνπο καζεηέο κε αλαπεξία. ζν, δειαδή, ηα παηδηά κεγαιψλνπλ, δηακνξθψλνπλ πην ζεηηθή ζηάζε πξνο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία (Nowicki & Sandieson, 2002). Αληίζεηα, αξθεηνί είλαη θαη νη εξεπλεηέο πνπ αλαθέξνπλ φηη νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ δελ εμαξηψληαη απφ ηελ ειηθία (Gasser, Malti, & Buholzer, 2013, Rosenbaum, Armstrong & Κing, 1986, Tamm & Prellwitz, 2001, Vignes et al., 2009). Σα αληηθαηηθά απηά εξεπλεηηθά ζπκπεξάζκαηα πνπ αθνξνχλ ηε ζρέζε ησλ ζηάζεσλ κε ηελ ειηθία, πηζαλφλ λα κπνξνχλ λα αηηηνινγεζνχλ απφ ην γεγνλφο φηη, ελψ ην πιήζνο ησλ εξεπλψλ είλαη πνιχ κεγάιν, ρξεζηκνπνηείηαη κηθξφ εχξνο ειηθηαθψλ νκάδσλ (Nowicki & Sandieson, 2002). ε έξεπλα ησλ Yu θαη ζπλ., (2015), κειεηήζεθαλ νη ζηάζεηο 32 παηδηψλ πξνζρνιηθήο εθπαίδεπζεο κε ηππηθή αλάπηπμε κε παηδηά κε αλαπεξία, θαζψο επίζεο ε ζρέζε ησλ ζηάζεσλ κε ην βαζκφ θνηλσληθήο απνδνρήο θαη ηελ πξφζεζε αιιειεπίδξαζεο ζε δξαζηεξηφηεηεο παηρληδηνχ. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, ε ειηθία δελ επεξεάδεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηηο παξαπάλσ δηαζηάζεηο. Οη Tamm θαη Prellwitz (2001) κειέηεζαλ ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ πξνζρνιηθήο θαη ζρνιηθήο ειηθίαο 4-11 εηψλ, ζε ζρέζε κε ηελ αλαπεξία. Ζ έξεπλα δηεμήρζε ζε κία κηθξή θνηλφηεηα ζηε Βφξεηα νπεδία. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο κειέηεο, νη καζεηέο κε Σ.Α., αλεμάξηεηα απφ ηελ ειηθία, είραλ ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία θαη ήηαλ κάιηζηα πξφζπκα λα ηα ζπκπεξηιάβνπλ ζην παηρλίδη ηνπο. ηε ζπλέρεηα, αλαθνξηθά κε ηηο έξεπλεο πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ε ειηθία απνηειεί παξάγνληα ζεκαληηθφ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ, παξαηεξνχκε, φηη θαίλεηαη ε ζεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ ζηάζεσλ θαη ηνπ παξάγνληα ηεο ειηθίαο ησλ παηδηψλ κε

91 91 ηππηθή αλάπηπμε (De Laat et al., 2013, Nowicki, 2006, Ralli et al., 2011), ελψ ζε θάπνηεο άιιεο έξεπλεο θαίλεηαη ε αξλεηηθή ζρέζε κεηαμχ ηνπ παξάγνληα ηεο ειηθίαο θαη ησλ αληηιήςεσλ γηα ηελ αλαπεξία (Gash & Coffey, 1995) Γηα άιινπο εξεπλεηέο, ζηα πξνζρνιηθά ρξφληα ηα παηδηά αξρίδνπλ λα εκθαλίδνπλ αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηα άηνκα πνπ είλαη δηαθνξεηηθά (Diamond et al, 1997, Sigelman, Miller & Whitworth,1986), αλαπηχζζνληαο κάιηζηα αξλεηηθή ή απνξξηπηηθή ζπκπεξηθνξά (Favazza & Odom, 1997). Καζψο, φκσο, κεγαιψλνπλ θαη σξηκάδνπλ, νη ζηάζεηο απηψλ γίλνληαη πην ζεηηθέο (Brook & Galili, 2000, Nowicki, 2006, Swaim & Morgan, 2001). Οη πην ζεηηθέο ζηάζεηο πνπ παξαηεξνχληαη ζηνπο καζεηέο ρσξίο αλαπεξία φζν κεγαιψλνπλ, είλαη απνηέιεζκα ησλ ελλνηνινγηθψλ αιιαγψλ θαη ηεο αχμεζεο ησλ θνηλσληθψλ εκπεηξηψλ (Maras & Brown, 1996). Σνχην κπνξεί λα αηηηνινγεζεί απφ ηε ζεψξεζε φηη νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε κεηαβάιινληαη δηαξθψο, κέρξη λα πάξνπλ κία ζαθέζηεξε κνξθή ζε κεγαιχηεξε ειηθία (Hurst et al., 2012). Σα κηθξφηεξα ζε ειηθία παηδηά ρξεηάδνληαη κεγαιχηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα, ψζηε λα γλσξίζνπλ, λα θαηαλνήζνπλ θαη λα απνθηήζνπλ κεγαιχηεξε θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε θαη εκπεηξία αλαθνξηθά κε ηελ αλαπεξία. Έηζη, ζα παγηψζνπλ ηηο ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο ηνπο ζε κεγαιχηεξν βαζκφ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ (Hurst et al., 2012). Χζηφζν, ζε κία άιιε έξεπλα ζε δείγκα 233 παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζηελ πξσηνβάζκία εθπαίδεπζε, βξέζεθε φηη ηα παηδηά κεγαιχηεξεο ειηθίαο εθδήισζαλ ρακειφηεξα επίπεδα θνηλσληθήο απνδνρήο ησλ ζπλνκήιηθψλ ηνπο κε απηηζκφ (Swaim & Morgan, 2001). Δμάιινπ, έρεη αλαθεξζεί φηη, κεηά ηελ ειηθία ησλ 7 εηψλ, ηα παηδηά δελ επηιέγνπλ γηα παξέα παηδηά κε αλαπεξία, επεηδή ηα ζεσξνχλ κηθξφηεξα (Cavallaro & Porter, 1980). ε αληηδηαζηνιή, κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ηα παηδηά κηθξφηεξεο ειηθίαο κε ηππηθή αλάπηπμε είλαη πεξηζζφηεξν έηνηκα λα απνδερηνχλ ζπκκαζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, ελψ νη ζηάζεηο ηνπο γίλνληαη πην ζεηηθέο κε ηε ζπλερή αιιειεπίδξαζε (Lewis & Lewis, 1987, Gash, 1996). ε έξεπλα φπνπ ζπκκεηείραλ 77 παηδηά λεπηαθήο ειηθίαο πνπ θνηηνχζαλ ζε ηάμεηο ζπλεθπαίδεπζεο λεπηαγσγείσλ ηνπ Καλαδά, δηαπηζηψζεθε ε ζεηηθή ζηάζε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, ρσξίο λα θαίλεηαη λα επεξεάδνληαη απφ ηε κνξθή ηεο αλαπεξίαο ησλ. Σα λήπηα αηηηνιφγεζαλ ηε ζηάζε ηνπο ρξεζηκνπνηψληαο θξάζεηο φπσο π.ρ. «πεξλάσ θαιά» ή «κπνξψ λα παίμσ καδί κε ην παηδί κε εηδηθέο αλάγθεο» (Dyson, 2005). Σα παηδηά ζε απηή ηελ ειηθία απιά

92 92 ζεσξνχλ φηη νη ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία είλαη πην «κηθξνί» θαη γηα ην ιφγν απηφ δελ κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ επαξθψο (Vlachou,1997). Δπηβεβαηψλεηαη θαη απφ άιινπο εξεπλεηέο πσο νη καζεηέο πνπ θνηηνχλ ζην λεπηαγσγείν θαίλνληαη πξφζπκνη λα γίλνπλ θίινη κε παηδηά πνπ έρνπλ θάπνηα αλαπεξία (Diamond & Hestenes, 1996). Μάιηζηα, έρνληαο ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία, ηνλίδνπλ φηη κπνξνχλ λα παίδνπλ κε ηα παηδηά κε αλαπεξία πεξλψληαο θαη ηα ίδηα φκνξθα ρσξίο λα ππάξρνπλ δπζθνιίεο (Nikolaraizi et al., 2005). Μεγαιψλνληαο ηα παηδηά, παξαηεξείηαη αιιαγή ησλ ζηάζεσλ ηνπο πξνο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο (Ramsey, 2008). Πνιιέο θνξέο παξαηεξείηαη, κάιηζηα, αχμεζε ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ θαη πξνθαηαιήςεσλ (Laws & Kelly 2005). πρλά νη θηιίεο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζην λεπηαγσγείν κεηαηξέπνληαη ζε κνλφπιεπξε ζρέζε πξνζηαηεπηηθφηεηαο θαη θξνληίδαο πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία (Ramsey, 2008) Άιια επξήκαηα εξεπλψλ αλαδεηθλχνπλ ηηο πην αξλεηηθέο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ησλ πξψησλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ ζε ζρέζε κε ηα κεγαιχηεξα (De Laat et al., 2013, Nowicki 2006, Smith & Williams, 2001). Σα παηδηά κεηά ηελ ειηθία ησλ επηά ρξφλσλ επηιέγνπλ λα αιιειεπηδξνχλ κε ζπλνκήιηθνπο κε Σ.Α παξά κε ζπκκαζεηέο ηνπο πνπ έρνπλ θάπνηα αλαπεξία ζεσξψληαο ηα σο «κηθξφηεξα παηδηά» (Vlachou, 1997). Σν ίδην πεξίπνπ παξαηεξήζεθε θαη ζε παηδηά ειηθίαο 9 εηψλ, ηα νπνία αξλνχληαλ ηε ζπλαλαζηξνθή, ήηαλ ιηγφηεξν θνηλσληθά κε παηδηά πνπ παξνπζηάδαλ θάπνηα κνξθή αλαπεξίαο θαη δχζθνια απνδέρνληαλ ηελ πιήξε έληαμε ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο κε αλαπεξία (Gash, 1996, Hodkinson, 2007). ε άιιε έξεπλα πνπ ζπκκεηείραλ 52 καζεηέο πνπ θνηηνχζαλ ζηηο ηάμεηο απφ Β Γεκνηηθνχ έσο Β Γπκλαζίνπ δηαπίζησζαλ φηη ε ζηάζε ησλ καζεηψλ δηέθεξε αλάινγα κε ηελ ειηθία ηνπο, κε ηα κεγαιχηεξα παηδηά λα έρνπλ πην ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζε ζπλνκειίθνπο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο ππνζηήξημαλ φηη ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ κεγαιχηεξσλ παηδηψλ, νη θηιίεο δελ επεξεάζηεθαλ απφ ηνλ παξάγνληα ηεο θηλεηηθήο αλαπεξίαο, φπσο ζηηο κηθξφηεξεο ειηθίεο (Inderbitzen & Best, 1986). ηα επξήκαηα θάπνησλ εξεπλψλ παξαηεξείηαη φηη ε αξλεηηθή ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε κεγαιψλεη ζε κεγαιχηεξεο ηάμεηο (Παληειηάδνπ & Λακπξφπνπινπ, 2000). Μειεηψληαο ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ ηνπ δεκνηηθνχ δηαπηζηψλεηαη φηη αλάκεζα ζηελ πξψηε θαη ηελ έθηε ηάμε, νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ γίλνληαη πην αξλεηηθέο (Biblings,1963 φπσο αλ. ζην Dyson, 2005).

93 93 Δπηπιένλ, πνιιέο θνξέο δηαπηζηψλεηαη φηη ζηελ απιή καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε πξνηηκνχλ λα επηιέγνπλ γηα ζπκπαίθηεο ηνπο παηδηά ρσξίο αλαπεξία θαη φρη παηδηά κε θηλεηηθά πξνβιήκαηα (Nabors & Keyes, 1995). Σν ίδην δηαπηζηψζεθε θαη ζε παηδηά κε ήπηα λνεηηθή αλαπεξία, ηα νπνία ήηαλ ιηγφηεξν απνδερηά σο ζπκπαίθηεο (Guralnick et al., 1996). ε έξεπλα ηεο Nowicki (2006) νη καζεηέο ησλ κεγάισλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ, αλ θαη γλψξηδαλ θαιχηεξα, έρνληαο πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ην είδνο ηεο θάζε αλαπεξίαο θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο, νη ζηάζεηο ηνπο απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία ήηαλ ιηγφηεξν ζεηηθέο. Θεσξνχζαλ φηη ηα ίδηα ηα παηδηά ήηαλ ππεχζπλα γηα ηελ θαηάζηαζή ηνπο. Χζηφζν, ζε πνξίζκαηα κειέηεο ζε παηδηά ειηθίαο 11 εηψλ θαη άλσ, θαηαγξάθεθε ζεκαληηθά κεγαιχηεξε ηάζε ησλ παηδηψλ απηψλ λα ππεξαζπηζηνχλ έλα παηδί κε αλαπεξία, εάλ δηαπίζησλαλ φηη ζπκαηνπνηείηαη (Bunch & Valeo, 2004). Οη Hartup θαη Stevens (1997), ηνλίδνπλ φηη ηα παηδηά, φζν κεγαιψλνπλ θαη σξηκάδνπλ, θαηαλννχλ πεξηζζφηεξν ηελ πιεπξά ηνπ «άιινπ», ηηο ζπλζήθεο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ζπλνκήιηθνί ηνπο θαη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, αλαπηχζζνληαο έηζη ηελ ελζπλαίζζεζε θαη κεγαιχηεξε απνδνρή ζηε δηαθνξεηηθφηεηα. Απφ ηε κειέηε ηνπ παξάγνληα «ειηθία» ζηε δηαθνξνπνίεζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ κε αλαπεξία, δελ έρνπλ ιείςεη θαη νη έξεπλεο πνπ αθνξνχλ ζηε δηακφξθσζε ηεο ζηάζεο ησλ καζεηψλ ζηελ πεξίνδν ηεο εθεβείαο. Έρεη δηαπηζησζεί φηη, φζν νη καζεηέο πιεζηάδνπλ πξνο ηελ εθεβεία, δηακνξθψλνπλ φιν θαη πην αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία θαη ηε ζπλεθπαίδεπζε (Ferguson, 1999, King, Rosenbaum, Armstrong, & Milner, 1989). ε πνιιέο έξεπλεο δηαθαίλεηαη ε αξλεηηθή ζηάζε καζεηψλ γπκλαζίνπ πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. πγθεθξηκέλα, παξαηεξνχληαη αξλεηηθέο ζηάζεηο καζεηψλ γπκλαζίνπ ησλ ηάμεσλ Β θαη Γ, σο πξνο ηελ εθπαηδεπηηθή ελζσκάησζε παηδηψλ κε αλαπεξία (Ferguson, 1999, Krajewski & Flaherty, 2000, Παληειηάδνπ & Λακπξνπνχινπ, 2000, Siperstein, Parker, Bardon, & Vignes et al., 2008, Widaman, 2007). Οη αξλεηηθέο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία απνηεινχλ ην κεγαιχηεξν εκπφδην γηα ηελ πιήξε ζρνιηθή θαη θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε (Gonçalves & Lemos, 2014, Pivik, Mccomas, & Laflamme, 2002), ε νπνία θάπνηεο θνξέο θαηαιήγεη λα ζεσξείηαη βάξνο γηα ηνπο ππφινηπνπο καζεηέο (Wong, 2008). Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα λα εθθξάδνληαη ζπρλά κε

94 94 αξλεηηθά ζρφιηα, πεηξάγκαηα αθφκε θαη απνκφλσζε, παξεκπνδίδνληαο ηαπηφρξνλα ηελ αιιειεπίδξαζε, ηε ζπκκεηνρή θαη ηελ απνδνρή απφ ην θνηλσληθφ ζχλνιν (Fisher, Pumpian, & Sax, 1998). Ζ ζηάζε ησλ εθήβσλ αλαθνξηθά κε ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή αλαπεξία έρεη βαξχλνπζα ζεκαζία αθνχ νη έθεβνη είλαη απηνί πνπ κε ηε ζηάζε ηνπο θαη ηηο αληηιήςεηο ηνπο επεξεάδνπλ ηε δσή ησλ αηφκσλ απηψλ, σο κειινληηθνί αθαδεκατθνί πνιίηεο (Krajewski & Flaherty, 2000). Παξφια απηά, θάπνηεο κειέηεο ζε καζεηέο ιπθείνπ θαλεξψλνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο απέλαληη ζηε ζπλεθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Fisher et al, 1998, Hergenrather, & Rhodes, 2007). ηελ έξεπλα ησλ Παληειηάδνπ θαη Λακπξνπνχινπ (2000) δηαπηζηψζεθε φηη ε ζηάζε ησλ καζεηψλ ηνπ ιπθείνπ πξνο ηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ήηαλ πην ζεηηθή ζε ζχγθξηζε κε εθείλε ησλ καζεηψλ γπκλαζίνπ. Μάιηζηα, νη εξεπλήηξηεο ζπγθξίλνληαο ηε ζηάζε θνηηεηψλ, καζεηψλ ιπθείνπ θαη καζεηψλ γπκλαζίνπ, θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ε ζηάζε ησλ θνηηεηψλ ήηαλ πην ζεηηθή απφ ηε ζηάζε ησλ καζεηψλ γπκλαζίνπ θαη ιπθείνπ, θαηαδεηθλχνληαο ζπγρξφλσο ηε ζεηηθή εμάξηεζε ηνπ παξάγνληα ειηθία θαη ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Αλ θαη νη έθεβνη παξνπζηάδνπλ αξλεηηθφηεξεο ζηάζεηο, απηέο κεηαβάιινληαη ζε ζεηηθφηεξεο, φζν πιεζηάδνπλ πξνο ηελ ελειηθίσζε (Ryan, 1981). Φαίλεηαη, ινηπφλ, πσο κε ην πέξαζκα ηεο εθεβείαο έρνπλ δηακνξθψζεη ηελ ηαπηφηεηά ηνπο θαη είλαη ζε ζέζε λα απνδερηνχλ ηε δηαθνξεηηθφηεηα, κε απνηέιεζκα θαη νη ζηάζεηο ηνπο πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία λα γίλνληαη πεξηζζφηεξν ζεηηθέο. Χζηφζν, ηα απνηειέζκαηα έξεπλαο πνπ δηεμήρζε ζηνλ Καλαδά αλέδεημαλ αληίζεηα επξήκαηα. Ζ έξεπλα πξνζαλαηνιίζηεθε ζηε ζηάζε ησλ θνηηεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο θνηηεηέο κε αηζζεηεξηαθέο, θηλεηηθέο, δηαηαξαρέο ιφγνπ, πξνζνρήο θαη ςπρηθέο δηαηαξαρέο. Οη εξεπλεηέο ππνγξάκκηζαλ αθελφο ηελ άγλνηα ησλ θνηηεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε γηα ηηο ςπρηθέο δηαηαξαρέο θαη ηηο δηαηαξαρέο πξνζνρήο θαη αθεηέξνπ φηη ε ζηάζε ηνπο δε δηέθεξε απφ ηελ αληίζηνηρε ζηάζε καζεηψλ γπκλαζίνπ θαη δεκνηηθνχ (Hindes & Mather, 2007). Χο εθ ηνχηνπ, θαη ζχκθσλα κε ηα παξαπάλσ, ν παξάγνληαο ειηθία παξακέλεη ζεκείν αληηθξνπφκελσλ ζπκπεξαζκάησλ. Ίζσο ζπγθιίλνπκε ζηε ζεψξεζε φηη ηα παηδηά κε ζεηηθή αληίιεςε πξνο ηε δηθή ηνπο δσήο, έρνπλ πην ζεηηθή αληηκεηψπηζε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (Vignes et al., 2009)

95 95 Φύιν Έλαο απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ θαίλεηαη λα επεξεάδεη ηε ζηάζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία είλαη ην θχιν (Nowicki, 2006, Shutts, Roben, & Spelke, 2013). Πξφθεηηαη φκσο γηα άιινλ έλαλ παξάγνληα πνπ έρεη δηράζεη ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα, θαζψο παξαηεξήζεθαλ αληηθαηηθά πνξίζκαηα. Μειεηεηέο, αλαιχνληαο ηε ζρέζε ζηάζεο θαη θχινπ, ππνζηεξίδνπλ πσο ε ζεκαζία ηνπ θχινπ έγθεηηαη θαηά θχξην ιφγν ζηνλ ηνκέα ηεο θνηλσληθφηεηαο θαη ηεο πξφζεζεο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε λα δεκηνπξγήζνπλ θηιηθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο (Gash, 1996). Σα εξεπλεηηθά απνηειέζκαηα πνιιψλ εξεπλψλ θαηαδεηθλχνπλ ηελ πην ζεηηθή ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ πξνο ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία (Arampatzi et al, 2011, Bossaert et al., 2011, De Boer et al., 2012), Goreczny, Bender, Caruso, & Feinstein, 2011, Hodkinson, 2007, Laws & Kelly, 2005, Litvack, Ritchie, & Shore, 2011, McDougall et al., 2004, Nikolaraizi, & De Reybekiel, 2001, Nowicki, 2006, Nowicki & Sandieson, 2002, Slininger, Sherrill, & Jankowski, 2000, Siperstein, Parker, Bardon Norins, & Widaman, 2007, Vignes et al., 2009) Πνιιέο θνξέο κάιηζηα ηα θνξίηζηα θαη ιηγφηεξν ηα αγφξηα ηείλνπλ λα έρνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο απέλαληη ζε άηνκα ηνπ ίδνπ θχινπ, αλεμάξηεηα απφ ην είδνο ηεο αλαπεξίαο (Nowicki, 2002). ε κία κεηά-αλάιπζε 20 ζρεηηθψλ κειεηψλ (Nowicki & Sandieson, 2002), πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηε δεθαεηία 1990 κε 2000, ζε δείγκα 2.240, αμηνιφγεζαλ ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ πξνο ηα άηνκα κε θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο, βξέζεθε πσο ζηνπο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ είλαη θαη ην θχιν. Σα θνξίηζηα θάλεθε λα έρνπλ πεξηζζφηεξν ζεηηθέο αληηιήςεηο γηα ηελ αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο, κειεηψληαο ηηο έξεπλεο πνπ πιεξνχζαλ ηηο παξαπάλσ πξνδηαγξαθέο, θαηέδεημαλ φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο παξαηεξήζεθε ε ζεηηθφηεξε ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ. ε ηξεηο έξεπλεο δελ ππήξρε δηαθνξνπνίεζε ησλ ζηάζεσλ αλάινγα κε ην θχιν θαη ζε κία κφλν έξεπλα θαηαγξάθεθε πην ζεηηθή ζηάζε ησλ αγνξηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία (Nowicki & Sandieson, 2002). Ο Fishbein (1996) αλέθεξε φηη ηα θνξίηζηα ηείλνπλ λα έρνπλ πεξηζζφηεξν ζεηηθέο αληηιήςεηο απφ απηέο πνπ έρνπλ ηα αγφξηα απέλαληη ζε ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία. Ο εξεπλεηήο ηφληζε φηη ηα θνξίηζηα είλαη έηζη πξνδηαηεζεηκέλα, ψζηε λα είλαη πην πξνζηαηεπηηθά θαη ππεχζπλα ζε ζρέζε κε ηα αλεμάξηεηα θαη απηφλνκα

96 96 αγφξηα. ε αληίζεζε, ηα αγφξηα θπξίσο ζε κεγαιχηεξεο ειηθίεο, απνξξίπηνπλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία κε ηελ αηηηνινγία φηη απηά δελ κπνξνχλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζε νκάδεο παηρληδηνχ ή αδπλαηνχλ λα ππαθνχζνπλ ζε εληνιέο θαη νδεγίεο. Χο εθ ηνχηνπ, ηα αγφξηα εθδειψλνπλ αξλεηηθφηεξεο ζηάζεηο πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζπγθξηηηθά κε ηα θνξίηζηα (Hodkinson, 2007, Farrell, 2000). ε παιαηφηεξε έξεπλα κε δείγκα καζεηέο απφ έλα ζρνιείν ηεο Εάκπηα ππνζηεξίδεη φηη ηα αγφξηα πνπ ήξζαλ ζε επαθή κε καζεηέο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, αξρηθά επηδείθλπαλ αξλεηηθέο ζηάζεηο. Χζηφζν, θάλεθε φηη φηαλ αλ ηνπο δφζεθε ε επθαηξία λα αιιειεπηδξάζνπλ, ηφηε αλαπηχζζνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ζε ζρέζε κε ηα θνξίηζηα (Nabuzoka & Ronning, 1997). Δπηπξφζζεηα, ζηελ έξεπλα ηνπ Harper (1997), επηβεβαηψλεηαη ε αξλεηηθή ζηάζε ησλ αγνξηψλ απέλαληη ζηε θηλεηηθή αλαπεξία, ζε αληίζεζε κε ηα θνξίηζηα πνπ εθθξάδνπλ αξλεηηθφηεξε ζηάζε γηα αλαπεξίεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αηζζεηηθή θχζε ησλ εμσηεξηθψλ γλσξηζκάησλ φπσο π.ρ. παξακνξθψζεηο ζην πξφζσπν. Οη Rosenbaum θαη ζπλ., (1988), κέζα απφ έλα πξφγξακκα «θηιίαο» δηάξθεηαο ηξηψλ κελψλ, κειέηεζαλ ηνλ παξάγνληα ηεο θχζεο ηεο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο έβαιαλ ζε δεχγε ηνπ ίδηνπ θχινπ καζεηέο κε θαη ρσξίο αλαπεξίεο θαη δηαπίζησζαλ πσο ηα αγφξηα κε ηππηθή αλάπηπμε έδεημαλ ιηγφηεξν ελδηαθέξνλ ζην λα αιιειεπηδξάζνπλ κε ην δεπγάξη ηνπο. Καηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα αγφξηα είλαη πηζαλφλ λα δείμνπλ ιηγφηεξν ελδηαθέξνλ λα αιιειεπηδξάζνπλ κε έλα παηδί ηνπ νπνίνπ ε αλαπεξία εκπνδίδεη ην θηλεηηθφ παηρλίδη. Οη εξεπλεηέο ζηεξίδνπλ ηελ ππφζεζε απηή ζηελ πην αζιεηηθή θχζε ησλ αγνξηψλ, ηα νπνία δείρλνπλ πξνηίκεζε ζηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ απαηηνχλ πεξηζζφηεξεο θηλεηηθέο δεμηφηεηεο. Καηά ζπλέπεηα, θαίλεηαη λα είλαη ιηγφηεξν πξφζπκα λα αιιειεπηδξάζνπλ κε έλα παηδί ηνπ νπνίνπ ε αλαπεξία ινγίδεηαη σο εκπφδην γηα απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο. Οη Olkin θαη Howson (1994), πξνζπαζψληαο λα πξνζδηνξίζνπλ ηνπο ιφγνπο ηεο δηαθνξνπνίεζεο ηεο ζηάζεο θνξηηζηψλ θαη αγνξηψλ δηαηείλνληαη φηη «ηα θνξίηζηα αληηκεησπίδνληαη ζπρλά σο κεηνλνηηθή νκάδα». Γηα ην ιφγν απηφ, πηζαλφλ λα αλαπηχζζνπλ κεγαιχηεξε ελζπλαίζζεζε απέλαληη ζηνπο ζπλνκήιηθνπο πνπ έρνπλ αλαπεξία, δηακνξθψλνληαο έηζη πην ζεηηθή ζηάζε απέλαληί ηνπο. Έλαο άιινο ιφγνο είλαη φηη νη ζηάζεηο ησλ θνξηηζηψλ γίλνληαη ζεηηθέο φηαλ ελεκεξσζνχλ γηα ηελ

97 97 αλαπεξία. Αληίζεηα, νη ζηάζεηο ησλ αγνξηψλ κέλνπλ αλππεξέαζηεο αθφκε θαη κεηά ηελ ελεκέξσζε γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία (Laws & Kelly, 2005). ηελ έξεπλα ησλ Krajewski θαη Flaherty (2000), ηα θνξίηζηα θάλεθαλ λα είλαη πην ζεηηθά ζην λα ζπκκεηέρνπλ ζε θνηλέο δξαζηεξηφηεηεο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα. ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ θαη άιιεο έξεπλεο, θαλεξψλνληαο κάιηζηα πσο νη ζηάζεηο ησλ θνξηηζηψλ πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο αλαθνξηθά κε ηελ θνηλσληθή απνδνρή είλαη ζεηηθφηεξεο. ηελ θνηλσληθή απνδνρή ζπκπεξηιακβάλεηαη ε παξνρή βνήζεηαο ή ζχλαςε θηιίαο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία. Οη ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ θνξηηζηψλ παξαηεξήζεθαλ ζε ζρνιεία πνπ είλαη πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ εληαμηαθή εθπαίδεπζε κε ηκήκαηα έληαμεο πνπ εθαξκφδνπλ εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ αθαδεκατθή θαη θνηλσληθή έληαμε καζεηψλ κε λνεηηθή αλαπεξία (Townsend et al., 1993). ε δείγκα 46 παηδηψλ ειηθίαο 3 έσο 6 εηψλ, πξνζρνιηθήο εθπαίδεπζεο κειεηήζεθε ην επίπεδν θαηαλφεζεο ησλ θηλεηηθψλ θαη θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ ππνζεηηθψλ ζπλνκήιηθψλ ηνπο κε αλαπεξία, θαζψο θαη ε πξφζεζή ηνπο λα ηνπο εληάμνπλ ζε δξαζηεξηφηεηεο παηρληδηνχ ζην ζρνιείν. Απφ ηα επξήκαηα ηεο κειέηεο βξέζεθε πσο ηα θνξίηζηα είλαη πηζαλφηεξν λα επηιέμνπλ γηα φιεο ηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ εμεηάζηεθαλ έλα παηδί κε αλαπεξία, αηηηνινγψληαο κάιηζηα απηήλ ηελ πξφζεζή ηνπο βάζεη ησλ ζεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ πνπ απνξξένπλ απφ απηήλ ηελ εκπεηξία (Diamond et al., 2008). Δπηπιένλ, ηα θνξίηζηα δείρλνπλ πην ζεηηθά ζην λα αιιειεπηδξάζνπλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία κέζα ζηελ ηάμε θαηά ηε δηάξθεηα εθηέιεζεο δξαζηεξηνηήησλ (Siperstein et al., 2007). Σε ζεηηθφηεξε ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία δηαπίζησζαλ θαη νη Gannon θαη McGilloway (2009) ζε έξεπλά ηνπο κε 118 καζεηέο δεκνηηθνχ. ηε Γαιιία, κειεηήζεθε ε ζηάζε καζεηψλ ειηθίαο εηψλ ζε 12 ζρνιεία ηεο Σνπινχδ. ε ζχλνιν 1135 καζεηψλ, ηα 612 ήηαλ θνξίηζηα θαη ηα 523 αγφξηα. ηελ έξεπλα αμηνινγήζεθαλ νη ηξεηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ησλ ζηάζεσλ, ε γλσζηηθή, ε ζπλαηζζεκαηηθή θαη ε ζπκπεξηθνξηθή. ηελ έξεπλα βξέζεθε φηη ζηνπο παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία, εθηφο ησλ άιισλ, είλαη ε πιεξνθφξεζε ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία απφ ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ ηα ΜΜΔ θαη ην θχιν. ηα απνηειέζκαηα θάλεθε φηη ζηνλ ζπκπεξηθνξηθφ παξάγνληα, ηα θνξίηζηα έδεημαλ φηη έρνπλ ζεηηθφηεξε ζηάζε ελψ ζηνπο άιινπο δχν

98 98 παξάγνληεο δελ ππήξρε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά (Vignes, Godeau, Sentenac, Coley, Navarro, Grandjean, & Arnaud, 2009) Οη Nikolaraizi θαη De Reybekiel (2001), ζε δηαθξαηηθή έξεπλα κειέηεζαλ ηηο ζηάζεηο 463 παηδηψλ, 229 απφ ηελ Διιάδα θαη 234 απφ ην Ζλσκέλν Βαζίιεην, ησλ δχν ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ απέλαληη ζε ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη δηαηαξαρέο φξαζεο θαη αθνήο. Οη εξεπλεηέο δηαπίζησζαλ ηε ζεηηθφηεξε ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ θαη ησλ δπν ρσξψλ πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Οη Tripp θαη ζπλ. (1995), εμέηαζαλ ηηο αληηιήςεηο 455 παηδηψλ ειηθίαο 9 έσο 12 εηψλ γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζην κάζεκα ηεο θπζηθήο αγσγήο. Οη εξεπλεηέο δηαπίζησζαλ πσο ηα θνξίηζηα έρνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο, ηδηαίηεξα ζε φ,ηη αθνξά ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε θάπνηα κνξθή θηλεηηθήο αλαπεξίαο. ην κάζεκα ηεο θπζηθήο αγσγήο δηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο 131 παηδηψλ πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο, αλαδεηθλχνληαο πσο ηα θνξίηζηα είραλ ζεκαληηθά ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο απφ ηα αγφξηα απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία (Slininger et al., 2000). Σα ζπγθεθξηκέλα επξήκαηα ζπκθσλνχλ κε ηα ζπκπεξάζκαηα παξφκνηαο κειέηεο ζε παηδηά ειηθίαο 7 έσο 12 εηψλ (Kalyvas & Reid, 2003). Ο Colwell (1999), δηεξεχλεζε ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Αμηνινγήζεθε ε πξφζεζή ηνπο λα ζπλαλαζηξαθνχλ καδί ηνπο ζην κάζεκα ηεο κνπζηθήο ζην ζρνιείν θαη δηαπηζηψζεθε πσο ηα θνξίηζηα είραλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο. Οη ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ θνξηηζηψλ επηβεβαηψζεθαλ θαη κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ζε καζεηέο ηεο Α Λπθείνπ, αλαδεηθλχνληαο ηελ πην ζεηηθή ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ απφ ηα αγφξηα πξνο ηνπο καζεηέο κε λνεηηθή ή θηλεηηθή αλαπεξία (McDougall et al, 2004). Παξφκνηα επξήκαηα βξέζεθαλ θαη ζε κειέηε ζηνλ Καλαδά ζε δείγκα καζεηψλ δεπηεξνβάζκίαο εθπαίδεπζεο, θαηαδεηθλχνληαο πσο ηα θνξίηζηα έρνπλ ζεηηθφηεξεο αληηιήςεηο γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία (Siperstein et al., 2007). Σελ πην ζεηηθή ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ έλαληη ησλ αγνξηψλ παξαηήξεζαλ νη εξεπλεηέο Krajewski θαη Flaherty (2000), ζηε κειέηε ηνπο ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ 144 παηδηά δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Αμηνινγψληαο ηηο ζηάζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ απέλαληη ζε ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία, βξέζεθε πσο ην θχιν θαη νη πξνεγνχκελεο επαθέο κε άηνκα κε αλαπεξία εληφο θαη εθηφο ζρνιείνπ απνηεινχζαλ

99 99 ζεκαληηθνχο παξάγνληεο ζηε δηακφξθσζε ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Krajewski & Flaherty, 2000). Παξφκνηα ήηαλ θαη ηα απνηειέζκαηα δχν αθφκα εξεπλψλ πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ην εξσηεκαηνιφγην CATCH. ηελ πξψηε, νη εξεπλεηέο κειέηεζαλ ηε ζηάζε 107 καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζε ζρέζε κε ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε αλαπεξία, ειηθίαο εηψλ απφ ηε Νηγεξία. ηε κειέηε εμεηάζηεθε ε επίδξαζε ηνπ θχινπ θαη ηεο δηαπξνζσπηθήο επαθήο ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ πσο ηα θνξίηζηα είραλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο ζην γλσζηηθφ, ζην ζπλαηζζεκαηηθφ θαη ζην ζπκπεξηθνξηθφ παξάγνληα ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα. (Olaleye, Ogundele, Deji, Ajayi, Olaleye, & Adeyanju, 2012). ε κία άιιε κειέηε, πξνέθπςε φηη ε ζηάζε ησλ 1050 Αιβαλψλ καζεηψλ πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ήηαλ ζεηηθή, κε επλντθφηεξεο κάιηζηα ηε ζπλαηζζεκαηηθή θαη ζπκπεξηθνξηθή δηάζηαζε. H κειέηε είρε σο ζηφρν λα δηεξεπλήζεη ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία θαη λα αλαιχζεη ηελ επίδξαζε ηνπ θχινπ ησλ καζεηψλ ζρεηηθά κε ηε ζηάζε ηνπο πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο ζπκπεξηιακβάλνληαη φηη ην θχιν ησλ καζεηψλ επεξεάδεη ηε γεληθή ζηάζε θαη ηα απνηειέζκαηα ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ θαη ζπκπεξηθνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζηάζεο ησλ καζεηψλ απέλαληη ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία. Καη εδψ δηαπηζηψζεθε φηη ηα θνξίηζηα είραλ πην ζεηηθή ζηάζε (Οsmanaga, 2013). ε άιιε έξεπλα δηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο 167 Βέιγσλ καζεηψλ ειηθίαο εηψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο αμηνιφγεζαλ ηηο ζηάζεηο ησλ εθήβσλ δηαδηθηπαθά, ρξεζηκνπνηψληαο σο αμηνινγηθφ εξγαιείν ην εξσηεκαηνιφγην CATCH. Γηαπηζηψζεθε πσο ην θχιν είλαη ν κφλνο δεκνγξαθηθφο παξάγνληαο πνπ επηδξά ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά, ελψ ε πξνεγνχκελε επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία θαη ε χπαξμε αηφκνπ κε αλαπεξία ζην νηθνγελεηαθφ θαη θηιηθφ πεξηβάιινλ, θάλεθε πσο δελ αζθνχλ ζεκαληηθή επηξξνή. Καη ζηελ έξεπλα απηή θάλεθε φηη ηα θνξίηζηα είραλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο γηα ηελ αλαπεξία (Bossaert et al., 2011). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ππάξρνπλ πνιιέο έξεπλεο ζηηο νπνίεο φπσο έρεη θαηαγξαθεί, ην θχιν σο κεηαβιεηή, δε θαίλεηαη λα παίδεη θάπνην ξφιν ζηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ πξνο ηνπο ζπλνκειίθνπο κε αλαπεξία (Abrams, Jackson, & Claire, 1990, Bebetsos et al., 2014, Cohen & Lopatto, 1995, Cohen, Nabors, & Pierce, 1994, Colwell, 1998, Diamond, 2001, Diamond et al., 1997, Kalyva, & Agaliotis, 2009, Krahe, &

100 100 Altawasser 2006, Lewis, & Lewis, 1987, Nikolaraizi, Kumar, Favazza, Sideridis, Koulousiou, & Riall, 2005, Panagiotou et al., 2008, Tamm & Prellwitz, 2001, Thomson, & Lillie, 1995). ε έξεπλα ζε παηδηά ειηθίαο 11 εηψλ, φπνπ εμεηάζηεθε ε γλσζηηθή δηάζηαζε ηεο ζηάζεο ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία ζηα άηνκα κε αλαπεξία, δε βξέζεθε δηαθνξνπνίεζε ησλ ζηάζεσλ αλάινγα κε ην θχιν (Abrams et al., 1990). Δξεπλεηέο κειέηεζαλ ηε ζηάζε θαη ηε ζπκπεξηθνξηθή πξφζεζε παηδηψλ πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο απέλαληη ζε ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία, θαηαδεηθλχνληαο πσο ην θχιν δελ επεξεάδεη ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ (Friedrich et al., 1994). ε άιιε έξεπλα, δηεξεπλήζεθε ν βαζκφο θνηλσληθήο απνδνρήο ησλ παηδηψλ πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο κε ηππηθή αλάπηπμε, πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία. Αλαθνξηθά κε ηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, βξέζεθε πσο δελ ππάξρνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζρεηηθέο κε ην θχιν (Nabuzoka, & Ronning, 1997). ε πξφζθαηε ζρεηηθά κειέηε ζε δείγκα 168 παηδηψλ, ειηθίαο εηψλ, εμεηάζηεθαλ νη πηζαλέο δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ αγνξηψλ θαη θνξηηζηψλ ζηε ζπκπεξηθνξά πνπ εθδειψλεηαη απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία αλαθνξηθά κε ηελ έληαμή ηνπο ζην κάζεκα ηεο θπζηθήο αγσγήο. ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο δηαπηζηψζεθε πσο δελ ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο σο πξνο ην θχιν (Bebetsos et al., 2014) Παξφκνηα επξήκαηα ζρεηηθά κε ηε κε χπαξμε ζεκαληηθψλ δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ δχν θχισλ έρνπλ θαηαγξαθεί θαη ζε άιιεο έξεπλεο ζε παηδηά πξνζρνιηθήο θαη πξσηνζρνιηθήο ειηθίαο. ε κειέηε φπνπ δηεξεπλήζεθε ν βαζκφο θαηαλφεζεο ηεο έλλνηαο ηεο αλαπεξίαο απφ παηδηά ειηθίαο 4 έσο 5 εηψλ, δηαπηζηψζεθε πσο ην θχιν δελ αζθεί ζεκαληηθή επηξξνή ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα παηδηά ηελ αληηιακβάλνληαη θαη, θαη επέθηαζε, δηακνξθψλνπλ ηηο ζηάζεηο ηνπο (Cohen & Loppato, 1995). ε άιιε έξεπλα αμηνινγήζεθαλ νη ζηάζεηο παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο απέλαληη ζε ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία. Γηαπηζηψζεθε πσο νη ζηάζεηο ησλ θνξηηζηψλ θαη ησλ αγνξηψλ είλαη παξφκνηεο. Σν θχιν δελ επεξεάδεη ηηο ζηάζεηο, νη νπνίεο ζχκθσλα κε ηελ έξεπλα επεξεάδνληαη θπξίσο απφ ην είδνο ηεο αιιειεπίδξαζεο θαη ηνλ ηχπν ηεο δξαζηεξηφηεηαο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Cohen et al., 1994). ηελ έξεπλά ηνπο νη Tamm θαη Prellwitz (2001), κειέηεζαλ ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ απέλαληη ζε έλα ππνζεηηθφ άηνκν κε θηλεηηθή αλαπεξία. Γηα ην ζθνπφ ηεο

101 101 έξεπλαο δήηεζαλ απφ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε λα αλαθεξζνχλ ζε ιχζεηο γηα ηα εκπφδηα πνπ πηζαλφηαηα ζα ζπλαληά ην άηνκν κε θηλεηηθή αλαπεξία ζην εμσηεξηθφ πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ. ια ηα παηδηά, αλεμαξηήησο θχινπ, αλαθέξζεθαλ ζε ιχζεηο, κε ηα αγφξηα λα πξνηείλνπλ βνήζεηα νηθνλνκηθνχ ή ηερληθνχ ηχπνπ. Αληίζεηα, ηα θνξίηζηα πξφηεηλαλ ιχζεηο πεξηζζφηεξν κε ηε κνξθή ηεο αλζξψπηλεο βνήζεηαο θαη θξνληίδαο. Δπξήκαηα ζηα νπνία θαηέιεμε παξφκνηα έξεπλα, φπνπ ηα παηδηά πξφηεηλαλ ηξφπνπο ππνζηήξημεο γηα ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία. Παξαηεξήζεθε φηη νη ηξφπνη απηνί δηέθεξαλ σο πξνο ην θχιν, θαζψο ηα αγφξηα πξφηεηλαλ ππνζηήξημε κε κνξθή νηθνλνκηθήο βνήζεηαο, ελψ ηα θνξίηζηα κε κνξθή θξνληίδαο ζε έλα ξφιν «ππνζηεξηθηηθφ» (Skar, 2010). Οη δηαθνξέο απηέο ελδερνκέλσο λα νθείινληαη ζηελ θνηλσληθά απνδεθηή θαη αλακελφκελε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ, ζηελ νπνία ηα αγφξηα ζπκπεξηθέξνληαη θπξίσο ζχκθσλα κε ηηο πξνζσπηθέο ηνπο ζηάζεηο θαη ηα θνξίηζηα ηείλνπλ λα αθνινπζνχλ (De Laat et al., 2013). ε παξφκνηα έξεπλα, νη κειεηεηέο δηεξεχλεζαλ ηελ επηξξνή ηεο θνηλσληθήο επαθήο ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αμηνινγνχλ ηα παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε ηππηθή αλάπηπμε ηα άηνκα κε αλαπεξία. ηε κειέηε βξέζεθε πσο ηα παηδηά αλεμαξηήησο ηνπ θχινπ, είραλ παξφκνηεο πξνζέζεηο αλαθνξηθά κε ηε δεκηνπξγία θηιηθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο (Huckstadt, & Shutts, 2014). Οη ζηάζεηο, ε ζρέζε απηψλ κε ην βαζκφ θνηλσληθήο απνδνρήο θαη ε πξφζεζε αιιειεπίδξαζεο ζε δξαζηεξηφηεηεο παηρληδηνχ παηδηψλ κε ηππηθή αλαπηπμε κε παηδηά κε αλαπεξία δηεξεπλήζεθαλ ζε πξφζθαηε κειέηε (Yu et al., 2015). ηε κειέηε ζπκκεηείραλ 32 παηδηά πξνζρνιηθήο εθπαίδεπζεο. Βξέζεθε πσο ην θχιν δελ επεξεάδεη ηηο παξαπάλσ δηαζηάζεηο ησλ ζηάζεσλ. ην ίδην ζπκπέξαζκα θαηέιεμαλ εξεπλεηέο πνπ εμέηαζαλ ηηο ζηάζεηο 106 παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο απέλαληη ζηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη κε πξνβιήκαηα αθνήο (Werner et al., 2015). Αλαθνξηθά κε έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε ειιεληθά ζρνιεία: Γηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο παηδηψλ πνπ θνηηνχζαλ απφ ηελ Σξίηε έσο ηελ Έθηε Γεκνηηθνχ ζε ζρνιεία ηεο αλαηνιηθήο θαη δπηηθήο Θεζζαινλίθεο. ηελ έξεπλα ζε δείγκα 128 καζεηψλ εθαξκφζηεθε εθπαηδεπηηθή παξέκβαζε κε ζθνπφ ηελ ηξνπνπνίεζε ηεο ζηάζεο καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία. Οη ζηάζεηο κεηξήζεθαλ πξηλ ηελ παξέκβαζε, δεθαπέληε κέξεο κεηά ηελ παξέκβαζε θαη έλα κήλα κεηά. ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ζπκπεξηιακβάλνληαη ε

102 102 ζεηηθφηεξε ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε. Οη εξεπλεηέο κάιηζηα ππνζηήξημαλ πσο ηα θνξίηζηα επεξεάζηεθαλ πεξηζζφηεξν απφ ηελ παξέκβαζε (Μεηξνπνχινπ, Μαιαθνχδε, Γθξέθνπ, Παπαδνπνχινπ & Μήηζηαινπ, 2000). ε έξεπλα ησλ Μαγγνπξίηζα, Κνθαξίδα θαη Θενδσξάθε (2005), δηαπηζηψζεθε ε πην ζεηηθή ζηάζε ησλ θνξηηζηψλ ζηελ απνδνρή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξίεο θαη ΔΔΑ ζηελ ηάμε ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα. Ζ έξεπλα εζηηαδφηαλ ζηε ζρέζε αλάκεζα ζην θχιν θαη ηελ απνδνρή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξίεο θαη ΔΔΑ κέζα ζην παηρλίδη. Οη κειεηεηέο, ζέινληαο λα αηηηνινγήζνπλ ηε δηαθνξά απηή, απέδσζαλ ηε ζεηηθή ζηάζε ησλ καζεηξηψλ ζηηο πξνζδνθίεο πνπ έρεη ε θνηλσλία απφ ηηο γπλαίθεο ζε ζέκαηα θξνληίδαο θαη πξφλνηαο. ε άιιε έξεπλα ζηελ Διιάδα, ζε δείγκα 256 παηδηψλ ειηθίαο 9 έσο 10 εηψλ, βξέζεθε πσο ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε εθθξάδνπλ νπδέηεξεο ζηάζεηο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Σα εξεπλεηηθά επξήκαηα θαηέδεημαλ φηη νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία ζηνπο καζεηέο κε αλαπεξία επεξεάδνληαη απφ ηνλ ηχπν ηνπ ζρνιείνπ, αιιά θαη απφ ην θχιν, θαζψο ηα θνξίηζηα εθθξάδνπλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία, ηφζν ζε ζπλαηζζεκαηηθφ φζν θαη ζε θνηλσληθφ επίπεδν (Georgiadi et al., 2012). ε 658 παηδηά πξσηνβάζκίαο εθπαίδεπζεο ειηθίαο 11 εηψλ κειεηήζεθε αλ ην θχιν θαη ν ηχπνο ηνπ ζρνιείνπ ζρεηίδνληαη κε νξηζκέλεο δηαζηάζεηο ηεο θνηλσληθήο αλάπηπμεο ησλ καζεηψλ. ηελ αμηνιφγεζε ηεο επηζεηηθφηεηαο, ηεο αλαζθάιεηαο θαη ησλ ζηάζεσλ ζηελ αλαπεξία παξαηεξήζεθε ε κηθξφηεξε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ν κεγαιχηεξνο βαζκφο απνδνρήο ησλ θνξηηζηψλ πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία (Arampatzi et al., 2011). πσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, ππάξρνπλ ζαθή εξεπλεηηθά επξήκαηα πνπ θαηαδεηθλχνπλ ηηο ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ θνξηηζηψλ ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα θαη κάιηζηα ζε φιν ην εχξνο ησλ ειηθηψλ. Δληαμηαθά Σρνιεία- Κνηλσληθή Δπαθή -Δίδνο αλαπεξίαο Πνιιέο έξεπλεο έρνπλ εζηηάζεη ζηε κειέηε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ΣΑ πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ θαη ην βαζκφ δηαθνξνπνίεζεο απηψλ αλάινγα κε ηνλ ηχπν θνίηεζεο ησλ ζρνιείσλ. ρνιεία ηα νπνία είλαη πξνζαλαηνιηζκέλα ζηε ζπλεθπαίδεπζε καζεηψλ κε ή ρσξίο αλαπεξία θαη ζηα

103 103 νπνία ιεηηνπξγνχλ ηκήκαηα έληαμεο ή φρη. Οη κειέηεο απηέο θαη ζην ρψξν ηεο ζπλεθπαίδεπζεο εκθαλίδνπλ αληηθαηηθά απνηειέζκαηα. Δξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζπλεθπαίδεπζε δελ έρεη θακία ή έρεη αξλεηηθή επίδξαζε ζηελ πηνζέηεζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Gotlieb, Cohen, & Goldstein, 1974, Hodkinson, 2007, Nowicki & Sandieson, 2002, Scheepstra et al., 1999, Siperstein et al., 2007). ε έξεπλα επηβεβαηψλεηαη ε αξλεηηθή ζηάζε καζεηψλ πνπ θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία ζπλεθπαίδεπζεο (Arampatzi, Mouratidou, Evaggelinou, Koidou & Barkoukis, 2011). Μειέηεζαλ ηε ζηάζε 658 καζεηψλ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηελ αλαπεξία. Απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο, νη 353 θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία ζπλεθπαίδεπζεο. Φάλεθε φηη ε ζηάζε ησλ καζεηψλ πνπ θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία πξνζαλαηνιηζκέλα ζηε ζπλεθπαίδεπζε ήηαλ πεξηζζφηεξν αξλεηηθή απφ απηή ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο πνπ θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία γεληθήο εθπαίδεπζεο κε πξνζαλαηνιηζκέλα ζηε ζπλεθπαίδεπζε. Πνιιέο θνξέο κάιηζηα, εθηφο ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε Σ.Α. παξαηεξνχληαη θαη επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζηα πιαίζηα ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ζε ζρνιεία κε ηκήκαηα έληαμεο (Arampatzi et al., 2011). πλεπψο, ε έληαμε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζηε γεληθή εθπαίδεπζε ζρεηίδεηαη θαη κε ηε δηακφξθσζε αξλεηηθψλ ζηάζεσλ (Ellery & Rauschenbach, 2000). Αθφκε θη αλ είλαη ιίγα ηα παηδηά απηά, κπνξνχλ λα δπζθνιέςνπλ πνιχ ηε δσή ελφο παηδηνχ κε αλαπεξία ζην ζρνιείν (McDougall, Dewit, King, Mille & Steve, 2004). πλαθφινπζα, θαίλεηαη πσο ε ζπλεθπαίδεπζε δελ εμαζθαιίδεη απηφκαηα ηελ αιιειεπίδξαζε θαη ηελ απνδνρή (McEvoy & Odon, 1996), κελ εθπιεξψλνληαο νπζηαζηηθά ην ζηφρν ηεο, δειαδή νη καζεηέο κε αλαπεξία λα επσθεινχληαη θνηλσληθά ζηα γεληθά ζρνιεία (Gresham & MacMillan, 1997, Symes & Humphrey, 2010). Αληηζέησο κάιηζηα, θάπνηεο θνξέο ε χπαξμε καζεηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία θαηαιήγεη λα είλαη έλα βάξνο γηα ηνπο ππφινηπνπο καζεηέο (Wong, 2008). ηα επηρεηξήκαηα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ είλαη αληίζεηα κε ηε ζπλεθπαίδεπζε, αλήθεη ην επηρείξεκα φηη ηα παηδηά κε αλαπεξία δηαηαξάζζνπλ ηελ εξεκία ηεο ηάμεο (Frederickson et al., 2007). Μάιηζηα, δελ είλαη ιίγεο νη θνξέο πνπ ε άπνςή ηνπο είλαη πσο ηα παηδηά κε αλαπεξία ζα ήηαλ θαιχηεξα λα θνηηνχλ ζε εηδηθφ ζρνιείν, κε ην επηρείξεκα φηη ην εηδηθφ ζρνιείν είλαη έλαο ρψξνο πνπ ηνπο αλήθεη θαη εθεί έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα κάζνπλ (Frederickson et al., 2007). πκπεξαζκαηηθά, ην ζρνιείν νθείιεη λα πηνζεηεί ζπκπεξηιεπηηθέο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο, έηζη ψζηε λα

104 104 εληζρχζεη ηε ζεηηθή ζηάζε ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία (Wong, 2008). ηελ έξεπλα ηεο Wong (2008), αμηνινγήζεθε ε επίδξαζε ηεο ελζσκάησζεο ζηηο ζηάζεηο καζεηψλ πνπ θνηηνχζαλ ζην γπκλάζην πξνο ηνπο ζπλνκήιηθνχο κε αλαπεξία. Ζ εξεπλήηξηα αμηνιφγεζε ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ζηελ αξρή θαη ην ηέινο ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο κε 47 εξσηήζεηο. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 389 καζεηέο κε κέζν φξν ειηθίαο 13,3 έηε απφ ηνπο νπνίνπο 144 αλήθαλ ζηελ νκάδα πνπ είρε ζπκκαζεηή κε αλαπεξία θαη 245 αλήθαλ ζηε νκάδα ειέγρνπ, πνπ δελ είραλ ζηελ ηάμε ηνπο ζπκκαζεηή κε αλαπεξία. Ζ έξεπλα πξνζαλαηνιίζηεθε ζηε κειέηε ηεο αιιαγήο ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε Σ.Α. σο απνηέιεζκα ηεο θαζεκεξηλήο αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ήπηεο θηλεηηθέο θαη αηζζεηεξηαθέο αλαπεξίεο, απηηζκφ θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο. ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο θαηαγξάθεθε πσο δελ ππήξραλ ζεηηθέο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηελ αιιαγή ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ πνπ είραλ ζηελ ηάμε ηνπο καζεηέο κε αλαπεξία θαη ζε απηνχο πνπ δελ είραλ. Οη ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ θαηαγξάθεθαλ ζην κάζεκα ηεο Φπζηθήο Αγσγήο. Θεσξήζεθε φηη ε δηαθνξνπνίεζε απηή, νθεηιφηαλ αθελφο κελ ζηελ έιιεηςε αθαδεκατθνχ αληαγσληζκνχ εμαηηίαο ηεο θχζεο ηνπ καζήκαηνο, θαη αθεηέξνπ ζηε ζπκκεηνρή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζε νξγαλσκέλεο δξαζηεξηφηεηεο κηθξφηεξσλ νκάδσλ, κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγνχληαη ζπλαηζζήκαηα νκαδηθφηεηαο. Δξεπλεηέο δηεξεχλεζαλ ηνλ βαζκφ απνδνρήο παηδηψλ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ κε λνεηηθή αλαπεξία απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο ρσξίο αλαπεξία, ζπγθξίλνληαο ηνπο καζεηέο ελφο ζρνιείνπ ζην νπνίν ζπλππήξραλ παηδηά κε ζνβαξή λνεηηθή αλαπεξία κε έλα άιιν ζρνιείν ζην νπνίν ηα παηδηά είραλ κηθξή επαθή κε παηδηά κε αλαπεξία. πγρξφλσο, νη κειεηεηέο δηεξεχλεζαλ θαη ηελ αμηνπηζηία ηεο ζεσξίαο ηεο επαθήο (Alport, 1954). ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 190 καζεηέο, απφ ηνπο νπνίνπο νη 100 ήηαλ νκάδα ζηφρνπ θαη νη 90 νκάδα ειέγρνπ. Έγηλε θαη κία παξέκβαζε ζην ζρνιείν πνπ θνηηνχζαλ ελληά καζεηέο «εηδηθήο θαηεγνξίαο», ζχκθσλα κε ηελ νξνινγία ηνπ Ηηαιηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη νη νπνίνη θνηηνχζαλ ηνλ πεξηζζφηεξν ρξφλν ηεο εκέξαο ηνπο ζε δηαθνξεηηθά ηκήκαηα ζε άιιε πηέξπγα ηνπ ζρνιείνπ. Οη ππφινηπνη καζεηέο ηνπ ζρνιείνπ επηζθέπηνληαλ ηελ πηέξπγα απηή κία θνξά ηελ εβδνκάδα ζε κηθξέο νκάδεο, πξνθεηκέλνπ λα αιιειεπηδξάζνπλ κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, λα βνεζήζνπλ ζηε δηδαζθαιία θαη λα ηνπο θξνληίζνπλ. Απφ ζρνιείν ηεο ίδηαο γεηηνληάο επηιέρηεθε θαη ε νκάδα ειέγρνπ ζε ηκήκα φπνπ θνηηνχζαλ ηξεηο

105 105 καζεηέο κε κέηξηα κνξθή αλαπεξίαο. Οη εξεπλεηέο, πξνθεηκέλνπ λα αμηνινγήζνπλ ηελ θνηλσληθή απνδνρή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία, ρξεζηκνπνίεζαλ θσηνγξαθίεο κε ππνζεηηθνχο ζπκκαζεηέο πνπ είραλ εκθαλείο κνξθέο αλαπεξίαο. Οη καζεηέο ρσξίο αλαπεξία θαινχληαλ λα απαληήζνπλ πφζν πηζαλφ είλαη λα επηιέμνπλ θάπνηνπο απφ ηνπο καζεηέο ησλ θσηνγξαθηψλ, πξνθεηκέλνπ λα ζπκκεηάζρνπλ καδί ηνπο ζε δηάθνξεο θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο, ζεκεηψλνληαο ζε κία ιίζηα ηνπο καζεηέο πνπ επέιεγαλ θαηά ζεηξά πξνηίκεζεο, θαζψο θαη ηε δξαζηεξηφηεηα ζηελ νπνία ζα ζπκκεηείραλ. ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπο νη εξεπλεηέο θαηέγξαςαλ ηελ θνηλσληθή απφξξηςε πνπ εηζέπξαηηαλ νη πέληε απφ ηνπο έμη καζεηέο κε αλαπεξία. Οπζηαζηηθά, θαη ζηα δπν ζρνιεία νη καζεηέο κε αλαπεξία απνξξίθζεθαλ απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, παξφιν πνπ ππήξμε ζεηηθή αληαπφθξηζε ζην λα ηνπο ζπκπεξηιάβνπλ ζηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο. Σα πνζνζηά ησλ καζεηψλ πνπ ραξαθηεξίζηεθαλ απφ ην θνηλσληφγξακκα ζαλ δεκνθηιή, απνξξηπηέα ή αδηάθνξα, ήηαλ ηα ίδηα θαη ζηα δχν ζρνιεία (Manetti, et al., 2001). Καη ζε άιιε έξεπλα θάλεθε ε ειάρηζηε επίδξαζε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ε βειηίσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία (Hasting & Graham, 1995). Παξφκνηα ζε έξεπλα ησλ Archie θαη Sherrill (1989), εμεηάζηεθαλ νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ θνηηνχζαλ ζηελ Γ θαη Δ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, θαη βξέζεθε φηη δελ ππήξμαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηε ζηάζε αλάκεζα ζηνπο καζεηέο πνπ είραλ ζηελ ηάμε ηνπο καζεηή κε αλαπεξία θαη ζε απηνχο πνπ δελ είραλ. ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ απφ ηε κειέηε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλάο ηνπο νη Maras θαη Brown (2000). ε δείγκα 256 καζεηψλ ειηθίαο πέληε έσο έληεθα ρξνλψλ δηεξεχλεζαλ ηελ επίδξαζε ηνπ ηχπνπ ηεο επαθήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε πξνβιήκαηα φξαζεο, αθνήο θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Οη εξεπλεηέο δεκηνχξγεζαλ δπν ζπλζήθεο παξέκβαζεο. ηε κία ζπλζήθε, νη καζεηέο κε αλαπεξία δελ ήηαλ θαηεγνξηνπνηεκέλνη θαη ηα παηδηά ζπκκεηείραλ σο κέιε κίαο επξχηεξεο νκάδαο (decategorised contact). ηελ νκάδα απηή ιακβάλνληαλ ππφςε κφλν νη αηνκηθέο δηαθνξέο, ελψ ηα καζήκαηα γηα ηνπο καζεηέο κε πξνβιήκαηα αθνήο γίλνληαλ ζην γεληθφ ζρνιείν, δελ ζπδεηνχληαλ ην ζέκα ηεο θψθσζεο, θαη δε δίλνληαλ νδεγίεο γηα ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ θσθψλ θαη κε καζεηψλ. ηε δεχηεξε ζπλζήθε, νη καζεηέο κε αλαπεξία ήηαλ μεθάζαξα ηαμηλνκεκέλνη ζε κία νκάδα κε φκνηα ραξαθηεξηζηηθά. Οη δάζθαινη κίιεζαλ ζηνπο καζεηέο γηα ηελ αλαπεξία, ηα παηδηά κε πξνβιήκαηα αθνήο ελζαξξχλνληαλ λα θνξάλε αθνπζηηθά θαη ηα παηδηά ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ έπαηξλαλ νδεγίεο γηα ηνλ ηξφπν

106 106 επηθνηλσλίαο καδί ηνπο. Οη ζπκκεηέρνληεο θιήζεθαλ λα επηιέμνπλ θσηνγξαθίεο απφ γλσζηά θαη άγλσζηα παηδηά κε θαη ρσξίο θηλεηηθή, αηζζεηεξηαθή αλαπεξία θαη ζχλδξνκν Down κε ηα νπνία ζα πξνηηκνχζαλ λα παίμνπλ. Αθφκε, επέιεγαλ θαηζνχιεο ραξνχκελεο ή ιππεκέλεο, δείρλνληαο πφζν επραξηζηεκέλα ήηαλ απφ ηελ επαθή ηνπο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Σέινο, ε χπαξμε πέληε κπαινληψλ δηαθνξεηηθνχ κεγέζνπο θαηέγξαθε ην ρξφλν πνπ αιιειεπηδξνχζαλ ηα παηδηά. Οη εξεπλεηέο δηαπίζησζαλ πσο ηα παηδηά θαη κε ηα ηξία είδε αλαπεξίαο ήηαλ ηα ιηγφηεξν πξνηηκεηέα ζε φια ηα ζρνιεία, κε ηε δηαθνξά κάιηζηα λα απμάλεηαη ζηα ζρνιεία πνπ ε επαθή ησλ παηδηψλ γηλφηαλ ζε δηαθξηηέο ζπλζήθεο. Δπηπξφζζεηα, νη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο αλαθέξνπλ φηη ε ζπλεθπαίδεπζε ησλ καζεηψλ ηεο ηππηθήο ηάμεο κε καζεηέο νη νπνίνη εκθαλίδνπλ θάπνηα κνξθή αλαπεξίαο, νδεγεί ζηελ πηνζέηεζε απφ ηνπο πξψηνπο ζεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηνπο δεχηεξνπο (Bunch & Valeo, 2004, Cambra & Silvestre, 2003, Gash & Coffey, 1995, Laws & Kelly, 2005, Margalit, Mioduser, Al Yagon, & Neuberger, 1997, McDougall et al., 2004, Nikolaraizi et al., 2005, Papaioannou, Evaggelinou, Barkoukis, & Block, 2013, Roberts, & Lindsell, 1997, Roberts & Smith, 1999, Thomson & Lillie, 1995). πγθεθξηκέλα, ζε κία έξεπλα πνπ αθνξνχζε δπν ζρνιεία, έλα κε ηκήκαηα έληαμεο θαη έλα ρσξίο, κειεηήζεθαλ νη ζηάζεηο 82 παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηελ αλαπεξία, ζπγθξίλνληαο έλα ζρνιείν ζηε θσηία πξνζαλαηνιηζκέλν ζηελ εληαμηαθή θηινζνθία, κε κεγάιν αξηζκφ καζεηψλ κε ζχλζεηεο αλάγθεο θαη πξφζζεηε ζηήξημε θαη έλα ζρνιείν κε ιίγα παηδηά κε πξφζζεηεο αλάγθεο ζηήξημεο. Υξεζηκνπνηήζεθαλ ε κέζνδνο ησλ βηληενπαξνπζηάζεσλ, φπνπ παξνπζίαδαλ ζηα παηδηά ζπλνκήιηθνπο ηνπο κε αλαπεξία θαη ζηε ζπλέρεηα κε εξσηήζεηο αλίρλεπαλ ηελ πξφζεζή ηνπο λα παξέρνπλ βνήζεηα ή λα ζπλάςνπλ θηιηθέο ζρέζεηο καδί ηνπο. Σα επξήκαηα ηεο κειέηεο θαηέδεημαλ φηη νη καζεηέο πνπ ζην ζρνιείν ηνπο ιεηηνπξγνχζε ηκήκα έληαμεο, ήηαλ πην πξφζπκνη λα ζπλαλαζηξαθνχλ θαη λα ππνζηεξίμνπλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Γηαπηζηψζεθε φηη ηα παηδηά απφ ην ζρνιείν έληαμεο πνπ είραλ κεγαιχηεξε πξνεγνχκελε εκπεηξία κε παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία, έθαλαλ δηάθνξεο πξνηάζεηο γηα λα βνεζήζνπλ ηα παηδηά κε αλαπεξία θαη είραλ πην ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ έληαμε καζεηή κε αλαπεξίεο ζηε δηθή ηνπο ηάμε. Γειαδή, ηα ζρνιεία κε πξνζαλαηνιηζκφ ζηε ζπλεθπαίδεπζε θαη ηε ιεηηνπξγία ηκεκάησλ έληαμεο ζπκβάιινπλ ζηελ ελεκέξσζε, ζηελ απφθηεζε γλψζεσλ θαη επαηζζεηνπνίεζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, θαη θαηά ζπλέπεηα νη καζεηέο ηείλνπλ λα έρνπλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε

107 107 αλαπεξία (Cairns, & McClatchey, 2013) Οη ζεηηθέο ζηάζεηο καζεηψλ ζε ζρνιεία κε ηκήκαηα έληαμεο επηβεβαηψλνπλ πσο άηνκα ρσξίο αλαπεξία πνπ ζπλαλαζηξέθνληαη κε άηνκα κε αλαπεξία, δηακνξθψλνπλ ζεηηθφηεξεο αληηιήςεηο γηα ηελ αλαπεξία ζε ζρέζε κε απηνχο πνπ δελ έρνπλ έξζεη ζε επαθή καδί ηνπο (Armstrong et al., 2015). Tα πιενλεθηήκαηα ηεο εληαμηαθήο εθπαίδεπζεο ηφζν γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία, φζν θαη γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είλαη πνιιαπιά. Ζ ζπζηεκαηηθή αιιειεπίδξαζε κε ζπλνκήιηθνπο, αιιά θαη ελήιηθνπο κε θαη ρσξίο αλαπεξία, ζπλδέεηαη άκεζα κε ζεκαληηθά αλαπηπμηαθά νθέιε (Buysse et al., 2003), πνπ ζρεηίδνληαη, αθελφο κε ηε βειηίσζε ζην καζεζηαθφ ηνκέα ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, θαη αθεηέξνπ, κε ηελ θνηλσληθν-ζπλαηζζεκαηηθή ηνπο αλάπηπμε (Agran, Blanchard, Wehmeyer & Hughes, 2002, Burstein, Sears, Wilcoxen, Cabello, & Spagna, 2004, Cole, 2006, Downing, Spencer, & Cavallaro, 2004, Peetsma, Vergeer, Roeleveld, & Karsten, 2001). Ζ θνηλσληθή αλάπηπμε, ζχκθσλα κε ηνλ Freud (1955, 1921) είλαη κία ακθίπιεπξε δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία ηα παηδηά εληάζζνληαη ζηελ επξχηεξε θνηλσληθή θνηλφηεηα θαη, ηαπηνρξφλσο, δηαθνξνπνηνχληαη σο μερσξηζηά άηνκα. Απνθνκίδνπλ, δειαδή, νθέιε ζε δηάθνξνπο ηνκείο αλάπηπμεο, φπσο είλαη νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ε ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπο (Odom, 2000). Δπηπιένλ, ε θαζεκεξηλή αιιειεπίδξαζε παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία δίλεη ηελ επθαηξία πηνζέηεζεο θαη εκβάζπλζεο ζε θνηλσληθέο δεμηφηεηεο πνπ είλαη απαξαίηεηεο αθφκε θαη γηα καζεηέο κε βαξηέο αλαπεξίεο (Banda et al., 2010). Αθφκε, θαη νη καζεηέο κε απηηζκφ πνπ εληάζζνληαλ ζε ηάμεηο ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ, αλαπηχζζνπλ ζεηηθφηεξεο θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ ηηο νπνίεο πηνζεηνχλ θαη εθηφο ζρνιείνπ (Strain & Bovey, 2011). Ίζσο γηαηί νη καζεηέο κε αλαπεξία θνηηψληαο ζε ζρνιεία εληαμηαθά, ρσξίο ην πξνζηαηεπηηθφ πεξηβάιινλ ηνπ εηδηθνχ ζρνιείνπ, καζαίλνπλ λα αληηκεησπίδνπλ κία θνηλσληθή θαηάζηαζε παξφκνηα κε απηή ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ ζα δήζνπλ κεηά ην ζρνιείν. Καη απηφ ζπλέβε, αθφκε θαη αλ εηζέπξαμαλ απνδνρή σο κε «θπζηνινγηθά» παηδηά απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, ελ ηνχηνηο έδεζαλ σο έλα βαζκφ ην δίθαην ηεο θνηλσληθήο έληαμεο (Topping & Maloney, 2005). πγρξφλσο, πνιιά εξεπλεηηθά δεδνκέλα θαηαδεηθλχνπλ ηα νθέιε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο θαη γηα ηνπο καζεηέο ρσξίο αλαπεξία. Ζ θνίηεζε παηδηψλ ρσξίο αλαπεξίεο ζε ζρνιεία πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ έληαμε, ζπληειεί ζηελ αλάπηπμε ησλ

108 108 θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ θαη ζηε βειηίσζε ηεο ζηάζεο ηνπο ζηε δηαθνξεηηθφηεηα, αλαπηχζζνληαο παξάιιεια ζεηηθέο ζηάζεηο πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Οkagaki, Kontos, Diamond, & Hestenes, 1998). Σα ίδηα ηα παηδηά ζα πξέπεη λα δηαπηζηψζνπλ κέζα απφ ηε δηθή ηνπο εκπεηξία ηελ ηζφηεηα ησλ αλζξψπσλ, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπλ θαη λα πηνζεηήζνπλ πσο ε δηαθνξεηηθφηεηα δε ρξεζηκνπνηείηαη σο κέζν θαηάηαμεο ησλ αλζξψπσλ ζηελ θνηλσληθή ηεξαξρία (Σζηάθαινο, 2006). Σα παηδηά πνπ δελ είραλ θακία επαθή κε ηελ αλαπεξία, ρξεζηκνπνηνχζαλ έλα κνληέιν «θαλνληθφηεηαο» ζηελ αμηνιφγεζε ησλ άιισλ αηφκσλ, ελψ απηά πνπ είραλ αιιειεπηδξάζεη κε ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, είραλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο. (Esposito & Reed,1986). πλεπψο, ζηφρνο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε απφ κηθξή ειηθία γλσξίδνληαο θαη θαηαλνψληαο ηελ αλαπεξία, λα καζαίλνπλ λα αιιειεπηδξνχλ αμηνινγψληαο ηνπο αλζξψπνπο πέξα απφ ηα νξαηά ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Απηφ κπνξεί λα επηηεπρζεί πην απνηειεζκαηηθά, φηαλ ε ζρνιηθή έληαμε θαη ε ζπλεθπαίδεπζε μεθηλάεη απφ ην λεπηαγσγείν (Vogler et al., 2000). ηα λεπηαγσγεία πνπ ιεηηνπξγνχλ ηκήκαηα έληαμεο θαηαγξάθνληαη νη ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ρσξία αλαπεξία απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία (Nikolaraizi et al., 2005). Mάιηζηα, παξαηεξήζεθε φηη ε έληαμε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζην λεπηαγσγείν φπνπ ιεηηνπξγνχζε ηκήκα έληαμεο ήηαλ πην απνηειεζκαηηθή απφ φ,ηη ζην δεκνηηθφ (Lund et al., 2014 ). ε κία άιιε έξεπλα, ζπµµεηείραλ 29 καζεηέο πξνζρνιηθήο ειηθίαο πνπ θνηηνχζαλ ζε ηππηθέο ηάμεηο θαη 31 καζεηέο πνπ θνηηνχζαλ ζε ηκήκαηα έληαμεο. Ωο εξεπλεηηθά εξγαιεία ρξεζηκνπνηήζεθαλ ε ζπλέληεπμε θαη θνχθιεο πνπ παξνπζίαδαλ θάπνηα µνξθή αλαπεξίαο. Σν ζπκπέξαζκα πνπ θαηέιεμαλ νη εξεπλεηέο ήηαλ φηη ηα παηδηά πνπ παξαθνινπζνχζαλ ην λεπηαγσγείν πνπ ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλν ζηε ζπλεθπαίδεπζε, είραλ πεξηζζφηεξε γλψζε γηα ηηο καθξνπξφζεζκεο ζπλέπεηεο ηεο αλαπεξίαο. πγρξφλσο, νη γλσζηηθέο ζπκπεξηθνξέο ησλ παηδηψλ θαίλεηαη λα ζπλδένληαη κε ηε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηνπο ζπλνκήιηθνπο ηνπο κε αλαπεξία, ζπκβάιινληαο ζηελ θνηλσληθή απνδνρή ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο κε αλαπεξία ζην πιαίζην ηεο ζπλεθπαίδεπζεο (Diamond, Hestenes, Carpenter, & Innes, 1997) ηα ίδηα πεξίπνπ εξεπλεηηθά ζπκπεξάζκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ γλψζε θαη θαηαλφεζε πξνο ηελ αλαπεξία ή θαη ηα είδε ηεο αλαπεξίαο, πνπ απνθηνχλ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ζην πιαίζην ηεο ζπλεθπαίδεπζεο έρνπλ θαηαιήμεη θαη άιινη

109 109 εξεπλεηέο. Οη Diamond θαη Hestenes (1994), εξεχλεζαλ κε πνηνλ ηξφπν εηθνζηηέζζεξηο καζεηέο λεπηαγσγείνπ (κέζε ειηθία 48 κήλεο) κε ηππηθή αλάπηπμε θαηαλννχλ ηελ αλαπεξία. Οη καζεηέο απάληεζαλ ζην πψο θαηαλννχλ ηελ αθνή θαη ηελ απψιεηα αθνήο, κέζα απφ κία εκηδνκεκέλε ζπλέληεπμε νθηψ εξσηήζεσλ, ζηελ αξρή ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο θαη ηξεηο κήλεο αξγφηεξα. Γεθαηξείο απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο παξαθνινπζνχζαλ έλα πξφγξακκα εληαμηαθήο πξνζρνιηθήο αγσγήο, ην νπνίν πεξηειάκβαλε δχν καζεηέο κε αλαπεξία, εθ ησλ νπνίσλ ν έλαο είρε ζνβαξφ πξφβιεκα αθνήο, ελψ νη ππφινηπνη έληεθα καζεηέο εληάρζεθαλ ζε πξφγξακκα πξνζρνιηθήο αγσγήο ην νπνίν πεξηειάκβαλε καζεηέο κε αλαπεξία, αιιά φρη κε πξνβιήκαηα αθνήο. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, ην 75% ησλ καζεηψλ θαηαλφεζε φηη ππάξρνπλ θνξέο πνπ νη άλζξσπνη έρνπλ δπζθνιία αθνήο θαη νη κηζνί ησλ καζεηψλ πνπ θνηηνχζαλ ζηελ ηάμε πνπ ζπκπεξηιάκβαλε ην καζεηή κε πξνβιήκαηα αθνήο, θαηαλφεζε ηε ζρέζε αθνήο νκηιίαο, θαζψο θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο λνεκαηηθήο γιψζζαο σο κέζν επηθνηλσλίαο γηα ηνπο θσθνχο θαη ηνπο βαξήθννπο. πλαθφινπζα, νη εξεπλεηέο ζπκπέξαλαλ πσο ε ζπλεθπαίδεπζε ησλ καζεηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο κε καζεηέο κε θάπνηα αλαπεξία επεξεάδεη ηελ θαηαλφεζή ηνπο ζε ζρέζε κε ηε θχζε ηεο αλαπεξίαο απηήο. Χζηφζν, έξεπλεο ζπγθιίλνπλ πσο ε θνηλσληθή ελζσκάησζε παηδηψλ κε δηαηξρέο αθνήο κπνξεί λα επηηεπρζεί ζην λεπηαγσγείν κε ηελ θαηάιιειε ππνζηήξημε (Antia, Kreimeyer, & Eldredge, 1994) Brown, Remine, Prescott, & Rickards, 2000). Δπηπξνζζέησο, έρεη παξαηεξεζεί φηη αθφκε θαη ηα παηδηά κε πξνβιήκαηα φξαζεο βειηηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ηνπο αιιειεπηδξάζεηο ζε δνκέο ζπλεθπαίδεπζεο, ζε ζρέζε κε καζεηέο νη νπνίνη θνηηνχλ ζε εηδηθφ ζρνιείν (D Allura, 2002). Χζηφζν έρεη δηαπηζησζεί φηη ηα παηδηά κε πξνβιήκαηα φξαζεο ζπκκεηέρνπλ ζε κηθξφηεξν βαζκφ ζε δξαζηεξηφηεηεο εθηφο ηάμεο (Farran & McGaha, 2001). ε έξεπλα ησλ Okagaki θαη ζπλ., (1998), πνπ αθνξνχζε 36 παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο, βξέζεθε πσο ηα παηδηά ρσξίο αλαπεξία πνπ εθδειψλνπλ πςειφηεξν βαζκφ απνδνρήο ησλ ζπλνκήιηθψλ ηνπο κε αλαπεξία είλαη πηζαλφηεξν λα αιιειεπηδξάζνπλ καδί ηνπο ζε δξαζηεξηφηεηεο νκαδηθνχ παηρληδηνχ, απνδεηθλχνληαο πσο νη ζεηηθέο ζηάζεηο κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ νπζηαζηηθά ηηο πηνζεηνχκελεο ζπκπεξηθνξέο. Ζ εξεπλήηξηα Diamond (2001), κειέηεζε ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ απνδνρή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο πξνζρνιηθήο ειηθίαο ζε πεξηβάιινλ ζπλεθπαίδεπζεο. Οη 45 καζεηέο πνπ πήξαλ κέξνο ζηελ έξεπλα εξρφηαλ ζε επαθή ηνπο κε ζπκκαζεηέο ηνπο πνπ είραλ θάπνηα απφ ηηο παξαθάησ αλαπεξίεο: δηάρπηε

110 110 αλαπηπμηαθή δηαηαξαρή/απηηζκφ, πνιιαπιέο γλσζηηθέο θαη ζσκαηηθέο δηαηαξαρέο, αλαπηπμηαθή θαζπζηέξεζε, δηαηαξαρή επηθνηλσλίαο θαη δηζρηδή ξάρε. ηα ζπκπέξαζκα ηεο εξεπλήηξηαο ζπκπεξηιακβάλνληαη ηα επξήκαηα πσο ζε έλα πεξηβάιινλ ζπλεθπαίδεπζεο ηα παηδηά κε Σ.Α. θαη πςειφηεξν επίπεδν επαθήο κε παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία έρνπλ θαιχηεξε ζπλαηζζεκαηηθή θαηαλφεζε θαη κεγαιχηεξε απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Χο εθ ηνχηνπ, δηαθαίλεηαη πσο ην επίπεδν θνηλσληθήο απνδνρήο δηακνξθψλεη ηηο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηελ αλαπεξία θαη ζπγρξφλσο επεξεάδεη ηελ πξφζεζε θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο θαη ηηο πηνζεηνχκελεο ζπκπεξηθνξέο. Ζ θαηαλφεζε θαη ε απνδνρή ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε εθθξάδνληαη κε παξνρή βνήζεηαο πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, επηιέγνληαο κάιηζηα ζηξαηεγηθέο βνήζεηαο αλάινγεο ηεο θαηαλφεζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπο. Σηο ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πνπ θνηηνχλ ζε δεκνηηθά ζρνιεία πξνζαλαηνιηζκέλα ζηε ζπλεθπαίδεπζε έρνπλ θαηαγξάςεη πνιινί εξεπλεηέο. ε έξεπλα ησλ Kalyva θαη Agaliotis, (2009) κειεηήζεθαλ ε θαηαλφεζε θαη ε ζηάζε παηδηψλ απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία ζηα πιαίζηα ηεο ζπλεθπαίδεπζεο. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 60 Έιιελεο καζεηέο ηεο Σ ηάμεο δχν δεκνηηθψλ ζρνιείσλ, απφ ηνπο νπνίνπο 30 είραλ πξνεγνχκελε εκπεηξία κε παηδί κε θηλεηηθή αλαπεξία, ελψ 30 φρη. Οη εξεπλεηέο ρξεζηκνπνίεζαλ δπν εξσηεκαηνιφγηα, ην πξψην πνπ επηλνήζεθε απφ ηνπο Magiati θαη ζπλ. (2002) γηα ηε κέηξεζε ηεο θαηαλφεζεο ησλ αλαπεξηψλ θαη ην δεχηεξν απφ ηνλ Gash (1993) γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζηάζεο ηνπο απέλαληη ζηελ έληαμε. Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ απνθάιπςε φηη ηα παηδηά κε πξνεγνχκελε εκπεηξία ζηελ θηλεηηθή αλαπεξία είραλ πην ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ έληαμε ησλ παηδηψλ ζηε γεληθή εθπαίδεπζε. Δπηπιένλ, θαηαλννχζαλ ζπγρξφλσο ηα ζπλαηζζεκαηηθά θαη ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα παηδηά κε αλαπεξία. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο είλαη θαζνξηζηηθά, αλαθνξηθά κε ηε ζεκαζία ηεο επαθήο ζηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ πξνο ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ κε θηλεηηθή αλαπεξία. πγθξίλνληαο ηηο ζηάζεηο καζεηψλ ειηθίαο 9-12 εηψλ ζε εληαμηαθφ πεξηβάιινλ θαη ζε πεξηβάιινλ πνπ δελ ππήξρε επαθή κε ηελ αλαπεξία, θαηαγξάθεθαλ νη πην ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ πνπ είραλ ζηελ ηάμε ηνπο άηνκα κε αλαπεξία (Tripp, French, & Sherrill, 1995). ε έξεπλα πνπ αθνξνχζε δπν ζρνιεία, έλα κε ηκήκα έληαμεο θαη έλα ρσξίο, κε ζθνπφ ηε δηεξεχλεζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ ειηθίαο 8-13 εηψλ κε ηππηθή

111 111 αλάπηπμε πξνο ηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία, θαηαγξάθεθαλ πην ζεηηθέο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ ηνπ ηκήκαηνο έληαμεο. Δηδηθφηεξα, νη καζεηέο ηνπ εληαμηαθνχ ζρνιείνπ θάλεθαλ πην πξφζπκνη θαη ππνζηεξηθηηθνί απέλαληη ζηελ έληαμε θαη ζηε ζπλαλαζηξνθή. Δπηπξνζζέησο, νη καζεηέο πνπ είραλ ηνπιάρηζηνλ έλα ζπκκαζεηή ηνπο κε αλαπεξία ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, είραλ ζεηηθφηεξε ζηάζε. Χζηφζν, ζηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα δελ αλαθέξεηαη ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ε επαθή κε έλα άηνκν κε αλαπεξία είλαη ηθαλή λα επεξεάζεη ηηο αληηιήςεηο (Townsend et al., 1993). ε κειέηε εμεηάζηεθαλ νη ζηάζεηο απέλαληη ζηελ θηλεηηθή θαη ηε λνεηηθή αλαπεξία παηδηψλ ειηθίαο 9 έσο 12 εηψλ. Παξάιιεια, κειεηήζεθε αλ νη ζηάζεηο απηέο κπνξνχζαλ λα πξνβιέςνπλ ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο, ηελ πξνζπκία ηνπο δειαδή λα αιιειεπηδξάζνπλ κε έλα ζπκκαζεηή ηνπο κε αλαπεξία. Απφ ηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε, πξνέθπςε πσο κφλν νη ζηάζεηο απέλαληη ζηε θηλεηηθή αλαπεξία ζπζρεηίδνληαη κε ηηο ζπκπεξηθνξηθέο πξνζέζεηο ησλ παηδηψλ, επηζεκαίλνληαο, σζηφζν, ηελ αξλεηηθή επίδξαζε ηεο έιιεηςεο πξνεγνχκελεο εκπεηξίαο θαη αιιειεπίδξαζεο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε κε παηδηά κε αλαπεξία (Laws & Kelly, 2005). Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη, ινηπφλ, πσο ν ηχπνο ηνπ ζρνιείνπ δηαθνξνπνηεί ηε ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, αλαδεηθλχνληαο πσο, ηα παηδηά πνπ θνηηνχλ ζε πεξηβάιινλ έληαμεο έρνπλ πην ζεηηθή ζηάζε πξνο ηνπο ζπλνκειίθνπο κε λνεηηθή αλαπεξία. ε πξφζθαηε έξεπλα κειεηήζεθαλ νη ζηάζεηο δηαθνζίσλ πελήληα έμη Διιήλσλ καζεηψλ ειηθίαο 9-10, εθ ησλ νπνίσλ νη 135 θνηηνχζαλ ζε πεξηβάιινλ ζπλεθπαίδεπζεο κε ηκήκαηα έληαμεο. Οη ζπκκεηέρνληεο ζπκπιήξσζαλ έλα εξσηεκαηνιφγην, ηε ιίζηα κε επίζεηα Gash θαη δσγξάθηζαλ έλα παηδί κε λνεηηθή αλαπεξία, ζρνιηάδνληαο ηε δσγξαθηά ηνπο. Απφ ηα επξήκαηα θάλεθε φηη ηα παηδηά εμέθξαζαλ ζπλνιηθά νπδέηεξε ζηάζε απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο κε λνεηηθή αλαπεξία. Χζηφζν, ηα παηδηά πνπ θνηηνχζαλ ζε πεξηβάιινλ έληαμεο έδεημαλ πην ζεηηθή ζηάζε πξνο ηνπο ζπλνκειίθνπο κε λνεηηθή αλαπεξία, επηιέγνληαο ιηγφηεξν αξλεηηθά επίζεηα γηα λα ηνπο πεξηγξάςνπλ. Γηαπηζηψζεθε, επίζεο φηη ηα παηδηά απφ ηα ζρνιεία έληαμεο ήηαλ ζε ζέζε λα δσγξαθίζνπλ παηδί κε ζχλδξνκν Down αλαθεξφκελα ζηε λνεηηθή αλαπεξία, θάηη ην νπνίν δελ παξαηεξήζεθε ζηα παηδηά πνπ θνηηνχζαλ ζε ζρνιηθφ πεξηβάιινλ ρσξίο έληαμε (Georgiadi, Kalyva, Kourkoutas, & Tsakiris, 2012). ε έξεπλα δηαπηζηψζεθε φηη εκπφδηα γηα ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία πξνθχπηνπλ φηαλ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε επηθεληξψλνληαη

112 112 ζηηο αδπλακίεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, ζε ζπκπεξηθνξέο ηνπο πνπ δελ πξνζαξκφδνληαη ζηελ θαλνληθφηεηα θαη ζηα εκθαληζηαθά ραξαθηεξηζηηθά (Nowicki, Brown, & Stepien, 2014). Ίζσο επεηδή ηα παηδηά κε αλαπεξία πνπ θνηηνχλ ζηα ηππηθά ζρνιεία ηείλνπλ λα κελ είλαη ηφζν απνδεθηά σο «θπζηνινγηθά» (Topping & Maloney, 2005). ε άιιε έξεπλα εμεηάζηεθαλ νη ζηάζεηο 125 θνξηηζηψλ, ηα νπνία θνηηνχζαλ ζηελ Γ θαη η ηάμε ζε δχν κε αζηηθά ζρνιεία, απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία. Σν έλα ζρνιείν ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλν ζηε ζπλεθπαίδεπζε θαη ιεηηνπξγνχζαλ δπν ηκήκαηα έληαμεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θαηέδεημαλ πσο νη καζήηξηεο πνπ θνηηνχζαλ ζην ζρνιείν κε εληαμηαθφ πξνζαλαηνιηζκφ, είραλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο θαη έδεηρλαλ κεγαιχηεξν θνηλσληθφ ελδηαθέξνλ απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε λνεηηθή αλαπεξία. Αμηνζεκείσην είλαη πσο νη καζήηξηεο ηνπ κε εληαμηαθνχ ζρνιείνπ, πξνθεηκέλνπ λα πεξηγξάςνπλ έλα παηδί κε λνεηηθή αλαπεξία, ρξεζηκνπνίεζαλ πην αξλεηηθά επίζεηα. Δπηπιένλ, ην πξφγξαµµα παξέµβαζεο ην νπνίν εθαξκφζηεθε ζην ζρνιείν µε ηηο ηάμεηο έληαμεο, πξνθεηµέλνπ λα αιιειεπηδξάζνπλ ηα παηδηά ηεο ηππηθήο ηάμεο µε ηνπο ζπµµαζεηέο ηνπο µε µέηξηα λνεηηθή αλαπεξία µε έλαλ πην δνµεµέλν ηξφπν, νδήγεζε ζε πην ζεηηθέο ζηάζεηο θαη ζπµπεξηθνξέο (Gash & Coffey, 1995). Απφ άιινπο εξεπλεηέο δηαπηζηψζεθε πσο έλα ζρεηηθά ρακειφο βαζκφο απνδνρήο εμαξηάηαη θαη απφ ην είδνο ηεο αλαπεξίαο. Φάλεθε πσο ην 28% ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία είλαη επαξθψο απνδεθηά απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, κε ηα παηδηά κε απηηζκφ ή άιιεο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο λα είλαη ηα ιηγφηεξν απνδεθηά. (Odom et al., 2006). Ζ έληαμε ζεσξείηαη πσο απμάλεη ηηο επθαηξίεο γηα θνηλσληθή επαθή (Scheepstra, 1999, Nakken & Pijl, 2002) θαη επλνεί ηελ αλάπηπμε ζεηηθψλ θηιηθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο. Χζηφζν, ππνζηεξίδεηαη φηη κε ηελ απιή έληαμε ελφο καζεηή κε αλαπεξία δελ αλαπηχζζεηαη ακέζσο ζεηηθή αιιειεπίδξαζε θαη δε δηαζθαιίδεηαη απηφκαηα ε θνηλσληθή απνδνρή (Buysse, Goldman, & Skinner, 2002, Lee,Yoo, & Bak, 2003). Αληηζέησο, κπνξεί λα πξνθιεζνχλ ζεκαληηθά πξνβιήκαηα (Hay, Payne, & Chandwick, 2004). Ζ ζχλαςε θηιηθψλ ζρέζεσλ δηαδξακαηίδεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ θνηλσληθή δσή ηνπ παηδηνχ. Οη θηιηθέο ζρέζεηο είλαη απηέο πνπ πέξα απφ ηηο νηθνγελεηαθέο, θαζνξίδνπλ ηηο αμίεο θαη ην ήζνο ηνπ αηφκνπ θαη έρνπλ ζνβαξφ αληίθηππν ζηε κεηέπεηηα ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηα άηνκα ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ πνπ αλήθεη (Morrison, 2009).

113 113 Έηζη, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε κπνξνχλ λα επσθειεζνχλ απφ ηελ αλάπηπμε θηιηθψλ ζρέζεσλ κε άηνκα κε αλαπεξία, απμάλνληαο ηελ επαηζζεηνπνίεζή ηνπο πξνο ηνπο άηνκα κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά (Renzaglia, Karvonen, Drasgow, & Stoxen, 2003). ε έξεπλεο κάιηζηα φπνπ κειεηήζεθε ν δηαρσξηζκφο κεηαμχ ηεο θηιηθήο ζρέζεο θαη ηεο επαθήο, ππνζηεξίρηεθε πσο κφλν ε χπαξμε θηιηθήο ζρέζεο κε άηνκν κε αλαπεξία απνηεινχζε παξάγνληα ζρεκαηηζκνχ ζεηηθφηεξσλ αληηιήςεσλ. Αληίζεηα, ε επαθή κε ην άηνκν απηφ δελ ελίζρπε ηηο αληηιήςεηο απέλαληη ζ απηφ (Bossaert et al., 2011, Vignes et al., 2009). πγρξφλσο, γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία, ε απνδνρή θαη ε ζχλαςε θηιηθψλ ζρέζεσλ κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο ζεσξείηαη πσο ιεηηνπξγεί πξνιεπηηθά αλαθνξηθά κε ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο (Criss et al., 2002, Laws & Kelly, 2005, Skar, 2010). Δπηπξνζζέησο, ζπκβάιιεη ζηελ αχμεζε ησλ επηθνηλσληαθψλ θαη θνηλσληθψλ ηνπο δεμηνηήησλ, ζηε δεκηνπξγία κίαο πην ζεηηθήο απηνεθηίκεζεο (Burnstein, Sears, Wilcoxen, Cabello & Spagna, 2004), ζηελ επηηπρή ηνπο έληαμε ζηα ζρνιεία γεληθήο εθπαίδεπζεο θαη ζπληειεί ζηελ θνηλσληθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή ηνπο αλάπηπμε (Criss et al, 2002, Laws & Kelly, 2005). Πνιινί επηζηήκνλεο, αζρνιήζεθαλ κε ην ηη είλαη «θηιία» θαη πψο ηελ αληηιακβάλνληαη ηα παηδηά αλάινγα κε ηελ ειηθία. Δλψ ππάξρνπλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο γηα ην ηη είλαη θηιία, φινη νη εξεπλεηέο ζπγθιίλνπλ ζηελ άπνςε πσο ε θηιία είλαη ε πην ζεκαληηθή θνηλσληθή ζρέζε (Bukowski, Newcomb, & Hartup, 1996). Τπάξρνπλ έξεπλεο νη νπνίεο ππνζηεξίδνπλ πσο νη θηιίεο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία δηαθέξνπλ ζηε ιεηηνπξγία θαη ζηνλ ηχπν απφ ηηο θηιίεο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε (Hurley-Geffner, 1995) ελψ άιιεο αλαθέξνπλ φηη έρνπλ παξφκνηεο ζπκπεξηθνξέο θαη ραξαθηεξηζηηθά (Buysse, 1993, Staub et al., 1993). Ζ θηιία σο ζρέζε έρεη πεξηγξαθεί κε πνιιά ραξαθηεξηζηηθά, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ζηνξγήο, ηεο ακνηβαίαο πξνηίκεζεο, ηεο δηαζθέδαζεο (Sulla, 2011). Οη Strully θαη Strully (1985), πεξηέγξαςαλ ζε κία κειέηε πεξίπησζεο ηελ αλάπηπμε θηιίαο ελφο παηδηνχ κε αλαπηπμηαθή δηαηαξαρή θαη ελφο παηδηνχ κε ηππηθή αλάπηπμε, σο ηππηθή εθεβηθή θηιία ε νπνία ραξαθηεξίδνληαλ απφ θνηλά ζπκθέξνληα. Φηιίεο κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζην λεπηαγσγείν πεξηγξάθεθαλ σο αιιεινζηνξγηθέο, νη νπνίεο δεκηνπξγήζεθαλ ζην πιαίζην αιιεινβνήζεηαο, ακεζφηεηαο θαη ζην θνηλφ παηρλίδη, θαηαδεηθλχνληαο ηε ζεκαζία ησλ ζπλεξγαηηθψλ

114 114 δξαζηεξηνηήησλ κάζεζεο ζηελ αλάπηπμε θηιίαο (Staub et al., 1993). Δμάιινπ, ηα κηθξά παηδηά θαηαλννχλ θαη ηαπηίδνπλ ηελ έλλνηα ηνπ θίινπ σο ηνλ ζπκπαίθηε ηνπο ζε έλα παηρλίδη ή απηφλ κε ηνλ νπνίν πεξλνχλ θαιά ή αθφκε απηφλ πνπ ηα βνεζάεη (Detrich, 2005). ε έξεπλα δηαπηζηψζεθε φηη νη καζεηέο ρσξίο αλαπεξία, πνπ θνηηνχζαλ ζε ηάμεηο ζπλεθπαίδεπζεο, αλέπηπζζαλ θηιίεο θαη είραλ ζε κηθξφηεξν βαζκφ αλαπηχμεη πξνζβιεηηθέο ζπκπεξηθνξέο απέλαληη ζηνπο ζπλνκήιηθνπο ηνπο κε αλαπεξία, ελψ ηνπο ππνζηήξηδαλ πεξηζζφηεξν απφ φ,ηη νη καζεηέο πνπ δε θνηηνχζαλ ζε ηάμεηο ζπλεθπαίδεπζεο (Bunch & Valeo, 2004). Πνιιέο έξεπλεο θαηαδεηθλχνπλ ηα ζνβαξά πξνβιήκαηα ησλ εληαγκέλσλ καζεηψλ ζηε ζχλαςε θηιηθψλ ζρέζεσλ. ε ζρνιεία ηεο Ννξβεγίαο παξαηεξήζεθε πσο ην ¼ ησλ εληαγκέλσλ καζεηψλ αληηκεηψπηδε πξνβιήκαηα ζηε ζχλαςε θηιηθψλ ζρέζεσλ (Frostad & Pijl, 2007). ε άιιε έξεπλα αμηνινγήζεθε ε αλάπηπμε ηεο θηιίαο ζε 333 παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο. Απφ απηά ηα 120 ήηαλ παηδηά κε αλαπεξία θαη ηα 213 παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, ηα νπνία θνηηνχζαλ ζε δνκέο ζπλεθπαίδεπζεο. Σα εξεπλεηηθά απνηειέζκαηα θαηέδεημαλ πσο ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είραλ πεξηζζφηεξνπο θίινπο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε αλαπεξία (Buysse, Goldman, & Skinner, 2002) Αμηνζεκείσην είλαη φηη ζε έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε ρψξεο κε δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο θαη εθπαηδεπηηθέο θνπιηνχξεο φπσο Οιιαλδία, Απζηξαιία, Ννξβεγία, Ηζξαήι, Ηηαιία, Καλαδά, Κξναηία, Κίλα θαη Διιάδα, θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα πσο καζεηέο κε ήπηα, κέηξηα ή ζνβαξή λνεηηθή αλαπεξία, απηηζκφ θαη ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα έρνπλ ιηγφηεξνπο θίινπο. Δπνκέλσο, είλαη ιηγφηεξν απνδεθηνί ζπγθξηηηθά κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε (Bakker, Dennesen, Bosman, Krijger, & Bouts, 2007, Chamberlain, Kasari, & Rotheram-Fuller, 2007, Louari & Paparousi, 2009). Μία ηέηνηα ζπλζήθε ζπκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία αξλεηηθήο απηνεηθφλαο (Bender & Wall, 1994, Cambra & Silvestre, 2003), κε απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία πξνβιεκάησλ ζηελ θνηλσληθή αλάπηπμε ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία. ε έξεπλα ε νπνία πξαγκαηνπνηήζεθε ζε 327 καζεηέο ησλ ηξηψλ ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ελφο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ζηελ Αζήλα, δηαπηζηψζεθε φηη νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε Σ.Α. απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζε ζρνιείν πξνζαλαηνιηζκέλν ζηελ εληαμηαθή θηινζνθία, ήηαλ επηθαλεηαθά ζεηηθέο (Ralli et al., 2011). Γηαπηζηψζεθε φηη νη ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο

115 115 ηνπο κε αλαπεξία δελ ζεκαίλνπλ απαξαίηεηα ηελ πηνζέηεζε ζεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ, θαζψο ζηα ζπκπεξάζκαηα άιισλ εξεπλψλ ππνγξακκίδεηαη πσο ε πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε αλαθέξνπλ πσο ζπκπαζνχλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, ρσξίο λα έρνπλ θάπνηνλ θίιν κε αλαπεξία. Παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα αλαθέξνληαη θαη κεηά απφ έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε 77 παηδηά λεπηαγσγείνπ πνπ ζπκκεηείραλ ζε πξφγξακκα έληαμεο. Παξφιν πνπ έδεημαλ ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, δελ αλέπηπζζαλ θηιηθέο ζρέζεηο καδί ηνπο (Dyson, 2005). ε άιιε έξεπλα κειεηήζεθαλ νη ζηάζεηο παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνζρνιηθήο ειηθίαο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζηελ Διιάδα θαη ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο Ακεξηθήο. Οη ζπκκεηέρνληεο ζηελ Διιάδα ήηαλ 104 παηδηά πνπ θνηηνχζαλ ζε πέληε δηαθνξεηηθά λεπηαγσγεία. Οη 43 καζεηέο θνηηνχζαλ ζε ηκήκαηα λεπηαγσγείσλ ηα νπνία πεξηειάκβαλαλ καζεηέο κε αλαπεξία. Απφ ηηο Ζ.Π.Α, νη ζπκκεηέρνληεο ήηαλ 92 πνπ θνηηνχζαλ ζε ελλέα δηαθνξεηηθά ηκήκαηα λεπηαγσγείνπ, απφ ηα νπνία ηα πέληε ηκήκαηα ήηαλ εληαμηαθά. Οη εξεπλεηέο ζρεδίαζαλ θαη ρξεζηκνπνίεζαλ έλα εξσηεκαηνιφγην 18 εξσηήζεσλ, γηα λα κεηξήζνπλ ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο καζεηέο κε αλαπεξία. ηε ζπλέρεηα, πξνθεηκέλνπ λα δνζνχλ ιεπηνκεξείο απαληήζεηο, νη εξεπλεηέο πήξαλ ζπλεληεχμεηο απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο. πγρξφλσο, νη δάζθαινη ησλ ηκεκάησλ πνπ πήξαλ κέξνο ζηελ έξεπλα θαηέγξαςαλ ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο παξνπζηάδεηαη ε αλαπεξία ζηελ ηάμε. Ζ θαηαγξαθή έγηλε κε ηε βνήζεηα ηνπ εξγαιείνπ IRD (Inventory of Disability Representation) θαη αθνξνχζε ην πιηθφ γηα ηελ αλαπεξία φπσο αθίζεο, πίλαθεο αλαθνηλψζεσλ, παηρλίδηα, αλάγλσζε βηβιίσλ, αλαπαξαζηάζεηο κε θνχθιεο, δηδαζθαιία ηεο λνεκαηηθήο γιψζζαο θαη ηεο γιψζζαο Braille. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη θαη ζηηο δχν ρψξεο ηα παηδηά απνδέρνληαλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, πηνζεηψληαο ζεηηθέο ζηάζεηο πξνο απηά. Ωζηφζν, ηα παηδηά πνπ θνηηνχζαλ ζε λεπηαγσγεία, ζηα νπνία ιεηηνπξγνχζαλ ηκήκαηα έληαμεο, είραλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο απφ ηα παηδηά, ηα νπνία θνηηνχζαλ ζε ηππηθά λεπηαγσγεία. Αμηνζεκείσην είλαη φηη ζηηο ΖΠΑ, αθφκε θαη ζηηο κε εληαμηαθέο ηάμεηο ηα παηδηά ήηαλ πην εμνηθεησκέλα κε ηηο δηάθνξεο κνξθέο αλαπεξίαο. Πηζαλφηαηα απηφ ζπλέβαηλε επεηδή εθαξκφδνληαλ πξνγξάκκαηα ζην ζρνιείν, πνπ αθνξνχζαλ ηφζν πξνβνιέο βίληεν γηα ηελ αλαπεξία ή ελεκέξσζε κε ηελ αλάγλσζε ζρεηηθψλ βηβιίσλ, θάηη ην νπνίν δελ παξαηεξήζεθε ζηελ Διιάδα. Απηφ πνπ ζα πξέπεη λα ηνληζηεί είλαη ε θαηαγξαθή ηεο

116 116 ηάζεο ησλ ειιήλσλ καζεηψλ λα κηινχλ πξνζηαηεπηηθά θαη βνεζεηηθά γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη απηή ε πξνζηαηεπηηθή ζπκπεξηθνξά πεγάδεη απφ ηνλ θφβν ηεο παξαδνρήο φηη «δελ ζέισ έλα παηδί κε αλαπεξία». Δάλ ηα παηδηά έθαλαλ κία ηέηνηα ηνπνζέηεζε πηνζεηνχζαλ κία κε θνηλσληθά απνδεθηή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία άγγηδε ηα φξηα ηεο θνηλσληθήο αγέλεηαο. Χο εθ ηνχηνπ, νη Έιιελεο καζεηέο έρνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο ζε επηθαλεηαθφ επίπεδν, εθθξάδνληαο ην θνηλσληθφ θαη ζπλαηζζεκαηηθφ ελδηαθέξνλ θαη φρη ηελ επηζπκία γηα κία νπζηαζηηθή αιιειεπίδξαζε, φπσο ηελ αλάπηπμε θηιίαο (Nikolaraizi Kumar, Favazza, Sideridis, Koulousiou & Riall, 2005). ηηο πξνηάζεηο ησλ εξεπλεηψλ είλαη λα εθαξκνζηνχλ πξνγξάκκαηα πνπ ζα πξνεηνηκάδνπλ ηα παηδηά λα γλσξίζνπλ θαη λα απνδερηνχλ ηελ αλαπεξία κέζα απφ ηε ρξήζε βηβιίσλ θαη βίληεν ελζσκαησκέλσλ ζην ζρνιηθφ πξφγξακκα. Ζ απφθηεζε γλψζεσλ θαη ε αιιειεπίδξαζε δηα κέζνπ ηεο επαθήο καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, ζα ζπληειέζεη ζηελ θαηάξξηςε κχζσλ πνπ δεκηνπξγνχληαη κέζα απφ ηελ άγλνηα. Αθφκε, κε δεδνκέλε ηελ ακεραλία ησλ παηδηψλ ζηε δεκηνπξγία θηιηθήο ζρέζεο κε θάπνην παηδί κε αλαπεξία, νη εξεπλεηέο ηνλίδνπλ πσο πξέπεη λα ελζσκαησζεί ζην ζρνιηθφ πξφγξακκα ε δηδαζθαιία ζηξαηεγηθψλ ζχλαςεο ζρέζεσλ θαη θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα έρνπλ θαηαιήμεη θαη άιινη εξεπλεηέο πνπ αθνξνχλ ηηο ζηάζεηο ησλ ειιήλσλ καζεηψλ. Καηαγξάθεθαλ, δειαδή, νη ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ειηθίαο 8-11 εηψλ πξνο δηάθνξα είδε αλαπεξίαο. Χζηφζν, θάλεθε φηη ηα παηδηά ήηαλ ιηγφηεξν ζεηηθά ζε δξαζηεξηφηεηεο πνπ αθνξνχζαλ ηελ πξνζσπηθή ηνπο εκπινθή. Οη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε, πίζηεπαλ πσο ηα παηδηά κε αλαπεξία δελ κπνξνχλ λα έρνπλ θίινπο, νχηε λα ζπκκεηέρνπλ ζε νκάδεο παηρληδηνχ (Magiati, Dockrell, & Logotheti, 2002). ε παξφκνηα απνηειέζκαηα θαηέιεμε κία ζπγθξηηηθή κειέηε ησλ ζηάζεσλ αλάκεζα ζε Έιιελεο θαη Βξεηαλνχο καζεηέο. Γηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο 463 καζεηψλ πέκπηεο θαη έθηεο δεκνηηθνχ (εθ ησλ νπνίσλ νη 229 θνηηνχζαλ ζε Διιεληθά ζρνιεία θαη νη 234 ζε ζρνιεία ηνπ Ζλ. Βαζηιείνπ) απέλαληη ζηα παηδηά κε θψθσζε, ηχθισζε θαη παξαπιεγία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ηα παηδηά ζηελ Διιάδα έρνπλ κελ ζεηηθέο ζηάζεηο, αιιά ζε έλα «επηθαλεηαθφ» επίπεδν, θαζψο εθθξάδνπλ πεξηζζφηεξν θνηλσληθφ θαη ζπλαηζζεκαηηθφ ελδηαθέξνλ, παξά πξνζπκία αιιειεπίδξαζεο κε ηα παηδηά κε αλαπεξία (Nikolaraizi & DeReybekiel, 2001). ε έξεπλα φπνπ ζπκκεηείραλ 257 καζεηέο έθηεο ηάμεο δψδεθα ζρνιείσλ ηνπ Ννκνχ Αηηηθήο, θαηαγξάθεθαλ νη

117 117 ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο απηψλ. ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θαηαγξάθεθε ε επηζπκία ησλ καζεηψλ γηα θνηλσληθή επαθή θαη γλσξηκία, εθδειψλνληαο ζπγρξφλσο ηε ζπκπφληα ηνπο πξνο ηα παηδηά απηά θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ. κσο απηή ε ζηάζε ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, πξνυπνζέηεη ηα παηδηά κε αλαπεξία λα δηαζέηνπλ «απνδεθηά» ραξαθηεξηζηηθά ζηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπο (Κνιηάδεο θαη ζπλ. 2006). Γηαπηζηψζεθε κάιηζηα φηη νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε, παξφιν πνπ δελ απνξξίπηνπλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία, δελ ηνπο πξνηηκνχλ γηα θίινπο θαη δελ ζέινπλ λα θάζνληαη καδί ηνπο (Καηζαβνχ, Κνχθιεο, Παπνπηζήο, Ρψζνο, & πμηψηνπ, 2003). ε έξεπλα δηαπηζηψζεθε φηη νη καζεηέο κε αλαπεξία κπνξεί λα θάζνληαη ζην ίδην ζξαλίν κε άιινπο καζεηέο. Χζηφζν, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δηαιείκκαηνο εμαθνινπζνχλ λα είλαη απνκνλσκέλα ρσξηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά θάλνληαο παξέα κε άιια παηδηά κε αλαπεξία (Wendy Smith-D Avezzo & Cheryl Moore-Thomas, 2010). Απηφ κπνξεί λα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ππάξρεη έληνλα ε ηάζε λα εθδειψλεη θαλείο ζεηηθέο απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ έληαμε απηψλ, ρσξίο νπζηαζηηθά λα ελδηαθέξεηαη γηα ην ίδην ην άηνκν (Laws & Kelly, 2005). Σα απνηειέζκαηα ησλ παξαπάλσ εξεπλψλ αλαδεηθλχνπλ πσο ε έληαμε απφ κφλε ηεο δελ είλαη κία ζπλζήθε ε νπνία έρεη ηαπηφρξνλα επηθέξεη ηελ θαηαλφεζε θαη απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. ηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμε έξεπλα πνπ έγηλε ζε παηδηά ειηθίαο 6-14 ρξνλψλ, ηα νπνία θιήζεθαλ λα πνπλ ηελ άπνςή ηνπο γηα ηελ έληαμε φισλ ησλ παηδηψλ ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Υξεζηκνπνηήζεθε εξσηεκαηνιφγην ζην έλα ηκήκα ηνπ νπνίνπ πεξηιάκβαλε κία εηθφλα, ε νπνία έδεηρλε δπν παηδηά, έλα κε ηππηθή αλάπηπμε θαη έλα κε ζχλδξνκν Down λα δσγξαθίδνπλ καδί. ηαλ δεηήζεθε απφ ηα παηδηά λα πεξηγξάςνπλ ηελ εηθφλα, ηα πεξηζζφηεξα (10 ζηα 12), ηελ πεξηέγξαςαλ ππνζηεξίδνληαο φηη ην παηδί κε ηππηθή αλάππμε βνεζνχζε ην άιιν. Μφλν ηα δπν παηδηά πεξηέγξαςαλ φηη έβιεπαλ ζηελ εηθφλα. Γειαδή ην έλα παηδί λα δείρλεη θαη ην άιιν λα δσγξαθίδεη. χκθσλα κε ηελ εξεπλήηξηα, ζηηο απφςεηο ησλ παηδηψλ θπξηάξρεζε ε αληίιεςε φηη ην παηδί κε αλαπεξία δελ θάλεη θάηη, αιιά δέρεηαη παζεηηθά βνήζεηα. πλαθφινπζα, ηφληζε πσο είλαη απαξαίηεην ηα παηδηά λα θαηαλνήζνπλ φηη έληαμε δε ζεκαίλεη ηελ απιή απνδνρή θαη ηε βνήζεηα ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία. Πξέπεη ε αλαπεξία λα ηεζεί ζηε βάζε ηεο ηζφηεηαο ησλ αλζξψπσλ κε ηε ζχγρξνλε πξνψζεζε ησλ δπλαηψλ ζεκείσλ ησλ παηδηψλ. Ζ εξεπλήηξηα ππνζηεξίδεη ηελ εηζαγσγή πξνγξακκάησλ εθπαίδεπζεο πνπ αθνξνχλ ηελ ηζφηεηα ησλ αλζξψπσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο

118 118 αλαπεξίαο, ψζηε ηα ζηεξεφηππα λα εμνκαιχλνληαη εληφο ηνπ ζρνιείνπ. Με ηνλ ηξφπν απηφ κπνξεί λα εμαζθαιηζηνχλ νπζηαζηηθέο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, εληνπίδνληαο θαη ακβιχλνληαο φινπο εθείλνπο ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ (Jones, 2005). Οη Pettigrew θαη Tropp (2006), ζε κία κεηα-αλάιπζε βαζηζκέλε ζηε Θεσξία ηεο Δπαθήο, θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα πσο ε επαθή θαη κφλν αξθεί γηα ηε κεγαιχηεξε θαηαλφεζε κεηαμχ ησλ νκάδσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ νκάδσλ αηφκσλ κε αλαπεξία. Αληίζεηα είλαη ηα ζπκπεξάζκαηα άιισλ εξεπλεηψλ πνπ ππνζηεξίδνπλ πσο ε επαθή απφ κφλε ηεο δελ αξθεί, γηα λα πξνθαιέζεη ζεηηθέο ζηάζεηο πξνο ηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Yuker, 1988). Ζ θχζε θαη ε δηάξθεηα ηεο επαθήο, θαζψο θαη νη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη αλάκεζα ζηνπο καζεηέο κε θαη ρσξίο ΔΔΑ ή αλαπεξία βειηηψλνπλ ηελ απνδνρή (Stoneman, 2001). Οη McManus, Feyes θαη Saucier (2011), αλαθεξφκελνη ζηελ πνηφηεηα ηεο επαθήο, ππνζηεξίδνπλ πσο απνηειεί ηνλ κνλαδηθφ παξάγνληα πξφβιεςεο ζεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία, ελψ ε πνζφηεηα φρη. Φαίλεηαη φηη ε πνζφηεηα ηεο επαθήο, είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο παξάγνληαο πξφβιεςεο ηεο βειηίσζεο ησλ ζηάζεσλ πξνο ηα άηνκα κε αλαπεξία (Pruett & Chan, 2006). Ζ θνίηεζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζε ηάμεηο καδί κε παηδηά κε αλαπεξία, έρεη σο απνηέιεζκα νη αληηιήςεηο απηψλ λα γίλνληαη ζεηηθφηεξεο κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ (Cambra & Silvestre, 2003). πγθεθξηκέλα, παξαηεξήζεθε µεηά απφ πνιπεηή ζπλεθπαίδεπζε λα απμάλεηαη ε θνηλσληθή επαθή, λα δεκηνπξγνχληαη νπζηαζηηθφηεξεο θνηλσληθέο αιιειεπηδξάζεηο νη νπνίεο έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε βαζχηεξε θαηαλφεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ησλ αλζξψπσλ, ηελ αλνρή, ηελ αλάπηπμε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηε δεκηνπξγία ζρέζεσλ (Helmstetter, Peck, & Giangreco, 1994). Τπάξρνπλ βέβαηα θαη κειέηεο πνπ ππνζηεξίδνπλ πσο ε επίδξαζε απηή δελ είλαη ζεκαληηθή (Siperstein et al., 2007). Μία ζπγθξηηηθή κειέηε ησλ ζηάζεσλ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο καζεηέο κε αλαπεξία ζε δηαθνξεηηθά επίπεδα επαθήο έδεημε φηη ηα παηδηά ηεο νκάδαο «πςειήο επαθήο» είραλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία. ηελ έξεπλα πήξαλ κέξνο ηξεηο νκάδεο καζεηψλ, ε νκάδα «κε επαθήο» φπνπ νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε δελ είραλ θακία επθαηξία γηα επαθή κε ηα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία. Ζ νκάδα «ρακειήο επαθήο» φπνπ ε επαθή γηλφηαλ κέζσ θαζεκεξηλψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ε νκάδα «πςειήο επαθήο», φπνπ νη καζεηέο είραλ ηελ επθαηξία λα γλσξίζνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία. Ζ

119 119 επαθή γηλφηαλ κε ηελ πξνβνιή ζιάηλη, θαηεπζπλφκελεο ζπδεηήζεηο θαη επθαηξίεο αιιειεπίδξαζεο. Βξέζεθε φηη ην ζσζηφ είδνο επαθήο θαη ε θαηάιιειε πιεξνθφξεζε κπνξνχλ λα αιιάμνπλ ηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Voeltz, 1980). Έηζη, ε πνηφηεηα ηεο επαθήο κε ηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία ζην πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ, ζεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηηο αληηιήςεηο γηα ηελ ελζσκάησζε (Green & Stoneman, 1989). Ζ έληαμε απφ κφλε ηεο κπνξεί λα απμήζεη ηελ αξλεηηθή ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Hodkinson, 2007). Καη απηφ γηαηί ε πεξηζζφηεξε επαθή κπνξεί λα αλαδείμεη ηα αξλεηηθά ζηνηρεία ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηψλ κε ΔΔΑ ή αλαπεξία θαη θαηά ζπλέπεηα λα δεκηνπξγεζνχλ αξλεηηθέο ζηάζεηο (Gottlieb, 1981). Μφλν αλ ε επαθή είλαη νξγαλσκέλε θαη κε ζπγθεθξηκέλνπο ξφινπο γηα ηα παηδηά θαη δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ παξνρή επθαηξηψλ γηα απιή αιιειεπίδξαζε ζα δεκηνπξγεζνχλ ζεηηθέο ζηάζεηο πξνο ηελ αλαπεξία (Fenrick & Petersen, 1984). Δπηπιένλ, θαίλεηαη φηη ε ζπρλή θαη νξγαλσκέλε επαθή παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, παξάιιεια κε δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο, έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ αλάπηπμε ζεηηθήο ζηάζεο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηα άηνκα κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Favazza & Odom, 1997, Diamond, 2001) Σα απνηειέζκαηα είλαη δηαθνξεηηθά, φηαλ ε αιιειεπίδξαζε εμειίζζεηαη ζε έλα δνκεκέλν πξφγξακκα, πνπ πεξηιακβάλεη ηε ζπλεξγαηηθή κάζεζε, ηελ νκαδηθή εξγαζία θαη ην νξγαλσκέλν παηρλίδη (Lewis & Lewis, 1988, Pjil & Scheepstra, 1996). Ηδηαίηεξα αλ ηα παηδηά αθεζνχλ ζε έλα κε δνκεκέλν πξφγξακκα αιιειεπίδξαζεο ή ην δηάιεηκκα, ηφηε κπνξεί λα έρνπκε θαη ηε κε επίηεπμε ηεο απνδνρήο θαη ηεο αλάπηπμεο ζεηηθψλ ζηάζεσλ (Jenkinson, 1993). Σν παηρλίδη, δειαδή, θαη ε αιιειεπίδξαζε ζηελ απιή κπνξεί λα αλαπαξάγεη αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα γηα ηα παηδηά κε ΔΔΑ ή αλαπεξία (Nabukoza et al., 1993). ην παηρλίδη πνιιέο θνξέο θαίλνληαη νη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλαπεξία (Yu, 2012, Nikolaraizi, 2005), σο απνηέιεζκα ηεο επηξξνήο πνπ δέρηεθαλ απφ ηελ θνηλσλία, ηελ εθπαίδεπζε, ηελ εκπεηξία (Bonett, 2015). ε έξεπλα πνπ αμηνινγήζεθαλ νη θνηλσληθέο αιιειεπηδξάζεηο ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζε λεπηαγσγεία ζπλεθπαίδεπζεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ, παξαηεξεζήθαλ παξφκνηα εξεπλεηηθά ζπκπεξάζκαηα. Πελήληα δπν παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαη επηά παηδηά κε αλαπεξία παξαηεξήζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ

120 120 ειεχζεξνπ παηρληδηνχ ζηηο αξρέο θαη ζην ηέινο ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο. Σα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο έδεημαλ πσο ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ζεσξνχζαλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ιηγφηεξν επηζπκεηνχο ζπκπαίθηεο θαηά ηε δηάξθεηα παηρληδηνχ, αλ θαη νη αιιειεπηδξάζεηο αλάκεζα ζηνπο καζεηέο κε θαη ρσξίο αλαπεξία πθίζηαληαη ζε κεγάιν βαζκφ (Hestenes & Caroll, 2000). ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε παηδηά ειηθίαο 3-5 εηψλ, θάλεθε ε πξνηίκεζε ησλ παηδηψλ λα παίμνπλ κε έλα παηδί ρσξίο αλαπεξία. Ζ έξεπλα έδεημε πσο ε αλαγθαία δηαθνξνπνίεζε ησλ θαλφλσλ ηνπ παηρληδηνχ, πξνθεηκέλνπ λα πάξεη κέξνο ν ζπκκαζεηήο ηνπο, θξίζεθε αξλεηηθά απφ ηνπο καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε, παξφιν πνπ γλψξηδαλ ηελ αλαπεξία (Huckstadt et al., 2014). πρλά ηα παηδηά πξνηηκνχλ λα παίμνπλ κε έλα παηδί κε θηλεηηθή αλαπεξία έλα παηρλίδη πνπ φινη ζα ήηαλ θαζηζηνί, παξά λα παίμνπλ έλα παηρλίδη πνπ ζα έπξεπε λα δηαθνξνπνίεζνπλ ηνπο θαλφλεο γηα ην ζπκκαζεηή ηνπο κε θηλεηηθή αλαπεξία (Diamond & Hong, 2010). Γηαπηζηψζεθε, αθφκε, πσο ηα παηδηά κε αλαπεξία παξνπζηάδνπλ ηε ηάζε γηα πξνζρψξεζε ζηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο κε ηππηθή αλάπηπμε. Κάπνηεο θνξέο κπνξεί λα θαηαθέξλνπλ έλα είδνο έληαμεο ζηελ νκάδα απηή, ελψ θάπνηεο θνξέο πεξηζσξηνπνηνχληαη απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε δξαζηεξηφηεηεο παηρληδηνχ (Wolfberg et al., 1999). ηαλ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πξνηηκνχλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία ζην παηρλίδη, θαηαδεηθλχεηαη ν κεγαιχηεξνο βαζκφο θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο (Hestenes & Caroll, 2000). Σα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, ηα νπνία εθδειψλνπλ πςειφηεξν βαζκφ απνδνρήο ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο κε αλαπεξία, είλαη πηζαλφηεξν λα αιιειεπηδξάζνπλ ζε δξαζηεξηφηεηεο νκαδηθνχ παηρληδηνχ, θαλεξψλνληαο ζπγρξφλσο πσο νη ζεηηθέο ζηάζεηο επεξεάδνπλ θαη ηηο πηνζεηνχκελεο ζπκπεξηθνξέο (Okagaki et al., 1998). Χο εθ ηνχηνπ, αθφκε θαη ζην πιαίζην ηεο ζπλεθπαίδεπζεο, ε θαηαλφεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο είλαη αθφκε πην δχζθνια. Χο εθ ηνχηνπ, θξίλεηαη απαξαίηεηε ε ελεκέξσζε ησλ καζεηψλ απφ ηελ πξνζρνιηθή ειηθία ζε ζέκαηα αλαπεξίαο θαη απνδνρήο (MacMillan et al., 2014). Ζ Messiou (2008) δηεμήγαγε εζλνγξαθηθή έξεπλα ζε έλα δεκνηηθφ ζρνιείν ηεο Κχπξνπ κε 227 παηδηά. Οη καζεηέο εληάρζεθαλ ζε δξαζηεξηφηεηεο, πνπ ζηφρν είραλ λα ελζαξξπλζνχλ ηα παηδηά λα ζθεθηνχλ κε ηξφπνπο πνπ δελ επλείηαη ν απνθιεηζκφο. ηαλ ηα παηδηά θιήζεθαλ λα βξνπλ ηξφπνπο θαη ηδέεο γηα ηελ πξνζαξκνγή ησλ παηρληδηψλ ζηηο αλάγθεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, αληαπνθξίζεθαλ κε ζεηηθέο ηδέεο δείρλνληαο ελδηαθέξνλ, ζθεθηφκελα νπζηαζηηθά πσο ζα εληάμνπλ ηνπο ζπκκαζεηέο

121 121 ηνπο ζην παηρλίδη. Έηζη, ην νξγαλσκέλν παηρλίδη απνηέιεζε ην κέζν πνπ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαηαλφεζαλ φηη έληαμε δε ζεκαίλεη απιή απνδνρή ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο θαη πξνζθνξά βνήζεηαο (Jones, 2005). Πνιιέο θνξέο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ, ε παξνπζία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ εμαζθαιίδεη ηνλ πεξηζζφηεξν ρξφλν ζπλαλαζηξνθήο καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Hestenes & Caroll, 2000) Παξά ην δηθνξνχκελν ραξαθηήξα ησλ απνηειεζκάησλ ησλ εξεπλψλ, δελ κπνξνχκε παξά λα ππνγξακκίζνπκε ηελ απφθηεζε ζεηηθήο ζηάζεο ησλ καζεηψλ, φηαλ θνηηνχλ ζε ζρνιεία πξνζαλαηνιηζκέλα ζηε ζπλεθπαίδεπζε, ηδηαίηεξα φηαλ ηαπηφρξνλα γίλεηαη ε ζρεηηθή πξνεηνηκαζία. Ζ θνπιηνχξα ζπλεθπαίδεπζεο επηδηψθεη ηε δηαξθή εμέιημε ηνπ ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο θαηά ηέηνην ηξφπν, ψζηε φινη νη καζεηέο λα εθπαηδεχνληαη κέζα ζε απηφ κε ηηο θαιχηεξεο δπλαηέο πξνδηαγξαθέο (Booth & Ainscow, 2002). πλαθφινπζα, δεκηνπξγνχληαη πξνβιεκαηηζκνί γηα ηηο πξαθηηθέο θαη κεζφδνπο, ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα πνπ ζα πξέπεη λα αθνινπζνχληαη, πξνθεηκέλνπ λα επηηχρνπκε ηελ νπζηαζηηθή ελζσκάησζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζε ζρνιεία πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ εληαμηαθή εθπαίδεπζε. Καη ηνχην, γηαηί, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ν ζθνπφο ηεο ελζσκάησζεο, ζα πξέπεη λα δνζεί έκθαζε ζηελ αλάπηπμε πξνζέζεσλ, αληηιήςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξάο ζηελ ηάμε ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία απέλαληη ζηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε (Kowalski & Rizzo, 1996, Rizzo, Broandhead & Kowalski, 1997, Sherrill, 1998). Ζ εθαξκνγή ζπζηεκαηηθψλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο κε ζθνπφ ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία θαηαδεηθλχεη ηε ζεηηθή νπζηαζηηθή αιιαγή ησλ ζηάζεσλ (McGregor & Forlin, 2005), αλαδεηθλχνληαο ηελ αλαγθαηφηεηα ζρεδηαζκνχ θαη πινπνίεζεο παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ. Δπνκέλσο, ε αξλεηηθή ζηάζε θαη ε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία κπνξεί λα ηξνπνπνηεζεί, κέζα απφ ηε ζπλαλαζηξαθή θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηνπο κέζα απφ ηελ αλάγλσζε βηβιίσλ, νξγαλσκέλσλ ζπδεηήζεσλ, πξνβνιή βίληεν θ.ι.π. (La Master et al., 1998). Πξνγξάκκαηα Παξέκβαζεο Δίλαη πξνθαλέο πσο ηφζν ε εθπαίδεπζε, φζν θαη ν εθπαηδεπηηθφο απνηεινχλ ζεκαληηθνχο παξάγνληεο γηα ηελ πξνψζεζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ, ηελ θαηαλφεζε θαη ην ζεβαζκφ ζηε δηαθνξεηηθφηεηα ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο αλαπεξίαο (Columna, Lieberman, Arndt, & Yang, 2009, Lockhart, French, & Gench, 1998, Shannon, Schoen,

122 122 & Tansey, 2009). Οη έξεπλεο ζρεηηθά κε ηηο ζηξαηεγηθέο παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ θαηαδεηθλχνπλ φηη νη ζηάζεηο ησλ ηππηθψλ καζεηψλ είλαη αλάγθε λα βειηησζνχλ πξνο ζεηηθή θαηεχζπλζε. Μέρξη ζήκεξα, έρνπλ εθαξκνζηεί αξθεηά παξεκβαηηθά πξνγξάκκαηα, κε ζηφρν ηε γλψζε, ηελ θαηαλφεζε, ηε βειηίσζε ησλ ζεηηθψλ ζηάζεσλ θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζε ησλ καζεηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο απέλαληη ζηνπο καζεηέο κε αλαπεξία. Σα παξεκβαηηθά πξνγξάκκαηα πνπ έρνπλ πινπνηεζεί έρνπλ δηαθνξεηηθή δνκή θαη κνξθή, αθνινπζνχλ πνηθηιία δξαζηεξηνηήησλ θαη αθνξνχλ δηαθνξεηηθέο ειηθηαθέο νκάδεο. Θα πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί, πσο, φηαλ ηα παξεκβαηηθά πξνγξάκκαηα πινπνηνχληαη ζε ζρνιεία πνπ δε θνηηνχλ καζεηέο κε αλαπεξία, είλαη ζεκαληηθφ λα δίλεηαη ζηνπο καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε ε δπλαηφηεηα λα έξζνπλ ζε επαθή καδί ηνπο (Sulla, 2011). Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη ζε πξφγξακκα παξέκβαζεο λα ρξεζηκνπνηείηαη ε πξνβνιή ηαηλίαο ζε παηδηά δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ζε ζρνιείν εληαμηαθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, παξνπζηάδνληαο ηε ζεηηθή εηθφλα ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία (Eichinger, Rizzo, & Sirotnik, 1992). Άιια πξνγξάκκαηα, πξνθεηκέλνπ λα επηηχρνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο, ρξεζηκνπνηνχλ ηελ παξνπζίαζε ιεπηνκεξψλ πιεξνθνξηψλ γηα ηελ αλαπεξία (Pfeiffer, 2000). Οη πξνδηαγξαθέο, φπσο ε δηάξθεηα, ε ζπρλφηεηα, αιιά θαη ε δνκή ησλ παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ, ζπκβάιινπλ ζηελ επηηπρία απηψλ. Ζ δηάξθεηα θαη ε ζπρλφηεηα ησλ παξεκβάζεσλ πνηθίιεη θαη ζπκπεξηιακβάλεη παξεκβάζεηο ζχληνκεο δηάξθεηαο ή παξεκβάζεηο επαλαιακβαλφκελεο πνπ δηαξθνχλ απφ κεξηθέο εβδνκάδεο έσο θαη θάπνηνπο κήλεο. Έρεη αλαθεξζεί πσο καθξνρξφληεο παξεκβάζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ άξζε ησλ δηαθξίζεσλ ζηα ζρνιεία κπνξεί λα επηθέξνπλ βειηηψζεηο κε δηάξθεηα (Stephan & Stephan, 1996). Παξέκβαζε ε νπνία δελ πιεξνχζε ηηο πξνδηαγξαθέο ηεο δηάξθεηαο θαη ηεο νξγαλσκέλεο δνκήο, δελ είρε ζεηηθά απνηειέζκαηα. Ζ παξέκβαζε απηή, αλ θαη αθνξνχζε εζληθφ πξφηδεθη ζηε Γαιιία θαη ζπκκεηείραλ 1509 καζεηέο ειηθίαο εηψλ, δηήξθεζε κφλν έλα δίσξν. Πξαγκαηνπνηήζεθε ζε κε δνκεκέλν πιαίζην, θαιψληαο κάιηζηα ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα ην πινπνηήζνπλ σο εθαξκνγή ππνρξεσηηθνχ πξνγξάκκαηνο, ζηεξηδφκελε κφλν ζηε δηάζεζή ηνπο θαη ζηελ εκπεηξία ηνπο (Godeau, Vignes, Sentenac, Ehlinger, Navarro, Grandjean, & Arnaud 2010), ε δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα έρνπλ θαηαιήμεη άιιεο κειέηεο, αλαδεηθλχνληαο ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα άιισλ παξεκβάζεσλ. ε παξέκβαζε φπνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε

123 123 παξνπζίαζε πιεξνθνξηψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ ζρεηηθά κε ηε λνεηηθή αλαπεξία, αμηνινγήζεθαλ νη γλψζεηο ησλ παηδηψλ, πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ ηελ επηηπρία ηεο παξέκβαζεο. Παξαηεξήζεθε ε κεγαιχηεξε αιιαγή ησλ ζηάζεσλ ησλ κηθξψλ καζεηψλ κεηά ηελ παξέκβαζε. Τπνζηεξίρζεθε πσο νη ζηάζεηο ησλ κηθξψλ καζεηψλ δελ είλαη αθφκε πνιχ θαιά δηακνξθσκέλεο θαη ππάξρεη κία κεγαιχηεξε δπλαηφηεηα γηα ζεηηθή αιιαγή (Harvey, 1985). Ζ παξέκβαζε ησλ Rillotta θαη Nettelbeck (2007), πινπνηήζεθε ζε δχν ηδησηηθά ζρνιεία, κε 259 ζπκκεηέρνληεο. ην πξψην ζρνιείν είρε εληαγκέλνπο 18 καζεηέο κε λνεηηθή αλαπεξία, νη νπνίνη παξαθνινπζνχζαλ θαη καζήκαηα εηδηθήο αγσγήο. ην ζπγθεθξηκέλν ζρνιείν, είρε πινπνηεζεί πξφγξακκα ελεκέξσζεο γηα ηελ αλαπεξία πέληε εβδνκάδεο πξηλ ηελ έξεπλα. Δπνκέλσο δελ ήηαλ δπλαηφλ λα κεηξεζνχλ νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξηλ ηελ παξέκβαζε. ην δεχηεξν ζρνιείν δελ ππήξρε αληίζηνηρν πξφγξακκα θαη, παξφηη ήηαλ εληαγκέλνη δχν καζεηέο κε λνεηηθή αλαπεξία, νη καζεηέο ηνπ ζρνιείνπ ην αγλννχζαλ, θαζψο νη παξαπάλσ καζεηέο δελ παξαθνινπζνχζαλ δηαθνξνπνηεκέλν πξφγξακκα εθηφο ηεο ηάμεο ηνπο. Οη καζεηέο ρσξίζηεθαλ ζε ηξεηο νκάδεο. ηελ πξψηε νκάδα πνπ πεξηιάκβαλε καζεηέο 6 εηψλ πινπνηήζεθαλ ηξεηο ζαξαληαπεληάιεπηεο ζπλεδξίεο κέζα ζε κία εβδνκάδα. Οη ζπλεδξίεο πεξηιάκβαλαλ δξαζηεξηφηεηεο γλσξηκίαο θαη αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο καζεηέο κε λνεηηθή αλαπεξία, φπσο ζπκκεηνρή ζε θνηλέο αζιεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, καγεηξηθή θαη θαη νίθνλ γξαπηέο δξαζηεξηφηεηεο, φπνπ έπξεπε λα πεξηγξάςνπλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο παξέκβαζεο. ηε δεχηεξε νκάδα, ε ειηθία ησλ καζεηψλ ήηαλ 8 εηψλ. Δδψ πινπνηήζεθαλ νθηψ ζπλεδξίεο, φπνπ νη καζεηέο παξνπζίαδαλ πιεξνθνξίεο ζηελ ηάμε ηνπο ηηο νπνίεο είραλ ζπιιέμεη νη ίδηνη, γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία. πγρξφλσο, παξαθνινχζεζαλ βίληεν γηα ηε λνεηηθή αλαπεξία θαη ηνλ απηηζκφ, ελψ εηδηθφο θαιεζκέλνο παξνπζίαδε ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα ησλ καζεηψλ απηψλ θαη ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ίδηνη θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο. Ζ ηειεπηαία νκάδα πεξηιάκβαλε απφθνηηνπο καζεηέο, νη νπνίνη είραλ παξαθνινπζήζεη ην ίδην πξφγξακκα πξηλ νθηψ ρξφληα. Χζηφζν, ην ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα ήηαλ εκπινπηηζκέλν κε δπν επηπιένλ βίληεν, φπνπ ην έλα εμ απηψλ δηαπξαγκαηεχνληαλ ηηο ζηάζεηο πξνο ηα άηνκα κε λνεηηθή αλαπεξία θαη ην άιιν αθνξνχζε ηηο ζηάζεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down. Απφ ηελ αμηνιφγεζε ησλ απνηειεζκάησλ πξνέθπςε φηη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ πξνγξάκκαηνο ζηε

124 124 δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ, αιιά θαη ζηε δηάξθεηά ηνπο, εμαξηάηαη θαη απφ ηε ρξνληθή δηάξθεηα εθαξκνγήο ηνπ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο. ε θάπνηεο άιιεο κειέηεο ειέγρζεθε ε απνηειεζκαηηθφηεηα πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο, ηα νπνία ζηεξίδνληαλ ζηελ αιιειεπίδξαζε, φπσο ην παηρλίδη, θαηά ην νπνίν νη ζπκκεηέρνληεο θαινχληαη κέζα απφ εηθφλεο θαη θαζνξηζκέλε ζεκαηνινγία λα δεκηνπξγήζνπλ κία ηζηνξία, ή θάπνηα θνηλσληθή εμσζρνιηθή εθδήισζε φπσο έλα πάξηπ γελεζιίσλ. Οη εξεπλεηέο παξαηεξνχζαλ ηελ αιιειεπίδξαζε καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ. Οη ζπκκεηέρνληεο ρσξίζηεθαλ ζε δπάδεο. Κάζε δπάδα πεξηειάκβαλε έλα παηδί ηππηθήο αλάπηπμεο θαη έλα κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ή πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Σηο νκάδεο παξαηεξνχζαλ νη εξεπλεηέο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ, 3 θνξέο ηελ εβδνκάδα γηα 25 ιεπηά θάζε θνξά. Οη ζπκκεηέρνληεο αλαπαξηζηνχζαλ ζελάξηα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο φπσο βφιηα ζην καλάβηθν, επίζθεςε ζηνλ γηαηξφ θ.α. Σα απνηειέζκαηα ηεο κειέηεο θαηέδεημαλ φηη ην παηρλίδη κπνξεί λα εληζρχζεη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Denning et al., 2014). Παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα έρνπλ αλαθεξζεί θαη απφ εξεπλεηέο, ζρεηηθά κε ην φηη ην παηρλίδη είλαη απνηειεζκαηηθφ κέζν γηα ηελ ελίζρπζε ησλ δεζκψλ κεηαμχ ησλ εκπιεθφκελσλ (Koller et al., 2014). Δπηπιένλ, ζε άιιε έξεπλα είρε ζέκα ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ παηδηψλ ζε έλα πάξηπ γελεζιίσλ. Σα παηδηά ρξεζηκνπνηνχζαλ εηθφλεο πνπ ηνπο δίλνληαλ ψζηε λα δεκηνπξγήζνπλ κία πινθή πνπ ζα πεξηειάκβαλε ηε ζπλαλαζηξνθή ηνπο κε έλα άηνκν κε αλαπεξία. Μεηά ηελ παξέκβαζε, παξαηεξήζεθε ε κεγαιχηεξε πξνζπκία γηα επαθή θαη νη ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο (Stathi et al., 2014, Vezaali et al., 2012). Ο ξόινο ηνπ παηδηθνύ βηβιίνπ ζηε δηακόξθσζε ζηάζεσλ Ζ αλάγλσζε ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ έρεη ηε δχλακε λα επεξεάζεη ηα ζπλαηζζήκαηα, ηηο ζηάζεηο θαη ηελ επαηζζεζία ησλ αλαγλσζηψλ απέλαληη ζηε δηαθνξεηηθφηεηα (Swain, French & Cameron, 2003). Μέζα απφ ηα βηβιία δίλεηαη ε δπλαηφηεηα ζηνλ αλαγλψζηε κίαο πην ελδειερνχο ελαζρφιεζεο κε ζέκαηα πνπ κπνξεί λα κελ έρνπλ θαηαλνεζεί επαξθψο. Μέζα απφ ηελ αλάγλσζε ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ, πνπ δηαπξαγκαηεχνληαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα, νη καζεηέο ηππηθνχ πιεζπζκνχ κπνξεί λα αλαπηχμνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία, αιιά θαη νη καζεηέο κε αλαπεξία λα δηακνξθψζνπλ κία ζεηηθή απηνεηθφλα (Leicester & Shrigley-Wightman, 2007).

125 125 Δηδηθά ε «ινγνηερλία ηεο έληαμεο» πξνζθέξεη πνιιά νθέιε γηα ηνπο καζεηέο κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Ζ Andrews (1998), ζέινληαο λα αλαδείμεη ηε ζπνπδαηφηεηα ηεο ινγνηερλίαο ηεο έληαμεο ζηελ απνδνρή ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, επηζεκαίλεη φηη ν βαζηθφο ζθνπφο ηεο είλαη λα βνεζήζεη ηνπο καζεηέο λα γίλνπλ πην δεθηηθνί απέλαληη ζηηο αηνκηθέο δηαθνξέο. Απηφ κπνξεί λα επηηεπρζεί, γηαηί ε ινγνηερλία έρεη ηε δπλαηφηεηα λα κεηαδψζεη, κε ηξφπν ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθφ, ζεκειηψδεηο αμίεο αλζξσπηζκνχ, πνπ ζην ζχλνιφ ηνπο ζπκβάιινπλ ζ απηφ πνπ νλνκάδεηαη κφξθσζε ηνπ αλζξψπνπ θαη φρη ζηελ πξφζθηεζε ησλ πξαθηηθψλ γλψζεσλ (Greimas 1985). Ζ ινγνηερλία ζπγρξφλσο κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο εθπαηδεπηηθφ εξγαιείν θαηά ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ηεο μελνθνβίαο θη αθφκε σο πξνλνκηαθφ κέζν γηα ηελ θαιιηέξγεηα ήζνπο θαη αμηψλ (Απνζηνιίδνπ, Παζραιίδεο, & Υνληνιίδνπ, 2002). Ζ ζεκαληηθφηεηα ηεο Λνγνηερλίαο έγθεηηαη ζην φηη κπνξεί λα δηακνξθψλεη ηηο απφςεηο ησλ παηδηψλ, ηηο ζηάζεηο ηνπο ή αθφκε θαη απηά ηα ίδηα (Καλαηζνχιε, 2002). Ζ νξζή «ζηάζε» δελ καζαίλεηαη απνηειεζκαηηθά φηαλ πξνζθέξεηαη κφλν ιεθηηθά ή ζε κνξθή εληνιήο ή παξαίλεζεο ή κέζα απφ ηελ πιεξνθφξεζε. Ζ πνιππφζεηε πνιππνιηηηζκηθή νξζή ζπκπεξηθνξά θαηαθηάηαη κέζα απφ θαζεκεξηλέο πξάμεηο θαη εκπεηξίεο θαη δε δηδάζθεηαη κε ηππηθά θαινζρεδηαζκέλα καζήκαηα (Boutte & McComick, 1992). Σν παξαδνζηαθφ ζρνιείν κέζα απφ θαινζρεδηαζκέλα καζήκαηα κε δηδαθηηζκνχο θαη δνγκαηηζκνχο, πξνζπαζνχζε λα αλαπηχμεη ηηο επηδησθφκελεο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο. Ζ ζχγρξνλε δηδαθηηθή, εγθαηαιείπνληαο θάζε πξνζπάζεηα δνγκαηηθήο δηδαζθαιίαο, επηδηψθεη κέζα απφ ηε ινγηθή αλάιπζε θαη ηε δηαιεθηηθή αληηπαξάζεζε απφςεσλ λα νδεγήζεη δηαδνρηθά ην παηδί ζηε δηακφξθσζε ζηάζεσλ θαη αμηψλ (Παπνχιηα- Σζειέπε, 1990). Ζ δηακφξθσζε ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ καζεηψλ επηηπγράλεηαη κε ηελ ηαχηηζή ηνπο κε ηνπο ήξσεο ησλ παξακπζηψλ, γλσξίδνληαο ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο κέζα απφ ηελ αλάιπζε ησλ ελεξγεηψλ ηνπο, ησλ πξάμεσλ, απνθάζεσλ, ζηάζεσλ θαη επηινγψλ (Gagné, 1984). Ζ δηδαζθαιία κέζα απφ ην παξακχζη κπνξεί λα κεηαηξέςεη ηε δηαδηθαζία παζεηηθήο πξφζιεςεο ηεο γλψζεο ζε κία δηαδηθαζία ελεξγεηηθήο ζπκκεηνρήο ησλ καζεηψλ θαη δεκηνπξγηθήο έθθξαζεο ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο (Αιεμίνπ, 1999, Aπνζηνιίδνπ, 1997). Σνπο βνεζάεη λα δνπλ κέζα απφ απηήλ ηνπο εαπηνχο ηνπο θαη ηνλ θφζκν πνπ ηνπο πεξηβάιιεη (Reinsmith, 2002).

126 126 Σα βηβιία κε ζέκα ηελ αλαπεξία ζα κπνξνχζαλ λα ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ηνπ λεπηαγσγείνπ θαη ησλ πξψησλ ηάμεσλ ηνπ Γεκνηηθνχ. Αξρηθά, απνηεινχλ πεγή πιεξνθνξηψλ γηα ηελ αλαπεξία θαη παξέρνπλ ζηνπο κηθξνχο καζεηέο ηε δπλαηφηεηα λα απνθηήζνπλ ηηο απαξαίηεηεο γλψζεηο ζρεηηθά κε ην ζέκα. Δμάιινπ, ηα κηθξά παηδηά έρνπλ ζπρλά ειάρηζηεο γλψζεηο ή αθφκα θαη ιαλζαζκέλεο αληηιήςεηο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία. Έηζη, κέζα απφ ηελ αλάγλσζε ησλ βηβιίσλ θαη ησλ ζρεηηθψλ ζπδεηήζεσλ, νη εθπαηδεπηηθνί έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα πξνζθέξνπλ ζηα παηδηά φιεο ηηο απαξαίηεηεο πιεξνθνξίεο γηα ην ζέκα ηεο αλαπεξίαο θαη λα απαιείςνπλ πηζαλέο πξνθαηαιήςεηο ηνπο (Diamond & Hong, 2010, Diamond & Tu, 2009). Έπεηηα, αθνξά ζηελ απνδνρή ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, θαζψο ε αλάγλσζε βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία κπνξεί λα επεξεάζεη ζεηηθά ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο (Okagaki, Diamond, Kontos, & Hestenes, 1998). Αξθεηνί εξεπλεηέο, ηζρπξίδνληαη φηη ε αλάγλσζε ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ κε ζέκα ηελ αλαπεξία κπνξεί λα πξνάγεη ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα ηελ αλαπεξία θαη λα βειηηψζεη ηα επίπεδα απνδνρήο παηδηψλ κε αλαπεξία (Blaska, 2003, Dyches & Prater, 2005, Iaquinta & Hipsky, 2006, Okagaki et al.,1998, Ostrosky, Mouzourou, Dorsey, Favazza, & Leboeuf, 2015, Prater, Dyches, & Johnstun, 2006, Sridhar & Vaughn, 2001). Απφ ηελ αλάγλσζε παηδηθψλ βηβιίσλ κε πξσηαγσληζηέο ήξσεο κε αλαπεξία, ζε παηδηά ειηθίαο 6 εηψλ, δηαπηζηψζεθε ε ζεηηθή αληίιεςε απηψλ πξνο ηα παηδηά κε αλαπεξία (Becker, Baskin, & Lennox, 1982) θαη ε βειηίσζε ηεο απνδνρήο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία (Hagino, 1980). ε άιιε έξεπλα, βξέζεθε πσο φηαλ δηαβάζηεθε έλα παξακχζη φπνπ πεξηγξάθνληαλ κία θηιία κεηαμχ ελφο παηδηνχ κε αλαπεξία θαη ελφο παηδηνχ κε ηππηθή αλάπηπμε, ηα αγφξηα πνπ άθνπζαλ ηελ ηζηνξία, ειηθίαο 4-7 εηψλ, ζεψξεζαλ φηη ζα κπνξνχζαλ λα έρνπλ θίιν ηνπο ην παηδί κε αλαπεξία ηεο ηζηνξίαο (Hagino, 1980) Οη Monson θαη Shurtleff (1979) ζηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπο, αλαθέξνπλ φηη νη ζηάζεηο ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία κπνξνχλ λα ηξνπνπνηεζνχλ ζεηηθά, είηε κε ηε ρξήζε εηθφλαο, είηε γξαπηνχ θεηκέλνπ ή απφ ηελ πξνβνιή ηαηληψλ ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία. ηελ έξεπλά ηνπο, ηα 208 παηδηά ειηθίαο 5 έσο 8 εηψλ πνπ ζπκκεηείραλ, παξαθνινχζεζαλ δχν ηαηλίεο κηθξνχ κήθνπο ζπλνιηθήο δηάξθεηαο 13 ιεπηψλ. Σν ζέκα ηεο ηαηλίαο αθνξνχζε έλα κηθξφ αγφξη πνπ γελλήζεθε ρσξίο ηα άλσ θαη θάησ άθξα θαη ην νπνίν κηινχζε γηα ηε δσή ηνπ

127 127 δίλνληαο έκθαζε ζηηο ηθαλφηεηέο ηνπ. ηε ζπλέρεηα, νη εθπαηδεπηηθνί έδσζαλ ζηνπο καζεηέο λα δηαβάζνπλ βηβιία ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία πνπ παξαθνινχζεζαλ ζηελ ηαηλία. Οη εξεπλεηέο αλέθεξαλ φηη ε πην ζεκαληηθή ηξνπνπνίεζε ζηε ζηάζε ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία, αθνξνχζε ηνπο καζεηέο πνπ δήισζαλ φηη είραλ δηαβάζεη βηβιία γηα ηελ αλαπεξία θαη ηαπηφρξνλα παξαθνινχζεζαλ ζρεηηθέο κε ην ζέκα ηαηλίεο. Χζηφζν, ιφγσ ηεο απνπζίαο νκάδαο ειέγρνπ ζηελ έξεπλα, είλαη δχζθνιν λα εθηηκεζεί ην εάλ ε αιιαγή ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ νθείιεηαη ζην ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα, ή ζε θάπνηνλ άιιν παξάγνληα πνπ κπνξεί λα επεξέαζε ηα απνηειέζκαηα. H Beardsley (1981), κειέηεζε ηελ επίδξαζε ελφο πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο, ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ηεο ηξίηεο δεκνηηθνχ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. Οη ζηάζεηο αμηνινγήζεθαλ κε έλα εξσηεκαηνιφγην πνπ δφζεθε ζηα παηδηά πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε. Ζ παξέκβαζε πεξηειάκβαλε ηελ αλάγλσζε επηά βηβιίσλ ζρεηηθψλ κε ηελ αλαπεξία, πνπ πεξηέγξαθαλ κάιηζηα ζρέζεηο αλάκεζα ζε παηδηά κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ κηθξή επίδξαζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ζηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ. Ζ εξεπλήηξηα απέδσζε ην εχξεκα ζηηο ήδε ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία πξηλ ηελ παξέκβαζε. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα ην πξφγξακκα πνπ εθαξκφζηεθε λα κελ αθήζεη πνιιά πεξηζψξηα βειηίσζεο. Οη Salend θαη Moe (1983), δηεξεχλεζαλ ηελ επίδξαζε ηεο ινγνηερλίαο ζηηο ζηάζεηο καζεηψλ δεκνηηθνχ απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία κέζα απφ έλα πξφγξακκα αλάγλσζεο δχν βηβιίσλ κε ηζηνξίεο γηα άηνκα κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο ρψξηζαλ ηνπο 200 καζεηέο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα, ζε ηξεηο νκάδεο. Ζ πξψηε νκάδα (ειέγρνπ), δελ παξαθνινχζεζε ην πξφγξακκα, ε δεχηεξε νκάδα έθαλε κφλν αλάγλσζε ησλ βηβιίσλ θαη ε ηξίηε νκάδα έθαλε αλάγλσζε ζε ζπλδπαζκφ κε δνκεκέλε ζπδήηεζε θαη δξαζηεξηφηεηεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη ππήξμε ζεηηθή αιιαγή ζηάζεσλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία γηα ηνπο καζεηέο ηεο ηξίηεο νκάδαο πνπ ζπκκεηείραλ ζην πξφγξακκα αλάγλσζεο κε δνκεκέλε ζπδήηεζε, ελψ δελ παξνπζηάζηεθαλ αλάινγεο δηαθνξνπνηήζεηο γηα ηνπο ζπκκεηέρνληεο ησλ άιισλ δχν νκάδσλ. Οη Trepanier-Street θαη Romatowski (1996), δηεξεχλεζαλ ηηο αληηιήςεηο θαη ηηο ζηάζεηο 71 καζεηψλ λεπηαγσγείνπ θαη πξψησλ ηάμεσλ δεκνηηθνχ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. Αμηνινγήζεθε ην θαηά πφζν ε αλάγλσζε βηβιίσλ κε πεξηερφκελν γηα ηελ αλαπεξία ζα επεξέαδαλ ηηο ζηάζεηο ηνπο. Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο ήηαλ δηάξθεηαο νρηψ εβδνκάδσλ, ελψ νη ζηάζεηο θαη νη γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα ηελ αλαπεξία, ηφζν

128 128 πξηλ, φζν θαη κεηά ην πξφγξακκα παξέκβαζεο, αμηνινγήζεθαλ κε έλα απηνζρέδην εξσηεκαηνιφγην θαηαζθεπαζκέλν γηα ην ζθνπφ ηεο έξεπλαο. Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο πεξηειάκβαλε ηελ αλάγλσζε έμη παηδηθψλ βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία ηα νπνία είραλ επηιεγεί απφ ηνπο εξεπλεηέο. Σελ αλάγλσζε ζπλφδεπαλ δξαζηεξηφηεηεο, νη νπνίεο θαζνδεγνχληαλ απφ έλαλ εηδηθά γηα ην ζθνπφ ηεο έξεπλαο εθπαηδεπκέλν δάζθαιν. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη ε αλάγλσζε εηδηθά επηιεγκέλσλ βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία, ζε ζπλδπαζκφ κε ζρεηηθέο κε ην πεξηερφκελν ηνπ βηβιίνπ δξαζηεξηφηεηεο, κπνξεί λα απνηειέζεη κία απνηειεζκαηηθή παηδαγσγηθή ζηξαηεγηθή γηα ηελ πξναγσγή ζεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία. Χζηφζν, νη εξεπλεηέο επηζεκαίλνπλ φηη, γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθφ έλα ηέηνην πξφγξακκα, ζα πξέπεη λα είλαη νξγαλσκέλν ζσζηά θαη λα έρεη δηάξθεηα, θαζψο ζεσξνχλ φηη ε πεξηζηαζηαθή αλάγλσζε βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία δε ζα κπνξέζεη λα ζπκβάιιεη ζηελ ηξνπνπνίεζε ησλ ζηάζεσλ. ε άιιε έξεπλα ζρεδηάζηεθε έλα πξφγξακκα παξέκβαζεο κε ζθνπφ λα επαηζζεηνπνηεζνχλ νη καζεηέο ηνπ λεπηαγσγείνπ γηα ηα άηνκα κε θηλεηηθή αλαπεξία (Cooper, 2003). ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 62 καζεηέο εθ ησλ νπνίσλ νη 32 απνηέιεζαλ ηελ νκάδα παξέκβαζεο. Οη ζπκκεηέρνληεο ζηελ παξέκβαζε ρσξίζηεθαλ ζε δχν νκάδεο, εθ ησλ νπνίσλ ε κία παξαθνινχζεζε πξφγξακκα πξνζνκνίσζεο θηλεηηθήο αλαπεξίαο θαη ζπδήηεζεο θαη ε άιιε ζπκκεηείρε ζε πξφγξακκα αλάγλσζεο βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία θαη πξνβνιήο ηαηληψλ. Φάλεθε φηη νη θαη ζηηο δχν πεηξακαηηθέο νκάδεο απμήζεθαλ νη γλψζεηο γηα ηελ θηλεηηθή αλαπεξία θαη δηακνξθψζεθαλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο. ε παξφκνηα απνηειέζκαηα θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ησλ Cameron θαη Rutland (2006), ζε καζεηέο δεκνηηθνχ. Γηεξεπλήζεθε ε επίδξαζε ηεο ινγνηερλίαο ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 67 καζεηέο, ειηθίαο 5-10 εηψλ, ησλ νπνίσλ νη ζηάζεηο, πξηλ θαη κεηά ην πξφγξακκα παξέκβαζεο, αμηνινγήζεθαλ κε ζπλεληεχμεηο. Σν πξφγξακκα δηήξθεζε έμη εβδνκάδεο. Καηά ηελ εθαξκνγή ηνπ, νη ζπκκεηέρνληεο κία θνξά ηελ εβδνκάδα δηάβαδαλ βηβιία πνπ πξαγκαηεχνληαλ θηιηθέο ζρέζεηο παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο βξέζεθε βειηίσζε ησλ ζηάζεσλ ησλ παηδηψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζην πξφγξακκα απέλαληη ζηελ αλαπεξία, θαλεξψλνληαο ζπγρξφλσο φηη ε εκπεηξία ηεο έκκεζεο επαθήο επηθέξεη ζεηηθά απνηειέζκαηα.

129 129 Ζ Routel (2009), δηεξεχλεζε ηελ επίδξαζε ηεο ινγνηερλίαο γηα ηελ αλαπεξία ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ηππηθνχ πιεζπζκνχ απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 20 καζεηέο ηεο Δ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ νη νπνίνη ρσξίζηεθαλ ζε δπν ηζάξηζκεο νκάδεο (πεηξακαηηθή θαη ειέγρνπ). Καηαγξάθεθαλ νη ζηάζεηο φισλ ησλ ζπκκεηερφλησλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. Σν πξφγξακκα ηεο νκάδαο ειέγρνπ αθνξνχζε ηελ αλάγλσζε ελφο πνιχ γλσζηνχ βηβιίνπ παηδηθήο ινγνηερλίαο, πάλσ ζην νπνίν αθνινχζεζε ζπδήηεζε θαη αλάιπζε. Ζ νκάδα παξέκβαζεο ζπκκεηείρε ζηελ αλάγλσζε ελφο βηβιίνπ κε ζέκα κία ζπλνκήιηθή ηνπο καζήηξηα πνπ αληηκεηψπηδε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ελψ θαη ζε απηή ηελ πεξίπησζε ε αλάγλσζε ζπλδπάζηεθε κε δνκεκέλε ζπδήηεζε. Μεηά ην ηέινο ηνπ πξνγξάκκαηνο, νη δχν νκάδεο αληάιιαμαλ βηβιία θαη ζε θάζε κία δηαβάζηεθαλ ηα βηβιία ηεο άιιεο, ρσξίο σζηφζν απηή ηε θνξά λα αθνινπζήζεη ζπδήηεζε. Απφ ηα απνηειέζκαηα θάλεθε φηη ε θαηάιιειε επηινγή βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία, ζε ζπλδπαζκφ κε δνκεκέλε ζπδήηεζε, κπνξεί λα κεηψζεη ηηο αξλεηηθέο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία θαη λα αλνίμεη έλα παξάζπξν γηα αιιαγή ησλ ζηάζεσλ. ε πξφζθαηε έξεπλα κειεηήζεθε ε επηξξνή ηεο αλάγλσζεο ινγνηερληθψλ βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία ζηηο ζηάζεηο ησλ ηππηθψλ καζεηψλ απέλαληη ζε ζπκκαζεηή ηνπο πνπ ρξεζηκνπνηνχζε βνεζεηηθνχο θαη ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Ζ παξέκβαζε πξαγκαηνπνηήζεθε ζε δπν ζρνιεία κε ζχλνιν 71 καζεηψλ, ειηθίαο 6-7 εηψλ. Γηα ηηο αλάγθεο ηεο έξεπλαο δεκηνπξγήζεθαλ δπν νκάδεο. Ζ πεηξακαηηθή νκάδα, φπνπ δηαβάζηεθε έλα βηβιίν πνπ αθνξνχζε καζεηή κε ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη γξάθηεθε απφ ηελ ίδηα ηελ εξεπλήηξηα θαη ε νκάδα ειέγρνπ, ζηελ νπνία δηαβάζηεθε έλα ηπραίν βηβιίν. Σελ αλάγλσζε πιαηζίσλε δνκεκέλε ζπδήηεζε θαη δσγξαθηθή. Ζ παξέκβαζε ζηεξίρηεθε ζην ηξηζδηάζηαην κνληέιν ησλ ζηάζεσλ θαη ηε ζεσξία ηνπ Ajzen θαη ζπκπιεξψζεθε έλα εξσηεκαηνιφγην αμηνιφγεζεο πξηλ ηελ παξέκβαζε. Μεηά ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο, δφζεθε θιίκαθα κέηξεζεο πξνηηζέκελεο ζπκπεξηθνξάο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ ζην ζπλαηζζεκαηηθφ παξάγνληα θαη ζηνλ παξάγνληα ζπκπεξηθνξάο αξλεηηθέο ζηάζεηο, ελψ δελ ππήξμε ζεηηθή αιιαγή ζηηο ζηάζεηο. Χο αηηίεο ηεο κε απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο παξέκβαζεο, ζεσξήζεθε ε ζχληνκε δηάξθεηα ηεο παξέκβαζεο θαη ε απνπζία γλσζηηθνχ ππφβαζξνπ, ε νπνία ζπρλά δεκηνπξγεί αξλεηηθή ζηάζε θαη αξλεηηθή πξνηηζέκελε ζπκπεξηθνξά (Kanarowski, 2012).

130 130 Ζ αλάγλσζε βηβιίσλ ζρεηηθψλ κε ηελ αλαπεξία έρεη αλαθεξζεί σο κία απνηειεζκαηηθή κέζνδνο γηα ηελ ελεκέξσζε ησλ καζεηψλ θαη ηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ (Ostrosky et al., 2013). ε έλα λεπηαγσγείν εθαξκφζηεθε ην εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα «Special Friends». θνπφο ηνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ λα ελεκεξσζνχλ νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε γηα ηελ αλαπεξία κέζα απφ ηελ αλάγλσζε βηβιίσλ πνπ δηαπξαγκαηεχνληαη ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε νκαδηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Σν πξφγξακκα πεξηειάκβαλε ηελ αλάγλσζε βηβιίσλ γηα ηελ αλαπεξία ζε ζπλδπαζκφ κε δνκεκέλε ζπδήηεζε. Οη βαζηθνί άμνλεο πάλσ ζηνπο νπνίνπο ζηεξηδφηαλ ε ζπδήηεζε ήηαλ εξσηήζεηο θαηαλφεζεο ηεο ηζηνξίαο, επεμεγήζεηο φξσλ γηα ηελ αλαπεξία, ζπδήηεζε γηα ηα βνεζήκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ ζε θάζε πεξίπησζε αλαπεξίαο. Σέινο, γηλφηαλ ζπδήηεζε γηα ηηο νκνηφηεηεο κεηαμχ ησλ πξσηαγσληζηψλ θάζε ηζηνξίαο θαη ησλ καζεηψλ πνπ άθνπγαλ ηελ ηζηνξία. Σν πξφγξακκα δηήξθεζε 6 εβδνκάδεο θαη, φηαλ νινθιεξψζεθε, νη εθπαηδεπηηθνί πνπ ην πξαγκαηνπνίεζαλ ζεψξεζαλ φηη είρε ζεηηθή επίδξαζε ζηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ ηνπο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία. Ζ Williamson (2014), κειέηεζε ηελ επίδξαζε ελφο πξνγξάκκαηνο επαηζζεηνπνίεζεο απέλαληη ζηελ αλαπεξία ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ελφο ηκήκαηνο έληαμεο. ηε κειέηε ζπκκεηείραλ 29 καζεηέο ειηθίαο 9-10 εηψλ ελφο ζρνιείνπ ηνπ βνξεηνδπηηθνχ Οράην. Πέληε καζεηέο κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (ήπηεο/κέηξηεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη δηαηαξαρή ειιεηκαηηθήο πξνζνρήο κε ππεξθηλεηηθφηεηα) έβγαηλαλ απφ ηελ ηάμε θαζεκεξηλά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο γιψζζαο, ησλ κεηξήζεσλ θαη ηεο παξέκβαζεο. Κάζε εβδνκάδα, γηλφηαλ έλα κάζεκα 30 ιεπηψλ κε ζέκα θάπνηα κνξθή αλαπεξίαο κέζσ πξνζνκνηψζεσλ, βηβιηνζεξαπείαο θαη ρξήζεο εηθνλνγξαθεκέλσλ παηδηθψλ βηβιίσλ. Υξεζηκνπνηήζεθε ε κέζνδνο ηεο ζπλεξγαηηθήο κάζεζεο φπνπ νκάδεο παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία εξγάζηεθαλ καδί πξνο έλαλ θνηλφ ζηφρν θαη ζπδεηήζεηο γηα θάζε ζέκα ή αλαπεξία. Γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ ζηάζεσλ, ζπκπιεξψζεθαλ εξσηεκαηνιφγηα απφ ηνπο καζεηέο πξηλ, θαηά ηε δηάξθεηα θαη ζην ηέινο ηεο παξέκβαζεο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη φζν πεξηζζφηεξα κάζαηλαλ νη καζεηέο γηα ηηο αλαπεξίεο, ηφζν πεξηζζφηεξν ηηο απνδέρνληαλ. Καηά ηελ έλαξμε ηνπ πξνγξάκκαηνο, νη καζεηέο είραλ αξλεηηθέο απφςεηο ζρεηηθά κε ηηο αλαπεξίεο. Έλα άηνκν κε αλαπεξία ήηαλ έλα άηνκν πνπ ήηαλ δηαθνξεηηθφ, δηφηη δελ ήηαλ ζε ζέζε λα ιεηηνπξγεί κε ηνλ ηξφπν πνπ ιεηηνπξγεί έλα «ηππηθφ» άηνκν. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ ηζρπξίδνληαλ φηη θάπνηνο κε αλαπεξία είρε θάηη πνπ «πήγαηλε ζηξαβά». Μεηά

131 131 ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο νη καζεηέο δηακφξθσζαλ ηελ άπνςε φηη ηα άηνκα κε αλαπεξία είλαη άηνκα κε ζπλαηζζήκαηα θαη ζηφρνπο. Δπηπιένλ, πίζηεςαλ φηη κπνξνχλ λα νινθιεξψλνπλ εξγαζίεο κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, ελψ ζπλεηδεηνπνίεζαλ φηη δελ έρνπλ αλάγθε απφ ζπκπφληα αιιά απφ ζηήξημε θαη θαηαλφεζε. Σέινο, παξαηεξήζεθε απμεκέλε αιιειεπίδξαζε καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία θαη βειηίσζε ησλ ζηάζεσλ. πσο πξνθχπηεη απφ ηηο πεξηζζφηεξεο έξεπλεο, ηα βηβιία θάλνπλ ην άγλσζην γλσζηφ θαη δίλνπλ ζηνπο αλαγλψζηεο ηελ επθαηξία λα σξηκάζνπλ θαη λα εμειηρζνχλ κε δηάθνξνπο ηξφπνπο. Σα βηβιία πνπ πεξηιακβάλνπλ ζηελ ηζηνξία ηνπο ραξαθηήξεο κε αλαπεξία κπνξνχλ λα δηαδξακαηίζνπλ θαηαιπηηθφ ξφιν ζηελ επηηπρή έληαμε ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία θαη ζηελ απνδνρή ηνπο απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ηαλ κάιηζηα ε αλάγλσζε ζπλνδεχεηαη απφ δνκεκέλε ζπδήηεζε, ηα απνηειέζκαηα γίλνληαη αθφκα πην εληππσζηαθά. Δάλ κάιηζηα απηνχ ηνπ είδνπο ηα βηβιία αμηνπνηεζνχλ κέζα ζε έλα θιίκα αζθάιεηαο, ζεβαζκνχ θαη εηιηθξίλεηαο, ηφηε κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηελ εμάιεηςε ησλ πξνθαηαιήςεσλ, θαζψο απμάλνπλ ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα ζέκαηα αλαπεξίαο θαη ζπκβάιινπλ ζηε βειηίσζε ησλ θηιηθψλ ζρέζεσλ ησλ καζεηψλ. Ο ξόινο ηεο ςπρνθηλεηηθήο κε ζηνηρεία ζεαηξηθνύ παηρληδηνύ ζηε δηακόξθσζε ζηάζεσλ Οη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ζπλνκειίθσλ ζεσξνχληαλ αλέθαζελ σο έλαο απφ ηνπο βαζηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αλάπηπμε ηνπ παηδηνχ. Δπνκέλσο, ε απνπζία θηιηθψλ ζρέζεσλ κπνξεί λα γίλεη ηξνρνπέδε ζηε κεηέπεηηα εμέιημε ηνπ παηδηνχ σο κία νινθιεξσκέλε πξνζσπηθφηεηα (Asendorpf et al., 2008). Ζ αλάπηπμε ησλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ μεθηλά αξρηθά κέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε παηδηνχ-γνλέα. πλερίδεη λα δηακνξθψλεηαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο λεπηαθήο ειηθίαο θαη = εμειίζζεηαη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ κέζα απφ ηελ δηάδξαζε κε άιια άηνκα (Kouvava, Antonopoulou, Zioga, & Karali, 2011). ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ πνπ είλαη γηα ηα παηδηά ν θπξηφηεξνο ρψξνο δηακφξθσζεο θηιηθψλ ζρέζεσλ θαη αλάπηπμεο θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ, ππάξρνπλ καζεηέο πνπ βηψλνπλ ηελ απφξξηςε απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο (Hay et al., 2004). Οη δάζθαινη, σζηφζν, κπνξνχλ λα δηαδξακαηίζνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ θαιιηέξγεηα ησλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ ησλ καζεηψλ ηνπο κέζα απφ ηελ εθαξκνγή πνηθίισλ δξαζηεξηνηήησλ (Hazen et al., 1984). Δηδηθφηεξα, νη δξαζηεξηφηεηεο πνπ εθαξκφδνληαη γηα ηελ ςπρνθηλεηηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ ζεσξνχληαη ηδηαίηεξα θαηάιιειεο γηα ηελ πξναγσγή θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ. Μέζα

132 132 απφ ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ςπρνθηλεηηθήο, κπνξνχλ λα βειηησζνχλ, ηφζν ε απηνεθηίκεζε ησλ καζεηψλ, φζν θαη νη θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο (Hazen et al., 1984, Κνπξεηδήο, 2008, Κνπξθνχηαο, 2007, Zimmer, 2007). Καηά ζπλέπεηα, ςπρνθηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο παηρλίδηα κε ζπλνδεία κνπζηθήο, ξπζκηθέο θηλήζεηο, δξαζηεξηφηεηεο κίκεζεο θαη ζεαηξηθφ παηρλίδη κπνξνχλ λα πξνάγνπλ ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ. Οη Kouvava, Antonopoulou, Zioga θαη Karali (2011), ζηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπο αλαθέξνπλ φηη, φηαλ νη δξαζηεξηφηεηεο ςπρνθηλεηηθήο εθαξκνζηνχλ ζσζηά, κπνξνχλ λα βειηηψζνπλ ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ θαη ηηο θηιηθέο ηνπο ζρέζεηο. θνπφο ηεο έξεπλάο ηνπο ήηαλ λα δηεξεπλήζνπλ ην θαηά πφζν ηα παηρλίδηα κε ζπλνδεία κνπζηθήο θαη ην παηρλίδη ξφισλ ζα κπνξνχζαλ λα επεξεάζνπλ ηηο θηιηθέο ζρέζεηο ησλ καζεηψλ. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 20 καζεηέο (7-8 εηψλ) πνπ θνηηνχζαλ ζε εηδηθφ δεκνηηθφ θαη νη νπνίνη είραλ επηιεγεί θαηφπηλ πξφηαζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηνπο, εμαηηίαο ησλ ρακειψλ θνηλσληθψλ ηνπο δεμηνηήησλ θαη ηεο κε απνδνρήο ηνπο απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Σν πξφγξακκα δηήξθεζε ζπλνιηθά νρηψ εβδνκάδεο θαη ζπκπεξηειάκβαλε ζπκκεηνρή ησλ καζεηψλ ζε δξαζηεξηφηεηεο παηρληδηνχ κε ζπλνδεία κνπζηθήο θαη ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ. Ζ αμηνιφγεζε ησλ θηιηθψλ ζρέζεσλ ησλ καζεηψλ θαη ηεο απνδνρήο απφ ηελ νκάδα ησλ ζπκκαζεηψλ, πξηλ θαη κεηά ην πξφγξακκα παξέκβαζεο, πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε κέζνδν ηνπ θνηλσληνγξάκκαηνο θαη ηεο παξαηήξεζεο απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Καηά ηε δηαδηθαζία ηνπ θνηλσληνγξάκκαηνο, δεηήζεθε απφ ηνπο καζεηέο λα νλνκάζνπλ ηνπο πέληε θαιχηεξνπο θίινπο ηνπο, θαζψο θαη πέληε ζπκκαζεηέο ηνπο πνπ δε ζα ηνπο ήζειαλ ζηελ νκάδα ηνπο, πξνθεηκέλνπ κε ηνλ ηξφπν απηφ λα θαηαγξαθεί ε δεκνηηθφηεηα ηνπ θάζε παηδηνχ. Ζ δηαδηθαζία ηεο παξαηήξεζεο βαζίζηεθε ζηε ζπκπιήξσζε εξσηεκαηνινγίσλ ζηα νπνία νη εθπαηδεπηηθνί ηνπ ζρνιείνπ θιήζεθαλ λα θαηαγξάςνπλ ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο ζπκπεξηθνξέο ησλ επηιεγκέλσλ γηα ηελ έξεπλα καζεηψλ πξηλ, θαηά ηε δηάξθεηα θαη κεηά ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο. Απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θάλεθε φηη νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζην πξφγξακκα βειηηψζεθαλ, ελψ ζην 40% απφ απηνχο απμήζεθε ε απνδνρή ηνπο. Σν ζεαηξηθφ παηρλίδη σο κία κέζνδνο πνπ πξνάγεη ηελ ςπρνθηλεηηθή αλάπηπμε πξνηείλεηαη απφ ηνπο εηδηθνχο σο κία ελαιιαθηηθή παηδαγσγηθή πξνζέγγηζε, πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζεί ε απηνεθηίκεζε ησλ καζεηψλ θαη παξάιιεια λα θαιιηεξγεζνχλ νη θνηλσληθέο ηνπο δεμηφηεηεο (Bridgeman, 1981, Doctoroff, 1997,

133 133 Hughes, 2010, Jones, 2000, Mayesky, 2012, Σζηκπηδάθε θαη ζπλ., 2013). Σν παηρλίδη ξφισλ ζεσξείηαη σο κία ηδαληθή δξαζηεξηφηεηα πνπ ζπκβάιιεη, φρη κφλν ζηελ θνηλσληθνπνίεζή ησλ παηδηψλ, αιιά θαη ζηε βειηηψζε ηεο απνδνρήο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο απνδνρήο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία (McGrail & Rieger, 2013). Ζ Andrews (1998), πξνηείλεη ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα ρξεζηκνπνηνχλ ζην ζεαηξηθφ παηρλίδη δξαζηεξηφηεηεο κίκεζεο κίαο αλαπεξίαο σο κέζν γηα ηελ επαηζζεηνπνίεζε ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία θαζψο πηζηεχεη φηη κε απηφ ηνλ ηξφπν νη καζεηέο κπνξνχλ λα αληηιεθζνχλ ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα άηνκα κε αλαπεξία. Ζ Hepler (1998), δηεξεχλεζε ηελ επίδξαζε ελφο παξεκβαηηθνχ πξνγξάκκαηνο κε ζηνηρεία ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζηελ απνδνρή καζεηψλ κε ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 25 καζεηέο δεκνηηθνχ νη νπνίνη ρσξίζηεθαλ ζε νκάδα παξέκβαζεο θαη νκάδα ειέγρνπ. Σν παξεκβαηηθφ πξφγξακκα ήηαλ δηάξθεηαο νρηψ εβδνκάδσλ. Ζ αμηνιφγεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο πξαγκαηνπνηήζεθε κε εξσηεκαηνιφγηα θαηαγξαθήο ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ πξηλ θαη κεηά ην πξφγξακκα θαζψο θαη κε ηε κέζνδν ηνπ θνηλσληνγξάκκαηνο. Απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θάλεθε φηη νη καζεηέο ηεο νκάδαο παξέκβαζεο πνπ ζπκκεηείραλ ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζεκείσζαλ πην πςειά επίπεδα απνδνρήο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζε ζχγθξηζε κε ηνπο καζεηέο ηεο νκάδαο ειέγρνπ. ε κία έξεπλα θάλεθε ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζε ζρέζε κε ηελ παξάζεζε απιψλ πιεξνθνξηψλ (Krahe & Altwasser, 2006). ηελ έξεπλά ηνπο ζπκκεηείραλ 70 καζεηέο ειηθίαο 9 εηψλ. Γελ παξαηεξήζεθε θακηά βειηίσζε ζηε ζηάζε ησλ καζεηψλ, φηαλ ζηελ παξέκβαζε πνπ πινπνηήζεθε δηλφηαλ απιά πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε ηελ αλαπεξία. ηαλ φκσο, κεηαμχ ησλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, αλαπηχρζεθε επαθή δηα κέζνπ ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, ηα απνηειέζκαηα ήηαλ πνιχ πην ζεηηθά. Μάιηζηα, ε αμηνιφγεζε πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ηξεηο κήλεο κεηά, έδεημε φηη ηα απνηειέζκαηα, είραλ δηάξθεηα. Παξφκνηα απνηειέζκαηα αλαθέξνληαη θαη ζε άιιε έξεπλα φπνπ ζπκκεηείραλ 20 καζεηέο δεκνηηθνχ κε ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο (6-12 εηψλ) θαη νη ζπκκαζεηέο ηνπο. (Frederickson & Turner, 2003). Οη εξεπλεηέο εθάξκνζαλ έλα παξεκβαηηθφ πξφγξακκα ην νπνίν ζηφρεπε ζηελ αχμεζε ησλ επηπέδσλ απνδνρήο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία απφ ηνπο καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε. Γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο δεκηνπξγήζεθαλ δχν νκάδεο (παξέκβαζεο θαη ειέγρνπ). Ζ νκάδα παξέκβαζεο

134 134 παξαθνινχζεζε γηα έμη εβδνκάδεο έλα πξφγξακκα αιιειεπίδξαζεο κε 10 απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο. Σν πξφγξακκα ήηαλ δνκεκέλν κε παηγληψδεηο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζπδήηεζε, ελψ ε νκάδα ειέγρνπ παξαθνινχζεζε ην θαλνληθφ ζρνιηθφ πξφγξακκα. Απφ ηελ αμηνιφγεζε ησλ ζηάζεσλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε πξνέθπςε φηη ε ζπγθεθξηκέλε κέζνδνο παξέκβαζεο αχμεζε ηα επίπεδα απνδνρήο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ηελ έξεπλα ηνπ Tsiaras, (2016), δηεξεπλήζεθε ε επίδξαζε ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ησλ καζεηψλ δεκνηηθνχ. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ καζεηέο δεκνηηθνχ, ειηθίαο 8-11 εηψλ νη νπνίνη γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο ρσξίζηεθαλ ζε νκάδα ειέγρνπ (Ν=1215) θαη νκάδα παξέκβαζεο (Ν=1213). Οη ζπκκεηέρνληεο ζηελ νκάδα παξέκβαζεο παξαθνινχζεζαλ 16 καζήκαηα ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, κία ψξα ηελ εβδνκάδα θαη γηα δηάζηεκα έμη κελψλ. Ζ δνκή ησλ δξαζηεξηνηήησλ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ ζηφρεπε ζηελ θαηαλφεζε ησλ αηνκηθψλ δηαθνξψλ ησλ καζεηψλ, θαη ζηελ απνδνρή ησλ απνκνλσκέλσλ καζεηψλ. Οη θηιηθέο ζρέζεηο ησλ καζεηψλ πξηλ θαη κεηά ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο κεηξήζεθαλ κε ην θνηλσληνκεηξηθφ ηεζη Moreno. Οη καζεηέο θιήζεθαλ λα νλνκαηίζνπλ ηξεηο ζπκκαζεηέο ηνπο πνπ ηνπο ήηαλ αξεζηνί θαη ηξεηο πνπ δελ ηνπο ήηαλ ηδηαίηεξα αγαπεηνί. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη ην πξφγξακκα παξέκβαζεο είρε ζεηηθή επίδξαζε ζηηο θηιηθέο ζρέζεηο θαη ζπλέβαιιε ζηελ απνδνρή ησλ πην απνκνλσκέλσλ καζεηψλ. Ο εξεπλεηήο, θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη κέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ καζεηψλ θαηά ηε δηαδηθαζία ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, βειηηψζεθε ε επαηζζεηνπνίεζε ηνπο απέλαληη ζηηο αλάγθεο θαη ηηο επηζπκίεο ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο. Δλ θαηαθιείδη, απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη φηη ηα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο πνπ εκπεξηέρνπλ δξαζηεξηφηεηεο ςπρνθηλεηηθήο θαη ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ επηδξνχλ ζεηηθά ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. Δπηπιένλ, θάλεθε φηη έρνπλ θαιχηεξα απνηειέζκαηα φηαλ ε δηάξθεηά ηνπο είλαη επαξθήο θαη ην πεξηερφκελφ ηνπο δνκεκέλν. Άιισζηε, ε δηεζλήο βηβιηνγξαθία ππνζηεξίδεη ηελ εθαξκνγή δνκεκέλσλ δξαζηεξηνηήησλ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ σο κέζνπ γηα ηελ απνδνρή ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο (Neeley & Neeley, Justen, Tipton-Summer, 2001). Οη δξαζηεξηφηεηεο απηέο ζπκβάιινπλ ζηελ θαιιηέξγεηα θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ θαη επηηξέπνπλ ζηνπο καζεηέο λα θαηαλνήζνπλ θαλφλεο θαη ζπκπεξηθνξέο (Stagnitti & Unsworth, 2000).

135 135 Δπίδξαζε πνιπκνξθηθώλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο ζηηο ζηάζεηο (ινγνηερλία θαη ζεαηξηθό παηρλίδη) Δξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ηα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο πνπ ζπλδπάδνπλ δηάθνξεο ηερληθέο είλαη πην απνηειεζκαηηθά, επηθέξνληαο πην ζεηηθέο ζηάζεηο. Οη Salent θαη Moe (1983), δηεξεχλεζαλ ηελ επίδξαζε ηεο ινγνηερλίαο ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Οη εξεπλεηέο ρψξηζαλ ηνπο 240 καζεηέο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα, ζε ηξείο νκάδεο: κία νκάδα ειέγρνπ, κία νκάδα παξέκβαζεο ζηελ νπνία νη εξεπλεηέο δηάβαζαλ δχν βηβιία γηα ηελ αλαπεξία θαη κία δεχηεξε νκάδα παξέκβαζεο, ζηελ νπνία δηαβάζηεαλ δχν βηβιία γηα ηελ αλαπεξία θαη ζηε ζπλέρεηα ζπκκεηείρε ζε ζπδήηεζε θαη δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ. Απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπο βξέζεθε φηη νη ζηάζεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία άιιαμαλ κφλν ζηελ νκάδα παηδηψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζην πξφγξακκα αλάγλσζεο βηβιίσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ζπδήηεζε θαη δξακαηνπνίεζε. Οη εξεπλεηέο θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ν ζπλδπαζκφο ινγνηερλίαο θαη δξακαηνπνίεζεο είλαη ε πην απνηειεζκαηηθή κέζνδνο γηα ηελ αιιαγή ζηάζεσλ. ε έξεπλα αμηνινγήζεθε ε επίδξαζε ελφο πνιπκνξθηθνχ παξεκβαηηθνχ πξνγξάκκαηνο ζηηο ζηάζεηο καζεηψλ δεπηέξαο θαη έθηεο δεκνηηθνχ. Οη ζηξαηεγηθέο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ πινπνίεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ ε ελεκέξσζε θαη ε πξνζνκνίσζε ηεο αλαπεξίαο γηα δηάθνξεο κνξθέο αλαπεξίαο ζε 430 καζεηέο. ηηο δξαζηεξηφηεηεο πεξηιακβάλνληαλ ε άζθεζε πξνζαλαηνιηζκνχ ζην ρψξν γηα ηα άηνκα κε ηχθισζε, ε επηθνηλσλία κε ηε ρξήζε ηεο λνεκαηηθήο γιψζζαο, ην πέξαζκα εκπνδίνπ κε ηε ρξήζε αλαπεξηθνχ ακαμηδίνπ πνπ αθνξνχζε άηνκα κε θηλεηηθέο αλαπεξίεο. Οη εξεπλεηέο θαηέδεημαλ ηε ζεκαζία ηνπ πνιπκνξθηθνχ πξνγξάκκαηνο, αλαδεηθλχνληαο ηε ζεηηθή επίδξαζε πνπ είρε ζηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ (Loovis et Loovis, 1997). ηελ έξεπλα ησλ Favazza θαη Odom (1997), κειεηήζεθε ε επίδξαζε ελφο πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο ζηηο ζηάζεηο απέλαληη ζηελ αλαπεξία παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο. πκκεηείραλ 48 λήπηα κε ηππηθή αλάπηπμε θαη 15 παηδηά κε αλαπεξία Σα παηδηά κε αλαπεξία ζπκκεηείραλ κφλν ζην θνκκάηη ηεο παξέκβαζεο πνπ αθνξνχζε ην δνκεκέλν παηρλίδη. Απφ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, ηα 32 θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία φπνπ ππήξραλ ηάμεηο γηα παηδηά κε αλαπεξία. Τπήξμε ε δπλαηφηεηα αιιειεπίδξαζεο

136 136 θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δηαιείκκαηνο ή ηνπ θαγεηνχ. Γηα ηηο αλάγθεο ηεο έξεπλαο δεκηνπξγήζεθαλ ηξεηο νκάδεο. Σελ πξψηε νκάδα παξέκβαζεο πςειήο επαθήο κε παηδηά κε αλαπεξίεο, ζηελ νπνία εθαξκφζηεθε ην πξφγξακκα παξέκβαζεο. Σελ νκάδα ρακειήο επαθήο πνπ πεξηιάκβαλε ηνπο καζεηέο πνπ εξρφηαλ ζε επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία ζην ζρνιείν, αιιά ζηελ νπνία δελ εθαξκφζηεθε παξέκβαζε. Σελ ηξίηε νκάδα ειέγρνπ, απνηεινχζαλ νη καζεηέο πνπ θνηηνχζαλ ζε ζρνιείν ρσξίο επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία. Ζ νκάδα ειέγρνπ δελ είρε θακηά άιιε επαθή κε ην πξφγξακκα εθηφο απφ ηηο κεηξήζεηο πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε. Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο πεξηιάκβαλε αθήγεζε 27 ηζηνξηψλ κε ζέκαηα αλαπεξίαο θαη θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο φπσο ηε θηιία, ην παηρλίδη, ηε κνηξαζηά. Γηήξθεζε 9 εβδνκάδεο, κε ζπρλφηεηα ηξεηο θνξέο ηελ εβδνκάδα γηα 15 ιεπηά, ελψ ηελ αλάγλσζε ηνπ παξακπζηνχ αθνινπζνχζε θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε θαη δνκεκέλν παηρλίδη κε παηδηά κε αλαπεξία. Κάζε βδνκάδα, ηα παηδηά έπαηξλαλ ζην ζπίηη έλα αληίγξαθν κίαο ηζηνξίαο πνπ είραλ επεμεξγαζηεί ζην ζρνιείν. Οη γνλείο δηάβαδαλ ηηο ίδηεο ηζηνξίεο θαη ηηο ζπδεηνχζαλ καδί κε ην παηδί ηνπο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη, ελψ ηα παηδηά πξηλ ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο, είραλ ρακειά επίπεδα απνδνρήο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία, κεηά ην ηέινο ηεο παξέκβαζεο ε απνδνρή ηνπο ήηαλ κεγαιχηεξε θαη δηαηεξήζεθε κεηά απφ πέληε κήλεο πνπ έγηλε ε επαλακέηξεζε. Δπηπιένλ, θάλεθε φηη ηα παηδηά πνπ έξρνληαη ζε επαθή ιηγφηεξν κε άηνκα κε αλαπεξία, είλαη ιηγφηεξν δεθηηθά απφ φηη ηα παηδηά πνπ έξρνληαη ζπρλφηεξα ζε επαθή κε άηνκα κε αλαπεξία. Οη Favazza, Phillipsen θαη Kumar (2000), επαλέιαβαλ θαη πξνέθηεηλαλ ηελ παξαπάλσ έξεπλα. Ζ παξέκβαζε απνηεινχληαλ απφ αλάγλσζε ηζηνξίαο θαη ζπδήηεζε ζην ζρνιείν, δνκεκέλν παηρλίδη κεηαμχ λεπίσλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία θαη αλάγλσζε κίαο ηζηνξίαο θαη ζπδήηεζε κε ηνπο γνλείο ζην ζπίηη. Με ζθνπφ λα πξνζδηνξίζνπλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ πξνγξάκκαηνο, πεξηέιαβαλ ηελ αθήγεζε ηζηνξηψλ κε θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε, ηελ αιιειεπίδξαζε κε παηδηά κε αλαπεξία ζην πιαίζην δνκεκέλνπ θηλεηηθνχ παηρληδηνχ θαη ηε ζπκκεηνρή ηεο νηθνγέλεηαο. ηε κειέηε ζπκκεηείραλ 57 παηδηά κε ηππηθή αλάνηπμε θαη 32 παηδηά κε αλαπεξία ειηθίαο 4-6 εηψλ. Σα παηδηά πνπ ζπκκεηείραλ ζηε κειέηε ρσξίζηεθαλ ζε ηέζζεξηο νκάδεο. ηελ νκάδα ζπλδπαζηηθήο παξέκβαζεο (αθήγεζε παξακπζηψλ θαη δνκεκέλν παηρλίδη κε παηδηά κε αλαπεξίεο, n=15 παηδηά), ζηελ νκάδα παξακπζηνχ (κφλν παξακχζη, n=13 παηδηά), ζηελ νκάδα παηρληδηνχ (κφλν δνκεκέλν παηρλίδη κε παηδηά κε αλαπεξίεο, n=14 παηδηά) θαη ζηελ νκάδα ειέγρνπ (θακία παξέκβαζε, n=15 παηδηά). Οη καζεηέο φισλ

137 137 ησλ νκάδσλ, εθηφο απφ ηελ νκάδα ειέγρνπ, θνηηνχζαλ ζην ίδην ζρνιείν θαη πξνέξρνληαλ απφ ηάμεηο ζηηο νπνίεο δε θνηηνχζαλ παηδηά κε αλαπεξία. Χζηφζν, έξρνληαλ ζε επαθή κε παηδηά κε αλαπεξία ζην ζρνιείν θαηά ην δηάιεηκκα ή ηελ ψξα ηνπ θαγεηνχ. Οη καζεηέο ηεο νκάδαο ειέγρνπ θνηηνχζαλ ζε άιιν ζρνιείν θαη δελ έξρνληαλ θαζφινπ ζε επαθή κε παηδηά κε αλαπεξίεο. H παξέκβαζε πεξηειάκβαλε ηα παξαθάησ ζηνηρεία: αλάγλσζε ηζηνξηψλ θαη θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε ζην ζρνιείν, δνκεκέλν παηρλίδη κε ηα παηδηά κε αλαπεξία θαη αλάγλσζε ηζηνξηψλ θαη ζπδήηεζε ζην ζπίηη κε ηηο νηθνγέλεηεο ησλ παηδηψλ. Ζ νκάδα ζπλδπαζηηθήο παξέκβαζεο ζπκκεηείρε ζε φιεο ηηο ζπληζηψζεο ηεο παξέκβαζεο. Ζ νκάδα παξακπζηνχ ζπκκεηείρε ζηελ αθήγεζε ηζηνξηψλ ζην ζρνιείν θαη ηελ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε θαη ε νκάδα παηρληδηνχ ζπκκεηείρε ζην δνκεκέλν παηρλίδη κε παηδηά κε αλαπεξία. Αθήγεζε ηζηνξηώλ θαη θαζνδεγνύκελε ζπδήηεζε. Οη ζπκκεηέρνληεο έιαβαλ πιεξνθνξίεο γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία. Ζ αθήγεζε ηζηνξηψλ θαη θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε δηήξθεζε 15 ιεπηά, 3 εκέξεο ηελ εβδνκάδα γηα 6 εβδνκάδεο. ια ηα βηβιία πνπ δηαβάζηεθαλ πεξηειάκβαλαλ κία ηζηνξία πνπ ζπλδεφηαλ άκεζα κε έλα παηδί (ή παηδηά) κε αλαπεξία. Ακέζσο κεηά ηελ αλάγλσζε ηεο ηζηνξίαο αθνινχζεζε θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε πνπ ζρεηίδνληαλ κε: (α) ην βαζηθφ πεξηερφκελν ηεο ηζηνξίαο, (β) ηελ επεμήγεζε ηεο αλαπεξίαο θαη ηεο ζρεηηθήο νξνινγίαο, (γ) ηηο νκνηφηεηεο αλάκεζα ζηα παηδηά κε θαη ρσξίο αλαπεξίεο, (δ) ηνλ εηδηθφ εμνπιηζκφ (π.ρ. αλαπεξηθφ ακαμίδην) θαη (ε) ηηο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δνκεκέλνπ παηρληδηνχ κε ηα παηδηά κε αλαπεξία. Γνκεκέλν παηρλίδη. Ακέζσο κεηά ηελ αθήγεζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε, ε νκάδα ζπλδπαζηηθήο παξέκβαζεο ζπκκεηείρε ζε 15 ιεπηά δνκεκέλνπ παηρληδηνχ κε παηδηά κε αλαπεξίεο. Παξέκβαζε ζην ζπίηη. Πεξηειάκβαλε αλάγλσζε κίαο ηζηνξίαο απφ ηνπο γνλείο κία θνξά ηελ εβδνκάδα, γηα έμη εβδνκάδεο θαη θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε παξφκνηα κε απηή πνπ έγηλε ζην ζρνιείν. Απφ ηα απνηειέζκαηα θάλεθε φηη φιεο νη παξεκβάζεηο είραλ ζεηηθέο επηδξάζεηο ζηηο ζηάζεηο κε ηε ζπλδπαζηηθή παξέκβαζε λα έρεη ηα θαιχηεξα απνηειέζκαηα. Οη δηαθνξέο είραλ λα θάλνπλ φρη κφλν κε ηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ, αιιά θαη κε ηελ θαιχηεξε αιιειεπίδξαζε θαη ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Σα παηδηά ηεο νκάδαο ειέγρνπ πνπ δελ έιαβαλ θακία παξέκβαζε, δε ζεκείσζαλ αιιαγή ζηηο ζηάζεηο ηνπο. Σέινο, ηα απνηειέζκαηα

138 138 ηεο επαλακέηξεζεο, πνπ έγηλε πέληε κήλεο κεηά, έδεημαλ φηη ε επίδξαζε ηεο παξέκβαζεο δηαηεξήζεθε. Ζ Λνπάξε (2008), πινπνίεζε έλα πξφγξακκα παξέκβαζεο γηα έλα ππνηηζέκελν παηδί κε ζχλδξνκν Down ζε δείγκα 364 καζεηψλ ειηθίαο 10 έσο 12 εηψλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ δελ ππήξρε καζεηήο κε αλαπεξία. Αμηνινγήζεθαλ νη γλψζεηο θαη νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε θαη δηαπηζηψζεθε αιιαγή ζηηο γλψζεηο ηνπο κεηά ηελ παξέκβαζε. Ζ παξέκβαζε δηήξθεζε 10 δηδαθηηθά δίσξα θαη απνηεινχληαλ απφ ηξεηο ελφηεηεο θαηά ηηο νπνίεο δηαβάζηεθαλ παηδηθά ινγνηερληθά βηβιία πνπ είραλ επηιεγεί θαη έγηλε ζπδήηεζε κε βάζε ην πεξηερφκελν ηνπ θάζε βηβιίνπ. Αθνινχζεζαλ γξαπηέο θαη εηθαζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, θαζψο θαη δξακαηνπνηήζεηο κε ζέκα αλάινγν ηνπ βηβιίνπ θαη ζθνπφ, ηφζν ηελ ελεκέξσζε φζν θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζε. Απφ ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο δηαθαίλεηαη πσο νη καζεηέο κεηά ηελ πνιχπιεπξε παξέκβαζε ελεκεξψζεθαλ γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλαπεξίαο θαη δηακφξθσζαλ ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο. ε άιιε έξεπλα ρξεζηκνπνίεζαλ ηηο δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ σο κέζνδν επαηζζεηνπνίεζεο ησλ καζεηψλ λεπηαγσγείνπ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ καζεηέο ηππηθήο αλάπηπμεο νη νπνίνη κέζα απφ ην πξφγξακκα παξέκβαζεο θαινχληαλ λα αιιειεπηδξάζνπλ κε καζεηέο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Σν πξφγξακκα είρε δηάξθεηα ηέζζεξα ρξφληα, αιιά θάζε νκάδα καζεηψλ ζπκκεηείρε κφλν γηα έλα ρξφλν. Ζ δνκή ηνπ πξνγξάκκαηνο πεξηειάκβαλε, κεηαμχ άιισλ, ηελ εκπινθή ησλ καζεηψλ ζε παηρλίδηα ξφισλ, φπνπ θαινχληαλ λα ππνδπζνχλ δηάθνξνπο επαγγεικαηίεο φπσο ηνλ καλάβε, ηνλ γηαηξφ, ηνλ νηθνδφκν, ηελ θνκκψηξηα θ.ι.π. Καηά ηε δηαδηθαζία ηνπ ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ, νη ζπκκεηέρνληεο ρσξίζηεθαλ ζε δπάδεο, φπνπ έλαο καζεηήο έπξεπε λα ζπλεξγαζηεί κε έλα ζπκκαζεηή ηνπ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη ην παηρλίδη είλαη απνηειεζκαηηθφ κέζν γηα ηελ ελίζρπζε ησλ δεζκψλ κεηαμχ ησλ εκπιεθφκελσλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Denning & Stanton-Chapman, 2014). Οη εξεπλεηέο Ison θαη ζπλ. (2010), εθάξκνζαλ έλα δνκεκέλν πνιπκνξθηθφ πξφγξακκα ζε παηδηά δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ζην χδλεπ ηεο Απζηξαιίαο, κε ηελ επσλπκία «Just like you». Γηεξεπλήζεθαλ νη ζηάζεηο θαη νη γλψζεηο θαη ε απνδνρή καζεηψλ ειηθίαο 9-11 εηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε απέλαληη ζηελ αλαπεξία. Γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο παξέκβαζεο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ εξσηεκαηνιφγηα θαη νκάδεο εζηίαζεο

139 139 (focus groups), πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε. Σν ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα είλαη έλα απφ ηα πξψηα πξνγξάκκαηα πνπ ζπλδπάδεη ηε δηεξεχλεζε, αιιά θαη βειηίσζε ηνπ γλσζηηθνχ θαη ζπκπεξηθεξηθνχ παξάγνληα ησλ ζηάζεσλ πξηλ θαη κεηά ηελ παξέκβαζε. Λίγεο κειέηεο έρνπλ αμηνινγήζεη ηα πνηνηηθά δεδνκέλα ζρεηηθά κε ηελ απνδνρή ησλ παηδηψλ πξνο ηελ αλαπεξία πξηλ θαη κεηά ηελ εθαξκνγή παξέκβαζεο (Rillotta et al., 2007, Laws et al., 2005 ). Δπηπιένλ, ε κειέηε απηή είλαη ε πξψηε πνπ ρξεζηκνπνηεί σο εξγαιείν δηεξεχλεζεο ηηο νκάδεο εζηίαζεο, αλαδεηθλχνληαο ηελ αλαγθαηφηεηα ρξήζεο δνκεκέλσλ ζπλεληεχμεσλ κε εξσηήζεηο αλνηθηνχ ηχπνπ. Οη εξεπλεηέο ζέιεζαλ λα θαηαδείμνπλ κέζα απφ ηηο ζπλεληεχμεηο ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γλψζεσλ θαη ηεο θαηαλφεζεο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία. Σν πξφγξακκα δηήξθεζε δπν 90ιεπηεο ζπλαληήζεηο θαη πεξηειάκβαλε ζπδεηήζεηο, γξαπηέο δξαζηεξηφηεηεο, πιεξνθφξεζε θαη δξαζηεξηφηεηεο πξνζνκνίσζεο. ηνλ ηνκέα ηεο γλψζεο ηεο αλαπεξίαο επηιέρηεθαλ δξαζηεξηφηεηεο, φπσο δνκεκέλε ζπδήηεζε γηα ηα είδε ηεο αλαπεξίαο, γηα ηελ νλνκαηνινγία θαη ηα ζηεξεφηππα. Μάιηζηα, έλαο απφ ηνπο κειεηεηέο πνπ πήξαλ κέξνο ζηελ έξεπλα ήηαλ άηνκν κε αλαπεξία. Απφ ηα απνηειέζκαηα θάλεθε φηη νη ζπκκεηέρνληεο βξαρππξφζεζκα βειηίσζαλ ζεκαληηθά ηηο γλψζεηο, ηηο ζηάζεηο θαη ηελ απνδνρή, κεηά ηελ παξέκβαζε. Οη ζπκκεηέρνληεο αλέθεξαλ φηη ελεκεξψζεθαλ γηα ηα δηάθνξα είδε ηεο αλαπεξίαο, θαηαλνψληαο επηπιένλ φηη ηα άηνκα κε αλαπεξία έρνπλ ηηο ίδηεο αλάγθεο, επηζπκίεο αιιά θαη δηθαηψκαηα φπσο φινη νη άλζξσπνη. Παξαηεξήζεθε βειηίσζε ζην ιεμηιφγην πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ αλαθνξηθά κε ηελ αλαπεξία, εθδειψλνληαο ηαπηφρξνλα θαη ηελ επηζπκία ηνπο γηα πεξηζζφηεξε γλψζε θαη ζπλαλαζηξνθή κε ηα άηνκα κε αλαπεξία. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, ηα πνιπκνξθηθά πξνγξάκκαηα ζεσξνχληαη πην απνηειεζκαηηθά αλαθνξηθά κε ηελ επαηζζεηνπνίεζε, ηελ αιιαγή ησλ ζηάζεσλ θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε, βνεζψληαο ηαπηφρξνλα ζηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία (Ison et al., 2010). Αθφκε, νη De Boer θαη ζπλ. (2014), κειέηεζαλ ηελ επίδξαζε ελφο πνιπκνξθηθνχ πξνγξάκκαηνο ζε ζρνιεία ηεο Οιιαλδίαο. πκκεηείραλ 271 καζεηέο, εθ ησλ νπνίσλ 53 ήηαλ καζεηέο λεπηαγσγείνπ, ειηθίαο 5-6 εηψλ θαη 218 καζεηέο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, ειηθίαο 7-12 εηψλ. Δπηιέρηεθαλ δχν δεκνηηθά ζρνιεία σο πεηξακαηηθά δηφηη πξννξίδνληαλ λα ελσζνχλ ζε έλα «θνηλσληθφ ζρνιείν». Σα «θνηλσληθά ζρνιεία» ζηελ Οιιαλδία πεξηιακβάλνπλ εγθαηαζηάζεηο γηα παηδηά απφ 0-12 εηψλ (βξεθνλεπηαθφ ζηαζκφ, δεκνηηθφ ζρνιείν, νινήκεξε θξνληίδα), αιιά θαη

140 140 θέληξα εθπαίδεπζεο παηδηψλ εηψλ, κε ζνβαξέο θηλεηηθέο θαη λνεηηθέο αλαπεξίεο. Ζ κειέηε απηή είρε σο ζηφρν ηελ πξνεηνηκαζία ησλ καζεηψλ ησλ πεηξακαηηθψλ ζρνιείσλ γηα ηε ζπλχπαξμή ηνπο κε ηα παηδηά κε αλαπεξίεο πνπ ζα θνηηνχζαλ κειινληηθά ζην ζρνιείν απηφ. Σν δχν ζρνιεία ειέγρνπ επηιέρζεθαλ κε ηα παξαθάησ ηξία θξηηήξηα: 1) λα είλαη ηππηθά δεκνηηθά ζρνιεία (καζεηέο 4-12 εηψλ), 2) λα βξίζθνληαη ζηελ ίδηα πεξηνρή κε ηα πεηξακαηηθά ζρνιεία θαη 3) λα κελ πεξηιακβάλνπλ καζεηέο κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ή αλαπεξία. Σα ζρνιεία ζην ζχλνιφ ηνπο είραλ 4 ηάμεηο λεπηαγσγείνπ θαη 13 ηάμεηο δεκνηηθνχ. Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο βαζίζηεθε ζην πξφγξακκα «Special Friends» ην νπνίν δηήξθεζε έμη εβδνκάδεο θαη είρεη σο ζηφρν λα δηδάμεη ζε παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο φηη ν θαζέλαο είλαη κνλαδηθφο αλεμάξηεηα απφ ηελ αλαπεξία. Δπηπιένλ, είρε σο ζηφρν λα βειηηψζεη ηνπο παξάγνληεο γλψζε, αηζζήκαηα θαη ζπκπεξηθνξά. Ο ζηφρνο ηνπ πξνγξάκκαηνο «Special Friends» ήηαλ λα γλσξίζνπλ νη καζεηέο ρσξίο αλαπεξία φζα πεξηζζφηεξα γίλεηαη γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. Σα κέζα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ήηαλ ε δνκεκέλε αθήγεζε παξακπζηψλ, ε ζπλεξγαηηθή κάζεζε θαη ε ζπκκεηνρή ησλ γνλέσλ. Ζ παξέκβαζε πνπ αλαπηχρζεθε γηα ηελ ηξέρνπζα κειέηε πεξηειάκβαλε έλα ζηνηρείν ηνπ πξνγξάκκαηνο «Special Friends»: ηε δνκεκέλε αθήγεζε. Ζ παξέκβαζε γηλφηαλ δχν θνξέο ηελ εβδνκάδα γηα ηξεηο εβδνκάδεο. Σα καζήκαηα αθνξνχζαλ ηελ νκάδα-ζηφρν ηνπ θέληξνπ εθπαίδεπζεο: ηα παηδηά κε θηλεηηθέο θαη λνεηηθέο αλαπεξίεο. Ζ δνκή θαη ην πεξηερφκελν ησλ καζεκάησλ ήηαλ ίδηα γηα φινπο, αιιά ήηαλ πξνζαξκνζκέλα ζηελ ειηθία ησλ καζεηψλ. Δπηιέρζεθαλ βηβιία γηα ηνπο καζεηέο ηνπ λεπηαγσγείνπ θαη ηαηλίεο ή ηζηνξίεο απφ ηελ πξαγκαηηθή δσή γηα ηηο κεγαιχηεξεο ηάμεηο. Κάζε παξακχζη πεξηειάκβαλε έλα ραξαθηήξα κε αλαπεξία, φπσο γηα παξάδεηγκα κία αξάρλε κε πέληε πφδηα. Οη ηζηνξίεο θαη νη ηαηλίεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηηο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ πεξηειάκβαλαλ έλα ζπλνκήιηθν κε αλαπεξία, φπσο π.ρ. ηελ θαζεκεξηλή δσή ελφο θνξηηζηνχ ηνπ νπνίνπ ε αδειθή έρεη κία ζνβαξή θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία. Έλα απφ ηα ηξία είδε αλαπεξίαο (θηλεηηθή, λνεηηθή ή ζνβαξή θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία) ζπδεηηφηαλ δχν θνξέο ηελ εβδνκάδα. Έηζη, ζρεδηάζηεθαλ έμη καζήκαηα 45 ιεπηψλ. Σν 1ν κάζεκα είρε σο ζηφρν ηελ αλάιπζε ελφο ηχπνπ αλαπεξίαο. Γηα παξάδεηγκα, δηαβάζηεθε κία ηζηνξία γηα έλα ραξαθηήξα κε θηλεηηθή αλαπεξία (βηβιίν) ή πξνβιήζεθε έλα video θαη αθνινχζεζε κία νκαδηθή ζπδήηεζε. Γηα ην 2ν κάζεκα, ζρεδηάζηεθε κία βησκαηηθή δξαζηεξηφηεηα κε ζθνπφ ηελ θαηαλφεζε ηεο επίδξαζεο ηεο θηλεηηθήο αλαπεξίαο ζηελ θαζεκεξηλή δσή (π.ρ. έλα άζιεκα ή κία δξαζηεξηφηεηα ζηελ

141 141 νπνία νη καζεηέο ρξεζηκνπνίεζαλ έλα αλαπεξηθφ ακαμίδην). Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ηνπ λεπηαγσγείνπ ήηαλ αηζζεηά πην ζεηηθέο ακέζσο κεηά ηελ παξέκβαζε, ζε ζρέζε κε απηέο ησλ καζεηψλ ηνπ λεπηαγσγείνπ ηεο νκάδαο ειέγρνπ, αιιά δε βξέζεθε καθξνπξφζεζκε επίδξαζε ηεο παξέκβαζεο. Γε βξέζεθε επίδξαζε ηεο παξέκβαζεο ζηνπο καζεηέο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ. Βξέζεθε κφλν φηη νη καζεηέο ηνπ δεκνηηθνχ θξαηνχζαλ αξλεηηθφηεξε ζηάζε πξνο ηα παηδηά κε λνεηηθή θαη ζνβαξή θηλεηηθή θαη λνεηηθή αλαπεξία απφ φ,ηη πξνο ηα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία. Δπηπιένλ, ζηελ ηειεπηαία κέηξεζε ζεκεηψζεθε κείσζε ζηηο βαζκνινγίεο ησλ εξσηεκαηνινγίσλ, απνηέιεζκα πνπ ζήκαηλε, ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, φηη νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ έγηλαλ πην αξλεηηθέο κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. Βξέζεθε, επίζεο, φηη ηα αγφξηα πνπ θνηηνχζαλ ζην δεκνηηθφ είραλ ζεκαληηθά πην αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία απφ φηη ηα θνξίηζηα. Δπηπιένλ, ηα επξήκαηα απηήο ηεο κειέηεο έδεημαλ φηη ε παξνρή «γλψζεο» ζηνπο καζεηέο πνπ θνηηνχζαλ ζην δεκνηηθφ ζρνιείν είρε πεξηνξηζκέλε επηξξνή ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο Σν ζπγθεθξηκέλν εχξεκα είλαη ζε ζπκθσλία κε άιιεο κειέηεο νη νπνίεο επίζεο δελ αλέθεξαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηά ηελ παξέκβαζε (Bell & Morgan, 2000, Godeau., Vignes, Sentenac, Ehlinger, Navarro, Grandjean, & Arnaud, 2010, Swaim & Morgan, 2001). Μία πηζαλή εμήγεζε γηα ηα απνηειέζκαηα απηά κπνξεί λα είλαη ην ζηίγκα πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ αλαπεξία, ε νπνία επεξεάδεη πεξηζζφηεξν ηνπο κεγαιχηεξνπο καζεηέο (Bell & Morgan, 2000). Γηα παξάδεηγκα, σο ζπλέπεηα ηεο παξέκβαζεο, νη καζεηέο κπνξεί λα ζπλεηδεηνπνίεζαλ ηη ζεκαίλεη λα έρνπλ θάπνηα αλαπεξία θαη πψο επεξεάδεηαη ε θαζεκεξηλή ηνπο δσή, αλ έξζνπλ ζε επαθή κε έλα άηνκν κε αλαπεξία. ε αληηζηνηρία κε άιιεο κειέηεο, ηα απνηειέζκαηα απηήο εγείξνπλ ην εξψηεκα αλ βξαρππξφζεζκεο παξεκβάζεηο ζε καζεηέο δεκνηηθνχ ζρνιείνπ κπνξεί λα επηηχρνπλ ηνπο επηδησθφκελνπο ζηφρνπο. Γηδάζθνληαο γηα ηελ αλαπεξία κέζα από ηε ινγνηερλία Ζ ρξήζε ηνπ ινγνηερληθνχ βηβιίνπ απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο απνηειεί έλα θαιφ εξγαιείν κε ζθνπφ ηελ θαηαλφεζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ζεκάησλ πνπ αθνξνχλ ζηελ αλαπεξία, ηδηαίηεξα γηα ηελ πινπνίεζε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο καζεηψλ κε αλαπεξία ζηηο γεληθέο ηάμεηο (Cuddigan & Hanson, 1988). πγθεθξηκέλα, ε ρξήζε ινγνηερληθνχ βηβιίνπ σο κία ζηξαηεγηθή δηδαζθαιίαο ζηα πιαίζηα ηεο ζπλεθπαίδεπζεο, ζπκβάιιεη ζηελ αχμεζε ηεο επαηζζεηνπνίεζεο πξνο ηελ αλαπεξία ησλ παηδηψλ κε

142 142 ηππηθή αλάπηπμε (Andrews 1998, Heim 1994). Σέηνηεο ζηξαηεγηθέο αθνξνχλ θπξίσο ηελ παξνρή ζαθψλ πιεξνθνξηψλ ζρεηηθά κε ηε δσή ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία θαη ηελ πξνψζεζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξία σο κέιε ηεο «θνηλσλίαο καο», φρη κφλν ησλ «ζρνιηθψλ ηάμεσλ» (Angharad, et al., 2010). Μέζα απφ ην παξακχζη, ε γλψζε θαη ε πιεξνθφξεζε απνθηηέηαη κε έληερλν θαη φρη ζπκβνπιεπηηθφ ηξφπν (Sawyer, 2000). Οη εθπαηδεπηηθνί, κέζα απφ ηε δνκεκέλε ζπδήηεζε θαηά ηε δηδαζθαιία ηεο ινγνηερλίαο, δίλνπλ ηελ επθαηξία ζηνπο κηθξνχο καζεηέο λα ζπλαηζζαλζνχλ, λα ζπγθηλεζνχλ απφ ηηο θαηαζηάζεηο, αιιά θαη ηα αηζζήκαηα ησλ εξψσλ (Ramsey 2004). Ζ ζπγθίλεζε ησλ παηδηψλ απφ ηνπο ήξσεο ησλ παξακπζηψλ, αθφκε θαη αλ δελ ηνπο κνηάδνπλ, πξνέξρεηαη απφ ηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα εξκελεχζνπλ ηνλ θφζκν κέζα απφ ηηο πξνζσπηθφηεηεο ησλ δηαθνξεηηθψλ εξψσλ, αλνίγνληαο ζπγρξφλσο ηνλ δξφκν γηα ηελ αλνρή ηνπ δηαθνξεηηθνχ (Crompton 1991). Παξαθνινπζψληαο ηνπο ήξσεο ησλ ηζηνξηψλ, νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε κπνξνχλ λα δηαπηζηψζνπλ φηη έρνπλ θνηλά ραξαθηεξηζηηθά κε ηα παηδηά κε αλαπεξία (Fein & Ginsberg, 1978). Έηζη, θαηεπλάδνληαη νη θφβνη θαη νη αλεζπρίεο ηνπο, απνηέιεζκα ηεο άγλνηαο θαη πξνρσξνχλ ζηελ αληηθαηάζηαζε ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ δηα κέζνπ ηεο γλψζεο θαη ηεο θαηαλφεζεο γηα ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία (Dobo 1982, Hopkins 1985). Βέβαηα, νη ζηάζεηο δελ ηξνπνπνηνχληαη θαη δελ εδξαηψλνληαη κφλν κε ηε γλψζε. χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Ajzen, καζαίλνληαη κέζα απφ ηε ζπκπεξηθνξά άιισλ πξνζψπσλ, αλαιχνληαο ηηο ελέξγεηέο ηνπο, ηηο πξάμεηο ηνπο, ηηο απνθάζεηο ηνπο, ηηο ζηάζεηο θαη επηινγέο ηνπο, είηε είλαη πξφζσπα άκεζα, είηε είλαη πξφζσπα κε έκκεζε αιιειεπίδξαζε (Gagné 1984). Οη ήξσεο ησλ παξακπζηψλ είλαη απηνί πνπ δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα ζην καζεηή λα δνθηκάζεη κε επηηπρία κία δηαθνξεηηθή ζπκπεξηθνξά, αλάινγε ηνπ εξεζίζκαηνο πνπ δέρηεθε απφ ηα δξψκελα ηνπ ήξσα. Καηά ζπλέπεηα, λα εληζρχζεη ηελ επηινγή ηεο πξάμεο θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ. Ο εξεπλεηήο-αθεγεηήο ζε έλα ξφιν δηακεζνιαβεηή, πξνζθέξεη ζηα παηδηά ηελ επθαηξία λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηηο πξνεγνχκελεο γλψζεηο θαη εκπεηξίεο ηνπο, λα ζπλεξγαζηνχλ, λα επηθνηλσλήζνπλ θαη λα εκβαζχλνπλ ζηα θείκελα, δεκηνπξγψληαο ζηελ ηάμε έλα λνεκαηηθφ πεξηβάιινλ ην νπνίν ζέηεη πξνβιεκαηηζκνχο θαη εξσηήκαηα, ηα νπνία ζα απαληεζνχλ κέζα απφ ηελ αλάγλσζε (Μεηαθίδνπ & Σξέζζνπ, 2002). Ο ξφινο ηνπ εξεπλεηή- αθεγεηή είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο, γηαηί ζα πξέπεη λα νδεγήζεη ηνπο καζεηέο, κέζα απφ ηα παξακχζηα, ζηε ζχγθξηζε ηνπ θφζκνπ ηνπ

143 143 ζπγγξαθέα κε ηηο δηθέο ηνπο αλαπαξαζηάζεηο, λα επαλαμηνινγήζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο ηδέεο ηνπο, λα ζπκθηιησζνχλ κε παιηέο ηνπο εκπεηξίεο, λα δηεηζδχζνπλ ζηε δσή ησλ άιισλ θαη λα δνθηκάζνπλ ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο, ηξέθνληαο πξνζδνθίεο (Barton & Booth, 1990). χκθσλα κε ηνλ Vygotsky (2000), φιε απηή ε δηαδηθαζία ζπληειείηαη ζηε «δψλε ηεο επηθείκελεο αλάπηπμεο», ζηελ απφζηαζε δειαδή πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζηελ πξαγκαηηθή αλαπηπμηαθή ειηθία ηνπ παηδηνχ θαη ζην ελ δπλάκεη επίπεδν αλάπηπμεο, φπσο απηφ δηακνξθψλεηαη κε ηελ θαζνδήγεζε ηνπ ελειίθνπ ή ζε ζπλεξγαζία κε ζπλνκήιηθνπο. Σν πξαγκαηηθφ αλαπηπμηαθφ επίπεδν ηνπ παηδηνχ θαζνξίδεη φιεο εθείλεο ηηο ιεηηνπξγίεο πνπ έρνπλ ήδε σξηκάζεη, ηε λνεηηθή ηνπ αλάπηπμε, ελψ ε «δψλε επηθείκελεο αλάπηπμεο» θαζνξίδεη ηηο ιεηηνπξγίεο πνπ είλαη ζην ζηάδην ηεο σξίκαλζεο, ηελ πξννπηηθή ηεο λνεηηθήο αλάπηπμεο (Vygotsky 2000). Ηδηαίηεξα απαηηεηηθφο ν ξφινο ηνπ δαζθάινπ, ζα πξέπεη λα εθαξκφζεη έλα ππνβνεζεηηθφ ζχζηεκα κε πνηθίια δηδαθηηθά κέζα θαη ζεαηξηθέο ηέρλεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ ηα παηδηά βνεζηνχληαη λα νηθνδνκήζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο ρηίδνληαο ν έλαο πάλσ ζηε ζθέςε ηνπ άιινπ νδεγψληαο ηα ζε αλψηεξεο ιεηηνπξγίεο (Απδή & Υαηδεγεσξγίνπ, 2007). Οη καζεηέο, ζέηνληαο εξσηήζεηο, αλαδεηνχλ απαληήζεηο κνηξαδφκελνη εκπεηξίεο θαη ηδέεο, ζπλδπάδνληαο πξνζσπηθά βηψκαηα, αλάινγα κε απηά ησλ ηζηνξηψλ θαη ηειηθά νδεγνχληαη ζηελ αλαδήηεζε λνήκαηνο θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο απηνγλσζίαο (Barton & Booth, 1990). Ο εξεπλεηήο αθεγεηήο ζπληειεί, κέζα απφ ηε δνκεκέλε ζπδήηεζε, ζην λα παξαηεξήζνπλ, λα αλαιχζνπλ νη καζεηέο ηελ επηιεγκέλε ζηάζε ή ζπκπεξηθνξά ηνπ ήξσα θαη λα πξνηξέςεη ηελ ηαχηηζε ηνπ καζεηή ή ηελ απνκάθξπλζή ηνπ. Απηφ δελ είλαη παξά έλα ζρέδην ελίζρπζεο θαη ακνηβήο ή επαίλνπ απφ ηνπο «ζεκαληηθνχο άιινπο» πνπ δηακνξθψλεη ηε ζπκπεξηθνξά ή ηε ζηάζε ηνπ καζεηή. Πξαγκαηψλεηαη κέζα απφ ηε κίκεζε ελφο πξνηχπνπ ή κνληέινπ, κέζσ δειαδή ηεο παξαηήξεζεο ησλ ζπλεπεηψλ πνπ έρνπλ νη πξάμεηο ησλ άιισλ (Γεσξγνγηάλλεο, 1995). Άιισζηε, θάπνηνο καζαίλεη λα ζθέπηεηαη νξζά θαη απνθηά άπνςε, φηαλ έξζεη ζε αληηπαξάζεζε κε ηηο απφςεηο, θξίζεηο, ζθέςεηο θαη ζπιινγηζκνχο ησλ άιισλ (Coles & Robinson, 1991). Γηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε Σα ηειεπηαία ρξφληα, έρεη ηνληζηεί θαη ν εθπαηδεπηηθφο-θνηλσληθνπνηεηηθφο ξφινο ηνπ ζεάηξνπ ζηελ εθπαίδεπζε. Βέβαηα, ζα πξέπεη λα γίλεη αλαθνξά ζηνλ φξν απηφ, ν νπνίνο πεξηιακβάλεη κε ηελ επξχηεηά ηνπ, ην ζεαηξηθφ παηρλίδη, δξακαηηθφ

144 144 παηρλίδη, δξακαηνπνίεζε, δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε, δξάκα, εθπαηδεπηηθφ δξάκα, εθπαηδεπηηθφ ζέαηξν, ζεαηξηθή αγσγή, ζέαηξν γηα ηελ αλάπηπμε, θνηλσληθφ ζέαηξν, ζέαηξν θνηλφηεηαο, δηαδξαζηηθφ ζέαηξν, παηδαγσγηθή δξακαηηθή έθθξαζε, ζεαηξνπαηδαγσγηθά πξνγξάκκαηα, παηρλίδηα ξφισλ, δξακαηνζεξαπεία. Ζ δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε κπνξεί λα αμηνπνηεζεί γηα ηε δηδαζθαιία δηαθφξσλ καζεκάησλ θαη απνηειεί κνξθή ζεαηξηθήο ηέρλεο κε παηδαγσγηθφ ραξαθηήξα, απηνζρέδηα ζπκκεηνρηθή δηαδηθαζία δηεξεχλεζεο ελφο θνηλσληθνχ ζέκαηνο πνπ έρεη σο ζηφρν ηε βαζχηεξε θαηαλφεζε ηνπ εαπηνχ καο θαη ηνπ θφζκνπ πνπ καο πεξηβάιιεη (Παπαδφπνπινο 2010). Ζ δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε δελ είλαη παξά ε δηαδηθαζία βησκαηηθήο δηεξεχλεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο δσήο θαη ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο κε ζθνπφ ηελ αιιαγή ζηελ θαηαλφεζε ηνπ θφζκνπ θαη ηεο ζέζεο ηνπ αλζξψπνπ ζε απηφλ (Παπαδφπνπινο 2007). Ζ δξακαηνπνίεζε ηζηνξηψλ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη κέζα ζην ζρνιηθφ πιαίζην σο κία κνξθή δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο (Egan 1999), πνπ ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο λνεκνζχλεο (Mello 2001) θαη ηεο αλζξψπηλεο εζηθήο (Zipes 1997). Ζ αλζξψπηλε κάζεζε πξνυπνζέηεη κία δηεξγαζία κέζα απφ ηελ νπνία ηα παηδηά αλαπηχζζνληαη ζηελ πλεπκαηηθή ηνπο δσή, ελψ ε εμέιημε ηεο παηδηθήο ζθέςεο πεγαίλεη απφ ην θνηλσληθφ ζην αηνκηθφ (Vygotsky, 2000). Οη καζεηέο κέζα απφ ηε δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε ππνδπφκελνη ξφινπο, αληηκεησπίδνπλ δηιήκκαηα ή πξνβιήκαηα, δξνπλ, απνθαζίδνπλ θαη αλαζηνράδνληαη ηηο πξάμεηο ηνπο (Απδή & Υαηδεγεσξγίνπ, 2007). Ο αλαζηνραζκφο θξίλεηαη απαξαίηεηε δηαδηθαζία πξνθεηκέλνπ νη καζεηέο λα θζάζνπλ ζηε γλψζε θαη ζηελ θξηηηθή ζπλεηδεηνπνίεζε (Heathcote & Bolton, 1994). Αλαθεθαιαηψλνληαο, θξίλεηαη απαξαίηεην λα επηζεκαλζεί πσο είλαη αμηνζεκείσηε ε πνηθηιία θαη ε δηαθνξνπνίεζε ησλ κειεηψλ θαη ησλ παξεκβάζεσλ, πνπ εζηηάδνπλ θπξίσο ζηε ζπζηεκηθή θαη δηαθξηηή θαηαγξαθή ησλ ζπληζησζψλ θαη ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ αληηκεηψπηζε παηδηψλ κε αλαπεξίεο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα δηαπηζησζνχλ νη παξάγνληεο πνπ θαζνξίδνπλ ηηο ζηάζεηο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ παηδηψλ ρσξίο αλαπεξία, ψζηε λα εμνκαιπλζνχλ νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Σα πνξίζκαηα ησλ εξεπλψλ θαη παξεκβάζεσλ ζε θάπνηα ζεκεία απνθιίλνπλ θαη ζε θάπνηα ζπγθιίλνπλ. Χζηφζν, απηφ πνπ πξνθχπηεη θαηά γεληθή νκνινγία, είλαη πσο νη ζεηηθέο παξαηεξήζεηο ζηηο ζπκπεξηθνξηθέο ζπληζηψζεο θαη ζηηο ζηάζεηο εληνπίδνληαη θαηεμνρήλ κέζα απφ ηε ζπλεθπαίδεπζε. Ζ ζπλεθπαίδεπζε κπνξεί λα επηηεπρζεί κέζα απφ ηελ ελεκέξσζε, απφ ηελ εμνηθείσζε ησλ καζεηψλ κε ηελ

145 αλαπεξία κέζα απφ ηε ινγνηερλία, ην ζεαηξηθφ παηρλίδη θαη ηα πνιπκνξθηθά πξνγξάκκαηα. 145

146 146 Έξεπλα Σεκαζία ηεο έξεπλαο- εξεπλεηηθό θελό πσο αλαιχζεθε ζηελ εηζαγσγή έλα απφ ηα πνιχπινθα ζέκαηα ηεο ειιεληθήο εθπαίδεπζεο απνηειεί ε ελζσκάησζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζην ζρνιηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Αλ θαη έρνπλ πεξάζεη αξθεηά ρξφληα απφ ηελ εθαξκνγή ηεο πνιηηηθήο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα, ε εκπεηξηθή παξαηήξεζε θαλεξψλεη φηη δελ ππάξρνπλ νπζηαζηηθέο αιιαγέο ζηε ζρνιηθή θαζεκεξηλφηεηα, φπσο ζηελ απνδνρή, ζηελ θνηλσληθνπνίεζε, ζηελ αιιειεπίδξαζε ησλ καζεηψλ αλαθνξηθά κε ηελ αιιειεγγχε, ην θαζεκεξηλφ παηρλίδη, ηελ εθδξνκή, ηε ζπλεξγαηηθή κνξθή κάζεζεο, ηελ αλάπηπμε θηιηθψλ ζρέζεσλ ησλ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Γελ είλαη ιίγεο νη θνξέο πνπ παξαηεξνχληαη ζηε ζρνιηθή δσή θαηλφκελα αξλεηηθψλ ζηάζεσλ φπσο άξλεζεο, πεξηζσξηνπνίεζεο, θνηλσληθήο θαη ζρνιηθήο απνκφλσζεο θαη ζπρλά ζπκαηνπνίεζεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, ηα νπνία κάιηζηα πξνέξρνληαη απφ ην ζχλνιν ηνπ ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο, φπσο καζεηέο, εθπαηδεπηηθνχο θαη γνλείο. Έξεπλεο δείρλνπλ φηη ηα παηδηά κε αλαπεξία δελ είλαη πάληα απνδεθηά απφ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαη φηη ε ζηάζε ηνπο είλαη ζπρλά αξλεηηθή (Siperstein et al., 2007). χκθσλα κε πνιινχο εξεπλεηέο, νη αξλεηηθέο απηέο ζηάζεηο νθείινληαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζην φηη ε έληαμε γίλεηαη ρσξίο θακηά πξνεηνηκαζία, ρσξίο ηε ζσζηή ελεκέξσζε θαη επαηζζεηνπνίεζε ηφζν ησλ εθπαηδεπηηθψλ φζν θαη ησλ καζεηψλ, νη νπνίνη κεηαθέξνπλ ζηε ζρνιηθή θνηλφηεηα ηα θνηλσληθά πξφηππα θαη ηελ πξφζεζε πκπεξηθνξάο ηνπο. Με δεδνκέλν φηη ε πιήξεο ελζσκάησζε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζηε ζρνιηθή θνηλφηεηα εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ πνπ θαινχληαη λα ηελ πινπνηήζνπλ (Antonak & Linvey, 2000, Frederickson, Simmonds, Evans, & Soulsby, 2007), ζπλαθφινπζα, απαηηείηαη ε εθαξκνγή παξεκβάζεσλ. Με ηελ εθαξκνγή ηνπο, κπνξεί λα επηηεπρζεί ε αιιαγή ζηάζεσλ ή ε βειηίσζε απηψλ πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζνχλ νη ζρέζεηο ησλ ηππηθψλ καζεηψλ κε ηα άηνκα κε αλαπεξία. Δπηπιένλ, κπνξεί λα επηηεπρζεί ε ηξνπνπνίεζε ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ, πξνεηνηκάδνληαο έηζη κία θνηλσλία πεξηζζφηεξν πινπξαιηζηηθή. ε ζπκπεξάζκαηα κειεηψλ αλαθέξεηαη φηη ε εθαξκνγή πξνγξακκάησλ επαηζζεηνπνίεζεο ζην ζρνιείν

147 147 είλαη απαξαίηεηε ζηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ (Morin, Rivard, Crocker, Boursier, & Caron, 2013). Ζ εθαξκνγή παξεκβάζεσλ δνκεί έλα ηζρπξφ γλσζηηθφ θαη ζπλαηζζεκαηηθφ ππφβαζξν ησλ εκπιεθνκέλσλ, κε απνηέιεζκα ηελ άξζε ησλ πξνθαηαιήςεσλ θαη ηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ, νδεγψληαο ζηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ζηε ζρνιηθή θαη θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε. Σα πεξηζζφηεξα απφ ηα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο πνπ έρνπλ πινπνηεζεί κέρξη ζήκεξα, έρνπλ είηε ελεκεξσηηθή είηε ζπκπεξηθνξηθή δηάζηαζε θαη κφλν ιίγα έρνπλ εθαξκφζεη κία ζπλδπαζηηθή παξέκβαζε (Ison et al., 2010). Δίλαη αλάγθε, λα πξνηηκψληαη πξνγξάκκαηα πνπ πεξηιακβάλνπλ θαη ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο, ηε ζπκπεξηθνξηθή, ηε γλσζηηθή θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή, αθνχ φρη κφλν ε ελεκέξσζε θαη ε επαηζζεηνπνίεζε είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο, αιιά θαη ε επαθή κε ηελ αλαπεξία (Diamond, 2001). Έηζη, νη καζεηέο κε ηππηθή αλάπηπμε κπνξνχλ λα γλσξίζνπλ, λα θαηαλνήζνπλ θαη λα ππεξπεδήζνπλ ηα εκπφδηα ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο, απφξξνηα ηεο επηθέληξσζεο απηψλ ζηηο αληθαλφηεηεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ή ζε ζπκπεξηθνξέο ηνπο κε πξνζαξκνζηηθέο. Απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πξνθχπηεη θελφ ζηελ χπαξμε νινθιεξσκέλσλ πνιπκνξθηθψλ παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ, εηδηθά απηψλ πνπ απεπζχλνληαη ζε παηδηά ειηθίαο 6-7 εηψλ, θαζψο ηα πεξηζζφηεξα εζηηάδνπλ ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία ή ζε κεγαιχηεξεο ειηθίεο. Δπηπιένλ, ηα πεξηζζφηεξα παξεκβαηηθά πξνγξάκκαηα ζηνρεχνπλ ζπλήζσο είηε ζηελ παξνρή πιεξνθνξηψλ, είηε ζηελ άκεζε ή έκκεζε επαθή κε ηα άηνκα κε αλαπεξία. Πνιπκνξθηθά πξνγξάκκαηα κε πνιιαπιέο δξάζεηο σο πξνο ηνλ ηξφπν παξνρήο πιεξνθνξηψλ, ηελ αλάπηπμε αιιειεπίδξαζεο, ηε ρξνληθή δηάξθεηα θαη ηελ επαλαιακβαλφκελε αμηνιφγεζε απηψλ κε ζηφρν ηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία, δελ ππάξρνπλ. Δλ θαηαθιείδη, ζπλαμηνινγψληαο ηηο παξαπάλσ ζπλζήθεο, φπσο έρνπλ θαηαγξαθεί απφ ηε δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηνο, ζεσξήζεθε φηη είλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη δηεξεχλεζε ηεο ζπκπεξηθνξηθήο, γλσζηηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο δηάζηαζεο ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ελφο πιήζνπο καζεηψλ ειηθίαο 6-7 εηψλ, απέλαληη ζηελ αλαπεξία. Σα δεδνκέλα απηά κπνξεί λα απνηειέζνπλ παξαθαηαζήθε γλψζεο γηα επηινγέο πξνγξακκάησλ θαη νπνηαζδήπνηε κνξθήο παξέκβαζεο. Με δεδνκέλν φηη ε απιή ρσξνηαμηθή ζπλχπαξμε ζε θνηλφ εθπαηδεπηηθφ πιαίζην καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία δελ ζπλεπάγεηαη απνδνρή θαη αιιειεπίδξαζε, επειπηζηνχκε φηη ηα

148 148 εξεπλεηηθά ζπκπεξάζκαηα ζα ζπκβάιινπλ ζηελ θαηαλφεζε ηεο αλάγθεο ηεο πνιχπιεπξεο ζηήξημεο ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζηελ θαζεκεξηλφηεηα. ηε ζπλέρεηα, έγηλε πξνζπάζεηα λα θαιπθηεί ην εξεπλεηηθφ θελφ πνπ ππάξρεη ζηελ ειιεληθή, αιιά θαη δηεζλή βηβιηνγξαθία, κε ηε δηακφξθσζε θαη εθαξκνγή ελφο απζηεξά δνκεκέλν πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ ε πνιπηξνπηθή παξνπζίαζε ηεο πιεξνθνξίαο, ε αλάπηπμε ηεο αιιειεπίδξαζεο, ε δηεξεχλεζε ηεο πξνυπάξρνπζαο γλψζεο, ψζηε πάλσ ζε απηή λα δνκεζεί ε λέα γλψζε. χκθσλα κε ηελ αλαζθφπεζε ησλ εξεπλψλ, ε παξνρή ζσζηήο πιεξνθφξεζεο, ν εκπινπηηζκφο ησλ γλψζεσλ γηα ηελ αλαπεξία, αλάινγεο ηεο ειηθίαο ησλ καζεηψλ, απνηειεί πξναπαηηνχκελν γηα ηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ θαη αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Λακβάλνληαο ππφςε ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο, κπνξνχκε λα δηακνξθψζνπκε θαηάιιεια πξνγξάκκαηα πξνθεηκέλνπ λα άξνπκε ιαλζαζκέλεο αληηιήςεηο πνπ νδεγνχλ ζε ζπκπεξηθνξέο απφξξηςεο ή πεξηζσξηνπνίεζεο, πξνεηνηκάδνληαο νπζηαζηηθά ηελ εθαξκνγή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ζηε ζρνιηθή θαζεκεξηλφηεηα. ε κία πξνζπάζεηα νπζηαζηηθήο ζπλεθπαίδεπζεο καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία, ε βειηίσζε ή ε αιιαγή ησλ παγησκέλσλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ θαη ε δφκεζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ, δελ κπνξεί παξά λα είλαη απνηέιεζκα αλάπηπμεο νξζήο θξίζεο. Ζ ακθηζβήηεζε θαη ε νξζή θξίζε πξνέξρεηαη απφ ηελ ηζρπξνπνίεζε ηεο γλσζηηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο δηάζηαζεο. Ζ επηινγή θαη εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο έγηλε έηζη ψζηε λα πεξηιακβάλεη θαη ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο ησλ ζηάζεσλ, ηε γλσζηηθή ηε ζπκπεξηθνξηθή θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ησλ ζηάζεσλ ηνπ Ajzen. Δπηιέρζεθαλ εξγαιεία αμηνιφγεζεο πνπ έρνπλ ζρεδηαζηεί γηα λα κεηξνχλ ηηο παξαπάλσ δηαζηάζεηο. πγρξφλσο, επηιέρηεθαλ ηα κέζα θαη νη ηξφπνη παξέκβαζεο πνπ επεξεάδνπλ ηε ζηάζε ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, ζηεξηδφκελε ζηε ζεσξία ηεο νξγαλσκέλεο επαθήο, φπσο απηή αλαιχζεθε ζην θεθάιαην ηεο αλαζθφπεζεο. Δίλαη ζεκαληηθφ νη εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο λα πεξηιακβάλνπλ ζηνηρεία πνπ δηαηεξνχλ ην ελδηαθέξνλ ηνπ παηδηνχ αλεμάληιεην θαη επηδξνχλ απνηειεζκαηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ. πγρξφλσο, θαιιηεξγνχλ ηελ ακνηβαία θαηαλφεζε, ηελ απφ θνηλνχ αληηκεηψπηζε θαη επίιπζε πξνβιεκαηηθψλ θαηαζηάζεσλ θαη ηεο επίηεπμεο θνηλψλ ζηφρσλ. Δπηπιένλ πεηπραίλνπλ ηελ ελεξγνπνίεζε ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο θαη ηεο απηελέξγεηαο θαη ηεο ελζάξξπλζε ηεο ελεξγνχ εκπινθήο φισλ ησλ καζεηψλ ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία.

149 149 εκαληηθφ ζηνηρείν γηα ηελ επηινγή ηνπ ζέκαηνο ηεο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο ήηαλ ε επηζηεκνληθή άπνςε εξεπλεηψλ πσο νη έξεπλεο πνπ αθνξνχλ ηελ επηζηεκνληθή πεξηνρή ζχγθιηζεο ηεο αλαπεξίαο θαη ηεο ινγνηερλίαο είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλεο ζηελ Διιάδα. Δπηπιένλ έρεη αλαθεξζεί φηη νη ινγνηερληθέο απεηθνλίζεηο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία έρνπλ ειάρηζηα απνηειέζεη αληηθείκελν εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ (Καξαθίηζνο 2001, Καξαθίηζνο & Μαλαβφπνπινο, 2001). Απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πξνέθπςε φηη κέρξη ζήκεξα δελ έρεη γίλεη θακηά κειέηε κε ζηφρν ηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηελ αλαπεξία πνπ λα ζπλδπάδεη ηε ρξήζε ηεο ινγνηερλίαο (παξακχζηα γηα ηελ αλαπεξία) (έκκεζε εκπεηξία) θαη ηεο δηεξεπλεηηθήο δξακαηνπνίεζεο κε ρξήζε ζεαηξηθψλ ηερληθψλ πνπ εκπεξηέρεη δξαζηεξηφηεηεο ςπρνθηλεηηθέο, κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο κε αλαπεξία (άκεζε εκπεηξία), ζε παηδηά Ά Γεκνηηθνχ πνπ θνηηνχλ ζε ζρνιεία φπνπ ιεηηνπξγνχλ ηκήκαηα έληαμεο ή παξάιιειε ζηήξημεο. Ζ επηινγή εθαξκνγήο ηνπ παξεκβαηηθνχ πξνγξάκκαηνο ζε καζεηέο ηεο ειηθίαο 6-7 εηψλ ζηεξίρηεθε ζηελ άπνςε φηη, νη αληηιήςεηο θαη ζπκπεξηθνξέο απνθηψληαη σο επί ην πιείζηνλ θαηά ηελ πξψηκε παηδηθή ειηθία (Innes & Diamond, 1993). Μάιηζηα, έρεη αλαθεξζεί φηη ρσξίο ηελ άκεζε επαθή νη αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηα άηνκα κε αλαπεξίεο ζρεκαηίδνληαη ζηα πξψηα ζηάδηα ηεο αλαπηπμηαθήο δηαδηθαζίαο (Krahe & Altwasser, 2006). Έηζη, ηα κηθξά παηδηά δελ έρνπλ αθφκε ζρεκαηίζεη παγησκέλα ζηεξεφηππα γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία θαη θαηά ζπλέπεηα απμάλεηαη ε δπλαηφηεηα απνδνρήο ησλ ζπκκαζεηψλ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο θαη αλαπεξία, ελψ κεηψλεηαη ε πηζαλφηεηα απφξξηςή ηνπο (Buysse & Bailey, 1993). Χο εθ ηνχηνπ, ε δηαπαηδαγψγεζε ησλ καζεηψλ είλαη ζεκαληηθφ λα γίλεηαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πξψησλ ζρνιηθψλ ρξφλσλ. Οη ζηάζεηο ησλ κηθξψλ παηδηψλ δελ είλαη αθφκε πνιχ θαιά δηακνξθσκέλεο θαη ππάξρεη κεγαιχηεξε δπλαηφηεηα γηα ζεηηθή αιιαγή κεηαθέξνληαο ηε ζεηηθή απηή ζηάζε ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο ηνπο δσήο, αιιά θαη εθηφο ζρνιείνπ. Σα παηδηά απφ πνιχ λσξίο αξρίδνπλ λα παξαηεξνχλ ηε «δηαθνξεηηθφηεηα», αμηνινγψληαο θαη ηαμηλνκψληαο ηνπο «άιινπο» ζε νκάδεο. Ζ θνηλσληθή απηή δηαδηθαζία ζε ζπλδπαζκφ κε ηα θνηλσληθά ζηεξεφηππα, ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο θαη ζηελ απφθηεζε ζηάζεψλ ηνπο απέλαληη ζηελ έλλνηα ηνπ εαπηνχ ηνπο, θαη ζηνλ «Άιιν» θαη γεληθφηεξα ζην πεξηβάιινλ πνπ δνπλ θαη αλαπηχζζνληαη (Derman et al., 1989). Φαίλεηαη ινηπφλ ζεκαληηθφ ε νπνηαδήπνηε παηδαγσγηθή πξνζέγγηζε γηα ηελ αιιαγή ησλ πξνθαηαιήςεσλ θαη ζηάζεσλ λα μεθηλάεη

150 150 απφ ηελ παηδηθή ειηθία (Derman et al., 1989 ). Χο εθ ηνχηνπ, κία θαηάιιεια ζρεδηαζκέλε παξέκβαζε ζα κπνξεί λα επεξεάζεη ζεηηθά ηηο ζηάζεηο ησλ κηθξψλ παηδηψλ (Trepanier-Sreet & Romatowski, 1996 ). Ο Ακεξηθαλφο William Gray, γλσζηφο παηδαγσγφο, ήδε απφ ην 1960 ζεκείσλε φηη θάπνηα απφ ηα δηαβάζκαηά καο «καο αλαγθάδνπλ λα αιιάμνπκε ζεκειηψδεηο απφςεηο γηα ηνλ θφζκν θαη ηνλ ηξφπν δσήο». Δπηπιένλ, εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο ε αλάγλσζε ηνπ ινγνηερληθνχ βηβιίνπ, ην νπνίν πεξηιακβάλεη ήξσεο κε αλαπεξία, κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ ελεκέξσζε, θαηαλφεζε θαη απνδνρή ησλ άιισλ, επεξεάδνληαο ζπγρξφλσο ηηο ζηάζεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ παηδηψλ (Radencich, 1986). Καη ηνχην επηηπγράλεηαη γηαηί ην παηδί κέζα απφ ηα ζηάδηα ηεο ηαχηηζεο θαη ηεο πξνβνιήο ησλ εξψσλ ηνπ παξακπζηνχ, έρεη ηε δπλαηφηεηα λα αλαδεηήζεη έλα λφεκα ζηε δσή ηνπ, αλαγλσξίδνληαο θαη εθθξάδνληαο αθφκε θαη ηα αξλεηηθά ηνπ ζπλαηζζήκαηα, απνδίδνληαο ζεκαζία ζηα πξνζσπηθά ηνπ βηψκαηα (Bettelheim, 1995). Σα παηδηά ηαπηίδνληαη κε ηνπο ήξσεο αθφκε θαη αλ θαίλνληαη λα ηνπο κνηάδνπλ ιίγν ή θαη θαζφινπ (Αλδξνπηζνπνχινπ, 1994). Σα ζηάδηα ηεο πξνβνιήο θαη ηεο ηαχηηζεο θηλεηνπνηνχληαη εχθνια ζηα κηθξά παηδηά αθνχ ηα παξακχζηα αγγίδνπλ ζεκαληηθά δεηήκαηα θαη ζπλαηζζεκαηηθέο εκπεηξίεο (Von Franz 1996). Σα βηβιία απνηεινχλ αζθαιέο πεξηβάιινλ πεηξακαηηζκνχ, φπνπ κέζσ πνιιαπιψλ ηαπηίζεσλ ηα παηδηά κπνξνχλ λα εθθξάζνπλ πιεπξέο ηνπ δηθνχ ηνπο εαπηνχ πνπ πηζαλφλ ζεσξνχληαη «θαθέο» ή «απαγνξεπκέλεο» (Κνπιάθνγινπ 1988). Ζ εθδνρή απηή πξνυπνζέηεη έλαλ αληηθεηκεληθά ππαξθηφ εαπηφ, θάπνηεο πιεπξέο ηνπ νπνίνπ βξίζθνληαη αλαγθαζηηθά ζε λάξθε θαη δσληαλεχνπλ κφλν ζηνλ αζθαιή θφζκν ησλ παξακπζηψλ. Μάιηζηα, ην φηη κφλν εθεί δσληαλεχνπλ πξνθπιάζζεη ηε δηθή ηνπο ςπρηθή ηζνξξνπία, αιιά θαη ηελ θνηλσληθή ζηαζεξφηεηα. Δπηπιένλ, ηα παηδηά ζπγθηλνχληαη απφ ήξσεο πνπ θαίλεηαη λα κελ ηνπο κνηάδνπλ γηαηί, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα εξκελεχζνπλ ηνλ θφζκν, νη πξνζσπηθφηεηεο δηαθνξεηηθψλ εξψσλ ηνπο αλνίγνπλ φρη κφλν ην δξφκν γηα ηελ αλνρή ηνπ δηαθνξεηηθνχ, αιιά θαη γηα πνηθίινπο ηξφπνπο δηθήο ηνπο χπαξμεο (Crompton, 1991). ηε ζέζε απηή δηαθαίλεηαη κία ππφζεζε γηα ηε ζεξαπεπηηθή θαη πξνιεπηηθή δξάζε ησλ ηζηνξηψλ πνπ ζήκεξα ζεσξείηαη πεξηζζφηεξν πηζαλή. Μάιηζηα, δηαπηζηψζεθε φηη ε ρξήζε ησλ κέζσλ καδηθήο ελεκέξσζεο γηα ζέκαηα απνθιεηζκνχ έρεη ζεηηθφ αληίθηππν ζηηο ζηάζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, κε ην βηβιίν λα απνηειεί ην πην ηζρπξφ κέζν (Monson & Shurtleff, 1979). χκθσλα κε ηα

151 151 παξαπάλσ, ε επηινγή ηεο παηδηθήο ινγνηερλίαο θαίλεηαη λα απνηειεί ην θαηαιιειφηεξν κέζν γηα ην πξφγξακκα παξέκβαζεο, ηνπνζεηψληαο ζπγρξφλσο καζεηή θαη εθπαηδεπηηθφ ζην θέληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο. Χζηφζν, ε απιή αλάγλσζε ελφο βηβιίνπ δελ κπνξεί λα δηαθνξνπνηήζεη ηηο ζηάζεηο (More et al., 2013), λα πξνσζήζεη ηελ αιιαγή (Salend & Moe, 1983) ή λα βειηηψζεη ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Heath et al., 2005). Γηα λα είλαη επηηπρεκέλε κία παξέκβαζε πνπ ζηεξίδεηαη ζηελ αλάγλσζε βηβιίσλ κε ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ αλαπεξία, ζα πξέπεη λα ζπλδπάδεη δξαζηεξηφηεηεο πνπ δίλνπλ έκθαζε ζηελ νπζηαζηηθή πιεξνθφξεζε γηα ηελ αλαπεξία (Salend & Moe, 1983). Ζ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε πάλσ ζηα ζέκαηα ηεο αλαπεξίαο φπσο παξνπζηάδνληαη ζηα θείκελα ησλ βηβιίσλ, ζχκθσλα κε εξεπλεηέο, επηθέξεη ζεηηθά απνηειέζκαηα ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ (De Boer, Pijl, Minnaert, & Post, 2014, Favazza, Phillipsen & Kumar, 2000). Χο εθ ηνχηνπ, επηιέρζεθε ν ζπλδπαζκφο ηεο αλάγλσζεο παξακπζηψλ θαη δνκεκέλεο ζπδήηεζεο θαη ε αμηνπνίεζε ηεο δηεξεπλεηηθήο δξακαηνπνίεζεο κε ηε ρξήζε ζεαηξηθψλ ηερληθψλ θαη κε ςπρνθηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Οη πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο ζην πιαίζην ηεο ςπρνθηλεηηθήο, θαιιηεξγνχλ θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ παηδηψλ (Hazen et al., 1984). Δλψ, ν ζπλδπαζκφο ηεο αλάγλσζεο ελφο παξακπζηνχ κε ηε δξακαηνπνίεζε ζπκβάιιεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ησλ παηδηψλ πάλσ ζην ζέκα πνπ δηαβάζηεθε (Dickinson & Neelands, 2006). Οη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη, έλα πξφγξακκα παξέκβαζεο γηα λα επηθέξεη νπζηαζηηθέο βειηηψζεηο κε δηάξθεηα ζα έπξεπε λα είλαη καθξνρξφλην (Stephan & Stephan, 1996). Γηα ην ιφγν απηφ, επηιέρζεθε λα εθαξκνζηεί ην πξφγξακκα ζηε ρξνληθή δηάξθεηα ησλ 15 εβδνκάδσλ γηα έλα δίσξν ηελ εβδνκάδα. Ζ εθαξκνγή ηνπ πξαγκαηνπνηνχληαλ ζηελ ψξα ηνπ καζήκαηνο ηεο επέιηθηεο δψλεο απφ ην κήλα Ννέκβξην, κέρξη θαη ηα κέζα Ηνπλίνπ. Ζ εθπαηδεπηηθή παξέκβαζε ζπληζηά κία εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή, ε νπνία επειπηζηνχκε φηη ζα απνηειέζεη κία θαηλνηφκν πξφηαζε γηα ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, ε νπνία ζα άξεη ηηο πξνθαηαιήςεηο θαη ηα ζηεξεφηππα θαη ζα βειηηψζεη ηηο ζηάζεηο θαη ηελ αιιειεπίδξαζε εθπαηδεπηηθψλ θαη καζεηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Δληαγκέλν ζην πιαίζην ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ, αιιά θαη ζην πξφγξακκα ηεο Δπέιηθηεο δψλεο, ζα βνεζήζεη ζηελ πινπνίεζε ηνπ ζεκαληηθνχ ζηφρνπ ηνπ ζρνιείνπ, ηεο απνδνρήο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο

152 152 Μεζνδνινγία Σθνπόο ηεο έξεπλαο θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ήηαλ ε αμηνιφγεζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία. πγθεθξηκέλα, έγηλε δηεξεχλεζε ησλ ηξηψλ δηαζηάζεσλ ησλ ζηάζεσλ, ηεο γλσζηηθήο, ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο θαη ηεο ζπκπεξηθνξηθήο δηάζηαζεο. Δπηκέξνπο ζθνπφο ήηαλ ε αμηνιφγεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ελφο εηδηθνχ εθπαηδεπηηθνχ πξνγξάκκαηνο ςπρνθηλεηηθήο παξέκβαζεο πνπ ζπλδχαδε ηελ αλάγλσζε παξακπζηψλ κε ηε δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε κε ρξήζε ζεαηξηθψλ ηερληθψλ ζηηο αληηιήςεηο, ηηο ζρέζεηο θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε σο πξνο ηελ ζπλεθπαίδεπζή ηνπο κε παηδηά κε αλαπεξία. Δξεπλεηηθέο Υπνζέζεηο Με βάζε ηελ εθηελή βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε, ηέζεθαλ πξνο εμέηαζε νη παξαθάησ εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο: 1ε Δξεπλεηηθό Δξώηεκα: Γλσζηηθή δηάζηαζε Πψο θαηαλννχλ νη καζεηέο ηεο ειηθίαο ησλ 6-7 εηψλ ηα παηδηά κε αλαπεξία; Τπφζεζε α) ηα παηδηά ηεο ειηθίαο απηήο αλαγλσξίδνπλ ηνπιάρηζηνλ κία αλαπεξία θαη θαηαλννχλ πεξηζζφηεξν ηελ θηλεηηθή αλαπεξία απφ ηε λνεηηθή αλαπεξία. Τπφζεζε β) πηζηεχνπλ φηη ε αλαπεξία είλαη αξξψζηηα θνιιεηηθή, ε νπνία απνηειεί κία πξνζσξηλή θαηάζηαζε. Τπφζεζε γ) ζεσξνχλ φηη νη ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία είλαη δηαθνξεηηθνί απφ ηνπο ίδηνπο. 2ν Δξεπλεηηθό Δξώηεκα: πλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε. Πνηα είλαη ε ζηάζε ησλ παηδηψλ ειηθίαο 6-7 εηψλ πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία; Πνηα είλαη ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηψλ ειηθίαο 6-7 εηψλ πξνο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία; Τπφζεζε α): ηα παηδηά ειηθίαο 6-7 εηψλ έρνπλ ζεηηθφηεξε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο απέλαληη ζηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε απφ φηη ζηα παηδηά κε ζσκαηηθή ή λνεηηθή αλαπεξία.

153 153 Τπφζεζε β): ηα παηδηά ηεο ειηθίαο 6-7 εηψλ έρνπλ ζεηηθφηεξε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο απέλαληη ζηα παηδηά κε ζσκαηηθή αλαπεξία απφ φηη ζηα παηδηά κε λνεηηθή αλαπεξία. 3ν Δξεπλεηηθό Δξώηεκα: Σα παηδηά ηεο ειηθίαο 6-7 εηψλ απνδέρνληαη ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο κε αλαπεξία; 4ν Δξεπλεηηθό Δξώηεκα: Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο κπνξεί λα βειηηψζεη ηε γλψζε θαη ηελ θαηαλφεζε γηα ηελ αλαπεξία ησλ παηδηψλ ησλ νκάδσλ ζηηο νπνίεο εθαξκφζηεθε ε παξέκβαζε ζε ζρέζε κε ηελ νκάδα ειέγρνπ (ΟΔ); Τπφζεζε α): Οη ζπκκεηέρνληεο ζηα ΣΠ1-ΣΠ2 ζα γλσξίδνπλ πεξηζζφηεξεο ηεο κίαο αλαπεξίεο κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο. Τπφζεζε β): Οη ζπκκεηέρνληεο ζηα ΣΠ1-ΣΠ2 ζα γλσξίδνπλ φηη ε αλαπεξία δελ είλαη αξξψζηηα κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο. Τπφζεζε γ): Οη ζπκκεηέρνληεο ζηα ΣΠ1-ΣΠ2 ζα γλσξίδνπλ φηη ηα άηνκα κε αλαπεξίεο κνηάδνπλ κε ηα άηνκα ρσξίο αλαπεξίεο κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο. 5ν Δξεπλεηηθό Δξώηεκα: Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο ζα βειηηψζεη ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα ΣΠ1 θαη ΣΠ2 ζε ζρέζε κε ηελ ΟΔ; 6ν Δξεπλεηηθό Δξώηεκα: Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο ζα βειηηψζεη ηελ απνδνρή απέλαληη ζηελ αλαπεξία ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα ΣΠ1 θαη ΣΠ2 ζε ζρέζε κε ηελ ΟΔ; Σπκκεηέρνληεο- Γηαδηθαζία έξεπλαο ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 717 καζεηέο ειηθίαο 6-7 εηψλ, νη νπνίνη θνηηνχζαλ ζηελ Α ηάμε Γεκνηηθψλ ρνιείσλ ηεο πεξηνρήο ηεο πεξηθεξεηαθήο ελφηεηαο εξξψλ θαη Θεζζαινλίθεο (αζηηθήο θαη εκίαζηηθήο πεξηνρήο). Απφ απηνχο νη 368 (51,3%) είραλ κία γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία, ελψ νη ππφινηπνη φρη. Έγηλε ε αμηνιφγεζε ηεο γλψζεο-θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο ησλ καζεηψλ κε ην εξσηεκαηνιφγην Understanding Disability Scale (UDS) (Esposito & Peach, 1983). Δπηπιένλ, κειεηήζεθε ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ηνπ δείγκαηνο απέλαληη ζηελ αλαπεξία ρξεζηκνπνηψληαο ην εξεπλεηηθφ εξγαιείν Behavioral Intentions Scale (BIS) (Roberts & Lindsell, 1997, Siperstein, 1980). Πξνθεηκέλνπ λα κειεηεζεί ν ζπλαηζζεκαηηθφο θαη ζπκπεξηθνξηθφο παξάγνληαο ηεο ζηάζεο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο απέλαληη ζηα

154 154 παηδηά κε αλαπεξία ρξεζηκνπνηήζεθε ην εξσηεκαηνιφγην Acceptance Scale for Kindergartners Revised (ASK-R) ησλ Favazza θαη Odom, 1997). Αλαθνξηθά κε ην πξψην κέξνο ηεο έξεπλαο ζηε δηεξεχλεζε ησλ ζηάζεσλ ηνπ δείγκαηνο κε ηε ζπκπιήξσζε εξσηεκαηνινγίσλ, ζπκκεηείραλ ηέζζεξηο θνηηεηέο ηνπ Γηαηκεκαηηθνχ Μεηαπηπρηαθνχ Πξνγξάκκαηνο πνπδψλ ηνπ Σκήκαηνο Δπηζηήκεο Φπζηθήο Αγσγήο θαη Αζιεηηζκνχ ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο θαη ε ίδηα ε εξεπλήηξηα. Σα κέιε ηεο εξεπλεηηθήο νκάδαο κεηά απφ ζπλελλφεζε κε ην δηεπζπληή θάζε ζρνιείνπ, έζηεηιαλ επηζηνιή, ε νπνία απεπζπλφηαλ, ηφζν ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο ησλ ηκεκάησλ, φζν θαη ζηνπο γνλείο ησλ καζεηψλ, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζνπλ ηε ζπλεξγαζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ηε ζπλαίλεζε ησλ γνλέσλ. Οη επηζηνιέο εμεγνχζαλ ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο κειέηεο, ηνπο ζθνπνχο θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο, ηελ εμαζθάιηζε ηεο αλσλπκίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ. Αθνχ έγηλε έλα πξφγξακκα επηζθέςεσλ ζηα ζρνιεία πνπ είραλ επηιεγεί κε δεηγκαηνιεςία επθνιίαο, κία κέξα πξηλ, ν δηεπζπληήο ηνπ ζρνιείνπ ελεκεξσλφηαλ γηα ηελ επίζθεςε ηεο εξεπλεηηθήο νκάδαο. Ζ δηαδηθαζία ηεο ζπκπιήξσζεο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ απαηηνχζε πεξίπνπ 20 ιεπηά γηα θάζε καζεηή. Πξηλ μεθηλήζεη ε δηαδηθαζία, ε εξεπλεηηθή νκάδα ζπλαληνχζε ηα παηδηά κέζα ζηελ ηάμε ηνπο, επηθνηλσλνχζε καδί ηνπο πξνζπαζψληαο λα δεκηνπξγήζεη θιίκα εκπηζηνζχλεο θαη αζθάιεηαο κε ηε βνήζεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ηεο ηάμεο. ηε ζπλέρεηα, κε πνιχ απιά ιφγηα ηνπο εμεγνχζε ηνλ ζθνπφ ηεο επίζθεςεο, αιιά θαη ηε δηαδηθαζία πνπ ζα αθνινπζνχζε. ηε ζπλέρεηα, θάζε εξεπλεηήο αλαιάκβαλε έλαλ καζεηή ζε έλα μερσξηζηφ ρψξν εθηφο ηάμεο γηα ηε ζπκπιήξσζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ κε κνξθή ζπλέληεπμεο. Πξσηαξρηθή ελεκέξσζε ηνπ θάζε εξεπλεηή ήηαλ λα εμεγήζεη ζηνλ θάζε καζεηήμερσξηζηά, φηη δελ ππάξρνπλ ζσζηέο ή ιάζνο απαληήζεηο, θαιέο ή θαθέο. ηνπο καζεηέο ηνπο δείγκαηνο ηεο κειέηεο πεξηιακβάλνληαλ θαη ηα ηξία ηκήκαηα, φπνπ αξγφηεξα πξαγκαηνπνηήζεθε ε 2 ε έξεπλα. ην πξψην ηκήκα φπνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ε παξέκβαζε ήηαλ ηκήκα έληαμεο θαη θνηηνχζαλ 14 καζεηέο. ην δεχηεξν ηκήκα παξέκβαζεο φπνπ δελ είρε καζεηέο κε αλαπεξία θνηηνχζαλ 20 καζεηέο. Σα ηκήκαηα απηά επηιέρηεθαλ απφ ην 10ν θαη 24ν Γεκνηηθφ ρνιείν ηεο πφιεο ησλ εξξψλ. Σα Γεκνηηθά απηά ζρνιεία είλαη ζπζηεγαδφκελα κε θνηλφ Σκήκα Έληαμεο. Καηά ζπλέπεηα, νη καζεηέο θαη ησλ ηξηψλ ηκεκάησλ βξίζθνληαλ ζηνλ ίδην αχιεην ρψξν θαη είραλ ζε γεληθέο γξακκέο ηελ ίδηα ζρνιηθή θνπιηνχξα. Σν πξψην ηκήκα παξέκβαζεο είρε καζεηέο κε αλαπεξία, ελψ ηα άιια δχν φρη.

155 155 Σα δχν ηκήκαηα απνηέιεζαλ ηηο πεηξακαηηθέο νκάδεο (ΣΠ1), (ΣΠ2) θαη ην ηξίην ηκήκα ηελ Οκάδα Διέγρνπ (ΟΔ). Ζ πξψηε πεηξακαηηθή νκάδα (ΣΠ1) πεξηειάκβαλε 14 καζεηέο (7 αγφξηα θαη 7 θνξίηζηα) εθ ησλ νπνίσλ νη 11 καζεηέο ήηαλ ηππηθήο αλάπηπμεο, κία καζήηξηα κε ζχλδξνκν Down, έλαο καζεηήο κε ΓΔΠΤ θαη κία καζήηξηα κε νξηαθή λνεκνζχλε θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο. ην ηκήκα απηφ ππήξραλ δχν εθπαηδεπηηθνί παξάιιειεο ζηήξημεο γηα ηνπο καζεηέο κε χλδξνκν Down θαη ΓΔΠΤ, ελψ ε καζήηξηα κε νξηαθή λνεκνζχλε παξαθνινπζνχζε ην ηκήκα έληαμεο. Ζ δεχηεξε πεηξακαηηθή Οκάδα (ΣΠ2) πεξηειάκβαλε 20 καζεηέο (12 αγφξηα θαη 8 θνξίηζηα) κε ηππηθή αλάπηπμε. Ζ νκάδα ειέγρνπ (ΟΔ) πεξηειάκβαλε 20 καζεηέο (12 αγφξηα θαη 8 θνξίηζηα) κε ηππηθή αλάπηπμε. Ζ επηινγή ησλ παξαπάλσ νκάδσλ πξνέθπςε επεηδή ζχκθσλα κε ηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία δελ ππάξρνπλ έξεπλεο πνπ αθνξνχλ ηελ αμηνιφγεζε ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ ρσξίο αλαπεξία. Αληηζέησο, ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ππάξρνπλ πνιιέο αληίζηνηρεο κειέηεο πνπ αθνξνχλ ζηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο θαη ζηε δηακφξθσζε ζηάζεσλ κε παξέκβαζε απέλαληη ζηελ ζπλεθπαίδεπζε παηδηψλ κε αηζζεηεξηαθέο, καζεζηαθέο δηαηαξαρέο θαη θηλεηηθά πξνβιήκαηα. ε φινπο ηνπο καζεηέο ηνπ δείγκαηνο πξνζδηνξίζηεθαλ θαη αμηνινγήζεθαλ ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο θαη νη ζηάζεηο απέλαληη ζηελ αλαπεξία κε ηα εξγαιεία κέηξεζεο πνπ επηιέρζεθαλ. ηηο πεηξακαηηθέο Οκάδεο (Σ.Π.1 & Σ.Π.2), θαζψο θαη ζηελ Ο.Δ., αμηνινγήζεθαλ νη ζηάζεηο θαη ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο πξηλ θαη ακέζσο κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο παξέκβαζεο. Αθνινχζεζε επαλαμηνιφγεζε ησλ νκάδσλ 6 κήλεο κεηά ην ηέινο ηεο παξέκβαζεο, έηζη ψζηε λα δηαπηζησζεί ε δηαηήξεζε ησλ απνηειεζκάησλ. Δξγαιεία Μέηξεζεο Σα εξγαιεία πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο ήηαλ ηα εμήο: Understanding Disability Scale (UDS). (Esposito & Peach, 1983). Behavioral Intentions Scale (BIS). (Roberts & Lindsell, 1997, Siperstein, 1980). Acceptance Scale for Kindergartners Revised (ASK-R). (Favazza & Odom, 1997). Ζ κεηαθνξά ησλ πξνηάζεσλ ησλ εξσηεκαηνινγίσλ απφ ηα αγγιηθά ζηα ειιεληθά έγηλε κε ηε κέζνδν ηεο πνιιαπιήο κεηάθξαζεο. πγθεθξηκέλα κεηαθξάζηεθε απφ ηα αγγιηθά ζηα ειιεληθά απφ εηδηθεπκέλνπο ζηελ αγγιηθή γιψζζα νη νπνίνη γλψξηδαλ

156 156 πνιχ θαιά ηε ζρεηηθή νξνινγία. ηε ζπλέρεηα, έγηλε αληίζηξνθε κεηάθξαζε απφ ηα ειιεληθά ζηα αγγιηθά απφ δηαθνξεηηθά άηνκα, πξνθεηκέλνπ λα ειεγρζεί ε εγθπξφηεηα ηεο κεηάθξαζεο. Ηδηαίηεξε πξνζνρή δφζεθε ζηε δηαηχπσζε ησλ εξσηήζεσλ, ψζηε λα κελ ππνδεηθλχεη ή θαηεπζχλεη ηελ απάληεζε (Wason et al., 2002). Πηινηηθή εθαξκνγή Πξηλ ηελ εθαξκνγή ηνπ εξεπλεηηθνχ πξνγξάκκαηνο, πξαγκαηνπνηήζεθε πηινηηθή εθαξκνγή ησλ εξγαιείσλ ζε ζπλνιηθφ δείγκα 42 καζεηψλ Α δεκνηηθνχ απφ δηάθνξα ζρνιεία. πγθεληξψζεθαλ ηα δεδνκέλα, αλαιχζεθαλ, ειέγρζεθε ε αμηνπηζηία ησλ εξγαιείσλ θαη έγηλαλ νη απαξαίηεηεο δηνξζψζεηο. Αμηνπηζηία Δγθπξόηεηα Ζ αμηνπηζηία ηνπ ASK R ειέγρζεθε κε ην ζπληειεζηή εζσηεξηθήο αμηνπηζηίαο ηνπ Cronbach. Βξέζεθε α=0.78, γεγνλφο πνπ αλαδεηθλχεη ην εξσηεκαηνιφγην σο έλα αμηφπηζην εξγαιείν, επηβεβαηψλνληαο πξνεγνχκελεο αλαθνξέο ζηε βηβιηνγξαθία (Favazza & Odom, 1999). Understanding Disability Scale (UDS). Γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο ρξεζηκνπνηήζεθε ην εξσηεκαηνιφγην UDS, ην νπνίν είλαη έλα πνηνηηθφ εξγαιείν αμηνιφγεζεο ηεο γλψζεο-θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο ηνπ ζπλφινπ ηνπ δείγκαηνο ησλ καζεηψλ. Απνηειεί κία πξνζαξκνγή ηνπ εξγαιείνπ Revised Version of the Primary Student Survey of Handicapped Persons (Esposito & Peach, 1983). Ζ πξνζαξκνγή πεξηιακβάλεη ηελ αθαίξεζε ησλ θιηκάθσλ πνπ αμηνινγνχλ άιινπο παξάγνληεο, εθηφο απφ ηελ θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο (Van Hooser, 2009). Ζ θιίκαθα έρεη ζηαζκηζηεί θαη έρεη ραξαθηεξηζηεί θαηάιιειε γηα παηδηά ειηθίαο έσο 7 εηψλ (Esposito & Peach, 1983). Απνηειείηαη απφ δπν κέξε: ζην πξψην κέξνο ν καζεηήο θαιείηαη λα δσγξαθίζεη έλα «άηνκν κε αλαπεξία ή εηδηθέο αλάγθεο», φπσο απηφο ην θαληάδεηαη. Οη δσγξαθηέο ζηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ θσδηθνπνηήζεθαλ σο εμήο: 1: αλ ε απεηθφληζε ήηαλ άζρεηε ηεο εξψηεζεο 2: αλ ε απεηθφληζε αθνξνχζε έλα άηνκν κε θηλεηηθή αλαπεξία 3: αλ ε απεηθφληζε αθνξνχζε έλα άηνκν κε λνεηηθή αλαπεξία

157 157 4: αλ ε απεηθφληζε αθνξνχζε έλα άηνκν κε ηχθισζε 5: αλ ε απεηθφληζε αθνξνχζε έλα άηνκν κε θψθσζε Τπνζηεξίδεηαη πσο ην παηδηθφ ζρέδην απνηειεί ηνλ θαζξέπηε ησλ λνεηηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ ηνπ παηδηνχ. Θεσξείηαη φηη απνηειεί έλα κέζν έθθξαζεο ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ αιιά θαη κία κνξθή επηθνηλσλίαο ησλ ίδησλ κε ηνπο άιινπο (Anning, 1999 Pinto, Gamannossi, & Cameron, 2011 Soundy, 2012). Απνηειεί έλα δπλαηφ εξγαιείν δηεξεχλεζεο πνπ κπνξεί λα βνεζήζεη ηνλ εξεπλεηή λα θαηαλνήζεη πιεξέζηεξα ηελ αλάπηπμε ησλ γλσζηηθψλ δνκψλ ηνπ παηδηνχ (Cherney, Seiwert, Dickey, & Flichtbeil, 2006, Wood & Hall, 2011). ην δεχηεξν κέξνο, ν καζεηήο θαιείηαη λα απαληήζεη ζε εξσηήζεηο αλνηθηνχ ηχπνπ νη νπνίεο έρνπλ ζρεδηαζηεί πξνθεηκέλνπ ν εξεπλεηήο λα κειεηήζεη ηελ θαηαλφεζε ηνπ καζεηή ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο αλαπεξίαο. Οη εξσηήζεηο απηέο είλαη: 1.«Ση γλσξίδεηο γηα ηα άηνκα κε αλαπεξία;» Αλ ν καζεηήο είλαη δηζηαθηηθφο θαιείηαη λα καληέςεη. Οη απαληήζεηο ηεο πξψηεο εξψηεζεο ζηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ θσδηθνπνηήζεθαλ σο εμήο: 1: αλ ε απάληεζε ήηαλ άζρεηε κε ηελ αλαπεξία 2: αλ ν καζεηήο πεξηέγξαθε ηελ θηλεηηθή αλαπεξία 3: αλ ν καζεηήο πεξηέγξαθε ηνπιάρηζηνλ δπν αλαπεξίεο 4: αλ ν καζεηήο πεξηέγξαθε κία αλαπεξία, εθηφο ηεο θηλεηηθήο 2.«Θα κπνξνχζεο λα αξξσζηήζεηο ή λα θνιιήζεηο θάπνηα αξξψζηηα αλ έπαηδεο κε έλα παηδί κε αλαπεξία; Αλ λαη, γηαηί; Αλ φρη, γηαηί;» Οη απαληήζεηο ηεο εξψηεζεο απηήο θσδηθνπνηήζεθαλ σο εμήο: Ναη=0, Ίζσο=1, ρη=2 3.«Πηζηεχεηο φηη ηα άηνκα κε αλαπεξία δηαθέξνπλ πνιχ απφ ζέλα ή κνηάδνπλ κε ζέλα;» Οη απαληήζεηο ηεο εξψηεζεο απηήο θσδηθνπνηήζεθαλ σο εμήο: Ναη=0, Ίζσο=1, ρη=2 Behavioral Intentions Scale (BIS). Σν εξσηεκαηνιφγην Behavioral Intentions Scale (BIS) ζρεδηάζηεθε ψζηε λα αμηνινγήζεη ηελ πξφζεζε ελφο αηφκνπ λα αιιειεπηδξάζεη κε έλα παηδί κε αλαπεξία. Σν

158 158 εξγαιείν ζηεξίρηεθε ζην Behavioral Intentions Scale (Roberts & Lindsell, 1997) θαη ζην Friendship Activity Scale (Siperstein, 1980). Σκήκαηα ηνπ εξγαιείνπ πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζην αλαπηπμηαθφ επίπεδν ησλ καζεηψλ απνθιείζηεθαλ απφ ηελ αμηνιφγεζε, δεκηνπξγψληαο έηζη κία ιίζηα απφ 15 εξσηήζεηο απνθιεηζηηθά γηα παηδηά κηθξήο ειηθίαο. Ο ζπκκεηέρνληεο θιήζεθαλ λα δνπλ εηθφλεο πνπ πεξηειάκβαλαλ έλα παηδί κε θηλεηηθή αλαπεξία, έλα παηδί κε ζχλδξνκν Down, έλα παηδί κε ηχθισζε, έλα παηδί κε θψθσζε, έλα παρχζαξθν παηδί κε ηππηθή αλάπηπμε θαη έλα εκθαλίζηκν παηδί κε ηππηθή αλάπηπμε. Ο εξεπλεηήο ζηε ζπλέρεηα, δηάβαδε θαη κία ζχληνκε πεξηγξαθή ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ παηδηνχ ηεο θάζε εηθφλαο ζηνλ θάζε εξσηψκελν. Φξνληίζακε ψζηε ε κνξθή ησλ θεηκέλσλ ηεο πεξηγξαθήο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θάζε εηθφλαο λα είλαη αλάινγε ηεο ειηθίαο ησλ εξσηψκελσλ (Wason, Polonsky & Hyman, 2002). Ζ δηαδηθαζία ζπκπιήξσζεο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ ζπλερηδφηαλ κφλν εθφζνλ ν εξεπλεηήο δηαπίζησλε κε βεβαηφηεηα φηη νη πεξηγξαθέο απηέο έγηλαλ θαηαλνεηέο απφ ηνλ εξσηψκελν. Πξνθεηκέλνπ λα ειέγμεη ν εξεπλεηήο ηελ θαηαλφεζε ησλ πεξηγξαθψλ απφ ηνλ εξσηψκελν, έθαλε εξσηήζεηο φπσο «Πνην παηδί καζαίλεη πην εχθνια λέα πξάγκαηα; Πνην παηδί δπζθνιεχεηαη λα κάζεη λέα πξάγκαηα; Ση κπνξεί λα θάλεη;» «Πνην παηδί δπζθνιεχεηαη λα πεξπαηήζεη;» θ.ι.π. ε πεξίπησζε πνπ ν καζεηήο δελ θαηάθεξλε λα απαληήζεη ζσζηά ζηηο εξσηήζεηο, ν εξεπλεηήο επαλαιάκβαλε ηηο πεξηγξαθέο πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηελ θαηαλφεζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο αλαπεξίαο πνπ απεηθνλίδνληαλ ζε θάζε εηθφλα. ηελ ζπλέρεηα, ν αμηνινγεηήο αλαθεξφηαλ ζε εξσηήκαηα πνπ αθνξνχλ δξαζηεξηφηεηεο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ελφο παηδηνχ θαη αμηνινγνχλ ηελ πξφζεζε ηνπ εξσηψκελνπ λα εκπιαθεί ζε παξφκνηεο δξαζηεξηφηεηεο κε έλα παηδί κε αλαπεξία. Οη δξαζηεξηφηεηεο ήηαλ δηαρσξηζκέλεο ζε 5 θαηεγνξίεο: «βνεζάσ», «κνηξάδνκαη», «εγγχηεηα», «θνηλέο δξαζηεξηφηεηεο», «νηθεηφηεηα». Δλδεηθηηθά αλαθέξνληαη θάπνηεο εξσηήζεηο: «ζα ην βνεζνχζεο λα βάιεη ην κπνπθάλ ηνπ;» «ζα ην βνεζνχζεο λα ηαθηνπνηήζεη ηα παηρλίδηα ηνπ;» «αλ βξηζθφζνπλ ζε κία γξακκή ζα ζηεθφζνπλ δίπια ηνπ;» «ζα θαζφζνπλ δίπια ηνπ ηελ ψξα πνπ δηαβάδεη ε δαζθάια ηζηνξία ή έλα παξακχζη;» «ζα ην δηάιεγεο γηα ζπκπαίθηε;» «ζα έπαηδεο καδί ηνπ ζην δηάιεηκκα;»

159 159 «ζα κνηξαδφζνπλ ηα παηρλίδηα καδί ηνπ;» «ζα ηνπ έιεγεο γηα ηελ νηθνγέλεηα ζνπ;» «ζα ην θαινχζεο ζπίηη ζνπ;». Acceptance Scale for Kindergartners Revised (ASK-R) : Πξνθεηκέλνπ λα κειεηεζεί ν ζπλαηζζεκαηηθφο θαη ζπκπεξηθνξηθφο παξάγνληαο ηεο ζηάζεο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία, ρξεζηκνπνηήζεθε ην εξσηεκαηνιφγην ASK-R. Σν εξγαιείν απηφ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ δπν δηαζηάζεσλ ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ πξνζρνιηθήο θαη πξσηνζρνιηθήο ειηθίαο (5-7 εηψλ) (Favazza & Odom, 1996). Σν εξσηεκαηνιφγην απηφ δεκηνπξγήζεθε κε βάζε ην εξγαιείν Acceptance Scale (Voeltz 1980) γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο ζηάζεο απέλαληη ζηελ αλαπεξία παηδηψλ πξψηεο ζρνιηθήο ειηθίαο θαη αξγφηεξα αλαζεσξήζεθε (ASK-R). Σν εξγαιείν Acceptance Scale είλαη έλα ςπρνκεηξηθά έγθπξν εξγαιείν κε split-half ζπληειεζηή αμηνπηζηίαο (Spearman Brown corrected) 0.82 θαη ζπληειεζηή Άιθα 0.77 πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα παηδηά κεγαιχηεξεο ζρνιηθήο ειηθίαο (Voeltz, 1980). Σν ASK-R είλαη κία ηξνπνπνηεκέλε εθδνρή ηνπ εξγαιείνπ Acceptance Scale, ε νπνία έρεη ζρεδηαζηεί γηα έλα επξχηεξν θάζκα ειηθίαο θαη πεξηιακβάλεη εξσηήζεηο πνπ κπνξνχλ λα γίλνπλ θαηαλνεηέο απφ παηδηά πνπ βξίζθνληαη ζε ρακειφηεξν αλαπηπμηαθφ επίπεδν. χκθσλα κε ηνπο Favazza θαη Odom (1997), νη θιίκαθεο απηέο επηιέρζεθαλ επεηδή είλαη αξθεηά απιέο γηα έλα 4ρξνλν παηδί ελψ εμαθνινπζνχλ λα αλαθέξνληαη θαη ζε έλα 10ρξνλν. Σν ASK-R (ASK-R, Favazza & Odom, 1997) είλαη έλα εξγαιείν πνπ πεξηιακβάλεη 18 εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ζηε κέηξεζε ηνπ ζπλαηζζεκαηηθνχ θαη ηνπ ζπκπεξηθνξηθνχ παξάγνληα ηεο ζηάζεο παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, πξσηνζρνιηθήο ειηθίαο, απέλαληη ζηα παηδηά κε αλαπεξία. Οη καζεηέο θιήζεθαλ λα απαληήζνπλ ζηα εξσηήκαηα επηιέγνληαο κία απφ ηηο ηξεηο επηινγέο «ΝΑΗ», «ΗΧ» ή «ΟΥΗ». ηελ αμηνιφγεζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ, ε ζεηηθή απάληεζε αληηζηνηρνχζε ζε 2 πφληνπο, ε νπδέηεξε ζε 1 θαη ε αξλεηηθή ζε 0 πφληνπο. ηηο 18 εξσηήζεηο, ππήξραλ 4 εξσηήζεηο κε αξλεηηθή ρξνηά φπσο «Πεηξάδεηο/θνξντδεχεηο θάπνηα παηδηά πνπ κνηάδνπλ δηαθνξεηηθά απφ εζέλα; Ή γίλεζαη θάπνηεο θνξέο θαθφο κε ηα άιια παηδηά;». ηηο 4 απηέο εξσηήζεηο ρξεζηκνπνηήζεθε ε αληίζηξνθε βαζκνιφγεζε. Ζ βαζκνινγία κπνξνχζε λα πάξεη ηηκέο απφ 0-36, κε ηηο ςειφηεξεο βαζκνινγίεο λα αληαλαθινχζαλ πςειφηεξε απνδνρή. Ο βαζκνινγίεο απφ 0 έσο 11 θαλεξψλνπλ ρακειή απνδνρή, απφ

160 εψο 24 κέηξηα απνδνρή θαη απφ 25 έσο 36, πςειή απνδνρή (Favazza & Odom, 1997, Favazza, Phillipsen & Kumar, 2000, Nikolaraizi et al., 2005, Sulla, 2011, De Βoer et al. 2014). Ζ θιίκαθα έρεη πςειή αμηνπηζηία (Cronbach s alpha = 0.87, Split Half = 0.91). Πξόγξακκα Παξέκβαζεο Ζ ιεπηνκεξήο ζρεδίαζε ηνπ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο απνηειεί νπζηαζηηθφ παξάγνληα απνηειεζκαηηθφηεηαο. Ο πξνγξακκαηηζκφο ηνπ αλαθνξηθά κε ηνπο ζηφρνπο, ηε δηαδηθαζία θαη ηε δηάξθεηα ηεο εθαξκνγήο ηνπ πξνγξάκκαηνο κειεηήζεθε κε κεγάιε πξνζνρή επειπηζηψληαο γηα ηα ζεηηθφηεξα απνηειέζκαηά ηνπ. ην θέληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο ηνπ πξνγξάκκαηνο ηέζεθε ν καζεηήο θαη σο κέζν πινπνίεζεο ηνπ πξνγξάκκαηνο ην παηδηθφ παξακχζη. Ζ δηεξεχλεζε θαη ε αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ απφ ηελ εθαξκνγή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ πξηλ ηελ παξέκβαζε, έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζηελ εξεπλεηηθή νκάδα λα γλσξίδεη ηα επίπεδα ησλ γλψζεσλ, ηεο θαηαλφεζεο αιιά θαη ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο θαη ζπκπεξηθνξηθήο πξφζεζεο ησλ καζεηψλ. Απηφ βνήζεζε ζηελ επηινγή ησλ βηβιίσλ, αιιά θαη ζηνλ πξνγξακκαηηζκφ θαη ηελ επηινγή ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ. Έγηλε πξνζπάζεηα, ε παξέκβαζε λα αληαπνθξίλεηαη ζηα ελδηαθέξνληα, ζηηο αλεζπρίεο ησλ καζεηψλ θαη ζηε λνεηηθή ηνπο ηθαλφηεηα, ζπγρξφλσο φκσο λα πξνάγεη θαη λα εμειίζζεη ηε ζθέςε ηνπο. Σν πξφγξακκα παξέκβαζεο πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα δπν ηκήκαηα ΣΠ1 θαη ΣΠ2. Πξηλ ηελ έλαξμε ηνπ πξνγξάκκαηνο, ην πξφγξακκα παξέκβαζεο παξνπζηάζηεθε ζην ζρνιηθφ χκβνπιν θαη ην Γηεπζπληή Δθπαίδεπζεο, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ε ζπλαίλεζε ηνπο. Σν επφκελν ζηάδην αθνξνχζε ηελ ελεκέξσζε, ζπλαίλεζε θαη ζπλελλφεζε ησλ δηεπζπληψλ ησλ ζρνιείσλ, αιιά θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ηφζν ησλ ηκεκάησλ πνπ ζα ιάκβαλαλ κέξνο ζην πξφγξακκα, αιιά θαη ησλ πιιφγσλ δηδαζθφλησλ. Έηζη, ε παξέκβαζε μεθίλεζε ην κήλα Ννέκβξην 2016, δηήξθεζε 15 εβδνκάδεο θαη πξαγκαηνπνηήζεθε ζην πιαίζην ηνπ καζήκαηνο ηεο επέιηθηεο δψλεο, έλα δίσξν εβδνκαδηαίσο. πκπεξηιήθζεθε κάιηζηα ζηα «Πξνγξάκκαηα Γηαθνξεηηθφηεηαο» ηεο Γηεχζπλζεο Πξσηνβάζκηαο εξξψλ. Μέζσ ελεκεξσηηθήο επηζηνιήο, πιεξνθνξήζεθαλ νη γνλείο γηα ην ζθνπφ ηεο έξεπλαο θαη δεηήζεθε ελππφγξαθα ε ζπλαίλεζε ηνπο γηα ηε ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ ηνπο. Ζ ζπκκεηνρή ήηαλ θαζνιηθή θαη ζηα ηξία ηκήκαηα. Σν πξφγξακκα είρε 2 ζπληζηψζεο: 1) ηελ αλάγλσζε ελφο παξακπζηνχ ζρεηηθνχ κε ηελ αλαπεξία ή κε ηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά,

161 161 ηελ νπνία αθνινπζνχζε θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε θαη 2) ηε δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε κε ρξήζε ζεαηξηθψλ ηερληθψλ πνπ εκπεξηέρεη δξαζηεξηφηεηεο ςπρνθηλεηηθέο κε παηρλίδηα ξφισλ, πξνζνκνίσζεο θ.ι.π.. Πξηλ ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο, θξίζεθε απαξαίηεηνο ν ζρεδηαζκφο κηαο πξνθαηαξηηθήο θάζεο ελεκέξσζεο θαη γλσξηκίαο κε ηα παηδηά ησλ ηκεκάησλ θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, πξνθεηκέλνπ λα αλαπηπρζεί θιίκα εκπηζηνζχλεο. ην πιαίζην απηήο ηεο πξνθαηαξηηθήο θάζεο, έγηλαλ ζπδεηήζεηο κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο πνπ αθνξνχζαλ ζηε ιεηηνπξγία ησλ ηκεκάησλ, αιιά θαη ζπδεηήζεθαλ πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηνλ θάζε καζεηή μερσξηζηά. Αθφκε, ζηε θάζε απηή έγηλε θαη κία πξψηε πξνζέγγηζε ησλ καζεηψλ κε δξαζηεξηφηεηεο ζεαηξηθνχ παηρληδηνχ θαη δξακαηνπνίεζεο. θνπφο ήηαλ λα αλαπηπρζεί ε ζπλνρή ηεο νκάδαο, ε ζπλεξγαζία θαη λα αλαπηπρζεί θιίκα εκπηζηνζχλεο. ηελ πξψηε δηδαθηηθή ψξα γηλφηαλ ε αλάγλσζε ελφο παξακπζηνχ. ηε δεχηεξε δηδαθηηθή ψξα γηλφηαλ ε δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε ηνπ παξακπζηνχ, κε δηαθνξεηηθέο ζεαηξηθέο ηερληθέο θαη κε παηρλίδηα θαη δξαζηεξηφηεηεο ςπρνθηλεηηθήο. Ζ ηειεπηαία εβδνκάδα ηνπ πξνγξάκκαηνο αθηεξψζεθε ζηε δεκηνπξγία κίαο «παξακπζνζαιάηαο» απφ ηα παηδηά θάζε ηκήκαηνο. Σν θάζε ηκήκα ρσξίζηεθε ζε νκάδεο θαη ε θάζε νκάδα αλέιαβε λα ζρεδηάζεη έλα παξακχζη πνπ λα ζηεξίδεηαη ζε ήξσεο ησλ παξακπζηψλ πνπ ηνπο άξεζαλ, δεκηνπξγψληαο ηε δηθή ηνπο ηζηνξία. ηα παηδηά, κέζα απφ ηηο πνηθίιεο ηερληθέο ηνπ πξνγξάκκαηνο, ηνπο δφζεθε ε επθαηξία λα πξνζεγγίζνπλ πνηθίινπο ηξφπνπο πξνθνξηθνχ ιφγνπ φπσο ηελ πεξηγξαθή, ηελ αθήγεζε, ηα ζρφιηα, ηηο εξσηήζεηο, ηηο απαληήζεηο ηηο αλακλήζεηο, ηα επηρεηξήκαηα, ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο. Δπηπιένλ, γλψξηζαλ πνηθηιία ιέμεσλ, δηαθνξεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαζέζεηο, ζηνηρεία πνπ πεξλνχλ ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν. Με ηε δεκηνπξγία ηεο «Παξακπζνζαιάηαο», είραλ ηελ επθαηξία αιιειεπηδξψληαο, λα παξάγνπλ ηνλ δηθφ ηνπο πξνθνξηθφ ιφγν, λα εθθξαζηνχλ θαη λα ππνζηεξίμνπλ ηηο απφςεηο ηνπο, αλαθαιψληαο ηηο εκπεηξίεο θαη ηηο γλψζεηο πνπ απνθφκηζαλ. Σηάδηα εθαξκνγήο ηνπ πξνγξάκκαηνο 1. Γλσξηκία κε ην αξρηθό εξέζηζκα Σν πξφγξακκα μεθηλνχζε κε ηα παηδηά λα θάζνληαη ζε έλα ραιάθη ζε κία γσλία ηεο ηάμεο φπνπ είρε δηακνξθσζεί θαηάιιεια θαη νλνκαδφηαλ «Γσληά Παξακπζηνχ». Πξηλ ηελ αθήγεζε, ν εξεπλεηήο έδεηρλε ζηα παηδηά ηελ εηθφλα ηνπ εμσθχιινπ ηνπ

162 162 παξακπζηνχ θαη δεηνχζε λα ηνπ ην πεξηγξάςνπλ. Μεηά ηελ αλάγλσζε ηνπ ηίηινπ ηνπ παξακπζηνχ δεηνχζε ν εξεπλεηήο απεπζχλνληαο εξσηήζεηο ζηα παηδηά λα θαληαζηνχλ ζηνηρεία ηεο ηζηνξίαο, πξνθεηκέλνπ λα δηεγεξζεί ε πεξηέξγεηα ηνπ αλαγλψζηε θαη λα δείμεη κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ. Δίλαη ε ζηηγκή πνπ ν αθξναηήο αξρίδεη λα ηαπηίδεηαη κε ηνλ ήξσα (Hebert & Furner, 1997). 2. Αθήγεζε θαη αθξόαζε ηεο ηζηνξίαο ηε ζπλέρεηα, μεθηλνχζε ε αθήγεζε ηνπ παξακπζηνχ. Υξεζηκνπνηνχληαλ δηάθνξεο ηερληθέο αθήγεζεο φπσο πνηθηιία ζηε θσλή (δηαθνξεηηθφ χθνο θαη ηφλνο), θηλήζεηο, ρεηξνλνκίεο, εθθξάζεηο πξνζψπνπ θαη ζψκαηνο, φπνπ θέληξηδαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ θαη ηνπο δηεπθφιπλαλ ζην λα ζπκκεηέρνπλ ζηε δξάζε ηνπ θεηκέλνπ. ηνλ αζθαιή θφζκν ηνπ παξακπζηνχ, φπνπ νη ήξσεο δξνπλ κεηαμχ θαληαζίαο θαη πξαγκαηηθφηεηαο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ πνηθίιεο ηερληθέο ηεο αθήγεζεο, ζε κία πξνζπάζεηα λα ελεξγνπνηεζεί ε έθθξαζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ, ησλ αληηδξάζεσλ, ησλ αλαγθψλ, ηεο θαληαζίαο, ησλ εζηθψλ πεξηνξηζκψλ, ησλ πνιχπινθσλ θαζεκεξηλψλ θαηαζηάζεσλ. Ζ αθήγεζε δηαθφπηνληαλ ζε ζεκαληηθά ζεκεία φπνπ ππήξρε δξακαηηθή έληαζε θαη έληνλεο ζπλαηζζεκαηηθέο ελαιιαγέο. Σν δξακαηηθφ πεξηβάιινλ δελ είλαη ηίπνηε άιιν απφ ηε κεηακφξθσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ πεξηβάιινληνο ζε κπζνπιαζηηθφ θφζκν. Με ηνλ ηξφπν απηφ, κεηαζρεκαηίδνληαλ κία θαηάζηαζε πνπ βίσλαλ νη ήξσεο ζε γεγνλφο πνπ ειθχεη θαη πξνθαιεί ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ. Ζ δξακαηηθή έληαζε δίλεη ψζεζε ζηελ αθήγεζε, βνεζψληαο ηνπο ζπκκεηέρνληεο, κέζα απφ κία ζεηξά ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ πνπ βηψλνπλ αηνκηθά ή νκαδηθά, λα εκπιαθνχλ ζηνλ θαληαζηηθφ δξακαηηθφ θφζκν. θνπφο ηεο δηαδηθαζίαο απηήο ήηαλ, ηα παηδηά λα βηψζνπλ ηε ζρεηηθή κε ην ζέκα ηνπ θεηκέλνπ εκπεηξία θαη λα αλαζηνραζηνχλ πάλσ ζε απηή, πξνθεηκέλνπ λα απνθηήζνπλ ηελ επηδησθφκελε γλψζε. Έηζη, θηλεηνπνηνχληαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ παηδηψλ γηα ηε ζπλέρεηα ηεο ηζηνξίαο ηελ νπνία κπνξνχζαλ λα δηακνξθψζνπλ ηα ίδηα κέζα απφ ηε δηθή ηνπο νπηηθή γσλία. 3. Καζνδεγνύκελε ζπδήηεζε θνπφο ηεο θαζνδεγνχκελεο ζπδήηεζεο ήηαλ ε πεξαηηέξσ αλάιπζε θαη επεμεξγαζία ηνπ θεηκέλνπ κέζσ ηερληθψλ δξακαηνπνίεζεο. Ζ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε πεξηειάκβαλε εξσηήζεηο ζρεηηθά κε ην πεξηερφκελν ηεο ηζηνξίαο, ηηο

163 163 αλαπεξίεο, ηηο νκνηφηεηεο ή δηαθνξέο, ηνλ εμνπιηζκφ θαη ηηο εκπεηξίεο ηνπ παηρληδηνχ. Αξρηθά, ηα παηδηά ππνβάιινληαλ ζε εξσηήζεηο πνπ ζρεηίδνληαλ άκεζα κε ηελ πξαγκαηηθή πιεξνθνξία απφ ηελ ηζηνξία. Γηα παξάδεηγκα, γηλφηαλ εξσηήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηνπο ήξσεο κε αλαπεξία (Πνηνο ήηαλ ν Νηαλ Νηαλ Σέιεο; Πψο έλησζε ε Δπηπρία; θ.ι.π.). Αθνινπζνχζε ζπδήηεζε, εθηφο ζεαηξηθνχ ξφινπ, γηα ηνπο ραξαθηήξεο ηνπ βηβιίνπ θαη ηε δσή ηνπο. Γηα ηε «δηαθνξεηηθφηεηα» ησλ πξσηαγσληζηψλ, ηελ πξνζβαζηκφηεηα απηψλ, ηελ επίδξαζε ζηε δσή φισλ ησλ ππνινίπσλ, ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Οη επεμεγήζεηο γηα ηελ πξνζβαζηκφηεηα ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία αληινχληαλ απφ ηα παηδηά κε απιφ θαη πξαγκαηηθφ ηξφπν. Ζ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε εζηηαδφηαλ ζηελ επηζήκαλζε ησλ δεζκψλ πνπ κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ κεηαμχ παηδηψλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία (Salend & Moe, 1983). Σν ζχλνιν ησλ εξσηήζεσλ εζηίαδε ζηνπο ηξφπνπο πνπ ν ήξσαο κε αλαπεξία ήζειε λα θάλεη πξάγκαηα φπσο θαη ηα δσάθηα ρσξίο αλαπεξία. Δξσηήζεηο πνπ επηθεληξψζεθαλ ζηε ζπζρέηηζε ησλ ραξαθηήξσλ ζηελ ηζηνξία κε ηα παηδηά κε αλαπεξία ζην παηρλίδη ζηελ απιή, ζηελ ηάμε, ζηε ζπλεξγαζία ζε κία εξγαζία, ζε επίζθεςε ζην ζπίηη θ.ι.π. Αθφκε κέζα απφ ηελ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε ελζαξξχλνληαλ ηα παηδηά λα κηιάλε γηα λένπο θίινπο ηνπο παηδηά κε αλαπεξία, εθθξάδνληαο θφβνπο, αλεζπρίεο, δπζθνιίεο. 4. Δληζρπηηθέο Γξάζεηο Απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ εκβάζπλζε ζηελ ηζηνξία ήηαλ νη ζπκκεηέρνληεο λα έρνπλ εμνηθεησζεί κε ηνπο βαζηθνχο ξφινπο. Σα παηδηά εκβάζπλαλ ζηνπο δηάθνξνπο ξφινπο θαη θηλνχληαλ ζην ρψξν ππνδπφκελνη θάζε θνξά ηνπο ήξσεο ησλ ηζηνξηψλ. Κάζε παηδί κέζα απφ ην ξφιν πνπ έπαηξλε, είρε ηε δπλαηφηεηα λα εθθξάζεη ηηο ζέζεηο θαη ηηο απφςεηο ηνπ θαη λα ζρεδηάζεη ην δηθφ ηνπ πιάλν δξάζεο. Έηζη, νη καζεηέο είραλ ηε δπλαηφηεηα λα εμεηάζνπλ έλα ζέκα απφ δηαθνξεηηθή ζθνπηά, λα αλαπαξαζηήζνπλ δηαθνξεηηθνχο ξφινπο, λα αθνχζνπλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο, λα αλαπηχμνπλ επηρεηξήκαηα πξνθεηκέλνπ λα ππνζηεξίμνπλ ηηο ζέζεηο ηνπο, αλαπηχζζνληαο ζπγρξφλσο ηελ θξηηηθή ζθέςε θαη ηνλ αλαζηνραζκφ. Με ηελ ηερληθή «ξφισλ» εληζρχεηαη ε ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή ησλ καζεηψλ, εμεξεπλψληαο ηα δηάθνξα ςπρνζπλαηζζεκαηηθά ζέκαηα θαη απνθνκίδνληαο φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξα νθέιε. Γηλφηαλ ζηα παηδηά ε δπλαηφηεηα λα κηιήζνπλ γηα ηα δηθά ηνπο αξλεηηθά ή ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα κε έκκεζν ηξφπν θαη κε ηελ αζθάιεηα ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο απνκάθξπλζεο, εθθξάδνληαο π. ρ. ηα

164 164 αηζζήκαηα ηνπ Υαξάιακπνπ ηνπ Άκπαινπ «Γελ ηα θαηαθέξλσ ζε θαλέλα παηρλίδη. ηα παηρλίδηα κε ηελ κπάια είκαη θαηαζηξνθή!» (Γηαγθάδνγινπ Παπνχδα, 2016, Νηαλ Νηαλ Σέιεο ν ζνθφο Κνπλέιεο). ηα παηδηά δηλφηαλ εξεζίζκαηα κε ζπλερή ιεθηηθή θαη κνπζηθή αλαηξνθνδφηεζε θαη νη καζεηέο θηλνχληαλ κέζα ζην ρψξν αλάινγα κε ηα εξεζίζκαηα πνπ ιάκβαλαλ. θνπφο απηψλ ησλ δξάζεσλ ήηαλ λα αλαπηχμνπλ ηελ αηζζεζηνθηλεηηθή ηνπο ηθαλφηεηα θαηαλνψληαο ηηο δπζθνιίεο, αιιά θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ εξψσλ ησλ παξακπζηψλ. Σερληθέο νη νπνίεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζην ζηάδην απηφ ήηαλ: Αλίρλεπζε ζθέςεο θαη θνηλσληθήο θαηάζηαζεο Ζ ηερληθή ηεο «αλίρλεπζεο ηεο ζθέςεο», ζηνρεχεη ζηε ζηνραζηηθή δηεξεχλεζε ησλ θαηαζηάζεσλ (Παπαδφπνπινο, 2010). Ζ αλίρλεπζε ζθέςεο είλαη κία ηερληθή, πνπ κπνξεί λα εκπινπηίζεη πνιιέο δξαζηεξηφηεηεο, θαζψο «παγψλεη» ηε δξάζε θαη νη καζεηέο θαινχληαη λα εθθξαζηνχλ, γλσζηνπνηψληαο ζηνπο γχξσ ηνπο, αιιά θαη ζηνπο ίδηνπο ηηο ζθέςεηο ηνπο, ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπο, ηα θίλεηξα θαη ηηο πξνζέζεηο ηνπο. Ζ ηερληθή απηή βνεζάεη ηα παηδηά λα απνθαιχςνπλ ηηο βαζχηεξεο επηζπκίεο ηνπο, ηηο ζθέςεηο ηνπο, ηηο αλεζπρίεο ηνπο, ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, απνθαιχπηνληαο πξνζσπηθά θίλεηξα ή ζθνπηκφηεηεο πνπ δελ δηαθαίλνληαη απφ ηε δξάζε ησλ ξφισλ, θαη λα νδεγεζνχλ ζε βαζχηεξα λνήκαηα. πγθεθξηκέλα, δεηνχληαλ απφ ηνπο καζεηέο ζε ζεαηξηθφ ξφιν, λα δψζνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηελ ηαπηφηεηά ηνπο: «Πνηνο είζαη; Ννηψζεηο ιππεκέλνο; ε ελνριεί θάηη; Δίζαη ζπκσκέλνο; Γηαηί; Πψο δηαρεηξίδεζαη ην ζπκφ ζνπ; Ση κήλπκα ζέιεηο λα δψζεηο ζηνπο άιινπο;». Σν κνπζηθά θαη γισζζηθά εξεζίζκαηα πνπ δίλνληαλ ζηα παηδηά δεκηνπξγνχζαλ έλα πεξηβάιινλ πνπ ηα επέηξεπε λα θηλεηνπνηήζνπλ ηε θαληαζία ηνπο θαη λα απνηππψζνπλ, ζηελ θαηάιιειε γηα ηε ζπγθεθξηκέλε θαηάζηαζε, ζσκαηηθή έθθξαζε θαη χθνο! «Δίζαη ζπκσκέλνο Καη ζπκψλεηο Καη ζπκψλεηο θαη ληψζεηο ζα λα έρεηο έλα εθαίζηεην κέζα ζνπ πνπ είλαη έηνηκν λα εθξαγεί θαη έλα ιηνληάξη πνπ βξπράηαη θαη είλαη έηνηκν λα ρηκήμεη θαη ηφηε». Παίξλνληαο ηα παηδηά φινπο ηνπο ξφινπο είραλ ηε δπλαηφηεηα λα εθθξάζνπλ ηηο αληηιήςεηο ηνπο θαη ηηο ζηάζεηο ηνπο απέλαληη ζηελ αλαπεξία θαη ηηο επηπηψζεηο ζηε δσή ηνπ ίδηνπ ηνπ ήξσα αιιά θαη φιεο ηεο νηθνγέλεηαο. Ζ ηερληθή απηή πνιιέο θνξέο ζπλδπαδφηαλ κε ηε ηερληθή ηεο «Παγσκέλεο Δηθφλαο». χκθσλα κε ηνλ Παπαδφπνπιν (2010), είλαη κία ηερληθή πνπ ηα παηδηά ζε ξφιν θαινχληαη λα δεκηνπξγήζνπλ έλα ζηηγκηφηππν απφ ην δξακαηηθφ πεξηβάιινλ,

165 165 δίρσο θίλεζε θαη ιφγν. Καινχληαλ δειαδή, λα παξνπζηάζνπλ κία ηξηζδηάζηαηε εηθφλα απφ ην παξακχζη ζαλ θσηνγξαθία, πνπ ηνπο βνεζνχζε λα εζηηάζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηελ πινθή ηεο ηζηνξίαο θαη λα ηελ θαηαλνήζνπλ. Δλδεηθηηθά, αλαθέξνπκε ηελ αμηνπνίεζε ησλ ηερληθψλ ηεο «παγσκέλεο εηθφλαο» θαη ηεο αλίρλεπζεο ηεο ζθέςεο ζην παξακχζη «Έικεξ, ν παξδαιφο ειέθαληαο». Σα παηδηά θιήζεθαλ λα δεκηνπξγήζνπλ ηελ παγσκέλε εηθφλα ηνπ Έικεξ λα πεξπαηάεη ζην δάζνο θαη ηα ππφινηπα δψα λα ηνλ θνξντδεχνπλ γηα ην δηαθνξεηηθφ ηνπ ρξψκα ή ηνλ Έικεξ βακκέλν κε ην ρξψκα απφ ηα βαηφκνπξα λα θηλείηαη αλάκεζα ζηνπο άιινπο ειέθαληεο θαη απηνί λα κελ ηνλ αλαγλσξίδνπλ. Σα παηδηά δεκηνχξγεζαλ ηελ «παγσκέλε εηθφλα», εθθξάδνληαο ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο κε ην ζψκα ηνπο. Δλψ ζηε ζπλέρεηα ε εηθφλα «μεπάγσλε» αθνπκπψληαο ηα παηδηά κε έλα καγηθφ ξαβδί». Κάλνληαο ζηα παηδηά ζρεηηθέο εξσηήζεηο, θαινχληαλ λα εθθξαζηνχλ πξνθνξηθά, ζηνρεχνληαο ζηελ θαζνδεγεκέλε ζθέςε θαη ζηνλ αλαζηνραζκφ. «Πνηνο είζαη;», «Πψο ληψζεηο;», «Γηαηί βάθηεθεο γθξη;», «Γηα πνην ιφγν βάθηεθεο;», «ηη ζα γίλεη κεηά;» θ.ι.π. Παηρλίδηα ζσκαηηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο έθθξαζεο ην πιαίζην ηνπ παηρληδηνχ έγηλε επηινγή δξαζηεξηνηήησλ πνπ πξνσζνχζαλ ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε θαη ηε δεκηνπξγία νκάδσλ πνπ πεξηιάκβαλαλ θαη ηα παηδηά κε αλαπεξία. Σα παηρλίδηα έδηλαλ θαηά θχξην ιφγν έκθαζε ζηε δηαζθέδαζε. Πνιιέο θνξέο, θάπνην παηδί αλαπαξίζηαλε έλα παηδί κε αλαπεξία, φπσο ηπθιφ ή κε θηλεηηθή αλαπεξία θαη ηα παηδηά θαληάδνληαλ θαη πξφηεηλαλ ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο παηρληδηψλ. Οη θηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πεξηειάκβαλαλ: αθξνζηαζίεο, άικαηα κε ην έλα πφδη, άικαηα κε ηα 2 πφδηα, πιάγηα βήκαηα, πίζσ βήκαηα, πεξπάηεκα ζηηο θηέξλεο, θνπηζφ, δξαζηεξηφηεηεο ηζνξξνπίαο, πεξπάηεκα κε ζηήξημε ζηα πφδηα θαη ζηηο παιάκεο ησλ ρεξηψλ, ηξέμηκν, πέηαγκα θαη ππνδνρή κπάιαο. Πεξηειάκβαλαλ θαη δξαζηεξηφηεηεο πξνζνκνίσζεο θαη απηνζρεδηαζκνχ, θαη παηρλίδηα ζπλεξγαζίαο ζηεξηδφκελα θάζε θνξά ζηελ ππφζεζε ηνπ θάζε βηβιίνπ θαη ζηηο θαηαζηάζεηο πνπ βίσλε ν θάζε ήξσαο. Μάιηζηα, ε παξνπζία ησλ δψσλ - πξσηαγσληζηψλ ησλ βηβιίσλ, βνήζεζε ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ ζσκαηηθψλ αζθήζεσλ πνπ αλέπηπζζαλ ηελ «θηλεηηθή αληίιεςε» θαη απειεπζέξσλαλ ηε ζσκαηηθή έθθξαζε. Οη καζεηέο κέζα απφ ηηο ςπρνθηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ειεχζεξεο θίλεζεο, απέδηδαλ ραξαθηήξεο, δξάζεηο θαη ζπλαηζζήκαηα ησλ εξψσλ. Δλδεηθηηθά, ζην παξακχζη «Έλα αζηέξη γηα ηελ

166 166 Δπηπρία» επηιέρζεθαλ θάπνηεο θηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζρεηηθέο κε ηελ εξσίδα ηνπ παξακπζηνχ. Εεηήζεθε απφ ηα παηδηά λα θηλεζνχλ ειεχζεξα ζην ρψξν, αξγά ζαλ ρειψλεο. ηε ζπλέρεηα, ηνπο δεηήζεθε λα βαδίζνπλ έρνληαο κία ζπκσκέλε έθθξαζε θαη λα πεξπαηάλε ζπκσκέλα. ηε ζπλέρεηα έπξεπε λα κεηξήζνπλ κέρξη ην 10 θαη κφιηο ηειείσλαλ ην κέηξεκα, έπξεπε λα πάξνπλ κία έθθξαζε ραξάο. ην επφκελν ζηάδην δεηνχζε ε εξεπλήηξηα απφ ηα παηδηά λα θάλνπλ ηηο πην φκνξθεο ζθέςεηο θαη κε ην ζχλζεκά ηεο δηλφηαλ ε εληνιή λα πάξνπλ κία έθθξαζε ραξάο. Με ηηο ελαιιαγέο ηεο έθθξαζεο απφ ην ζπκφ ζηε ραξά ή ηηο φκνξθεο ζθέςεηο, δηλφηαλ ε δπλαηφηεηα ζηα παηδηά λα αληηιεθζνχλ φηη φηαλ δίλνπλ ζηνλ εαπηφ ηνπο ην ρξφλν γηα λα αληηδξάζνπλ, κπνξεί λα κεηξηαζηεί πνιχ πην εχθνια ν ζπκφο. Μέζα απφ ηέηνηνπ είδνπο παηρλίδηα, δξακαηνπνηνχληαλ νη ηερληθέο δηαρείξηζεο ηνπ ζπκνχ πνπ πξνηείλεη ε γηαγηά ρειψλα ζηελ ηζηνξία. Σν πεξίγξακκα ησλ βαζηθώλ εξώσλ ηεο ηζηνξίαο ην «πεξίγξακκα ησλ βαζηθψλ εξψσλ» ησλ παξακπζηψλ, νη καζεηέο ζρεδίαδαλ ζε έλα κεγάιν ραξηί ην πεξίγξακκα ελφο ξφινπ- ήξσα πνπ ηνπο εληππσζίαζε θαη ηνπο ελδηέθεξε. Πξψηα επέιεγαλ πνην ραξαθηήξα ηνπ παξακπζηνχ ήζειαλ λα αλαπαξαζηήζνπλ, απνθαζίδνληαο νπζηαζηηθά ην ραξαθηήξα πνπ ήζειαλ λα δηεξεπλήζνπλ ζε βάζνο. Αθνχ ηα παηδηά ζρεδίαδαλ ην πεξίγξακκα ελφο ήξσα, είραλ λα γξάςνπλ κέζα ζε απηφ ηα ζπλαηζζήκαηα, ηνπο ραξαθηεξηζκνχο, ηηο ζθέςεηο, ηηο απφςεηο, ηηο αμίεο, νδεγίεο ηνπ ραξαθηήξα-ήξσα πνπ απεηθφληζαλ ζην ραξηί. Έμσ απφ ην πεξίγξακκα, έγξαθαλ ηελ άπνςε πνπ έρνπλ νη ππφινηπνη γηα ηνλ ήξσα. Σν πεξίγξακκα απνηειεί κία ηερληθή πνπ επηηξέπεη ζηα παηδηά λα θαηαλνήζνπλ ζε βάζνο έλαλ ραξαθηήξα θαη λα δηεξεπλήζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ ήξσα (Neelands, 1990). Δπηιέγνληαο έλα ζεκείν πινθήο πνπ ν ήξσαο αληηκεηψπηδε κεγάιν δίιεκκα, ή ήηαλ ζπλαηζζεκαηηθά θνξηηζκέλνο, ηα παηδηά δηεξεπλνχζαλ ην ζπγθεθξηκέλν ζηηγκηφηππν ηεο ηζηνξίαο. Πεξλνχζαλ απφ ην παξακχζη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, βίσλαλ δχζθνιεο θαηαζηάζεηο θαη έπαηξλαλ απνθάζεηο αμηνινγψληαο γεγνλφηα θαη αηζζήκαηα. Ζ ιήςε απνθάζεσλ δε είλαη παξά κία δηαδηθαζία πνπ αλαπηχζζεη ηελ θξηηηθή ζθέςε. Δλδεηθηηθά, αλαθέξεηαη ε ζπγθεθξηκέλε δξάζε φπσο απηή πινπνηήζεθε ζηελ αλάγλσζε θαη επεμεξγαζία ηνπ παξακπζηνχ «Έλα αζηέξη γηα ηελ Δπηπρία». ε δηαθνξεηηθέο εκέξεο, δεηήζεθε απφ ηα παηδηά λα θάλνπλ ην πεξίγξακκα ηεο Δπηπρίαο,

167 167 ηεο γηαγηάο θαη ηνπ κπακπά ρειψλνπ. Αθνχ δσγξαθίζηεθε ην πεξίγξακκα ελφο απφ ηνπο ήξσεο π.ρ ηεο Δπηπρίαο, ηα παηδηά έμσ απφ ην πεξίγξακκα είπαλ θαη ε εξεπλήηξηα έγξαςε απηά πνπ ζα ήζειαλ λα πνπλ ηα ίδηα θαη λα ηα αθνχζνπλ νη ήξσεο ηνπ παξακπζηνχ. ηε ζπλέρεηα, κέζα ζην πεξίγξακκα έγξαθαλ απηά πνπ λφκηδαλ ηα παηδηά φηη ζα ήζειαλ λα πνπλ νη ίδηνη νη ήξσεο ηνπ παξακπζηνχ. Ζ ηερληθή απηή βνεζάεη ηνπο καζεηέο λα εθθξαζηνχλ κέζα απφ ηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, αλαπηχζζνληάο ην ιεμηιφγηφ ηνπο κέζα ζε έλα αιιειεπηδξαζηηθφ πεξηβάιινλ κάζεζεο θαη δεκηνπξγηθφηεηαο. Καηά ζπλέπεηα, κπνξνχλ λα ζπλαηζζαλζνχλ ηηο ζπλέπεηεο πνπ έρεη ε αλαπεξία ζηε δσή ησλ παηδηψλ θαη λα θαηαλνήζνπλ ηηο αδπλακίεο αιιά θαη ηα πξνηεξήκαηα ηεο. Ζ επηινγή ησλ παξακπζηώλ Πξνθεηκέλνπ λα γίλεη ε επηινγή ησλ παξακπζηψλ ηνπ πξνγξάκκαηνο, ιήθζεθε ππφςε φηη ηα θείκελα ζα πξέπεη λα νδεγνχλ ηνπο καζεηέο ζηελ ηαχηηζε κε πξφζσπα θαη θαηαζηάζεηο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δηαθνξεηηθφηεηα θαη ηελ αλαπεξία. Δπηιέρηεθαλ θαη δηαβάζηεθαλ παξακχζηα ζηνπο ζπκκεηέρνληεο πνπ ην πεξηερφκελφ ηνπο αθνξνχζε άκεζα έλα δσάθη κε αλαπεξία ή ηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ή αθφκε θαη ηελ απνδνρή θαη ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηε δηαθνξεηηθφηεηα. Σν πεξηερφκελν ησλ ηζηνξηψλ έδηλε έκθαζε ζε ζπκπεξηθνξέο γηα ηε θηιία ή ζπλαλαζηξνθή κεηαμχ ησλ εξψσλ κε θαη ρσξίο αλαπεξία. Οη καζεηέο κέζα απφ ηελ αθήγεζε ησλ παξακπζηψλ, γλσξίδνληαο κία κεγάιε πνηθηιία ηνπ «Άιινπ», θαινχληαλ λα κεηακνξθσζνχλ ζε «Άιινπο» κέζα απφ ην δξάκα ζε έλα παηρλίδη ξφισλ θαη αιήζεηαο. Ζ ρξνλνινγηθή ειηθία ησλ καζεηψλ καο θαζνδήγεζε ζηελ επηινγή βηβιίσλ κε πξσηαγσληζηέο δψα. Έηζη, ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ πεξηπηψζεσλ, νη ήξσεο ησλ βηβιίσλ είλαη δψα, πνπ κεηαθέξνπλ κελχκαηα θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο, απνδνρήο θαη θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο ή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο Σα παξακύζηα πνπ επηιέρζεθαλ ήηαλ: «Έικεξ Ο παξδαιφο Διέθαληαο» πγγξαθέαο, David McKee Δθδφζεηο: Παηάθε, Ζ αλζξψπηλε αμία ηνπ «δηαθνξεηηθνχ», ε ζπκθηιίσζή ηνπ κε ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ε απνδνρή ηνπ απφ ηελ θνηλσλία πξνβάιιεηαη ζην παξακχζη ηνπ David Mckee «Έικεξ, ν παξδαιφο ειέθαληαο. ε κία αγέιε ειεθάλησλ φινη είλαη δηαθνξεηηθνί. Άιινο είλαη λένο θαη άιινο γέξνο. Άιινο είλαη γεξνδεκέλνο θαη άιινο αδχλαηνο. Άιινο πην ςειφο θαη άιινο πην θνληφο. ινη είλαη δηαθνξεηηθνί κα έρνπλ ην ίδην γθξη ρξψκα.

168 168 Δθηφο απφ έλαλ...ηνλ Έικεξ! Ο Έικεξ δελ είλαη γθξί, είλαη πνιχρξσκνο! Δίλαη έλαο πνιχρξσκνο ειέθαληαο πνπ θάλεη κε ηα αζηεία ηνπ θαη ηα παηρλίδηα ηνπ ηνπο άιινπο ραξνχκελνπο. Έλα βξάδπ φκσο ζθεθηφηαλ φηη βαξέζεθε λα είλαη δηαθνξεηηθφο απφ ηνπο ππφινηπνπο ειέθαληεο. Έηζη βξήθε έλα ζάκλν κε γθξη βαηφκνπξα, βάθηεθε θαη απέθηεζε ειεθαληέλην ρξψκα! Καλείο δελ ηνλ αλαγλψξηζε φηαλ επέζηξεςε πίζσ ζην θνπάδη. Ήηαλ ίδηνο κε ηνπο άιινπο! κσο... θάηη ήηαλ δηαθνξεηηθφ... Ήηαλ φινη ήζπρνη θαη ν Έικεξ ήζειε λα γειάζεη! Ζ δηαθνξεηηθφηεηα ηνπ Έικεξ δελ ήηαλ ην ρξψκα ηνπ, αιιά ε πξνζσπηθφηεηά ηνπ. Ήηαλ απηφο πνπ ράξηδε απιφρεξα ζηνπο άιινπο ην γέιην! Ο Έικεξ άξρηζε λα θάλεη αζηεία, λα μεζεθψλεη ηνπο άιινπο θαη φινη ηνλ αλαγλψξηζαλ θαη μεθαξδίζηεθαλ ζηα γέιηα. Με αθνξκή ην παξακχζη ηνπ Έικεξ, ζπδεηήζακε κε ηα παηδηά γηα ηε δηαθνξεηηθφηεηα θαη ην θφβν ηεο απφξξηςεο. ηφρνο ήηαλ λα θαηαλνεζεί απφ ηα παηδηά φηη δελ πξέπεη λα θνβφκαζηε λα θξαηήζνπκε ηε δηαθνξεηηθφηεηά καο, ηε κνλαδηθφηεηά καο. ηαλ νη κνλαδηθφηεηεο ελψλνληαη, θεξδίδεη ην ζχλνιν, θεξδίδεη ε νκάδα! Όζηεξα απφ ηε αλαγλψξηζε ησλ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ, δφζεθε ε δπλαηφηεηα ζηα παηδηά λα κνηξαζηνχλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο θαη λα πξνηείλνπλ ηξφπνπο πξνθεηκέλνπ λα κε θνβάηαη ν θαζέλαο λα θξαηήζεη ηε δηαθνξεηηθφηεηά ηνπ, φηαλ γίλεηαη κέινο κίαο νκάδαο. «Ο Νηαλ-Νηαλ Σέιεο ν ζνθφο Κνπλέιεο». πγγξαθέαο: Βνχια Γηαγθάδνγινπ- Παπνχδα. Δθδφζεηο: Διιελνεθδνηηθή, Ζ ζπγγξαθέαο ζηήλεη κπξνζηά καο κέζα απφ ηελ παξνπζίαζε ηεο δσήο ησλ δψσλ, ηε ζθιεξή, δηθή καο- ησλ αλζξψπσλθαζεκεξηλφηεηα. Ο Νηαλ Νηαλ Σέιεο ν ζνθφο θνπλέιεο, έλα δσάθη κε θηλεηηθή αλαπεξία, μεδηπιψλεη ηελ ηζηνξία ηνπ ζηνλ δαθξπζκέλν κηθξνχιε Υαξάιακπν. Σνπ καζαίλεη φηη ν αγψλαο ελαληίσλ ζνβαξψλ δπζθνιηψλ ζηε δσή είλαη αλαπφθεπθηνο. Μαζαίλνπλ φηη νη δπζθνιίεο είλαη θνκκάηη ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. Χζηφζν, αλ θαλείο δε ιηγνςπρήζεη, ηφηε θαηαθέξλεη λα ληθήζεη φια ηα εκπφδηα θαη ζηέθεηαη ληθεηήο ηεο δσήο. Μέζα απφ ηε δηεξεπλεηηθή δξακαηνπνίεζε, επηηεχρζεθε ε ηαχηηζε ησλ παηδηψλ κε ηνπο ήξσεο, επηηξέπνληάο ηα λα αλαγλσξίζνπλ, λα κάζνπλ θαη λα δνθηκάζνπλ ηξφπνπο επίιπζεο ησλ εζσηεξηθψλ ηνπο ζπγθξνχζεσλ, θαη λα αληηκεησπίζνπλ κε ζζέλνο ηα πξνβιήκαηα πνπ πςψλνληαη. Οη καζεηέο ζην πιαίζην ησλ ςπρνθηλεηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, πξαγκαηνπνίεζαλ ηελ αλαπαξάζηαζε ησλ Παξανιπκπηαθψλ αγψλσλ, ζηνπο νπνίνπο ζπκκεηέρνπλ άλζξσπνη κε θηλεηηθά πξνβιήκαηα θαη κε αηζζεηεξηαθέο δηαηαξαρέο φξαζεο. πκκεηείραλ ηα ίδηα ηα παηδηά αλαπαξηζηψληαο άηνκα κε αλαπεξίεο θάλνληαο αγψλεο δξφκνπ κε κάηηα θιεηζηά, ή ηξέρνληαο θνπηζφ θ.ι.π.

169 169 «Ζ θακεινπάξδαιε πνπ δελ έβιεπε θαιά». πγγξαθέαο: Γηνιάληα Σζνξψλε- Γεσξγηάδε. Δθδφζεηο: αββάιαο, Με αθνξκή κία Κακεινπάξδαιε πνπ δελ έβιεπε θαιά θαη αξλνχληαλ λα θνξέζεη γπαιηά επεηδή λφκηζε φηη ζα ηελ θνξφηδεπαλ, νη καζεηέο εηζέξρνληαη ζηνλ θφζκν ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ησλ αλζξψπσλ Σν παξακχζη έγηλε αθνξκή γηα λα ζπδεηεζνχλ δεηήκαηα γηα άηνκα πνπ δελ βιέπνπλ θαιά ή δελ αθνχλ θαη θνξνχλ αθνπζηηθά βαξεθνΐαο ή θπθινθνξνχλ κε παηεξίηζεο. Μέζα απφ ηελ θαζνδεγνχκελε ζπδήηεζε θαη ηα παηρλίδηα ξφισλ πνπ αθνινπζήζεθε, νη καζεηέο απάληεζαλ ζε ζρεηηθά εξσηήκαηα πνπ αλαπηχζζνπλ ηελ ελζπλαίζζεζε φπσο «ην πψο ληψζνπλ νη άλζξσπνη πνπ βξίζθνληαη ζε απηή ηε ζέζε, πψο πξέπεη λα ζπκπεξηθεξφκαζηε» «Έθπιεμε». πγγξαθέαο: Γηνιάληα Σζνξψλε- Γεσξγηάδε, Δθδφζεηο: αββάιαο, Ο πξσηαγσληζηήο ηνπ παξακπζηνχ είλαη έλαο θαξραξίαο. ια ηα ππφινηπα ςάξηα θαη δψα ηεο ζάιαζζαο δελ παίδνπλ καδί ηνπ επεηδή ηνλ θνβνχληαη. Παίξλεη ινηπφλ έλαλ κεγάιν ζάθν, καδεχεη φζν πην πνιιά ζαιαζζηλά κπνξεί θαη κία έθπιεμε ηνπο πεξηκέλεη. Ο θαξραξίαο ηεο ηζηνξίαο ληψζνληαο απφξξηςε ιφγσ ηεο ηξνκαθηηθήο ηνπ εκθάληζεο εηνηκάδεη έλα πάξηη έθπιεμε. Σα παηδηά έπαημαλ πεηξακαηίζηεθαλ θαη κέζα απφ ηνπο ήξσεο ηνπ παξακπζηνχ έκαζαλ πσο δελ πξέπεη λα θξίλνπκε απφ ηελ εκθάληζε ηνπ άιινπ ηηο πξνζέζεηο ηνπ ή ηνλ ραξαθηήξα ηνπ. Δπίζεο, βηψλνληαο ην ξφιν ηνπ θαξραξία ηα παηδηά έκαζαλ φηη πξέπεη λα βξίζθνπκε ην ζσζηφ ηξφπν λα πξνζεγγίδνπκε ηνπο άιινπο θαη λα θεξδίδνπκε ην ζεβαζκφ θαη ηελ εκπηζηνζχλε ηνπο. «Ο Βαξφλνο πνπ ΓΔΠΤ». πγγξαθέαο: Βνχια Γηαγθάδνγινπ-Παπνχδα. Τπφ Έθδνζε. Πξφθεηηαη γηα έλαλ κηθξφ γάηδαξν απφγνλν κίαο «κεγάιεο» νηθνγέλεηαο πνπ αληηκεησπίδεη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Καλείο δελ ηνλ απνδέρεηαη ιφγσ ηνπ ηδηαίηεξνπ ραξαθηήξα ηνπ. Μέρξη ηε ζηηγκή πνπ έλα πεξηζηαηηθφ ζην ζρνιείν, ζ αιιάμεη ηε δσή ηνπ. Ζ δαζθάια θαη νη ζπκκαζεηέο ηνπ, αληηιακβάλνληαη φηη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ήηαλ ε αηηία πνπ ζψζεθαλ απφ βέβαηε θαηαζηξνθή. Με ην παξακχζη απηφ δφζεθε ζηνπο καζεηέο ε δπλαηφηεηα λα θαηαλνήζνπλ φηη θάπνηα αξλεηηθά ραξαθηεξηζηηθά κπνξεί λα είλαη απνηέιεζκα κίαο δηαηαξαρήο. πλεηδεηνπνίεζαλ φηη ε ηδηαηηεξφηεηα ηνπ αλζξψπνπ, κπνξεί θάπνηεο θνξέο λα έρεη ζεηηθά απνηειέζκαηα. «Σν θξπθηφ ηεο ραξάο» πγγξαθέαο: Μαξηιέλα Καββαδά, Δθδφζεηο: ΓΗΑΠΛΟΤ, Σν ζέκα πνπ δηαπξαγκαηεχεηαη ε ηζηνξίαο είλαη φηη ε ραξά βξίζθεηαη ζηα πην απιά πξάγκαηα Φηάλεη λα ζέιεηο λα ηε κνηξαζηείο θαη λα ηελ

170 170 απνιαχζεηο! Πξσηαγσληζηέο ηεο ηζηνξίαο ν ήιηνο θαη ηα δψα ηνπ δάζνπο ε ρειψλα, ην ζθηνπξάθη, ν ιαγφο, ην αεδφλη, ν ζθαληδφρνηξνο. Έλα ηξπθεξφ παξακχζη φπνπ ηα πέληε δψα ηνπ δάζνπο απφ ηελ απγή έσο ην ζνχξνππν ζε έλα δάζνο πξηλ θαη κεηά απφ κία θαηαηγίδα ζα θαηαθέξνπλ λα αλαθαιχςνπλ θαη λα καο ην απνθαιχςνπλ φηη ε ραξά θξχβεηαη ζηα πην απιά θαζεκεξηλά πξάγκαηα. «Ο παξάηαηξνο ν Σέξεο». πγγξαθέαο: Γηνιάληα Σζνξψλε-Γεσξγηάδε, Δθδφζεηο: αββάια, Ζ ηζηνξία δηαπξαγκαηεχεηαη ηελ πεξηζσξηνπνίεζε θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ηεο κνλαμηάο εμαηηίαο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο κε πξσηαγσληζηή ην ηεξαηάθη ηνλ Σέξε. Πξφθεηηαη γηα έλα «Σέξαο» πνπ ιφγσ ηεο εκθάληζήο ηνπ, δελ ηνπ έδσζαλ πνηέ ηελ επθαηξία νη άιινη λα ηνλ γλσξίζνπλ. Ο παξάηαηξνο ν Σέξεο δελ κνηάδεη κε ηνπο άιινπο θαη δελ ηνπ δφζεθε πνηέ ε επθαηξία λα ηνπο απνδείμεη φηη δελ είλαη ηφζν θνβεξφο φζν πηζηεχνπλ. Μέρξη ηε ζηηγκή πνπ ηνλ επηζθέθηεηαη ν Αζηέξεο θαη γίλνληαη θίινη. Μέζα απφ ηε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ δπν δηαθνξεηηθψλ πιαζκάησλ, ηα παηδηά έκαζαλ πσο φινη πξέπεη λα ζέβνληαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα. «Μάηα ε γνπξινκάηα, καχξε γάηα» πγγξαθέαο: Γηψξγνο Μπνπκπνχζεο, Δθδφζεηο: Διιελνεθδνηηθή, Ζ Μάηα δελ είλαη κία ζπλεζηζκέλε γάηα. Σα κεγάια πεηαρηά ηεο κάηηα ηελ θάλνπλ λα δείρλεη δηαθνξεηηθή απφ ηηο άιιεο. ηαλ ην αθεληηθφ ηεο, ν κνλαρηθφο θχξηνο Θενδφζεο θεξδίδεη έλα ηαμίδη ζε δηαγσληζκφ καγεηξηθήο, ε Μάηα ηνλ ζπληξνθεχεη καδί ηνπ ζην μελνδνρείν. Δθεί, ζα αληηκεησπίζεη ην Θέκε, έλαλ παρνπιφ, θαινδσηζκέλν γάην, πνπ ζα ηεο θάλεη ηε δσή δχζθνιε. κσο ε Μάηα, κε νδεγφ ηελ επηκνλή, ην πείζκα θαη ηελ αγάπε ηεο γηα ηνπο άιινπο, ζα απνδείμεη ζην Θέκε φηη πέξα απφ ηα κεγάια δηαθνξεηηθά κάηηα ηεο θξχβεη θαη κία κεγάιε γαηίζηα θαξδηά. Μέζα απφ ην παξακχζη απηφ δφζεθε ε επθαηξία ζηα παηδηά λα θαηαλνήζνπλ φηη ε εμσηεξηθή εκθάληζε δελ πξέπεη λα επεξεάδεη ηε ζρέζε καο κε ηνπο άιινπο. Απηφ πνπ έρεη ζεκαζία είλαη ηα εζσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο αηφκνπ. «Έλα αζηέξη γηα ηελ Δπηπρία» πγγξαθέαο: Βνχια Γηαγθάδνγινπ-Παπνχδα. Δθδφζεηο: Διιελνεθδνηηθή. Αζήλα, Μία θαινθαηξηλή κέξα γεκάηε θσο γελλήζεθε ζε κία νηθνγέλεηα ρεισληψλ, έλα ρεισλάθη πνπ έκνηαδε ιηγάθη αιιηψο. Ζ ραξά φισλ ήηαλ ηφζν κεγάιε πνπ ηνπ έδσζαλ ην φλνκα Δπηπρία. Ζ Δπηπρία φκσο φζν κεγάισλε, ηφζν θαηλφηαλ φηη ήηαλ δηαθνξεηηθή, κε απνηειέζκαηα λα δέρεηαη ηα θνξντδεπηηθά ζρφιηα ησλ άιισλ πνπ ηε γέκηδαλ ζπκφ. Ση ζα ζπκβεί ζηε ρεισλννηθνγέλεηα φηαλ ε ζνθή θνπθνπβάγηα ηνπο απνθαιχςεη φηη ε κηθξή Δπηπρία έρεη ζχλδξνκν Down; Μία επαίζζεηε ηζηνξία γηα ηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο, ηε

171 171 δηαθνξεηηθφηεηα, ηελ θαηαλφεζε θαη απνδνρή ηεο αλαπεξίαο. Σν παξακχζη ζηφρεπε ζηελ θαηαλφεζε θαη απνδνρή ηεο λνεηηθήο αλαπεξίαο. Οη καζεηέο είραλ ηελ επθαηξία, κέζσ ηεο πξσηαγσλίζηξηαο ηεο ηζηνξία λα γλσξίζνπλ ηα εκθαλή ραξαθηεξηζηηθά ησλ αλζξψπσλ κε ζχλδξνκν Down. «Οδφο Αιθπφλεο». πγγξαθέαο: Βνχια Γηαγθάδνγινπ-Παπνχδα. Τπφ Έθδνζε. Μία πεξίεξγε αιιά πνιχ φκνξθε αιθπφλα κεηά απφ κία θζηλνπσξηλή κπφξα, ηζαιαβνπηά κε καλία ηα ιεπηά ηεο πφδηα ζηε κνπζθεκέλε άκκν. Ξαθληθά κπακ, ζθνληάθηεη επάλσ ζην ηξαρχ θέιπθνο ηνπ ηξαηή, ελφο ζαιηγθαξηνχ πνπ ράδεπε ην νπξάλην ηφμν. ηαλ ν ηξαηήο αληηιακβάλεηαη φηη ην αδέμην πιάζκα πνπ δηέθνςε βίαηα ηηο πνιχρξσκεο ζθέςεηο ηνπ ήηαλ κία αιθπφλα, αλαξσηηέηαη γηαηί πξνηηκά λα «ζέξλεηαη» θάησ ζηε γε απφ ην λα πεηά ςειά! Καη ηη δελ ζα έδηλε ν ίδηνο λα κπνξεί λα πεηάμεη θαη λα γίλεη έλα κε ηα ρξψκαηα ηνπ νπξαλνχ! Πψο ζα αηζζαλζεί φηαλ αξθεηή ψξα κεηά ηε ζπλάληεζή ηνπο ζα θνηηάμεη ηελ αιθπφλα βαζηά κέζα ζηα κάηηα θαη ζα θαηαιάβεη φηη ελψ ηνλ θνηηνχζε δελ ηνλ έβιεπε; Ζ ηπραία ζπλάληεζή ηνπο ζα γίλεη αθνξκή κίαο κεγάιεο θηιίαο κε απφιπην ζεβαζκφ ζηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηνπ θάζε πιάζκαηνο. Μέζα απφ ην παξακχζη απηφ δφζεθε ζηα παηδηά ε επθαηξία λα θαηαλνήζνπλ ηηο δπζθνιίεο ελφο πιάζκαηνο κε πξνβιήκαηα φξαζεο. Ζ θηιία πνπ δεκηνπξγήζεθε αλάκεζα ζηνπο δπν ηφζν δηαθνξεηηθνχο ήξσεο, έδσζε ζηα παηδηά ηε δπλαηφηεηα λ αληηιεθζνχλ πσο νη ζρέζεηο «ρηίδνληαη» κε βάζε ηα εζσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αηφκσλ θαη φρη ηηο ηπρφλ αδπλακίεο ηνπο «Ζ Φηθή ε Κνθσθή». Αλέθδνην παξακχζη ηεο ζπγγξαθέαο Βνχια Γηαγθάδνγινπ-Παπνχδα. Μία παλέκνξθε, θαηάιεπθε θφηα ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ςεινκχηα απφ φια ηα δψα ηεο θάξκαο. Ζ Φηθή πεξλάεη αηέιεησηεο ψξεο κφλε ηεο, ρσξίο λα κηιάεη ζε θαλέλαλ. ια αιιάδνπλ φηαλ ε ζνθή θνπθνπβάγηα ηνπο απνθαιχπηεη, φηη ν ιφγνο πνπ δελ ηνπο κηιά, δελ είλαη επεηδή ηνπο ζλνκπάξεη, αιιά επεηδή είλαη θσθή. Σα δψα κεηαλησκέλα πνπ ηελ έθξηλαλ ρσξίο λα μέξνπλ, αλαθαιχπηνπλ έλαλ άιιν ηξφπν επηθνηλσλίαο. Ζ δξακαηνπνίεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ παξακπζηνχ, βνήζεζε ηα παηδηά λα θαηαλνήζνπλ πφζν δχζθνιν είλαη λα κάζεη θάπνηνο λα κηιά ρσξίο λ αθνχεη. Σα παηδηά κπήθαλ ζηε δηαδηθαζία λ αλαθαιχςνπλ φηη ν πξνθνξηθφο ιφγνο δελ είλαη ν κνλαδηθφο ηξφπνο επηθνηλσλίαο. Δλδεηθηηθή αμηνπνίεζε ηνπ παξακπζηνύ «Νηαλ- Νηαλ Σέιεο ν ζνθόο Κνπλέιεο»

172 172 «Εψληαο ην Παξακχζη» Ο θχξηνο Νηαλ Νηαλ Σέιεο, ν ζνθφο γέξν-κνπλέιεο Γείμακε ην εμψθπιιν ζηα παηδηά θαη δεηήζακε λα καο ην πεξηγξάςνπλ. ηε ζπλέρεηα, ηνπο δηαβάζακε ηνλ ηίηιν. Κάλακε εξσηήζεηο φπσο: Πνηα λνκίδνπλ φηη ζα είλαη ε εμέιημε ηεο ηζηνξίαο; Ση ζρέζε κπνξεί λα έρνπλ ηα δχν θνπλέιηα; Αθήζακε ηα παηδηά λα δψζνπλ απφ ην εμψθπιιν θαη απφ ηνλ ηίηιν ηνπ παξακπζηνχ, ηε δηθή ηνπο πινθή. Εεηήζακε απφ ηα παηδηά λα πεξηγξάςνπλ ηα πξνηεξήκαηα ησλ θνπλειηψλ ζε ζρέζε κε η άιια δψα. ηε ζπλέρεηα, ηα δεηήζακε λα καο βξνχλε ηηο νκνηφηεηεο θαη ηηο δηαθνξέο πνπ είραλ νη δχν πξσηαγσληζηέο ηεο ηζηνξίαο κε ηα άιια θνπλέιηα θαη ηνπο πξνηξέςακε λα ζθεθηνχλ θίινπο ηνπο ή άηνκα απφ ην πεξηβάιινλ ηνπο θαη λα βξνπλ κε πνηνπο απφ απηνχο έρνπλ δηαθνξέο θαη ηη είδνπο. Οη δηαθνξέο πνπ είραλ νη δχν πξσηαγσληζηέο, πσο επεξέαζαλ ηε δσή ηνπο; Γηαηί ηνπο θψλαδαλ «Άκπαιν» θαη «Νηαλ-Νηαλ»; Δζείο ηη ζα θάλαηε ζηε ζέζε ηνπο; Έρεηε ληψζεη πνηέ άζρεκα γηα θάηη; Πφηε λνηψζεηε ιππεκέλνη; Εεηήζακε απφ ηα παηδηά λα ζπκεζνχλ θαη λα αλαθέξνπλ θάπνην γεγνλφο ην νπνίν ηνπο πξνθάιεζε αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα φπσο ιχπε, ζπκφ, ληξνπή, απνγνήηεπζε θαη ρξεηάζηεθε πνιχ δχλακε γηα λα ηα αληηκεησπίζνπλ. Φέξακε σο παξάδεηγκα ζπλεζηζκέλεο θαηαζηάζεηο φπσο ηελ πξψηε κέξα ζην ζρνιείν, πεξηζσξηνπνίεζε απφ θάπνηνλ θίιν θιπ. Σα παηδηά έπξεπε λα μεθηλήζνπλ ηε δηήγεζή ηνπο κε ηε θξάζε «Ήκνπλ πνιχ γελλαίνο φηαλ..». Ζ εξεπλήηξηα άθνπγε κε πνιχ ελζνπζηαζκφ ηελ αθήγεζε ηεο εκπεηξίαο ηνπο θαη ηνπο επηβξάβεπε κε έλα «ληαλ». πδεηήζακε κε ηα παηδηά ηη ζεκαίλεη ην φλνκα ηνπ πξσηαγσληζηή θαη απφ πνχ κπνξεί λα πξνέθπςε; Ση ζεκαίλεη ην Νηαλ-Νηαλ; Με ηνλ ηξφπν απηφ εμάςακε ηελ πεξηέξγεηα θαη ηα παηδηά πεξίκελαλ κε κεγαιχηεξε αγσλία ηελ απνθάιπςε ηεο πξνέιεπζεο ηνπ νλφκαηνο. Αθνχ ηα παηδηά πξνζπάζεζαλ λα καληέςνπλ ηελ πξνέιεπζε ηνπ νλφκαηνο Νηαλ Νηαλ εμεγήζακε πσο απηφ είρε μεραζηεί απφ ηελ επνρή πνπ ήηαλ δηάζεκνο αζιεηήο θαη φινη πίζηεπαλ φηη πξνέξρνληαλ απφ ηα δχν ληαλ πνπ είρε θαηαθηήζεη. ηε ζπλέρεηα, ηνπο πξνηξέςακε λα καληέςνπλ πφηε νη άιινη ζηακάηεζαλ λα ηνλ θνξντδεχνπλ.

173 173 ηαλ ηειηθά έγηλε ε απνθάιπςε, εμεγήζακε ζηα παηδηά ηη ζεκαίλνπλ ηα «ληαλ» ζηηο πνιεκηθέο ηέρλεο. Έηζη, θάζε θνξά πνπ ζα απαληνχζε ζσζηά θάπνηνο ή ζα θαηάθεξλε κία δξαζηεξηφηεηα, ηνλ επηβξαβεχακε δίλνληαο ηνπ έλα «ληαλ». Ρσηήζακε ηα παηδηά γηαηί λνκίδνπλ φηη αθνχ δήηεζε ζπγλψκε, ήζειε λα ην βάιεη ζηα πφδηα φηαλ ζθφληαςε επάλσ ζην γέξν-κνπλέιε. Ήηαλ απηή, ε ζσζηή αληίδξαζε; Απηά ηη ζα έθαλαλ αλ ήηαλ ζηε ζέζε ηνπο; Πνηα ήηαλ ε ηειεπηαία θνξά πνπ δήηεζαλ ζπγλψκε θαη γηαηί. Παίμακε κε ηα παηδηά παηρλίδη εθθξάζεσλ φπνπ ηνπο δεηήζακε λα εθθξάζνπλ ζπλαηζζήκαηα πνπ εκπεξηέρνληαη ζην παξακχζη, φπσο ε ληξνπή, ε έθπιεμε, ε απνγνήηεπζε, ν ζαπκαζκφο, ε ραξά θιπ. Γηαηί ν κηθξνχιεο πίζηεπε φηη άμηδε ηηκσξία θαη πσο έλησζε φηαλ ν γέξν- Κνπλέιεο ηνπ δήηεζε λα γίλνπλ θίινη; Γηαηί δελ είρε θίινπο ν κηθξφο; Δζχ έρεηο θίινπο; Θα έπαηδεο κε θάπνην παηδί αθφκε θαη αλ έκνηαδε δηαθνξεηηθφ απφ εζέλα; Βάιακε ηα παηδηά λα αλαθσλήζνπλ ην «Οπανπ» πνπ είπε ην κηθξφ θνπλέιη εθθξάδνληαο έλα δηαθνξεηηθφ ζπλαίζζεκα (ραξάο, ιχπεο, ζαπκαζκνχ, απνγνήηεπζεο). ηε ζπλέρεηα, δεηήζακε λα καληέςνπλ θαη λα εθθξάζνπλ ην ζπγθεθξηκέλν επηθψλεκα κηκνχκελνη ηνλ ηξφπν πνπ πηζηεχνπλ φηη ην είπε ην κηθξφ θνπλέιη. Ο κηθξνχιεο κεηά απφ πξνπνλήζεηο πνιιψλ ρξφλσλ, δελ θαηάθεξε ηειηθά λα γίλεη πξσηαζιεηήο ζε θαλέλα άζιεκα. Πηζηεχεηε φηη πήγε ρακέλνο ν θφπνο ηφζσλ ρξφλσλ; Ση θέξδηζε κεγαιψλνληαο δίπια ζηνλ ζνθφ γέξνληα; ε ηη ηνλ βνήζεζε ν αζιεηηζκφο; Πνηεο αμίεο ζεκαληηθέο δηδάρηεθε κέζα απφ ηελ εκπεηξία ηνπ αζιεηηζκνχ; Μέζα ζηνλ ρψξν, θξχςακε ηηο ηξεηο ζηαγφλεο ηελ πξάζηλε, ηελ θφθθηλε θαη ηε κπιε απφ ην έκβιεκα ησλ παξανιπκπηαθψλ αγψλσλ, φπνπ ζπκβνιίδνπλ ην ζχλζεκα «Ννπο- ψκα- Πλεχκα». Κάζε θνξά πνπ ηα παηδηά πιεζίαδαλ ζην ζεκείν πνπ είλαη θξπκκέλε ε ζηαγφλα, ε εξεπλήηξηα θσλάδεη δπλαηά Νηαλ-ληαλ θαη ρακήισλε ηε θσλή ηεο, θάζε θνξά πνπ απνκαθξχλνληαλ απφ ηελ θξπκκέλε ζηαγφλα. Μφιηο ηα παηδηά βξήθαλ θαη ηηο 3 ζηαγφλεο, ηηο ελψζακε θαη ζπδεηήζακε κε ηα παηδηά γηα ην ζχλζεκα ησλ παξανιπκπηαθψλ αγψλσλ θαη ηε ζεκαζία ηνπο. Κηλεηηθέο Γξαζηεξηόηεηεο πνπ επηιέρζεθαλ πδεηήζακε κε ηα παηδηά γηα ηα δψα πνπ αλαθέξνληαη ζην παξακχζη (θνπλέιηα, ιαγνχο, ρειψλεο, ζαιηγθάξηα), πνηα θηλνχληαλ αξγά θαη πνηα γξήγνξα. Έπεηηα, δψζακε αξγφ ξπζκφ κε έλα ηακπνπξίλν ή απιά ρηππψληαο παιακάθηα θαη ηα παηδηά θηλνχληαλ

174 174 αλάινγα κε ην ξπζκφ, αξγά ζα ζαιηγθάξηα θαη ρειψλεο θαη γξήγνξα ζα ιαγνί ή θνπλέιηα. Γέζακε ζην πφδη ηνπ παηδηνχ κε έλα ιάζηηρν έλα άδεην θνπηί απφ αλαςπθηηθφ θαη ηνπ δεηήζακε λα θάλεη άικαηα κε ηα δχν πφδηα θαη λα βηψζεη ηελ εκπεηξία ηνπ κηθξνχ θνπλειηνχ. Φνξέζακε ζην παηδί κία ςεινηάθνπλε κπφηα θαη ηνπ δεηήζακε λα πεξπαηήζεη, λα ηξέμεη λα θάλεη άικαηα, λα παίμεη παηρλίδηα κε ηε κπάια, έρνληαο έλα πφδη θνληχηεξν απφ ην άιιν. Αλαπαξαζηήζακε ηνπο Παλδστθνχο αγψλεο φπνπ θέξδηζε ν Νηαλ-Νηαλ Σέιεο φια ηνπ ηα κεηάιιηα. Πξνζπαζήζακε κέζα απφ ην παηρλίδη κε ηνπο αγψλεο ησλ δψσλ, λα αλαπαξαζηήζνπκε ηνπο Παξανιπκπηαθνχο αγψλεο ζηνπο νπνίνπο ζπκκεηέρνπλ άλζξσπνη κε θηλεηηθά πξνβιήκαηα θαη αηζζεηεξηαθέο δηαηαξαρέο φξαζεο. Έηζη, βάιακε θάπνηα απφ ηα παηδηά λα θάλνπλ αγψλεο δξφκνπ έρνληαο θιεηζηά ηα κάηηα ζαλ ηπθινπφληηθεο, ελψ ζα ζπλνδεχνληαλ απφ ηα μαδέξθηα ηνπο, ηα πνληίθηα πνπ ζα ηνπο θξαηνχζαλ απφ ην ρέξη ζαλ νδεγνί. ηε ζπλέρεηα, παίμακε θαζηζηφ βφιετ φπνπ ηα παηδηά θάζνληαλ ζε εδξαία ζέζε ην έλα απέλαληη απφ ην άιιν θαη αληάιιαζζαλ πάζεο κε κία καιαθή κπάια απφ αθξνιέμ, παξηζηάλνληαο φηη είλαη ζαιηγθάξηα πνπ δελ έρνπλ πφδηα θαη πξέπεη λα είλαη ζπλέρεηα θαζηζκέλα ζην πάησκα. Πξνζαξκφζακε ην παξανιπκπηαθφ άζιεκα «κπάζθεη ζε αλαπεξηθφ ακαμίδην». Βάιακε ηα παηδηά λα πξνζπνηεζνχλ φηη είλαη ρειψλεο θαη λα είλαη θαζηζκέλα ζπλερψο επάλσ ζε κία θαξέθια, φπνπ ζα είλαη ην θαβνχθη ηνπο. Γηα λα κεηαθηλεζνχλ, ζα πξέπεη λα θνπβαιάλε ηελ θαξέθια ζπλερψο θαη λα πξνζπαζνχλ λα βάινπλ κία καιαθή κπάια ζε έλα θαιάζη ζηφρν. Πξνζπνηήζεθαλ φηη φια ηα παηδηά είλαη ν Νηαλ-Νηαλ Σέιεο θαη εθηέιεζαλ δηάθνξεο θηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη αζιήκαηα θάλνληαο άικαηα ζην έλα πφδη. Γέζακε ηελεθεδάθηα απφ αλαςπθηηθά ζηα πφδηα ησλ παηδηψλ. Σα παηδηά κε θνπηζφ πξνζπαζνχζαλ λα πιεζηάζνπλ έλα παηδί θαη λα παηήζνπλ ην ηελεθεδάθη ηνπ άιινπ κε ην πφδη πνπ είραλ ςειά, ελψ ηαπηφρξνλα πξνζπαζνχζαλ λα πξνζηαηέςνπλ ην δηθφ ηνπο ηελεθεδάθη. Παξαθηλήζακε ηα παηδηά λα βξνπλ ηξφπνπο λα εληάμνπλ ζην παηρλίδη ηνπο έλα παηδί πνπ ζα ήηαλ δηαθνξεηηθφ φπσο ηα θνπλέιηα ηεο ηζηνξίαο. ηε δηάξθεηα φισλ ησλ

175 παηρληδηψλ δψζακε έκθαζε ζηε ραξά ηνπ παηρληδηνχ θαη φρη ηεο λίθεο, φπσο δίδαζθε ν γέξν-κνπλέιεο (Γηαγθάδνγινπ-Παπνχδα, 2016). 175

176 176 ηαηηζηηθή Αλάιπζε Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο πξνέθπςαλ απφ δείγκα 717 καζεηψλ, ην νπνίν ζπιιέρζεθε σο δείγκα επθνιίαο (convenience sampling), απφ ηνλ Οθηψκβξην ηνπ 2015 έσο ηνλ Ηνχλην ηνπ Ο ηξφπνο ζπιινγήο ηνπ δείγκαηνο αλακελφκελα νδήγεζε ζε κε ηζνξξνπεκέλν δείγκα σο πξνο ηα επίπεδα ησλ παξαγφλησλ πνπ θαηαγξάθεθαλ (unbalanced sample) γεγνλφο πνπ δελ επεξεάδεη ηελ αμηνπηζηία ησλ απνηειεζκάησλ, θαζψο ζην ζχλνιφ ηνπο νη ζηαηηζηηθέο δνθηκαζίεο πνπ εθαξκφζηεθαλ νδεγνχλ ζε αμηφπηζηα απνηειέζκαηα γηα νκάδεο δηαθνξεηηθνχ κεγέζνπο. Γηα ηελ αλάιπζε θαη ηελ πεξηγξαθή ησλ δεκνγξαθηθψλ θαη ςπρνκεηξηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ δείγκαηνο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ πεξηγξαθηθά ζηνηρεία ησλ θαηαλνκψλ (κέζνο φξνο, ηππηθή απφθιηζε). Γηα ηελ αλίρλεπζε ησλ πηζαλψλ δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ επηπέδσλ δχν παξαγφλησλ εθαξκφζηεθε ε ζηαηηζηηθή δνθηκαζία t test γηα δχν αλεμάξηεηα δείγκαηα (independent samples t test), ελψ ε κε παξακεηξηθή δνθηκαζία Kruskal Wallis εθαξκφζηεθε ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ δελ ζπλέηξεραλ νη πξνυπνζέζεηο ηεο παξακεηξηθήο δνθηκαζίαο. Γηα ηε ζχγθξηζε εμαξηεκέλσλ παξαηεξήζεσλ εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία t test εμαξηεκέλσλ δεηγκάησλ (paired sample t test). Γηα ηελ αλίρλεπζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθφ ηξφπν κεηαβιεηέο κε πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά φπσο ε θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο, εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία ηεο ινγηζηηθήο παιηλδξφκεζεο (multinomial logistic regression). ηηο πεξηπηψζεηο ζχγθξηζεο θαηεγνξηθψλ δεδνκέλσλ ρξεζηκνπνηήζεθε ε δνθηκαζία ρ 2 ηνπ Pearson. Δπηπιένλ, ε δνθηκαζία ρ 2 εθαξκφζηεθε σο ηεζη νκνηνγέλεηαο γηα ηε ζχγθξηζε ησλ θαηεγνξηψλ κίαο πνηνηηθήο κεηαβιεηήο φπνπ απηφ ήηαλ επηζπκεηφ. Γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζηαηηζηηθήο ζπζρεηίζεσο ησλ πνζνηηθψλ κεηαβιεηψλ κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ ρξεζηκνπνηήζεθε ν παξακεηξηθφο ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο Pearson (r) ν νπνίνο θπκαίλεηαη απφ -1 έσο +1. Γηα ηελ αλίρλεπζε ηεο δηαθνξνπνίεζεο κεηαμχ ησλ ηξηψλ κεηξήζεσλ, ησλ ηηκψλ ησλ ζπλερψλ θιηκάθσλ πνπ κεηξήζεθαλ ζηελ παξνχζα έξεπλα (πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο πξνο ηελ αλαπεξία θαη απνδνρή ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία) εθαξκφζηεθε αλάιπζε δηαθχκαλζεο γηα επαλαιακβαλφκελεο κεηξήζεηο (Repeated Measures ANOVA) ειέγρνληαο παξάιιεια γηα ηελ επηξξνή ηνπ θχινπ θαη ηεο ειηθίαο ησλ παηδηψλ.

177 177 ηηο επαλαιακβαλφκελεο κεηξήζεηο δηαθξηηψλ κεηαβιεηψλ ζηηο νπνίεο ππήξρε κεηαβιεηφηεηα ησλ απνθξίζεσλ θαη ζηηο ηξεηο ρξνληθέο ζηηγκέο (δειαδή ππήξραλ ηνπιάρηζηνλ δχν δηαθνξεηηθέο ηηκέο) εθαξκφζηεθε ε κέζνδνο ησλ γεληθεπκέλσλ εμηζψζεσλ πξφβιεςεο (Generalized Estimating Equation), κέζνδνο κε ηελ νπνία ήηαλ δπλαηή θαη ε αλίρλεπζε ηεο επηξξνήο ηνπ θχινπ ζηε κεηαβνιή ησλ απνθξίζεσλ κεηαμχ ησλ ηξηψλ κεηξήζεσλ. Αληίζεηα φπνπ ζε ηνπιάρηζηνλ κία κέηξεζε ζε θάπνηα νκάδα δελ ππήξρε κεηαβιεηφηεηα (δειαδή φιεο νη παξαηεξήζεηο είραλ αθξηβψο ηελ ίδηα ηηκή), εθαξκφζηεθε ε κε παξακεηξηθή κέζνδνο Wilcoxon γηα ζχγθξηζε εμαξηεκέλσλ δεηγκάησλ. Σέινο, γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο παξαγνληηθήο δνκήο ηνπ εξσηεκαηνιφγηνπ ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο εθαξκφζηεθε αλάιπζε θπξίσλ ζπληζησζψλ (PCA) ελψ ε επηβεβαίσζε ηεο κνλνδηάζηαηεο παξαγνληηθήο δνκήο πνπ πξνηάζεθε απφ ηε δηαδηθαζία απηή πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε κέζνδν ησλ δνκεκέλσλ εμηζψζεσλ (Structural equation modeling). Οη δηαθνξέο (p) γηα φινπο ηνπο δείθηεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζεσξήζεθαλ απφ ην επίπεδν ηνπ 5% (p < 0.05). Ζ ζηαηηζηηθή αλάιπζε πξαγκαηνπνηήζεθε κε ην πξφγξακκα SPSS (v.20). Πεξηγξαθή δείγκαηνο ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 717 καζεηέο Α Γεκνηηθνχ, 338 θνξίηζηα (47.1%) θαη 379 αγφξηα (52.9%) απφ 29 ζρνιεία ησλ λνκψλ εξξψλ θαη Θεζζαινλίθεο. Απφ απηνχο ηνπο καζεηέο, νη 368 (51.3%) είραλ κία γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία, είηε δηφηη θνηηνχζαλ ζε ηκήκα έληαμεο, είηε δηφηη ζην ηκήκα ηνπο ππήξρε ηνπιάρηζηνλ έλαο καζεηήο κε λνεηηθή αλαπεξία ή εηδηθή εθπαηδεπηηθή αλάγθε, είηε κέζα απφ ηνλ νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη 303 (42.3%) θνηηνχζαλ ζε ηκήκα έληαμεο, νη 132 θνηηνχζαλ ζε ηκήκα ζην νπνίν, ππήξρε ηνπιάρηζηνλ έλαο καζεηήο κε θάπνηα λνεηηθή αλαπεξία ή εηδηθή εθπαηδεπηηθή αλάγθε (χλδξνκν Down, ΓΔΠΤ, λνεηηθή αλαπεξία, απηηζκφο) θαη νη 78 (10.9%) δήισζαλ πσο είραλ θάπνηα επαθή κε ηελ αλαπεξία κέζα απφ ηνλ νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν. ην ζρήκα 2 παξνπζηάδεηαη ε θαηαλνκή ησλ καζεηψλ αλά ζπλδπαζκφ ησλ παξαγφλησλ πνπ εμεηδηθεχνπλ ηελ επαθή κε ηελ αλαπεξία.

178 178 Ν = 717 Ν = Κνηλσληθή επαθή Σπκκαζεηήο κε πζηέξεζε Γεληθή επαθή Τκήκα έληαμεο 170 ρήκα 2- Καηαλνκή δείγκαηνο σο πξνο ηελ επαθή κε ηελ αλαπεξία. Γεληθή επαθή κε αλαπεξία: 368, πκκαζεηήο κε αλαπεξία ή εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο: 132, Δπαθή κε αλαπεξία κέζα απφ ηνλ νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξίγπξν: 78, Σκήκα έληαμεο: 303 ην ζρήκα 3 παξνπζηάδεηαη ε πνζνζηηαία θαηαλνκή ησλ καζεηψλ αλά θχιν θαη ηκήκα θνίηεζεο. Ζ αληηπξνζψπεπζε αγνξηψλ θαη θνξηηζηψλ δελ δηαθνξνπνηνχηαλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθφ ηξφπν κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ (ρ 2 (1) = 0.185, p = 0.667), ελψ νκνίσο ζηαηηζηηθά αζπζρέηηζηνη ήηαλ νη παξάγνληεο ηνπ θχινπ θαη ηεο παξνπζίαο ζπκκαζεηή κε αλαπηπμηαθή δηαηαξαρή ζην ηκήκα (ρ 2 (1) = 0.056, p = 0.813).

179 Τμήμαηα ένηαξηρ 179 Φύλο Κοπίηζι Αγόπι Ναι Όσι % 20% 40% 60% 80% 100% Ποζοζηό ρήκα 3- Πνζνζηηαία θαηαλνκή θύινπ αλά νκάδα Πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο ηεο παξέκβαζεο Σν πξψην ηκήκα παξέκβαζεο (ΣΠ1), ζην νπνίν ζπκκεηείρε θαη καζεηήο κε ζχλδξνκν Down απνηεινχηαλ απφ 11 καζεηέο (6 Αγφξηα, 5 Κνξίηζηα). Σν δεχηεξν ηκήκα παξέκβαζεο (ΣΠ2) ζην νπνίν δελ ζπκκεηείραλ καζεηέο κε αλαπεξία απνηεινχηαλ απφ 21 καζεηέο (12 Αγφξηα, 9 Κνξίηζηα), ελψ ην ηκήκα ειέγρνπ (ΟΔ) απνηεινχληαλ απφ 20 καζεηέο (12 Αγφξηα, 8 Κνξίηζηα). Ζ κέζε ειηθία ησλ καζεηψλ ηνπ ηκήκαηνο παξέκβαζεο ΣΠ1 ήηαλ 78,5 κήλεο (7-6 έηε) ελψ αθνινπζνχζαλ ε νκάδα ειέγρνπ (81,4 κήλεο) θαη ε νκάδα παξέκβαζεο ΣΠ2 (81,5 κήλεο).

180 180 Μέξνο Α Γλώζεηο θαη ζηάζεηο ησλ καζεηώλ ειηθίαο 6 7 εηώλ απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο κε αλαπεξία. Καηαλόεζε ηεο αλαπεξίαο: Εσγξαθηά ηνλ πίλαθα 2 παξνπζηάδεηαη ε αμηνιφγεζε ηεο δσγξαθηάο ησλ καζεηψλ σο κέζν θαηαλφεζεο ηεο αλαπεξίαο. Πίλαθαο 2- Καηαλόεζε ηεο αλαπεξίαο δσγξαθηά (Ν (%)) Γεληθή επαθή κε αλαπεξία Πεξηερφκελν Ναη ρη χλνιν Με ζρεηηθφ 123 (33.4%) 139 (39.8%) 262 (36.5%) ρεηηθφ 245 (66.6%) 210 (60.2%) 455 (63.5%) Κηλεηηθή 164 (44.6%) 156 (44.7%) 320 (44.6%) Ννεηηθή 9 (2.4%) 6 (1.7%) 15 (2.1%) Σχθισζε 54 (14.7%) 34 (9.7%) 88 (12.3%) Κψθσζε 18 (4.9%) 14 (4.0%) 32 (4.5%) Βξέζεθε πσο νη καζεηέο δσγξάθηζαλ κία ζρεηηθή δσγξαθηά κε κεγαιχηεξν πνζνζηφ απφ φηη κία κε ζρεηηθή (63.5% έλαληη 36.5%). Γηαθνξνπνίεζε πνπ θαηαδείρζεθε λα είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή (δνθηκαζία ρ 2 σο έιεγρνο νκνηνγέλεηαο, ρ 2 (1) = 69.4, p < 0.001). Ζ πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ δσγξάθηζε θηλεηηθή αλαπεξία (320 / 455, 70.3%), ηελ ηχθισζε επέιεμαλ νη 88 απφ απηνχο (88 / 455, 19.3%), 32 απφ ηνπο καζεηέο επέιεμαλ ηελ θψθσζε (32 / 455.7%) θαη 15 ηε λνεηηθή αλαπεξία (15 / 455, 3.3%). Μεηαμχ ησλ δσγξαθηψλ κε ζρεηηθφ σο πξνο ηελ αλαπεξία πεξηερφκελν, ε ζεκαληηθή δηαθνξά ηεο θηλεηηθήο αλαπεξίαο έλαληη φισλ ησλ ππνινίπσλ θαηαδεηθλχεηαη σο ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή (δνθηκαζία ρ 2 σο έιεγρνο νκνηνγέλεηαο, ρ 2 (3) = 524.3, p < 0.001). Ζ γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία δελ βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη κε ηε ζρεηηθφηεηα ηεο δσγξαθηάο σο πξνο ηελ αλαπεξία (ρ 2 (4) = 6.324, p = 0.176). Γηα ηελ πεξαηηέξσ δηεπθξίλεζε ηεο επηξξνήο ησλ επηκέξνπο παξαγφλησλ ζηελ θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο κέζα απφ ην πεξηερφκελν ηεο δσγξαθηάο, εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία ηεο ινγηζηηθήο

181 181 παιηλδξφκεζεο (multinomial logistic regression) κε ηελ νπνία θαηέζηε δπλαηή ε ζηαηηζηηθή αμηνιφγεζε ηεο δσγξαθηάο κε ζρεηηθφ πεξηερφκελν έλαληη ηνπ κε ζρεηηθνχ. Οη παξάγνληεο πνπ κειεηήζεθαλ ήηαλ ην είδνο ηκήκαηνο (έληαμεο ή κε), ε χπαξμε ζπκκαζεηή ζην ηκήκα κε θάπνηνπ είδνπο πζηέξεζε, ην θχιν ηνπ καζεηή θαη ε επαθή κε ηελ αλαπεξία κέζα απφ ην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ ηνπ πεξίγπξν. Σν κνληέιν πνπ κειεηήζεθε πξνζαξκφζηεθε ηθαλνπνηεηηθά ζηα δεδνκέλα (Πίλαθαο 3). Πίλαθαο 3- Πξνζαξκνγή ινγηζηηθνύ κνληέινπ (Goodness-of-Fit) Chi-Square df Sig. Pearson Deviance Πεξαηηέξσ, αλ θαη ζχκθσλα κε ηνπο ςεπδν-ζπληειεζηέο πξνζδηνξηζκνχ Cox and Snell (0.039), Nagelkerke (0.043) θαη McFadden (0.017) ην κνληέιν δελ είρε εμαηξεηηθή απνηειεζκαηηθφηεηα, ε ηθαλφηεηα πξφβιεςεο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο δσγξαθηάο ήηαλ θαιχηεξε απφ ηελ ηπραία επηινγή (Πίλαθαο 4). Χο εθ ηνχηνπ, ήηαλ έγθπξε θαη ζεκηηή ε εξκελεία ησλ επηκέξνπο ινγηζηηθψλ κνληέισλ πνπ ππνινγίζηεθαλ θαη ε αλαθνξά ησλ κεηαβνιψλ ζην ιφγν πηζαλνηήησλ (odd ratio) κεηαμχ ησλ επηκέξνπο θαηεγνξηψλ αλαπεξίαο (Κηλεηηθή, Ννεηηθή, Σχθισζε, Κψθσζε) ζε ζρέζε κε ην κε ζρεηηθφ πεξηερφκελν ηεο δσγξαθηάο. Πίλαθαο 4- ύγθξηζε ηνπ κνληέινπ κε θαη ρσξίο ηνπο παξάγνληεο πξόβιεςεο (Model Fitting Information) Model Model Fitting Criteria Likelihood Ratio Tests -2 Log Likelihood Chi-Square df Sig. Intercept Only Final Βξέζεθε (πίλαθαο 5) πσο ήηαλ 1,4 θνξέο πην πηζαλφ γηα ηα θνξίηζηα ζε ζχγθξηζε κε ηα αγφξηα (πίλαθαο 6) λα απεηθνλίζνπλ ηελ θηλεηηθή αλαπεξία ζηε δσγξαθηά ηνπο ζε ζρέζε κε κία κε ζρεηηθή δσγξαθηά (OR = 1.4, 95% C.I , p = 0.046). Πεξαηηέξσ, ε χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα λνεηηθή αλαπεξία (πίλαθαο 7) βξέζεθε πσο αληηζηνηρεί κε 4,3 θνξέο απμεκέλε πηζαλφηεηα απεηθνλίδεηαη θάπνηνο κε λνεηηθή αλαπεξία ζηε δσγξαθηά (OR = 4.3, 95% C.I , p = 0.029) ελψ ήηαλ 3,7

182 182 θνξέο πην πηζαλφ, ηα παηδηά πνπ είραλ επαθή κε ηελ αλαπεξία (πίλαθαο 8) κέζα απφ ηνλ νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν, λα απεηθνλίδεηαη ζηε δσγξαθηά ηνπο θάπνηνο κε λνεηηθή αλαπεξία (OR = 3.729, 95% C.I , p = 0.036). Πίλαθαο 5- Εσγξαθηά ύγθξηζε ησλ επηκέξνπο θαηεγνξηώλ κε ηε κε ζρεηηθή* Κηλεηηθή vs Με ρεηηθή Ννεηηθή vs Με ρεηηθή Σχθισζε vs Με ρεηηθή Φχιν Κνξίηζηα > Αγφξηα (OR = 1.4, p = 0.046) πκκαζεηήο κε Ναη > ρη λνεηηθή αλαπεξία (OR = 4.3, p = 0.029) Δπαθή κε αλαπεξία Ναη > ρη (OR = 3.7, p = 0.036) Σκήκα έληαμεο Ναη > ρη (OR = 1.9, p = 0.019) (*) Ζ θψθσζε δελ παξνπζηάδεηαη γηαηί δελ πξνέθπςε θάπνηα ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ επηπέδσλ ησλ ηεζζάξσλ παξαγφλησλ πνπ εμεηάζηεθαλ. Σέινο, ήηαλ 1,9 θνξέο πην πηζαλφ γηα ηνπο καζεηέο ησλ ηκεκάησλ έληαμεο (πίλαθα 9) λα εθθξάδνπλ ηελ ηχθισζε κέζα απφ ηε δσγξαθηά ηνπο ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο ησλ ηππηθψλ ηκεκάησλ (OR = 1.886, 95% C.I , p = 0.019). Πίλαθαο 6- πζρέηηζε θύινπ θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο Φχιν χλνιν Κνξίηζη Αγφξη Εσγξαθηά Με ζρεηηθό Κηλεηηθ ή Ννεηηθ ή Σύθισζ ε Κώθσ ζε ύλνιν Ν % 42,7% 50,9% 26,7% 48,9% 50,0% 47,1% Ν % 57,3% 49,1% 73,3% 51,1% 50,0% 52,9% Ν % 100% 100% 100% 100% 100% 100% Ν: Απφιπηε ζπρλφηεηα, %: Πνζνζηφ επί ηνπ ζπλφινπ

183 183 Πίλαθαο 7- πζρέηηζε παξνπζίαο ζπκκαζεηή κε θάπνηα πζηέξεζε θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο πκκαζεηή ο κε θάπνηα πζηέξεζε χλνιν ρη Ναη Εσγξαθηά Με ύλνιν Κηλεηηθή Ννεηηθή Σχθισζε Κψθσζε ζρεηηθφ Ν % 86,6% 80,9% 66,7% 73,9% 75,0% 81,6% Ν % 13,4% 19,1% 33,3% 26,1% 25,0% 18,4% Ν % 100% 100% 100% 100% 100% 100% Ν: Απφιπηε ζπρλφηεηα, %: Πνζνζηφ επί ηνπ ζπλφινπ Δπαθή κε αλαπεξία χλνιν Πίλαθαο 8- πζρέηηζε επαθήο κε ηελ αλαπεξία θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο ρη Ναη Εσγξαθηά Με χλνιν Κηλεηηθή Ννεηηθή Σχθισζε Κψθσζε ζρεηηθφ Ν % 90,5% 89,4% 73,3% 87,5% 87,5% 89,1% Ν % 9,5% 10,6% 26,7% 12,5% 12,5% 10,9% Ν % 100% 100% 100% 100% 100% 100% Ν: Απφιπηε ζπρλφηεηα, %: Πνζνζηφ επί ηνπ ζπλφινπ Σκήκαηα έληαμεο χλνιν Πίλαθαο 9- πζρέηηζε ηκήκαηνο έληαμεο κε ηελ αλαπεξία θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο ρη Ναη Εσγξαθηά Με Ννεηηθ χλνιν Κηλεηηθή Σχθισζε Κψθσζε ζρεηηθφ ή Ν % 62,6% 57,5% 60,0% 43,2% 59,4% 57,7% Ν % 37,4% 42,5% 40,0% 56,8% 40,6% 42,3% Ν % 100% 100% 100% 100% 100% 100% Ν: Απφιπηε ζπρλφηεηα, %: Πνζνζηφ επί ηνπ ζπλφινπ

184 184 Καηαλόεζε ηεο αλαπεξίαο: Ση μέξεη γηα ηελ αλαπεξία ηνλ πίλαθα 10 παξνπζηάδεηαη ε αμηνιφγεζε ηεο θαηαλφεζεο ησλ καζεηψλ πξνο ηελ αλαπεξία. Πίλαθαο 10- Καηαλόεζε ηεο αλαπεξίαο Ση μέξεη γηα ηελ αλαπεξία (Ν (%)) Πεξηερφκελν Γεληθή επαθή κε αλαπεξία Ναη ρη χλνιν Με ζρεηηθφ 120 (32,6%) 127 (36,4%) 247 (34,4%) ρεηηθφ 248 (67,4%) 222 (63,6%) 470 (65,5%) Κηλεηηθή 121 (32,9%) 137 (39,3%) 258 (36%) 2 Αλαπεξίεο + 86 (23,4%) 57 (16,3%) 143 (19,9%) 1 Αλαπεξία εθηφο 41 (11,1%) θηλεηηθήο 28 (8,0%) 69 (9,6%) Απφ ηνλ πίλαθα 10 είλαη εκθαλέο πσο ε γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία αληηζηνηρεί ζε θαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο φπσο απηή εθθξάδεηαη ζηε γεληθή ζρεηηθφηεηα ηνπ πεξηερνκέλνπ (67.4% vs 63.6%) αιιά θαη ζηελ θαηαλφεζε πεξηζζνηέξσλ ηεο κίαο αλαπεξίαο (23.4% vs 16.3%) ή ησλ αλαπεξηψλ εθηφο ηεο θηλεηηθήο (11.1% vs 8.0%). Ζ παξαπάλσ δηαθνξνπνίεζε θαηαδείρζεθε σο ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή (ρ 2 (3) = 9.024, p = 0.029). Γηα ηελ πεξαηηέξσ δηεπθξίληζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθφ ηξφπν ηελ θαηαλφεζε ηεο αλαπεξίαο ηφζν κέζα απφ ην πεξηερφκελν ηεο δσγξαθηάο φζν θαη σο πξνο ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα ηελ αλαπεξία, εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία ηεο ινγηζηηθήο παιηλδξφκεζεο (multinomial logistic regression). Σν κνληέιν πνπ κειεηήζεθε πξνζαξκφζηεθε ηθαλνπνηεηηθά ζηα δεδνκέλα (Πίλαθαο 11). Πίλαθαο 11- Πξνζαξκνγή ινγηζηηθνύ κνληέινπ (Goodness-of-Fit) Chi-Square df Sig. Pearson 43,308 33,108 Deviance 44,402 33,089 Πεξαηηέξσ, αλ θαη ζχκθσλα κε ηνπο ςεπδν-ζπληειεζηέο πξνζδηνξηζκνχ Cox and Snell (0.032), Nagelkerke (0.034) θαη McFadden (0.013) ην κνληέιν δελ είρε εμαηξεηηθή απνηειεζκαηηθφηεηα, ε ηθαλφηεηα πξφβιεςεο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο δσγξαθηάο ήηαλ

185 θαιχηεξε απφ ηελ ηπραία επηινγή θαη σο εθ ηνχηνπ ήηαλ έγθπξε θαη ζεκηηή ε εξκελεία ησλ επηκέξνπο ινγηζηηθψλ κνληέισλ πνπ ππνινγίζηεθαλ (Πίλαθαο 12). 185 Information) Πίλαθαο 12- ύγθξηζε ηνπ κνληέινπ κε θαη ρσξίο ηνπο παξάγνληεο πξόβιεςεο (Model Fitting Model Model Fitting Criteria Likelihood Ratio Tests -2 Log Likelihood Chi-Square df Sig. Intercept Only 193,369 Final 170,327 23,042 12,027 Βξέζεθε πσο ε χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία αληηζηνηρεί κε 1.8 θνξέο απμεκέλε πηζαλφηεηα λα αλαγλσξίδνπλ νη καζεηέο κία θηλεηηθή αλαπεξία (OR = 1.805, 95% C.I , p = 0.027) θαη κε 2,7 θνξέο απμεκέλε πηζαλφηεηα λα αλαγλσξίδνπλ νη καζεηέο κία αλαπεξία εθηφο ηεο θηλεηηθήο (OR = 2.688, 95% C.I , p = 0.006). Σα παξαπάλσ ζπκπεξάζκαηα ζπλνςίδνληαη ζηνλ πίλαθα 13. πκκαζεηήο λνεηηθή αλαπεξία Πίλαθαο 13- Γλώζεηο γηα ηελ αλαπεξία ύγθξηζε ησλ επηκέξνπο θαηεγνξηώλ κε ηε κε ζρεηηθή* κε Κηλεηηθή vs Με ρεηηθή Ναη > ρη (OR = 1,8, p = 0,027) 1 Αλαπεξία εθηφο θηλεηηθήο vs Με ρεηηθή Ναη > ρη (OR =2,7, p = 0,006) (*) Ζ θψθσζε δελ παξνπζηάδεηαη γηαηί δελ πξνέθπςε θάπνηα ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ επηπέδσλ ησλ ηεζζάξσλ παξαγφλησλ πνπ εμεηάζηεθαλ. Πίλαθαο 14- πζρέηηζε παξνπζίαο ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία ή άιιε δηαηαξαρή θαη πεξηερνκέλνπ δσγξαθηάο πκκαζεηή ο κε θάπνηα πζηέξεζε χλνιν ρη Ναη Εσγξαθηά Με 2 Αλαπεξίεο 1 Αλαπεξία ύλνιν Κηλεηηθή ζρεηηθφ + εθηφο θηλεηηθήο Ν % 30,0% 28,9% 16,0% 6,7% 81,6% Ν % 4,5% 7,1% 3,9% 2,9% 18,4% Ν % 34,4% 36,0% 19,9% 9,6% 100,0% Ν: Απφιπηε ζπρλφηεηα, %: Πνζνζηφ επί ηνπ ζπλφινπ Καηαλόεζε ηεο αλαπεξίαο: Δίλαη θνιιεηηθή ε αλαπεξία;

186 186 Απφ ηνπο 717 καζεηέο, νη 20 καζεηέο δελ απνθξίζεθαλ ζηελ εξψηεζε αλ πηζηεχνπλ φηη ε αλαπεξία είλαη θνιιεηηθή. Απφ ηνπο ππφινηπνπο 697 καζεηέο, νη 170 (24.4%) δήισζαλ πσο ε αλαπεξία είλαη θνιιεηηθή ελψ νη 527 (75.6%) δήισζαλ πσο δελ είλαη. Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή θαηαδείρζεθε λα είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή (δνθηκαζία ρ 2 σο έιεγρνο νκνηνγέλεηαο, ρ 2 (1) = 182.8, p < 0.001). Γηα ηελ αλίρλεπζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηηο απνθξίζεηο ησλ καζεηψλ εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία ρ 2. Ζ γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία δε βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη κε ηελ απφθξηζε ζηελ εξψηεζε απηή (ρ 2 (1) = 0.041, p = 0.840). Χο πξνο ηνπο επηκέξνπο παξάγνληεο, βξέζεθε πσο ην ηκήκα έληαμεο (ρ 2 (1) = 0.162, p = 0.688), ην θχιν (ρ 2 (1) = 0.069, p = 0.793) θαη ε επαθή κε ηελ αλαπεξία (ρ 2 (1) = 0.961, p = 0.327) κέζα απφ ην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, δελ ήηαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή κε ηελ απφθξηζε ζηελ εξψηεζε απηή. Αληίζεηα, ε χπαξμε ζπκκαζεηή κε λνεηηθή αλαπεξία βξέζεθε πσο έρεη ζηαηηζηηθή εμάξηεζε (ρ 2 (1) = 8.515, p = 0.004) πνπ νθείιεηαη ζην γεγνλφο πσο νη καζεηέο πνπ έρνπλ ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία απνθξίλνληαη αξλεηηθά ζηελ εξψηεζε απηή ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο πνπ δελ έρνπλ ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία (85.7% έλαληη 73.4%). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή θαηαδεηθλχεηαη γξαθηθά ζην ζρήκα 4, ελψ νη αληίζηνηρεο ζπρλφηεηεο θαη ηα πνζνζηά παξνπζηάδνληαη ζηνλ πίλαθα 15. Πίλαθαο 15- πζρέηηζε ηεο απόθξηζεο ζηελ εξώηεζε "Κνιιάο αξξώζηηα" θαη ηελ ύπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία (πρλόηεηα θαη πνζνζηό). Κνιιάο αξξψζηηα πκκαζεηήο θάπνηα αλαπεξία χλνιν κε ρη Ναη Ναη 152 (26,6%) ρη 419 (73,4%) χλνιν 571 (100%) Ναη 18 (14,3%) ρη 108 (85,7%) χλνιν 126 (100%) Ναη 170 (24,4%) ρη 527 (75,6%) χλνιν 697 (100%)

187 Σςμμαθηηήρ με κάποια ςζηέπηζη 187 Κολλάρ αππώζηια Nαι Όσι Ναι Όσι % 20% 40% 60% 80% 100% Ποζοζηό ρήκα 4- Γηαθνξνπνίεζε ηεο απόθξηζεο ζηελ εξώηεζε "Κνιιάο αξξώζηηα" θαη ηελ ύπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα πζηέξεζε. Καηαλόεζε ηεο αλαπεξίαο: Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ; Απφ ηνπο 710 καζεηέο νη 521 (73.4%) δήισζαλ πσο ηα παηδηά κε αλαπεξία δηαθέξνπλ απφ ηνπο ίδηνπο ελψ νη 189 (26.6%) δήισζαλ ην αληίζεην. Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή θάλεθε λα είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή (δνθηκαζία ρ 2 σο έιεγρνο νκνηνγέλεηαο, ρ 2 (1) = 155.2, p < 0.001). Δπηά καζεηέο δελ απνθξίζεθαλ ζηελ εξψηεζε απηή. Γηα ηελ αλίρλεπζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηηο απνθξίζεηο ησλ καζεηψλ εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία ρ 2. Ζ γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία δελ βξέζεθε πσο ζπζρεηίδεηαη κε ηελ απφθξηζε ζηελ εξψηεζε απηή (ρ 2 (1) = 0.004, p = 0.951). Χο πξνο ηνπο επηκέξνπο παξάγνληεο, βξέζεθε πσο ην ηκήκα έληαμεο (ρ 2 (1) = 0.723, p = 0.395), ην θχιν (ρ 2 (1) = 2.579, p = 0.108) θαη ε επαθή κε ηελ αλαπεξία (ρ 2 (1) = 1.716, p = 0.190) κέζα απφ ην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, δελ είρε ζηαηηζηηθή εμάξηεζε κε ηελ απφθξηζε ζηελ εξψηεζε απηή.

188 Σςμμαθηηήρ με κάποια ςζηέπηζη 188 Αληίζεηα, ε χπαξμε ζπκκαζεηή κε λνεηηθή αλαπεξία βξέζεθε πσο έρεη ζηαηηζηηθή εμάξηεζε (ρ 2 (1) = 8.339, p = 0.004), πνπ πηζαλφηεηα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη νη καζεηέο πνπ έρνπλ ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία απνθξίλνληαη πσο νη καζεηέο κε αλαπεξία δηαθέξνπλ απφ ηνπο ίδηνπο ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο πνπ δελ έρνπλ ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία (83.6% έλαληη 71.1%). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή θαηαδεηθλχεηαη γξαθηθά ζην ζρήκα 5 ελψ νη αληίζηνηρεο ζπρλφηεηεο θαη ηα πνζνζηά παξνπζηάδνληαη ζηνλ πίλαθα 16. Πίλαθαο 16- πζρέηηζε ηεο απόθξηζεο ζηελ εξώηεζε "Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ;" θαη ηελ ύπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία (πρλόηεηα θαη πνζνζηό). πκκαζεηήο θάπνηα πζηέξεζε χλνιν κε ρη Ναη Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ; Μνηάδνπλ 168 (28,9%) Γηαθέξνπλ 414 (71,1%) χλνιν 582 (100%) Μνηάδνπλ 21 (16,4%) Γηαθέξνπλ 107 (83,6%) χλνιν 128 (100%) Μνηάδνπλ 189 (26,6%) Γηαθέξνπλ 521 (73,4%) χλνιν 710 (100%) Μοιάζοςν διαθέποςν Διαθέποςν Μοιάζοςν Ναι Όσι % 20% 40% 60% 80% 100% Ποζοζηό ρήκα 5- Γηαθνξνπνίεζε ηεο εθηίκεζεο ζηελ εξώηεζε "Μνηάδνπλ ή δηαθέξνπλ;" ζε ζρέζε κε ηελ ύπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνηα αλαπεξία.

189 189 Behavioral Intentions Scale (BIS). ηνλ πίλαθα 17 παξνπζηάδνληαη νη κέζεο ηηκέο αλά θαηεγνξία αλαπεξίαο πνπ αλαθέξεηαη ζηελ θιίκαθα BIS. Παξαηεξνχκε πσο νη κέζεο ηηκέο είλαη ζεκαληηθά κηθξφηεξεο ζε φιεο ηηο θαηεγνξίεο αλαπεξίαο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο. Πίλαθαο 17- Μέζεο ηηκέο ζηελ πξόζεζε πκπεξηθνξάο (PAS) αλά αλαπεξία Αλαπεξία Μ (T.A) Κηλεηηθή 7,8 (5,3) χλδξνκν Down 6,1 (5,1) Σχθισζε 6,4 (5,0) Κψθσζε 5,9 (5,0) Παρπζαξθία 6,4 (4,9) Σππηθήο αλάπηπμεο 9,3 (5,3) Γηα ηε ζηαηηζηηθή αμηνιφγεζε ηεο ζεηξάο ηαμηλφκεζεο ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο κεηαμχ ησλ εηδψλ αλαπεξίαο εθαξκφζηεθε ε δνθηκαζία t test εμαξηεκέλσλ δεηγκάησλ (paired sample t test). Πίλαθαο 18- πγθξίζεηο κεηαμύ ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο 95% Γ.Δ. * Γηαθνξά Κάησ φξην Πάλσ φξην p 1 Κηλεηηθή - SD 1,71 1,43 1,99 <0,001 2 Κηλεηηθή - Σύθισζε 1,40 1,11 1,69 <0,001 3 Κηλεηηθή - Κώθσζε 1,91 1,64 2,19 <0,001 4 Κηλεηηθή - Παρπζαξθία 1,43 1,09 1,78 <0,001 5 Κηλεηηθή Σππ. αλάπηπμεο -1,52-1,92-1,12 <0,001 6 ύλδξνκν Down- Σύθισζε -0,31-0,56-0,07 0,012 7 ύλδξνκν Down - Κώθσζε 0,20-0,02 0,42 0,069 8 ύλδξνκν Down - Παρπζαξθία -0,28-0,60 0,04 0,090 9 ύλδξνκν Down - Σππ. αλάπηπμεο -3,23-3,62-2,84 <0, Σύθισζε - Κώθσζε 0,51 0,28 0,75 <0, Σύθισζε - Παρπζαξθία 0,03-0,31 0,38 0, Σύθισζε - Σππ. αλάπηπμεο -2,92-3,31-2,52 <0, Κώθσζε - Παρπζαξθία -0,48-0,80-0,16 0, Κώθσζε - Σππ. αλάπηπμεο -3,43-3,81-3,05 <0, Παρπζαξθία - Σππ. αλάπηπμεο -2,95-3,27-2,63 <0,001 (*): 95% Γ.Δ.: Γηάζηεκα εκπηζηνζχλεο γηα ηελ πξαγκαηηθή δηαθνξά

190 190 πλνιηθά εθαξκφζηεθαλ 15 δνθηκαζίεο. Σν φξην απφξξηςεο γηα θάζε κία απφ απηέο πξνζαξκφζηεθε ζχκθσλα κε ηε δηφξζσζε Bonferroni θαη νξίζηεθε λα είλαη ίζν κε 0.05 / 15 = Σα απνηειέζκαηα παξνπζηάδνληαη ζηνλ πίλαθα 18. Βξέζεθε πσο ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είλαη ζηαηηζηηθά κεγαιχηεξεο απφ ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηα παηδηά κε αλαπεξία. Mεηαμχ ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία, ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηα παηδηά κε θηλεηηθή αλαπεξία έρνπλ ζεκαληηθά κεγαιχηεξεο ηηκέο απφ φιεο ηηο ππφινηπεο. Έπνληαη ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηα παηδηά κε παρπζαξθία, κε ηχθισζε θαη ηνπ χλδξνκν Down. εκαληηθά κηθξφηεξε απφ ηελ παρπζαξθία θαη ηελ ηχθισζε, ήηαλ ε αλαπεξία ηεο θψθσζεο. Σα παξαπάλσ απνηειέζκαηα παξνπζηάδνληαη παξαζηαηηθά ζηελ επφκελε ζρεκαηηθή δηάηαμε. ύλδξνκν Down Κώθσζε < Παρπζαξθία Σύθισζε < Κηλεηηθή < Σππηθήο αλάπηπμεο Παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ πξόζεζε πκπεξηθνξάο ησλ καζεηώλ Γηα ηελ αλίρλεπζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ πξφζεζε πκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ εθαξκφζηεθε ε κε παξακεηξηθή δνθηκαζία Kruskal Wallis. Ο ιφγνο πνπ επηιέρζεθε απηή ε δνθηκαζία ήηαλ πσο δελ ζπλέηξεραλ νη απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο θαλνληθφηεηαο θαη νκνηνγέλεηαο γηα ηελ εθαξκνγή αλάιπζεο δηαθχκαλζεο κίαο ή πεξηζζνηέξσλ κεηαβιεηψλ. Πίλαθαο 19- ύγθξηζε ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηε γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία Γεληθή επαθή κε αλαπεξία ρη Ναη (Ν = 349) (Ν = 368) p Κηλεηηθή 7,1 (4,9) 8,4 (5,4) 0,001 ύλδξνκν Down 5,3 (4,6) 6,8 (5,2) < 0,001 Σύθισζε 5,8 (4,5) 6,9 (5,1) 0,009 Κώθσζε 5,2 (4,6) 6,4 (5,1) 0,002 Παρπζαξθία 5,3 (4,5) 7,3 (4,7) < 0,001 Σππηθή αλάπηπμε 8,7 (5) 9,7 (5,1) 0,007

191 Γενική επαθή με απαπηπία 191 Βξέζεθε πσο νη καζεηέο πνπ είραλ γεληθή επαθή κε ηελ αλαπεξία είραλ ζεκαληηθά κεγαιχηεξε βαζκνινγία απφ ηνπο ππφινηπνπο καζεηέο σο πξνο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ην ζχλνιν ησλ αλαπεξηψλ αιιά θαη γηα ηελ ηππηθή αλάπηπμε (Πίλαθαο 19). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή αλαπαξηζηάηαη γξαθηθά ζην ζρήκα 6 πνπ αθνινπζεί. Κινηηική 6,4 7,3 9,7 SD Τύθλυζη Κώθυζη Ναι Πασςζαπκία 6,9 6,8 Τςπικήρ Αναπηςξηρ 8,4 5,3 8,7 5,2 Όσι 5,8 5,3 7, % CI ρήκα 6- Ζ επίδξαζε ηεο γεληθήο επαθήο κε ηελ αλαπεξία κέζα από ην νηθνγελεηαθό θαη θνηλσληθό πεξίγπξν ζηελ πξόζεζε πκπεξηθνξάο ησλ καζεηώλ σο πξνο ηελ αλαπεξία. Πίλαθαο 20- ύγθξηζε ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ην ηκήκα έληαμεο Σκήκα έληαμεο ρη Ναη (Ν = 414) (Ν = 303) p Κηλεηηθή 7,7 (5,3) 8,0 (5,4) 0,529 ύλδξνκν Down 5,8 (4,9) 6,5 (5,3) 0,072 Σύθισζε 6,3 (4,8) 6,6 (5,3) 0,760 Κώθσζε 5,8 (5,0) 6,0 (5,0) 0,529 Παρπζαξθία 5,9 (4,9) 7,0 (4,8) < 0,001 Σππηθήο αλάπηπμεο 9,2 (5,2) 9,5 (5,3) 0,427

192 192 Πεξαηηέξσ, βξέζεθε πσο νη καζεηέο πνπ θνηηνχζαλ ζε ηκήκα έληαμεο είραλ ζεκαληηθά κεγαιχηεξε βαζκνινγία απφ ηνπο ππφινηπνπο καζεηέο σο πξνο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηελ παρπζαξθία (Πίλαθαο 20). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή αλαπαξηζηάηαη γξαθηθά ζην ζρήκα 7. 95% CI Ππόθεζη Σςμπεπιθοπάρ (BIS) Πασςζαπκία 8 7,5 7 7,0 6,5 6 5,9 5,5 5 Όσι Τμήμα ένηαξηρ Ναι ρήκα 7- Ζ επίδξαζε ηνπ είδνπο ηκήκαηνο ζηελ πξόζεζε πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ παρπζαξθία Πίλαθαο 21- ύγθξηζε ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ ύπαξμε ζπκκαζεηή κε πζηέξεζε πκκαζεηήο κε θάπνηα πζηέξεζε ρη Ναη (Ν = 585) (Ν = 132) p Κηλεηηθή 8,0 (5,3) 6,8 (5,2) 0,013 χλδξνκν Down 6,1 (5,0) 6,1 (5,3) 0,994 Σχθισζε 6,4 (4,9) 6,4 (5,1) 0,797 Κψθσζε 6,0 (5,0) 5,5 (4,9) 0,405 Παρπζαξθία 6,4 (4,9) 6,1 (4,6) 0,768 Σππηθήο αλάπηπμεο 9,3 (5,4) 9,5 (4,7) 0,476 Χο πξνο ηελ χπαξμε ζπκκαζεηή κε θάπνην είδνο αλαπεξίαο, βξέζεθε πσο νη καζεηέο πνπ είραλ ζπκκαζεηή κε αλαπεξία είραλ ζεκαληηθά κηθξφηεξν βαζκνινγία σο πξνο ζηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ηνπο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία ζε ζρέζε κε ηνπο

193 ππφινηπνπο καζεηέο (Πίλαθαο 21). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή αλαπαξηζηάηαη γξαθηθά ζην ζρήκα 8. 95% CI Ππόθεζη Σςμπεπιθοπάρ (BIS) Κινηηική 8, ,0 7,5 7 6,8 6,5 6 5,5 Όσι Ναι Σςμμαθηηήρ με κάποια αναπηπία ρήκα 8- Γηαθνξνπνίεζε ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία αλάινγα κε ην αλ ππάξρεη ζπκκαζεηήο κε θάπνηα αλαπεξία ή όρη Πίλαθαο 22- ύγθξηζε ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ην θύιν Φχιν Κνξίηζη Αγφξη (Ν = 338) (Ν = 379) p Κηλεηηθή 8,3 (5,7) 7,3 (5,0) 0,028 χλδξνκν Down 6,4 (5,1) 5,9 (5,0) 0,197 Σχθισζε 6,5 (5,0) 6,4 (4,9) 0,861 Κψθσζε 6,2 (5,2) 5,6 (4,9) 0,157 Παρπζαξθία 6,6 (5,1) 6,2 (4,7) 0,420 Σππηθήο αλάπηπμεο 9,6 (5,5) 9,0 (5,1) 0,145 ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία αληρλεχηεθε δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ δχν θχισλ, κε ηα θνξίηζηα λα έρνπλ κεγαιχηεξε κέζε

194 95% CI Πεποιθήζειρ (PAS) Κινηηική βαζκνινγία απφ φηη ηα αγφξηα πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα (Πίλαθαο 22). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή αλαπαξηζηάηαη γξαθηθά ζην ζρήκα ,5 8,3 8 7,5 7,3 7 6,5 Κοπίηζι Αγόπι Φύλο ρήκα 9- Ζ επίδξαζε ηνπ θύινπ ζηελ πξόζεζε ζπκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ θηλεηηθή αλαπεξία. Πίλαθαο 23- ύγθξηζε ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο σο πξνο ηελ επαθή κε ηελ αλαπεξία Δπαθή κε αλαπεξία ρη Ναη (Ν = 639) (Ν = 78) p Κηλεηηθή 7,6 (5,3) 9,8 (5,3) < 0,001 ύλδξνκν Down 5,9 (5,1) 7,6 (4,5) < 0,001 Σύθισζε 6,2 (5,0) 7,7 (4,6) 0,002 Κώθσζε 5,7 (5,0) 7,2 (5,0) 0,004 Παρπζαξθία 6,2 (4,9) 8 (4,3) < 0,001 Σππηθήο αλάπηπμεο 9,3 (5,3) 9,8 (5,3) 0,328 Σέινο, βξέζεθε πσο νη καζεηέο πνπ είραλ επαθή κε ηελ αλαπεξία κέζα απφ ηνλ νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν, είραλ ζεκαληηθά κεγαιχηεξε βαζκνινγία ζηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ηνπο σο πξνο ην ζχλνιν ησλ 4 αλαπεξηψλ θαη ηεο

195 Επαθή με αναπηπία παρπζαξθίαο (Πίλαθαο 23). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή αλαπαξηζηάηαη γξαθηθά ζην ζρήκα Κινηηική SD 8,0 Τύθλυζη 7,2 Κώθυζη Ναι 7,7 Πασςζαπκία 7,6 9,8 6,2 Όσι 5,7 6,2 5,9 7, % CI ρήκα 10- Ζ επίδξαζε ηεο επαθήο κε ηελ αλαπεξία κέζα από ην νηθνγελεηαθό θαη θνηλσληθό πεξίγπξν ζηελ πξόζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηώλ σο πξνο ηελ αλαπεξία. ηνλ πίλαθα 24 παξνπζηάδνληαη ζπλνπηηθά ηα ζπκπεξάζκαηα ησλ παξαπάλσ δνθηκαζηψλ.

196 196 Παξάγνληαο / Αλαπεξία Κηλεηηθή Πίλαθαο 24- πλνπηηθόο πίλαθαο δηαθνξνπνηήζεσλ σο πξνο ηελ πξόζεζε πκπεξηθνξάο Γεληθή Σκήκα επαθή κε έληαμεο αλαπεξία Ναη > ρη (p < 0,001) χλδξνκν Down Ναη > ρη (p = 0,001) Σχθισζε Ναη > ρη (p < 0,001) Κψθσζε Ναη > ρη (p = 0,009) Ναη > ρη Ναη > ρη Παρπζαξθία (p < 0,001) (p < 0,001) Σππηθή Ναη > ρη αλάπηπμε (p = 0,007) πκκαζεηήο Κνηλσληθή κε θάπνηα Φχιν επαθή αλαπεξία αλαπεξία Κνξίηζη > Ναη < ρη (p = 0,023) Αγφξη (p = 0,028) κε Ναη > ρη (p < 0,001) Ναη > ρη (p < 0,001) Ναη > ρη (p = 0,002) Ναη > ρη (p = 0,004) Ναη > ρη (p < 0,001) πζρεηίζεηο κεηαμύ ηεο πξόζεζεο ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηώλ Ζ ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο πνζνηηθνπνηήζεθε κε ην ζπληειεζηή ζπζρέηηζεο ηνπ Spearman. Απφ ηνλ πίλαθα 25 είλαη εκθαλέο πσο ε πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ είλαη ζεηηθά ζπζρεηηδφκελε γηα ην ζχλνιν ησλ αλαπεξηψλ, ελψ αμηνζεκείσηε είλαη ε παξαηήξεζε πσο ε παρπζαξθία έρεη ηνπο κηθξφηεξνπο ζπληειεζηέο ζπζρέηηζεο κε ηηο άιιεο αλαπεξίεο νη νπνίεο κεηαμχ ηνπο είλαη ηζρπξφηεξα ζπζρεηηζκέλεο. Οη παξαπάλσ παξαηεξήζεηο αλαδεηθλχνπλ ηελ ππφζεζε πσο ππάξρεη κία ιαλζάλνπζα κεηαβιεηή ζρεηηδφκελε κε ηε γεληθφηεξε ηθαλφηεηα ησλ καζεηψλ γηα ηελ απνδνρή ηνπ δηαθνξεηηθνχ, ε νπνία αληαλαθιάηαη ζηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηψλ γηα θάζε κία αλαπεξία μερσξηζηά θαη πνπ εμαξηάηαη απφ ςπρνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ πνπ δελ έρνπλ θαηαγξαθεί ζηελ παξνχζα έξεπλα. Πίλαθαο 25- πζρέηηζε κεηαμύ ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο (ζπληειεζηήο Spearman) Κηλεηηθή SD Σχθισζε Κψθσζε Παρπζαξθία χλδξνκν Down,712(**) Σχθισζε,684(**),743(**) Κψθσζε,725(**),790(**),775(**) Παρπζαξθία,533(**),566(**),486(**),550(**) Σππηθή αλάπηπμε,416(**),382(**),359(**),371(**),609(**)

197 197 ** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). Γηα ηε δηεξεπλεηηθή επηβεβαίσζε ηεο κνλνδηάζηαηεο δνκήο ηεο πξφζεζεο πκπεξηθνξάο εθαξκφζηεθε ε κέζνδνο ηεο αλάιπζεο ησλ θπξίσλ ζπληζησζψλ (PCA). Ζ θαηαιιειφηεηα ησλ δεδνκέλσλ γηα ηε κέζνδν απηή θαηαδεηθλχεηαη απφ ην δείθηε Kaiser-Meyer-Olkin (0.893), ελψ ε δνθηκαζία ζθαηξηθφηεηαο ηνπ Bartlett's αλακελφκελα ζπκθσλεί κε ηα απνηειέζκαηα ηνπ πίλαθα 23 πσο νη κεηαβιεηέο δελ είλαη αζπζρέηηζηεο (ρ 2 (10) = , p < 0.001). Απφ ηελ αλάιπζε θπξίσλ ζπληζησζψλ πξνέθπςε έλαο παξάγνληαο κε ηδηνηηκή κεγαιχηεξε ηνπ 1 (3.791) ελψ νη ππφινηπνη 4 παξάγνληεο έρνπλ ηδηνηηκέο κηθξφηεξεο ή ίζεο ηνπ 0.5 (ζρήκα 11). Ο πξνηεηλφκελνο παξάγνληαο πεξηγξάθεη ην 75.8% ηεο ζπλνιηθήο κεηαβιεηφηεηαο ησλ 5 ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο, κε ηε κεγαιχηεξε δπλαηή απνηειεζκαηηθφηεηα σο πξνο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηελ θψθσζε (85%) ελψ ζηνλ αληίπνδα έρεη ηε κηθξφηεξε δπλαηή απνηειεζκαηηθφηεηα σο πξνο ηελ πξφζεζε ζπκπεξηθνξάο γηα ηελ παρπζαξθία (57.1%) (Πίλαθαο 26). Πίλαθαο 26- ρέζε ηνπ παξάγνληα θαη ηεο πξόζεζεο πκπεξηθνξάο πξφζεζε πκπεξηθνξάο Δμεγνχκελε κεηαβιεηφηεηα Γξακκηθή ζπζρέηηζε κε ηνλ παξάγνληα Κηλεηηθή 75,1%,867 χλδξνκν Down 83,7%,915 Σχθισζε 78.2%,884 Κψθσζε 85,0%,922 Παρπζαξθία 57,1%,755 Extraction Method: Principal Component Analysis.

198 Ιδιοηιμή , ,5 0,3 0,2 0, Παπάγονηαρ ρήκα 11- Ηδηνηηκέο ησλ παξαγόλησλ Γηα ηελ επηβεβαίσζε ηεο κνλνπαξαγνληηθήο δνκήο ησλ 5 ηεο πξφζεζεο ζπκπεξηθνξάο εθαξκφζηεθε ε κέζνδνο ηεο επηβεβαησηηθήο παξαγνληηθήο αλάιπζεο (CFA). Καζψο, ζχκθσλα κε ην ζηαηηζηηθφ Mardia (Mardia, 1970, 1974) ε πνιπκεηαβιεηή θαλνληθφηεηα δελ επηβεβαηψζεθε (γεγνλφο πνπ παξηζηάλεηαη γξαθηθά ζην ζρήκα 12). Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ησλ ηππηθψλ ζθαικάησλ θαη ησλ ζηαηηζηηθψλ ρ 2 εθαξκφζηεθε ε δηφξζσζε Satorra-Bentler (S-B) (Satorra & Bentler, 2010).

199 199 ρήκα 12- Γξαθηθή θαηάδεημε ηεο πνιπκεηαβιεηήο κε θαλνληθόηεηαο Ζ δνθηκαζία ρ 2 επηβεβαηψλεη πσο ην κνληέιν θαη ηα δεδνκέλα δελ είλαη ζηαηηζηηθά δηαθνξεηηθά (ρ 2 (5) = 7.469, p = 0.188, δηνξζσκέλν θαηά S B κε παξάγνληα 1.753). Σν κνληέιν πξνζαξκφδεηαη θαιά ζηα δεδνκέλα (ρ 2 (10) = , p <.001) θαη φινη νη δείθηεο απφδνζεο θξίλνληαη εμαηξεηηθνί (normed fit index NFI = 0.995, non-normed fit index NNFI = 0.998, comparative fit index CFI = 0.997, goodness-of-fit index GFI = 0.996, adjusted goodness-of-fit index AGFI = 0.986, standardized root mean square residual SRMR = θαη root mean square error of approximation RMSEA = (95% C.I ). Οη ηππνπνηεκέλνη ζπληειεζηέο ηνπ γξακκηθνχ κνληέινπ παξνπζηάδνληαη ζην ζρήκα 13.

200 200 ρήκα 13- πληειεζηέο ηνπ κνληέινπ Πίλαθαο 27- Πεξηγξαθή ηνπ παξάγνληα Παξάγνληαο Estimat e SE Z- value p Std. lv(*) Std.all (**) R 2 F Κηλεηηθή (MOV) 1,000 χλδξνκν Down (SD) Σχθισζε (BLD) Κψθσζε (DFN) Παρπζαξθία (OBS) < < < < εκείσζε: c 2 (10) = 2043,4, p <.001; RMSEA = 0.048, NFI = 0.995, CFI = 0.997, TLI = (*) Οη ηηκέο ηνπ παξάγνληα είλαη ηππνπνηεκέλεο. (**) Πιήξσο ηππνπνηεκέλε ιχζε.

201 201 Acceptance Scale for Kindergartners Revised (ASK-R) ην ζχλνιν ησλ 717 καζεηψλ, ε κέζε ηηκή ηεο θιίκαθαο απνδνρήο (ASK) ήηαλ 22.1 κνλάδεο (Σ.Α = 6.4). Οη 46 απφ ηνπο καζεηέο (6.4%) είραλ βαζκνινγία κηθξφηεξε ηνπ 11, νη 371 καζεηέο (51.7%) είραλ βαζκνινγία απφ 12 έσο 24 θαη νη ππφινηπνη 300 (41.9%) καζεηέο είραλ βαζκνινγία κεγαιχηεξε απφ 25, γεγνλφο πνπ ραξαθηήξηζε θαη ηελ απνδνρή ηνπο σο πξνο ηελ αλαπεξία σο ρακειή, κέηξηα θαη πςειή αληίζηνηρα (ρήκα 14). ρήκα 14- Καηαλνκή ησλ καζεηώλ σο πξνο ηελ απνδνρή ηεο αλαπεξίαο