Η προστασία των ανηλίκων στο Διαδίκτυο

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ» ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Η προστασία των ανηλίκων στο Διαδίκτυο Διπλωματική Εργασία της Τενεκετζή Ιφιγένειας (ΑΕΜ: 467) Εξεταστική Επιτροπή Επιβλέπων: Ιγγλεζάκης Ιωάννης Μέλη: Παπαδόπουλος Χρυσολέων Σταμέλος Ιωάννης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ i-

2 -ii-

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Διαδίκτυο αποτελεί ένα αναπόσπαστο μέσο της καθημερινότητας μας. Χρησιμοποιούμε το Διαδίκτυο στο σπίτι, στη δουλειά και στο σχολείο. Επίσης αποτελεί εργαλείο για την εκπαίδευση, τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία, την κοινωνική δικτύωση και την εργασία. Χρησιμοποιείται τόσο από ενήλικες όσο και από ανήλικους. Παρέχει στα παιδιά και στους νέους εργαλεία εξαιρετικής σπουδαιότητας, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να εκφράσουν και να υποστηρίξουν τις απόψεις τους, να έχουν πρόσβαση σε πληροφοριακό υλικό και να διεκδικήσουν τα δικαιώματα τους, ενώ επιπλέον αποτελεί εξαιρετικό μέσο επικοινωνίας που παρέχει δυνατότητες για άνοιγμα στον κόσμο και συμβάλλει στην εν γένει εξέλιξη του ατόμου. Η αυξανόμενη χρήση του Διαδικτύου από παιδιά και νέους, γεννά μια νέα αδήριτη ανάγκη σε διεθνές επίπεδο, την προστασία κι ασφάλεια των ανηλίκων στο Διαδίκτυο. Το επιγραμμικό περιβάλλον και οι πηγές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συνιστούν ουσιαστικούς δυνητικούς κινδύνους ασφαλείας για την ιδιωτική ζωή και την αξιοπρέπεια των παιδιών, που είναι οι πλέον ευάλωτοι χρήστες του. Πρώτα από όλα, ευχαριστώ τον επιβλέποντα καθηγητή για την υπομονή και το μεράκι, με τα οποία με κατηύθυνε στο όμορφο αυτό ταξίδι της γνώσης. Την εργασία αυτή την αφιερώνω στον σύζυγό μου και τα 5 παιδιά μου για την ενθάρρυνση και την ποικίλη συμπαράσταση κατά την εκπόνηση της εργασίας μου. Ευχαριστώ, επίσης τους γονείς μου και τα αδέλφια μου που ανέκαθεν στήριζαν κάθε μεγάλη μου απόφαση. Τέλος, αφιερώνω την εργασία αυτή σε μια καθηγήτρια μου, την κυρία Χατζηδάκη Ιουλία η οποία με τις προτροπές και συμβουλές της μου έμαθε να τολμώ υπό τις όποιες συνθήκες.. Τενεκετζή Ιφιγένεια Ονοματεπώνυμο ημερομηνία -i-

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ..Ι ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΙΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 1.Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 8 3. ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ Ορισμός Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Χαρακτηριστικά του ηλεκτρονικού εγκλήματος Κατηγορίες εγκλημάτων Τύποι θυμάτων Κατηγορίες ανηλίκων που βρίσκονται σε κίνδυνο Νομοθετική Προσέγγιση ηλεκτρονικού εγκλήματος Ελληνική Νομοθεσία Η Σύμβαση της Βουδαπέστης για το Κυβερνοέγκλημα και το Πρόσθετο Πρωτόκολλο Προτεινόμενες λύσεις ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ Νομική ερμηνευτική προσέγγιση του όρου Πυροδότηση της παιδικής πορνογραφίας Η επίδραση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του Διαδικτύου Διαδικασία προσέλκυσης ανηλίκων θυμάτων Η σκιαγράφηση του προφίλ του δράστη Περιγραφή του προφίλ του θύματος Ειδική αναφορά στο ζήτημα του εικονικού ανηλίκου Διάκριση απεικονίσεων Συνέπειες της παιδικής πορνογραφίας στην ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών.35 -iii-

6 4.6 Παρούσα κατάσταση στο εξωτερικό Ισχύον νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα Ιστορική αναδρομή - το παιδί ως αντικείμενο προστασίας Συγκριτική προσέγγιση Δικαίου Ελλάδος, Πορτογαλίας&Γερμανίας Η Διεθνής Σύμβαση Δικαιωμάτων του Παιδιού Ιστορικό νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα μετά την ΔΣΔΠ Το άρθρο 348 Α του Ποινικού Κώδικα για την παιδική πορνογραφία Δράσεις επιχειρήσεις που έχει κάνει το Τμήμα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος αναφορικά με την παιδική πορνογραφία Συμπεράσματα ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ- Cyber bullying Ερμηνεία Ορισμού Ειδική αναφορά στον σχολικό εκφοβισμού-bullying Μορφές του Διαδικτυακού εκφοβισμού Χαρακτηριστικά του θύτη Τύποι παιδιών που εκφοβίζουν Ειδική αναφορά στους παρατηρητές (bystanders) Σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα Νόμοι που αφορούν το cyber bullying Συκοφαντική δυσφήμηση Εξύβριση Επιδράσεις του διαδ/κού εκφοβισμού στην ανάπτυξη και την συμπεριφορά Εμπειρικές έρευνες της τελευταίας δεκαετίας Ειδική αναφορά στην πρώτη έρευνα στην Ελλάδα Σύγχρονες έρευνες με νούμερα Προγράμματα πρόληψης του διαδικτυακού εκφοβισμού Επίσημες ιστοσελίδες παροχής βοήθειας Ερωτηματολόγιο για το cyberbullying Ερωτηματολόγιο για τον μαθητή Αποτελέσματα Πίνακες 69 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 73 -iv-

7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ v-

8

9 -vii-

10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διαρκώς αυξανόμενη χρήση του Διαδικτύου από ανηλίκους(τόσο εφήβους όσο και παιδιά)έχει ως φυσική συνέπεια την εμφάνιση ενός νέου φαινομένου με διαστάσεις τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στον παγκόσμιο χώρο. Ειδικότερα, η παραβίαση των προσωπικών δεδομένων ανηλίκων, το φαινόμενο της παιδικής πορνογραφίας και ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελούν ένα σύνολο στοχευόμενων ενεργειών για την εκμετάλλευση, παρενόχληση ή και προσβολή παιδιών ή εφήβων από συνομήλικους τους ή άτομα μεγαλύτερης ηλικίας με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή ή κινητών τηλεφώνων δια του διαδικτύου. Στην παρούσα διπλωματική εργασία κύριος στόχος μας είναι να ερευνηθεί η πολυπλοκότητα και η συνάφεια των παραπάνω φαινομένων, όπως και να δοθούν τρόποι επίλυσης. 1. Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Το Διαδίκτυο αποτελεί ένα αναπόσπαστο μέσο της καθημερινότητας μας. Χρησιμοποιούμε το Διαδίκτυο στο σπίτι, στη δουλειά και στο σχολείο. Επίσης αποτελεί εργαλείο για την εκπαίδευση, τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία, την κοινωνική δικτύωση και εργασία. Χρησιμοποιείται τόσο από ενήλικες όσο και από ανήλικους. Τα παιδιά είναι ψηφιακά γηγενείς, είναι γεννημένα στην ψηφιακή εποχή ενώ η παλαιότερη γενιά θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως προσφυγική όσον αφορά τη συγγένεια της με την Τεχνολογία της πληροφορίας. Συγκεκριμένα το Διαδίκτυο παρέχει στα παιδιά εργαλεία εξαιρετικής σπουδαιότητας, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν για να εκφράσουν ή να υποστηρίξουν τις απόψεις τους, να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και εκμάθηση και να διεκδικήσουν -9-

12 τα δικαιώματα τους, ενώ επιπλέον αποτελεί εξαιρετικό μέσο επικοινωνίας που παρέχει δυνατότητες για άνοιγμα στον κόσμο και συμβάλει στην εξέλιξη του ατόμου. Σύμφωνα με έρευνα 1 που διενεργήθηκε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στην ΕΕ, τα παιδιά ηλικίας 13 έως 16 ετών σε ποσοστό 77% και τα παιδιά ηλικίας 9 έως 12 ετών, σε ποσοστό 38%, διαθέτουν λογαριασμό σε υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης. Επιπροσθέτως, ποσοστό 15% των παιδιών της πρώτης κατηγορίας δήλωσαν ότι είχαν περισσότερες από 100 επαφές, ενώ αυτό ήταν ο κανόνας, σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ, όσον αφορά τα παιδιά της δεύτερης κατηγορίας. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα παιδιά στην εποχή μας μαθαίνουν πιο γρήγορα να χρησιμοποιούν το ποντίκι από το να παίζουν παιχνίδια στη γειτονιά ή να κάνουν ποδήλατο. Πολλά δε από τα παιδιά της παρούσας γενιάς είναι σε θέση να διδάξουν αντί να διδαχθούν τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Το σχολείο ως ένας από τους βασικότερους θεσμούς που επιδρά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών προσαρμόζεται σταδιακά στον ψηφιακό κόσμο μέσα από τη χρήση φυσικού εξοπλισμού, προγραμμάτων και μεθόδων εργασίας που έχουν τεθεί σε λειτουργία σε 23 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρ όλαυτά αποτελεί αναμφισβήτητη αλήθεια ότι ούτε ο ρυθμός, ούτε και τα μέσα που χρησιμοποιούν όλες αυτές οι χώρες διά του θεσμού του σχολείου επαρκούν σε γενικές γραμμές για να συμβαδίσουν με τις αλλαγές που έχει επιφέρει η τεχνολογία στη ζωή των παιδιών. 2.ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΟΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Οι κίνδυνοι που μπορούν να αντιμετωπίσουν τα παιδιά στο διαδίκτυο είναι οι ακόλουθοι: 1 Βλ. Ι. Ιγγλεζάκης, Προστασία προσωπικών δεδομένων στις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, μέρος 1 ο, 2011, σελ

13 -Η παραβίαση των προσωπικών δεδομένων των χρηστών 2.Οι ανήλικοι χρήστες δε διστάζουν να δημοσιοποιήσουν προσωπικές πληροφορίες (π.χ. το όνομα τους, τη διεύθυνση τους κλπ.) στα κοινωνικά δίκτυα 3. Τα άτομα δε με χαμηλή αυτοεκτίμηση αδιαφορούν για την προστασία προσωπικών δεδομένων καθιστώντας τον εαυτό τους υποψήφιο θύμα αποπλάνησης, εκφοβισμού ή οποιασδήποτε γενικότερης διαδικτυακής απάτης. -Η παραπληροφόρηση. Λέγοντας παραπληροφόρηση εννοείται να είναι ελλιπείς ή ψευδείς οι πληροφορίες οι οποίες παρέχονται στον ανήλικο χρήστη. Αυτή η θέση βέβαια έχει βάση όταν οι ανήλικοι έχουν ως βάση πληροφόρησης την αποκαλούμενη «σοφία των πολλών», δηλαδή τις λεγόμενες κινούμενες εγκυκλοπαίδειες της γνώσης(π.χ. Wikipedia παρότι αμφισβητείται από πλήθος επιστημόνων η αξιοπιστία της μιας και όλοι οι χρήστες έχουν το δικαίωμα της εν δυνάμει συγγραφής). -Ανάρμοστο- ακατάλληλο περιεχόμενο. Τα παιδιά μπορεί να εκτεθούν σε υλικό που είναι ανάρμοστο και ακατάλληλο για την ηλικία τους και μπορεί να περιλαμβάνει πορνογραφία, επιθετικές και παραπλανητικές διαφημίσεις, την ανταλλαγή υλικού σχετικά με τη βία και την εχθρότητα, την προώθηση τυχερών παιχνιδιών, καθώς και ρατσιστικό ή ξενοφοβικό περιεχόμενο. -Επιβλαβείς συμπεριφορές. Το διαδίκτυο δεν είναι στη δικαιοδοσία κανενός με αποτέλεσμα να είναι αδύνατος ο έλεγχος του περιεχομένου του. Ιστοσελίδες για τυχερά παιχνίδια, βουλιμία, ανορεξία, αυτοκτονίες κ. α, παρακινούν τα παιδιά σε επιβλαβείς συμπεριφορές. -Απομόνωση. Η μη σωστή και χωρίς χρονικά όρια χρήση του Διαδικτύου οδηγεί στην απομόνωσή 4 του ανηλίκου, καθιστώντας τον τελευταίο έρμαιο αποπλάνησης κι εκφοβισμού, διατηρώντας τον μακριά από κοινωνικές συναναστροφές και αλληλεπιδράσεις και δημιουργώντας του σε πολλές περιπτώσεις ακόμη και βλαβερές 2 Βλ. Ι. Ιγγλεζάκης, Προστασία προσωπικών δεδομένων στις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, μέρος 1 ο, 2011,σελ Με τον όρο κοινωνικά δίκτυα εννοούνται: «τα δίκτυα τα οποία λειτουργούν συλλέγοντας πλήθος πληροφοριών προσωπικού χαρακτήρα οι οποίες τίθενται στη διάθεση των άλλων χρηστών χωρίς να είναι δυνατή η ανάμειξη του αρχικού δικαιούχου και χρήστη στην επεξεργασία τους», βλ. Βακάλη Αθηνά Πληροφοριακά Περιβάλλοντα Παγκοσμίου Ιστού,,κεφ.5 ο Κοινωνιολογικά δίκτυα, σελ.2 & Ι. Ιγγλεζάκης, Προστασία προσωπικών δεδομένων στις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, μέρος 1 ο,,σελ Βλ. R. Kraut - M. Patterson et all, Internet Paradox: Asocial Technology that reduces social involvement and psychological well-being, American Psychologist,

14 συνέπειες για την υγεία του, όπως διαταραχές ύπνου, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας πονοκέφαλοι κ. λ. π. 5. -Εθισμός. Εθισμός μπορεί να προκύψει με την πολύωρη ενασχόληση των ανηλίκων σε διαδικτυακές δραστηριότητες όπως τα παιχνίδια και τα δωμάτια συζητήσεων. Ένα παιδί εθισμένο χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από το προτιθέμενο, έχει συμπτώματα Συνδρόμου Απόσυρσης (άγχος, έμμονη σκέψη με Διαδίκτυο), παραμελεί την προσωπική του υγιεινή, σταματά τα αγαπημένα του ενδιαφέροντα, εγκαταλείπει το σχολείο, έχει ένταση και θυμό που οδηγεί ακόμη και σε βία 6. -Ασφάλεια. Όταν τα παιδία είναι online μπορεί να εκτίθενται σε ιούς 7 και hackers. -Ανεπιθύμητο μήνυμα 8 (spam). Θεωρούνται τα μηνύματα που υπό κανονικές συνθήκες οι χρήστες δεν θα επέλεγαν να δουν και τα οποία διανέμονται σε μεγάλο αριθμό παραληπτών. Παράδειγμα ανεπιθύμητων μηνυμάτων είναι αυτά που περιλαμβάνουν διαφημιστικά για αμφίβολα προϊόντα, ψευδονομικές υπηρεσίες, πορνογραφικό υλικό, φαρμακευτικά προϊόντα ή αναξιόπιστες οικονομικές συναλλαγές χωρίς όμως να παραλειφθούν και αξιόπιστες εταιρείες ή απλοί χρήστες που στέλνουν μαζικά sτα οποία εντάσσονται στην ανεπιθύμητη αλληλογραφία. - Απάτες με ζωντανή διασύνδεση(online απάτες) 9. Χαρακτηριστικό τους αποτελεί το ότι οι απατεώνες δεν ενδιαφέρονται για την ηλικία του ατόμου που εξαπατούν και πραγματοποιούνται ενώ ο χρήστης είναι συνδεδεμένος στο Διαδίκτυο. -Κλοπή ταυτότητας 10 (Identity theft). Κάποιο άλλο άτομο μπορεί να κλέψει την ταυτότητα του παιδιού και να εκτελέσει παράνομες online δραστηριότητες. 5 Βλ. Χρύσα Τσιώτση, Βλαβερές συνέπειες του Internet στα παιδιά και τους εφήβους, 2015,ηλεκτρονική πρόσβαση από: και el.wikipedia.org/wiki/εθισμός _στο _Διαδίκτυο. 6 Βλ. Χρύσα Τσιώτση, Βλαβερές συνέπειες του Internet στα παιδιά και τους εφήβους,,2015, 7 Οι ιοί διακινούνται στο Ίντερνετ ενσωματωμένοι σε κάποιο αρχείο ή πρόγραμμα το οποίο βρίσκει ο χρήστης μετά από πολύ καιρό αναζήτησης. Δυστυχώς με την εγκατάσταση των παραπάνω εφαρμογών στον υπολογιστή ξεκινά και η λειτουργία του ιού θέτοντας σε κίνδυνο την ακεραιότητα των προσωπικών δεδομένων του χρήστη. Βλ. άρθρο «Θέματα ασφάλειας διακίνησης πληροφοριών στη βιβλιοθηκονομική κοινότητα», Νικόλαος Καρεκλάς Μάρκος Δενδρινός, ηλεκτρονική πρόσβαση από: Η μόλυνση δεδομένων με ιούς τιμωρείται ποινικά με τη διάταξη του άρθρου 381ΠΚ μόνο όμως όταν προκαλείται βλάβη του υλικού φορέα τους. 8 Βλ. A.S. Tanenbaum, Σύγχρονα Λειτουργικά Συστήματα, εκδόσεις Παπασωτηρίου, σελ Βλ. Τσαδήρας Αθανάσιος, Ηλεκτρονικό εμπόριο,κεφ.10 ο,μάθημα γ εξαμήνου ΔΠΜΣ, 2015, σελ

15 -Εκφοβισμός (Cyber bullying). Περιλαμβάνει εσκεμμένη, επαναλαμβανόμενη και εχθρική συμπεριφορά απέναντι σε άτομο ή ομάδες ατόμων, με σκοπό την πρόκληση συναισθηματικής ή ψυχολογικής βίας. -Αποπλάνηση (Grooming). Αποπλάνηση συμβαίνει συνήθως όταν άγνωστοι κακόβουλα εκμεταλλεύονται το στοιχείο της ανωνυμίας στο διαδίκτυο για να προσεγγίσουν ανήλικα παιδιά με σκοπό την σεξουαλική παρενόχληση. 3. ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ Τα τελευταία χρόνια, η ραγδαία εξάπλωση των νέων τεχνολογιών και η χρήση του διαδικτύου έχουν επιφέρει επαναστατικές αλλαγές στο σύνολο των καθημερινών δραστηριοτήτων, στην παραγωγική διαδικασία, στις συναλλαγές, στην εκπαίδευση, στη διασκέδαση, ακόμα και στον τρόπο σκέψεως του σύγχρονου ανθρώπου. Μαζί με αυτές τις αλλαγές, οι οποίες κατά κανόνα βελτιώνουν την ποιότητα της ζωής μας, υπεισέρχονται και οι παράμετροι που ευνοούν την ανάπτυξη νέων μορφών εγκληματικότητας. Τα ανήλικα παιδιά ενέχουν τη θέση του αδύναμου κρίκου στην αλυσίδα του κοινωνικού γίγνεσθαι και καθίστανται η πλέον ευάλωτη ομάδα για την οποία θα πρέπει τόσο ο συνταγματικός νομοθέτης όσο και οι φορείς άσκησης κοινωνικού ελέγχου να λάβουν άμεσα μέτρα προστασίας. 3.1 Ορισμός Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Σήμερα δεν υπάρχει γενικά αποδεκτός ορισμός του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο, ούτε στη διεθνή νομοθεσία, ούτε στη διεθνή νομολογία. 10 Βλ. Τσαδήρας Αθανάσιος, Ηλεκτρονικό εμπόριο,κεφ.10 ο,μάθημα γ εξαμήνου ΔΠΜΣ, 2015, σελ

16 Υπάρχουν εγκλήματα, που διαπράττονται τόσο σε κοινό, όσο και σε ηλεκτρονικό περιβάλλον. Άλλα εγκλήματα διαπράττονται μόνο σε περιβάλλον ηλεκτρονικών υπολογιστών, χωρίς δηλαδή να υπάρχει σύνδεση των υπολογιστών με το διαδίκτυο (ή ακόμα και εάν υπάρχει δεν χρησιμοποιείται). Μία άλλη δε κατηγορία ηλεκτρονικών εγκλημάτων διαπράττονται αποκλειστικώς σε περιβάλλον του κυβερνοχώρου. Με το παραπάνω κριτήριο γίνεται η ακόλουθη διάκριση 11 : Α) Σε εγκλήματα που διαπράττονται τόσο σε «κοινό» περιβάλλον, όσο και στο διαδίκτυο (internet), π. χ η συκοφαντική δυσφήμηση διαπράττεται και με την χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (αποστολή ). Η αντιγραφή ενός πνευματικού έργου π.χ μουσικού τραγουδιού (άρθρ. 66 Ν.2121/93) ή ενός προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή. Τέτοιας φύσεως αδικήματα είναι και η απάτη με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) και ειδικότερα, με την προσπάθεια αλίευσης οικονομικών δεδομένων που θα χρησιμοποιηθούν για παράνομες δραστηριότητες (phishing) ή οι «νιγηριανές επιστολές». Οι συμπεριφορές αυτές εμπίπτουν στην κοινή απάτη (άρθρο 386 ΠΚ) 12. Όταν το έγκλημα αυτό τελεστεί σε «περιβάλλον internet» τότε πρόκειται για έγκλημα σχετιζόμενο με τον κυβερνοχώρο ή για έγκλημα που διαπράττεται με την βοήθεια του κυβερνοχώρου (internet related crime). Β) Σε εγκλήματα που διαπράττονται μόνο σε περιβάλλον ηλεκτρονικών υπολογιστών (χωρίς την χρήση του διαδικτύου). Τέτοια είναι τα εγκλήματα που προβλέπονται από το άρθρο 370 Γ παράγρ. 1 του Π.Κ., π.χ. η χωρίς δικαίωμα αντιγραφή προγράμματος από δισκέτα ή cd-rom σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Γ) Σε «Γνήσια εγκλήματα κυβερνοχώρου» (cybercrimes) με την έννοια της ποινικοποίησης συμπεριφοράς που αποκλειστικώς να έχει σχέση με τον κυβερνοχώρο. Μια τέτοια αξιόποινη συμπεριφορά θα μπορούσε να είναι π. χ η μεταβίβαση κρυπτογραφικών κειμένων χωρίς σχετική άδεια ή η διάδοση πορνογραφικού υλικού ανηλίκων, η διαδικτυακή τρομοκρατία (cyber terrorism), ο κυβερνοπόλεμος (cyberwarfare), η παρενόχληση (cyber-stalking), η διάδοση κακόβουλου λογισμικού (λ.χ. ιών, κατασκοπευτικού λογισμικού, κ. λ. π.) Βλ. Αναστασία Ζάννη, Το Διαδικτυακό Έγκλημα, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2005, σελ Βλ. Ι. Ιγγλεζάκης, Δίκαιο της Πληροφορικής, 2008, σελ.282 & Αθανασία Π. Συκιώτου, Το Διαδίκτυο ως σύγχρονο όχημα θυματοποίησης, 2009,σελ Βλ. Ι. Ιγγλεζάκης,Δίκαιο της Πληροφορικής, 2008, σελ

17 Μία βασική διευκρίνιση η οποία πρέπει να γίνει όσον αφορά τη σχέση Διαδικτύου με το έγκλημα είναι ότι πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας όχι μόνο τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή, αλλά όλες τις νέες τεχνολογίες 14 (π.χ. κινητή τεχνολογία) που επιτρέπουν τη χρήση του Διαδικτύου. Σε περιβάλλον ηλεκτρονικού υπολογιστή χωρίς διαδίκτυο(με δισκέτα ή cd) Σε περιβάλλον ηλ.υπολογιστή με διαδίκτυο ή στο φυσικό περιβάλλον Ηλεκτρονικό έγκλημα Αποκλειστικά στο διαδίκτυο(cyber crimes) Με όλες τις νέες τεχνολογίες(κινητή τηλεφωνία) Διάγραμμα 1Διάκριση Ηλεκτρονικού εγκλήματος σε επιμέρους περιπτώσεις Χαρακτηριστικά του ηλεκτρονικού εγκλήματος Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά 15 του εγκλήματος μέσω Διαδικτύου, τα οποία το διαφοροποιούν από το συμβατικό έγκλημα είναι: Η ταχύτητα και η ακρίβεια με την οποία τελείται. Η εξάπλωση των αποτελεσμάτων του σε πολλά κράτη(κάτι που καθιστά αδύνατη την ακριβή αποτίμηση της συνολικής επελθούσας ζημίας). Η απουσία ιχνών με τη συμβατική έννοια της λέξης (δηλ. δακτυλικά αποτυπώματα). Η μη αναγκαιότητα φυσικής παρουσίας του δράστη σε συνδυασμό με την ευκολία διαφυγής του. Η ανάγκη για υψηλού επιπέδου εξειδικευμένες γνώσεις τόσο από την πλευρά του δράστη όσο κι από την πλευρά αυτών που το ερευνούν. 14 Βλ. Αθανασία Π. Συκιώτου, Το Διαδίκτυο ως σύγχρονο όχημα θυματοποίησης,2009, σελ Βλ. Μάραντος Φ. Παύλος, Πολιτική Παιδεία,2014, σελ

18 3.1.2 Κατηγορίες εγκλημάτων Στην Ελλάδα έχει θεσπισθεί ειδική νομοθεσία για κάποια από τα σύγχρονα ηλεκτρονικά εγκλήματα. Παρόλα αυτά το Γραφείο Καταπολέμησης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος διερευνά τις πιο κάτω κατηγορίες αδικημάτων 16, όπως αυτά περιγράφονται στον κυρωτικό νόμο 22(ΙΙΙ)/2004, ο περί της Σύμβασης κατά του Εγκλήματος μέσω του Διαδικτύου (κυρωτικός) Νόμος του 2004: 1. Παιδική Πορνογραφία 2. Εγκλήματα περί τα ήθη 3. Απάτες μέσω Διαδικτύου Πιστωτικές κάρτες Εγκλήματα Κυβερνο-εμπορίου 4. Cracking Hacking (Παράνομη πρόσβαση χωρίς εξουσιοδότηση χωρίς πρόθεση για πρόκληση ζημίας- Με πρόθεση για πρόκληση ζημίας) 5. Διακίνηση /Πειρατεία Λογισμικού 6. Διακίνηση Ναρκωτικών Παραβίαση προσωπικών δεδομένων 8. Διαδικτυακός εκφοβισμός (Cyber bullying) Στην παρούσα διπλωματική εργασία θα ερευνηθούν το φαινόμενο της παιδικής πορνογραφίας και η τελευταία κατηγορία του διαδικτυακού εκφοβισμού, ο οποίος αποτελεί μια σύγχρονη μορφή εγκληματικότητας. 3.2 Τύποι θυμάτων 16 Βλ. Ε. Σφακιανάκης- Κ. Σιώμος- Γ. Φλώρος, Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου,2012, σελ Να επισημανθεί ότι οι διακινητές ναρκωτικών κι άλλων παράνομων ουσιών εκμεταλλεύονται την τεχνολογία και την απήχηση που έχει το Διαδίκτυο στις νεαρές κυρίως ηλικίες, εισέρχονται σε δημοφιλείς νεανικές ιστοσελίδες και σε συγκεκριμένα κανάλια και ψαρεύουν τα επόμενα θύματα τους.όταν αναζητούν άτομα για διάθεση ναρκωτικών ουσιών (βαποράκια) θα βγουν σε συγκεκριμένα κανάλια, ενώ όταν θέλουν να πουλήσουν αυτές τις ουσίες, θα επιλέξουν τη μαζικότητα που τους προσφέρουν τα εικονικά δωμάτια επικοινωνίας. Είναι αυτονόητο ότι τέτοιες διαδικτυακές συμπεριφορές δεν κατατάσσονται καν σε κλίμακα επικινδυνότητας, διότι το μόνο που έχουν ως αποτέλεσμα είναι ο θάνατος των συνανθρώπων μας. Βλ. Ε. Σφακιανάκης- Κ. Σιώμος- Γ. Φλώρος, Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, σελ

19 Στα ηλεκτρονικά εγκλήματα χαρακτηριστικό είναι ότι υπάρχει περίπτωση το θύμα να μην έχει, τουλάχιστον άμεσα, συνείδηση της θυματοποίησης του. Για να μπορέσει να καταγγείλει τη θυματοποίηση του ένα θύμα 18, εκτός του ότι αυτή θα πρέπει να μπορεί να πιστοποιηθεί, θα πρέπει και το ίδιο το θύμα να την αντιλαμβάνεται ως τέτοια. Ανάλογα με τη συμβολή ή όχι του θύματος στη θυματοποίηση του, μπορούμε να διακρίνουμε τους ακόλουθους 2 τύπους θυμάτων: 1ος Τα εντελώς αθώα θύματα 2ος Τα όχι εντελώς αθώα θύματα Δεν έχουν καμία προγραμματισμένη πρόθεση Συμβάλλουν με κάποιο τρόπο στη θυματοποίησης τους Διάγραμμα 2 Τύποι θυμάτων Κατηγορίες ανηλίκων που βρίσκονται σε κίνδυνο Οι νεαροί έφηβοι 19 είναι η πλέον εκτεθειμένη ομάδα και κινδυνεύουν ιδιαίτερα να πέσουν θύματα κακόβουλων χρηστών. Καθώς, οι έφηβοι συνήθως εξερευνούν τη σεξουαλικότητά τους, απομακρύνονται από το γονικό έλεγχο και αναζητούν νέες σχέσεις, εκτός της οικογένειας. Με πρόσχημα την ανωνυμία, συνήθως είναι τολμηρότεροι στο Διαδίκτυο, ακόμη κι αν δεν καταλαβαίνουν απόλυτα τις πιθανές συνέπειες. Τα νεαρά άτομα που είναι πιο ευάλωτα είναι συνήθως : Νέα στον χώρο του Διαδικτύου και άπειρα στους τρόπους επικοινωνίας. Τύποι που δοκιμάζουν νέες εμπειρίες στη ζωή. Άτομα που αναζητούν προσοχή και στοργή. Επαναστάτες. 18 Βλ. Αθανασία Π. Συκιώτου, Το Διαδίκτυο ως σύγχρονο όχημα θυματοποίησης, 2009, σελ Βλ.Ε. Σφακιανάκης- Κ. Σιώμος- Γ. Φλώρος, Εθισμός στο Διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου,2012, σελ

20 Απομονωμένα ή μοναχικά άτομα. Άτομα με αυξημένο το αίσθημα της περιέργειας. Συγχυσμένα σε σχέση με τη σεξουαλική τους ταυτότητα. Άτομα που παρασύρονται εύκολα από ενήλικες. 3.3 Νομοθετική Προσέγγιση Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Η προσέγγιση των νομικών θεμάτων που αφορούν τον κυβερνοχώρο είναι δύσκολη καθώς προϋποθέτει τόσο νομικές όσο και τεχνικές γνώσεις, κάτι που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα κάθε κράτους καθώς ελάχιστοι νομικοί την διαθέτουν. Ωστόσο η αύξηση των μορφών των ψηφιακών εγκλημάτων επιβάλλει την ειδική και εξειδικευμένη αντιμετώπισή τους, με αποτέλεσμα σχεδόν όλα τα κράτη του κόσμου να έχουν θεσπίσει διατάξεις σχετικές με τα ψηφιακά εγκλήματα. Συνήθως όμως το νομοθετικό πλαίσιο που αφορά ειδικότερα το ζήτημα είναι ελλιπές και καλύπτεται από γενικότερες διατάξεις. Στο παρόν κεφάλαιο θα γίνει μια αναφορά στο νομοθετικό πλαίσιο που ισχύει στην Ελλάδα γενικά για το ηλεκτρονικό έγκλημα, ενώ ειδικότερα θα αναφερθούμε στη συνέχεια (κεφ. 4 και 5 της παρούσης εργασίας) για το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο όσον αφορά την παιδική πορνογραφία και τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Επιπλέον στο παρόν κεφάλαιο θα αναφερθούμε και στην Σύμβαση της Βουδαπέστης για τον Κυβερνοχώρο με την οποία τέθηκαν οι βάσεις για μια συνεργασία των κρατών μελών για την αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού εγκλήματος. -18-

21 3.3.1 Ελληνική Νομοθεσία Προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας 20 Το άρθρο 337ΠΚ εισήχθη στον ΠΚ με το ν. 1419/1984. Ο ποινικός νομοθέτης ποινικοποιεί πράξεις που προσβάλλουν βάναυσα το πεδίο της γενετήσιας ζωής. Συγκεκριμένα τιμωρεί με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους ή χρηματική ποινή όποιον με ασελγείς χειρονομίες ή προτάσεις που αφορούν ασελγείς πράξεις, προσβάλλει βάναυσα την αξιοπρέπεια άλλου στο πεδίο της γενετήσιας ζωής (παρ. 1). Μάλιστα, θέλοντας να προστατεύσει την παιδική αγνότητα στη παρ. 2 του άρθρου προβλέπει βαρύτερη ποινή για τον δράστη-που προσβάλλει έστω και κατ ελαφρότερο τρόπο τη γενετήσια αξιοπρέπεια - όταν ο παθών είναι νεότερος των 12 ετών. Με το άρθρο 3 παρ.1 του Ν 3727/2008 προστέθηκαν δύο νέες παράγραφοι, ήτοι οι παρ. 3 και 4. Ειδικότερα στη παρ. 3 προβλέπεται η τιμωρία με φυλάκιση τουλάχιστον δυο ετών του ενηλίκου, ο οποίος μέσω διαδικτύου ή άλλου μέσου επικοινωνίας, έρχεται σε επαφή με ανήλικο που δεν συμπλήρωσε τα δεκαπέντε έτη και προσβάλλει τη γενετήσια αξιοπρέπεια του, ενώ στη παρ. 4 προβλέπεται φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους για την περίπτωση που ανήλικος αποκτά τέτοια επαφή με πρόσωπο που εμφανίζεται ως ανήλικο ενώ την πραγματικότητα δεν είναι. Με το άρθρο 23 παρ. 4 του νομοσχεδίου «Εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης Εναρμόνιση της κείμενης 20 Άρθρο 337 Π.Κ.: 1. Όποιος με ασελγείς χειρονομίες ή προτάσεις που αφορούν ασελγείς πράξεις, προσβάλλει βάναυσα την αξιοπρέπεια άλλου στο πεδίο της γενετήσιας ζωής του τιμωρείται με Φυλάκιση μέχρι ενός έτους ή χρηματική ποινή. 2. Με Φυλάκιση τριών μηνών μέχρι δύο ετών τιμωρείται η πράξη της προηγούμενης παραγράφου, αν ο παθών είναι νεότερος από 12 ετών. 3. Ενήλικος, ο οποίος μέσω διαδικτύου ή άλλου μέσου επικοινωνίας, αποκτά επαφή με πρόσωπο που δεν συμπλήρωσε τα δεκαπέντε έτη και, με χειρονομίες ή προτάσεις ασελγείς, προσβάλλει την αξιοπρέπεια του ανηλίκου στο πεδίο της γενετήσιας ζωής του, τιμωρείται με Φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών. Αν η πράξη τελείται κατά συνήθεια ή αν επακολούθησε συνάντηση, ο ενήλικος τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών. 4. Ενήλικος, ο οποίος μέσω διαδικτύου ή άλλου μέσου επικοινωνίας, αποκτά επαφή με πρόσωπο που εμφανίζεται ως ανήλικο κάτω των δεκαπέντε ετών και, με χειρονομίες ή προτάσεις ασελγείς, προσβάλλει την αξιοπρέπεια του στο πεδίο της γενετήσιας ζωής του, τιμωρείται με Φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους. Αν η πράξη τελείται κατά συνήθεια ή αν επακολούθησε συνάντηση με το εμφανιζόμενο ως ανήλικο πρόσωπο, τιμωρείται με Φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών." 5. Όποιος τελεί την πράξη της παραγράφου 1 του άρθρου αυτού, εκμεταλλευόμενος την εργασιακή θέση του παθόντος ή τη θέση προσώπου που έχει ενταχθεί σε διαδικασία αναζήτησης θέσης εργασίας διώκεται κατ` έγκληση και τιμωρείται με Φυλάκιση από έξι (6) μήνες μέχρι τρία (3) έτη και με χρηματική ποινή τουλάχιστον χιλίων (1.000) ευρώ." -19-

22 νομοθεσίας με την Οδηγία 2006/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 5 ης Ιουλίου 2006 και άλλες συναφείς διατάξεις» προστέθηκε και η παρ. 5. Στην παρ. 5 προβλέπεται φυλάκιση από έξι (6) μήνες μέχρι τρία (3) έτη και χρηματική ποινή τουλάχιστον χιλίων (1.000) ευρώ, σε όποιον τελεί την πράξη της παραγράφου 1 του άρθρου αυτού, εκμεταλλευόμενος την εργασιακή θέση του παθόντος ή τη θέση προσώπου που έχει ενταχθεί σε διαδικασία αναζήτησης θέσης εργασίας 21. Προστατευόμενο έννομο αγαθό είναι η γενετήσια ελευθερία και αξιοπρέπεια και η προσβολή της επέρχεται με ασελγείς χειρονομίες ή προτάσεις, και όχι με ασελγείς πράξεις 22. Σε αντίθεση με τις ασελγείς πράξεις "οι ασελγείς χειρονομίες" είναι ελαφρότερες ερωτικές πράξεις που δεν φθάνουν στο σημείο της ασελγούς πράξεως", αλλά πάντως τελούνται σε σωματική επαφή. Οι "προτάσεις" μπορούν να γίνουν ρητά ή με χειρονομίες που πρέπει να αφορούν στην τέλεση ασελγών πράξεων και δεν προϋποθέτουν σωματική επαφή. Όσον αφορά στις παρ. 3 και 4 αντικείμενο προστασίας είναι η γενετήσια ελευθερία και αξιοπρέπεια των ανηλίκων έναντι σύγχρονων μορφών προσβολής της γενετήσιας αξιοπρέπειας, οι οποίες μπορούν να λάβουν χώρα μέσω της χρήσης των τεχνολογιών πληροφορικής, χωρίς απαραίτητη προϋπόθεση τη συνεύρεση ή τη σωματική επαφή. Στην παρ. 5 προστατευόμενο έννομο αγαθό είναι η προστασία της γενετήσιας ελευθερίας και αξιοπρέπειας στο χώρο εργασίας του παθόντος ή στο πλαίσιο αναζήτησης εργασίας από τον παθόντα από άτομα που εκμεταλλεύονται τη θέση αυτή 23. Για τη στοιχειοθέτηση δε της υποκειμενικής υπόστασης του άνω εγκλήματος απαιτείται δόλος, συνιστάμενος στη γνώση και τη θέληση πραγματώσεως των στοιχείων της πράξης. Διευκόλυνση ακολασίας άλλων(άρθρο 348 ΠΚ) Βλ. Αρ. Χαραλαμπάκης, Ποινικός Κώδικας, Ερμηνεία Κατ Άρθρο, τομ. β, Νομ. Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Βλ. Σε αντίθεση με τις ασελγείς πράξεις "οι ασελγείς χειρονομίες" είναι ελαφρότερες ερωτικές πράξεις που δεν φθάνουν στο σημείο της ασελγούς πράξεως", αλλά πάντως τελούνται σε σωματική επαφή, όπως λ.χ. ψαύσεις, ή θωπείες στο στήθος, στους μηρούς κλπ. Οι "προτάσεις" μπορούν να γίνουν ρητά ή με χειρονομίες που πρέπει να αφορούν στην τέλεση ασελγών πράξεων και δεν προϋποθέτουν σωματική επαφή, βλ. ενδεικτ. απόφ. 2590/2008 Α.Π., 23 Βλ. Αρ. Χαραλαμπάκης, Ποινικός Κώδικας, Ερμηνεία Κατ Άρθρο, τομ. β, Νομ. Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Άρθρο 348 Π.Κ.: 1.Όποιος κατ` επάγγελμα διευκολύνει με οποιοδήποτε τρόπο την ασέλγεια μεταξύ άλλων τιμωρείταιμε Φυλάκιση μέχρι ενός έτους. 2. Με φυλάκιση μέχρι τριών ετών και με χρηματική ποινή τιμωρείται όποιος διευκολύνει την ασέλγεια μεταξύ άλλων χρησιμοποιώντας απατηλά μέσα και αν ακόμη δεν ενεργεί κατ` επάγγελμα. -20-

23 Ο πρώτος τρόπος πραγμάτωσης του εγκλήματος (παρ. 1) είναι η κατ επάγγελμα διευκόλυνση της αλλότριας ακολασίας και τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι ένα έτος. Ο δεύτερος τρόπος πραγμάτωσης του εγκλήματος (παρ. 2) είναι η με απατηλά μέσα διευκόλυνση της αλλότριας ακολασίας και τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών ετών και χρηματική ποινή. Ο τρίτος τρόπος πραγμάτωσης του εγκλήματος (παρ. 3) είναι η κατ επάγγελμα ή από κερδοσκοπία διευκόλυνση της ακολασίας με ανήλικο, με τη δημοσίευση αγγελίας, εικόνας, αριθμού τηλεφωνικής σύνδεσης ή με τη μετάδοση ηλεκτρονικών μηνυμάτων ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο και τιμωρείται με φυλάκιση και με χρηματική ποινή δέκα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ 25. Με την παρ. 3 εισήχθη αυστηρότερο αξιόποινο για την τέλεση του οικείου εγκλήματος αναφορικά με τους ανήλικους. Συγκεκριμένα ο νομοθέτης με την παρ. 3 επιθυμεί να διασφαλίσει στο μέγιστο δυνατό βαθμό και την ελευθερία αλλά και την υγεία των ανηλίκων στο πεδίο της γενετήσιας τους ζωής 26. Προσέλκυση παιδιών για γενετήσιους λόγους(άρθρο 348Β ) 27 Η εισαγωγή της διάταξης αυτής κρίθηκε απαραίτητη διότι καλύπτει την περίπτωση της αποπλάνησης ανηλίκου (grooming) για σεξουαλικούς λόγους, μέσω της χρήσης κυρίως του διαδικτύου και των κινητών τηλεφώνων. Για να τελεστεί το αδίκημα απαιτείται η πρόταση από οποιονδήποτε σε ενήλικο να συναντήσει ανήλικο, πρόταση που γίνεται κυρίως μέσω τηλεφώνου ή διαδικτύου με σκοπό την διάπραξη των αδικημάτων των παρ.1 και 2 των άρθρων 339 και 348 Α ΠΚ και η πρόταση να ακολουθείται από ουσιαστικές περαιτέρω πράξεις που οδηγούν στην διάπραξη των αδικημάτων αυτών. 3. Όποιος κατ` επάγγελμα ή από κερδοσκοπία επιχειρεί να διευκολύνει, έστω και συγκαλυμμένα, με τη δημοσίευση αγγελίας, εικόνας, αριθμού τηλεφωνικής σύνδεσης ή με τη μετάδοση ηλεκτρονικών μηνυμάτων ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο την ασέλγεια με ανήλικο τιμωρείται με Φυλάκιση και με χρηματική ποινή δέκα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ." 25 Βλ. αναλυτικά για τις μορφές τέλεσης του εγκλήματος: Αρ. Χαραλαμπάκης, Ποινικός Κώδικας, Ερμηνεία Κατ Άρθρο, τομ. β, Νομ. Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Βλ. ενδεικτ. αποφ. 7/2009 ΑΠ, www. areiospagos.gr 27 Άρθρο 348 Β Π.Κ.: Όποιος με πρόθεση, μέσω της τεχνολογίας πληροφόρησης και επικοινωνίας, προτείνει σε ενήλικο να συναντήσει ανήλικο, που δεν συμπλήρωσε τα δεκαπέντε έτη, με σκοπό τη διάπραξη σε βάρος του των αδικημάτων των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 339 και 348Α, όταν η πρόταση αυτή ακολουθείται από περαιτέρω πράξεις που οδηγούν στη διάπραξη των αδικημάτων αυτών, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών και χρηματική ποινή πενήντα χιλιάδων έως διακοσίων χιλιάδων ευρώ." -21-

24 Δράσης είναι άντρας ή γυναίκα οποιασδήποτε ηλικίας και θύμα ανήλικος που δεν έχει συμπληρώσει τα δεκαπέντε έτη. Απαιτείται δόλος για την τέλεση του εγκλήματος 28. Μαστροπεία (Άρθρο 349 ) 29 Με το άρθρο 349 (παρ. 1 και 3) προβλέπονται δυο αυτοτελείς μορφές του εγκλήματος της μαστροπείας :η μαστροπεία κατά ανηλίκων και η κατ επάγγελμα ή από κερδοσκοπία μαστροπεία κατά γυναικών για να προαχθούν στην πορνεία. Προστατευόμενο έννομο αγαθό στην πρώτη μορφή είναι η νεότητα από την ηθική διαφθορά στο πεδίο της γενετήσιας ζωής. Στην δεύτερη μορφή σκοπός είναι η τιμωρία ως ανεπιθύμητου κοινωνικού φαινομένου της δραστηριότητας εκείνης που εμφανίζεται ως παρεπόμενη του εταιρισμού γυναικών. Το έγκλημα της μαστροπείας ανηλίκων (παρ. 1)πραγματώνεται κατά τρείς διαφορετικούς τρόπους: α) με προαγωγή ανηλίκων σε πορνεία, β)με την εξώθηση τους σε πορνεία και γ)με την υπόθαλψη ή εξαναγκασμό ή διευκόλυνση ή συμμετοχή στην πορνεία. Δράστης είναι οποιοδήποτε πρόσωπο, άντρας ή γυναίκα, ενώ θύμα είναι ανήλικος. Ο υπαίτιος τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών και χρηματική ποινή από δέκα χιλιάδες έως πενήντα χιλιάδες ευρώ. Οι επιβαρυντικές περιστάσεις της πρώτης μορφής του εγκλήματος αναφέρονται στην παρ. 2 και είναι οι εξής: α) κατά ανηλίκου νεότερου των δεκαπέντε ετών, β) με απατηλά μέσα, γ) όταν δράστης είναι οικείος του θύματος, δ) όταν δράστης είναι 28 Βλ. Αρ. Χαραλαμπάκης, Ποινικός Κώδικας, Ερμηνεία Κατ Άρθρο, τομ. β, Νομ. Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Άρθρο 349 ΠΚ: 1. Όποιος, για να εξυπηρετήσει την ακολασία άλλων, προάγει ή εξωθεί στην πορνεία ανήλικο ή υποθάλπει ή εξαναγκάζει ή διευκολύνει ή συμμετέχει στην πορνεία ανηλίκων, τιμωρείται με Κάθειρξη μέχρι δέκα ετών και με χρηματική ποινή δέκα χιλιάδων έως πενήντα χιλιάδων ευρώ." 2. Με Κάθειρξη και χρηματική ποινή πενήντα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ τιμωρείται ο υπαίτιος, αν το έγκλημα τελέστηκε: α) εναντίον προσώπου νεότερου των δεκαπέντε ετών, β) με απατηλά μέσα, γ) από τον ανιόντα συγγενή εξ αίματος ή εξ αγχιστείας ή από θετό γονέα, σύζυγο, επίτροπο ή από άλλον στον οποίο έχουν εμπιστευθεί τον ανήλικο για ανατροφή, διδασκαλία, επίβλεψη ή φύλαξη, έστω και προσωρινή, δ) από υπάλληλο ο οποίος κατά την άσκηση της υπηρεσίας του ή επωφελούμενος από την ιδιότητά του αυτή διαπράττει ή συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο στη πράξη."ε. με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας, στ. με προσφορά ή υπόσχεση πληρωμής χρημάτων ή οποιουδήποτε άλλου ανταλλάγματος." 3. Όποιος κατ` επάγγελμα ή από κερδοσκοπία προάγει στην πορνεία γυναίκες τιμωρείται με Φυλάκιση τουλάχιστον δεκαοκτώ μηνών και με χρηματική ποινή. Η τέλεση της πράξης από υπάλληλο, ο οποίος κατά την άσκηση της υπηρεσίας του ή επωφελούμενος από την ιδιότητά του αυτή διαπράξει ή συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο στην πράξη, συνιστά επιβαρυντική περίσταση." -22-

25 υπάλληλος, ε) με την χρήση ηλεκτρονικών μέσων και στ) με υπόσχεση χρηματικού ή μη ανταλλάγματος. Η δεύτερη μορφή του εγκλήματος της μαστροπεία είναι η κατ επάγγελμα ή από κερδοσκοπία προαγωγή θηλέων στην πορνεία (παρ. 2). δράστης του εγκλήματος είναι οποιοδήποτε πρόσωπο, άντρας ή γυναίκα, ενώ θύμα είναι γυναίκα, ενήλικη, που δεν έχει γίνει ακόμη πόρνη. Ο υπαίτιος τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον δεκαοκτώ μηνών και χρηματική ποινή. Επιβαρυντική περίπτωση θεωρείται όταν δράστης είναι υπάλληλος που κατά την άσκηση της υπηρεσίας του ή επωφελούμενος από την ιδιότητά του αυτή α α)διαπράττει ή β) συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο στην πράξη Η Σύμβαση της Βουδαπέστης για το Κυβερνοέγκλημα και το Πρόσθετο Πρωτόκολλο Η Σύμβαση της Βουδαπέστης 31 είναι η πρώτη Διεθνής Σύμβαση η οποία αποσκοπεί στην αντιμετώπιση του Ηλεκτρονικού Εγκλήματος μέσω της εναρμόνισης των εθνικών νομοθεσιών, της βελτίωσης των διερευνητικών τεχνικών και τη αύξησης της συνεργασίας μεταξύ των κρατών. Η Σύμβαση υπεγράφη τον Νοέμβριο του 2001 και τέθηκε σε ισχύ τον Ιούλιο του Επίσης, ένα πρόσθετο Πρωτόκολλο που υπεγράφη το 2003 και τέθηκε σε ισχύ το Μάρτιο του 2006 αφορά στη ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης που τελείται μέσω συστημάτων υπολογιστών. Η Σύμβαση περιλαμβάνει τέσσερις κατηγορίες αδικημάτων, για τα οποία πρέπει τα συμβαλλόμενα κράτη-μέλη να θεσπίσουν τα κατάλληλα μέτρα. Ο πρώτος τίτλος αφορά τα αδικήματα ενάντια στην εμπιστευτικότητα, ακεραιότητα και διαθεσιμότητα των δεδομένων και συστημάτων η/υ. Εδώ περιλαμβάνονται τα εξής αδικήματα : 1. Παράνομη πρόσβαση(illegal access) 2. Παράνομη υποκλοπή δεδομένων(illegal interception) 30 Βλ. αναλυτικά για το έγκλημα της μαστροπείας: Αρ. Χαραλαμπάκης, Ποινικός Κώδικας, Ερμηνεία Κατ Άρθρο, τομ. β, Νομ. Βιβλιοθήκη, 2011, σελ Βλ. Ι. Ιγγλεζάκης, Δίκαιο της Πληροφορικής, 2008, σελ.286. & εισήγηση - Λ. Μήτρου Κανονιστικό πλαίσιο Κοινωνίας της πολιτείας Ηλεκτρονικό έγκλημα και Κυβερνοέγκλημα,, Παν. Αιγαίου. -23-

26 3. Επέμβαση σε δεδομένα(data interference) 4. Επέμβαση σε σύστημα(system inference) 5. Κακή χρήση συσκευών(misuse of devices) Η δεύτερη κατηγορία αδικημάτων είναι τα σχετικά,με η/υ στα οποία περιλαμβάνονται τα εξής αδικήματα: 4 Πλαστογραφία σε σχέση με η/υ (computer related forgery) 5 Απάτη με η/υ(computer related fraud) Η τρίτη κατηγορία αδικημάτων είναι σχετικά με το περιεχόμενο. Σε αυτά περιλαμβάνεται το αδίκημα της παιδικής πορνογραφίας. Η τέταρτη κατηγορία αφορά τα αδικήματα σε σχέση με την παραβίαση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Επιπλέον διεθνείς συμβάσεις που έχουν θεσπιστεί και έχουν εφαρμογή στο ηλεκτρονικό έγκλημα είναι η Συνθήκη των Βρυξελλών (1968) «περί προσδιορισμού της δικαιοδοσίας», η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ της , καθώς και η Σύμβαση της Ρώμης «για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών» της (ΕΣΔΑ). 3.4 Προτεινόμενες λύσεις για την προστασία δεδομένων Οι παρακάτω λύσεις αποτελούν απόσπασμα της γνώμης 5/ σχετικά με τις επιγραμμικές υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης την οποία συνέταξε η ομάδα εργασίας του άρθρου 29 για την προστασία δεδομένων. Εφαρμοσιμότητα των οδηγιών της ΕΚ 1. Η οδηγία για την προστασία των δεδομένων εφαρμόζεται γενικά για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα από τις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, ακόμη κι όταν η έδρα τους βρίσκεται εκτός του ΕΟΧ. 32 Βλ. Γνώμη 5/2009 σχετικά με τις επιγραμμικές υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, WP163, 12/06/09, σελ.15-6,

27 2. Οι πάροχοι υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης θεωρούνται υπεύθυνοι επεξεργασίας δεδομένων δυνάμει της οδηγίας για την προστασία των δεδομένων. 3. Οι πάροχοι εφαρμογών μπορούν να θεωρούνται υπεύθυνοι επεξεργασίας δεδομένων δυνάμει της οδηγίας για την προστασία των δεδομένων. 4. Οι χρήστες θεωρούνται υποκείμενα των δεδομένων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων τους από την υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης. 5. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα από τους χρήστες εμπίπτει στην απαλλαγή λόγω αποκλειστικά οικιακής χρήσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι δραστηριότητες ενός χρήστη δεν καλύπτονται από αυτή την απαλλαγή. 6. Οι υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης δεν εμπίπτουν στον ορισμό των υπηρεσιών ηλεκτρονικής επικοινωνίας και, ως εκ τούτου, η οδηγία για τη διατήρηση δεδομένων δεν ισχύει για τις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης. Υποχρεώσεις των παρόχων κοινωνικής δικτύωσης Οι πάροχοι των υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να ενημερώνουν τους χρήστες για την ταυτότητά τους, και να παρέχουν πλήρεις και σαφείς πληροφορίες σχετικά με τους σκοπούς και τους διάφορους τρόπους με τους οποίους προτίθενται να επεξεργαστούν τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα. Ο πάροχος υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να προσφέρει ρυθμίσεις που να είναι εξ ορισμού φιλικές προς την ιδιωτική ζωή. Οι πάροχοι των υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να παρέχουν πληροφορίες και επαρκή ενημέρωση στους χρήστες σχετικά με τους κινδύνους για την ιδιωτική ζωή όταν αναφορτώνουν δεδομένα στην υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης. Οι χρήστες πρέπει να προειδοποιούνται από την υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης ότι οι εικόνες ή οι πληροφορίες για άλλα άτομα δεν πρέπει να αναφορτώνονται χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των εν λόγω ατόμων. Τουλάχιστον, η αρχική σελίδα της υπηρεσίας κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να περιέχει ένα σύνδεσμο προς μια υπηρεσία υποβολής παραπόνων, η οποία να ασχολείται με θέματα προστασίας των δεδομένων, τόσο για τα μέλη όσο και για τα μη μέλη. -25-

28 Η δραστηριότητα εμπορικής προώθησης πρέπει να συμμορφώνεται με τους κανόνες που ορίζονται από την οδηγία για την προστασία των δεδομένων και από την οδηγία για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες. Η υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να ορίζει μέγιστες περιόδους για τη διατήρηση των δεδομένων ανενεργών χρηστών. Οι εγκαταλειμμένοι λογαριασμοί πρέπει να διαγράφονται. Όσον αφορά τους ανηλίκους, η υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να αναλάβει κατάλληλη δράση για τον περιορισμό των κινδύνων. Δικαιώματα των χρηστών Τόσο τα μέλη όσο και τα μη μέλη των υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης τυγχάνουν, κατά περίπτωση, των δικαιωμάτων των υποκειμένων των δεδομένων, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 10 έως14 της οδηγίας για την προστασία των δεδομένων. Τόσο τα μέλη όσο και τα μη μέλη πρέπει να έχουν πρόσβαση σε μια εύχρηστη διαδικασία διαχείρισης παραπόνων, την οποία θέτει σε εφαρμογή η υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης. Πρέπει, γενικά, να επιτρέπεται στους χρήστες να χρησιμοποιούν ψευδώνυμο. 4. ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ και ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ(Grooming) Στην σύγχρονη εποχή, βιώνεται μία νέα έκφανση του φαινομένου της παιδικής πορνογραφίας η οποία τελείται μέσω του Διαδικτύου(ή αλλιώς worldwide web). Στα διεθνή κείμενα 33 υιοθετείται ο όρος child ενώ στα ελληνικά νομοθετικά κείμενα και ειδικότερα στον Ποινικό Κώδικα χρησιμοποιείται ο όρος ανήλικο εννοώντας το πρόσωπο το οποίο είναι κάτω των 18 ετών, ενώ ο όρος παιδί υποδηλώνει τον ανήλικο μεταξύ 8 13 ετών. 33 Βλ. Δημ. Κιούπης- Αιμ. Ιωαννίδου, Η παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο, Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα τ ανθρώπου, Σειρά ομάδας νέων (ΙΜΔΑ), 2007, σελ

29 4.1Νομική ερμηνευτική προσέγγιση του όρου Η έννοια της παιδικής πορνογραφίας βάση του προσθέτου Πρωτοκόλλου στη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα δικαιώματα του Παιδιού, σχετικά με την πώληση παιδιών, την παιδική πορνεία και την παιδική πορνογραφία της 25/Μαίου 2000 ορίζεται ως : «η οιαδήποτε αναπαράσταση, με οποιοδήποτε μέσον, παιδιού εμπλεκομένου σε πραγματικές ή εικονικές γενετήσιες δραστηριότητες, η κάθε απεικόνιση των γενετήσιων οργάνων παιδιού για πρωτευόντος σεξουαλικούς 34 σκοπούς». 4.2 Πυροδότηση της παιδικής πορνογραφίας Ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει μέσα από την μελέτη της εξέλιξης του φαινομένου της παιδικής πορνογραφίας είναι ποιοι είναι οι λόγοι της πυροδότησης της από τη χρήση του Διαδικτύου. 1.Επιτρέπει πρόσβαση σε πορνογραφικό υλικού από όλο τον κόσμο ανά πάσα στιγμή 2.Εξασφαλίζει ανωνυμία και μυστικότητα 3.Διευκολύνει την άμεση επικοινωνία και ανταλλαγή υλικού 4.Επιτρέπει την παρακολούθηση σεξουαλικής κακοποίησης, κακομεταχείρισης ανθρώπων από παιδόφιλους σε πραγματικό χρόνο 34 Βλ. Δημ. Κιούπης - Αιμ. Ιωαννίδου, Η Παιδική Πορνογραφία στο Διαδίκτυο, Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα του ανθρώπου, Σειρά ομάδας νέων (ΙΜΔΑ),2007, σελ.1& «Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα δικαιώματα του παιδιού σχετικά με την πώληση παιδιών, την παιδική πορνεία και την παιδική πορνογραφία», 25 ης Μαΐου

30 Διάγραμμα 3 Λόγοι πυροδότησης της παιδικής πορνογραφίας από το Διαδίκτυο Εύλογα γίνεται αντιληπτή μια σύγχρονη έξαρση του φαινομένου της παιδικής πορνογραφίας. Μετά από αναζήτηση στην ιστοσελίδα όπου πληκτρολογήθηκε το λήμμα sex movies,η μηχανή παρουσίασε περίπου ιστοσελίδες, στις οποίες περιέχονται ταινίες πορνογραφικού περιεχομένου. Ο αριθμός των ιστοσελίδων που αφορούν οποιοδήποτε άλλο θέμα σε καμία περίπτωση δεν φθάνει σε αριθμό τις ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου Η επίδραση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του Διαδικτύου Η προστασία των ανηλίκων αποτελεί υποχρέωση και καθήκον της πολιτείας και του νομοθέτη. Το Διαδίκτυο στοιχειοθετεί τις κοινωνικές, ατομικές και τεχνολογικές συνθήκες, για να αναπτυχθεί και διαδοθεί η παιδική πορνογραφία 35.Η παραπάνω ρήση δικαιολογείται αν λάβει κανείς υπόψη ότι: 1. Επιτελείται η δημιουργία on-line κοινοτήτων μεταξύ των παιδόφιλων, οι οποίες εμφανίζουν τη δυναμική ομάδων. Μέσα στην κοινότητα ο παιδόφιλος αυτονομιμοποιεί την δραστηριότητα του και χρησιμοποιεί την παιδική πορνογραφία ως μέσο συναλλαγής. 2. Δημιουργείται το αίσθημα του ανήκειν σε μια εικονική κοινότητα. Με αυτόν τον τρόπο ο παιδόφιλος αποκτά ασφάλεια και κοινωνικό κύρος. 3. Ο παιδόφιλος αποκτά ένα απολύτως προσωπικό περιβάλλον έκφρασης των σεξουαλικών του φαντασιώσεων. 4. Συμμετέχουν σε ζωντανές συζητήσεις με παιδιά, που πολλές φορές οδηγούν σε συναντήσεις off-line. 5. Η ικανότητα της άμεσης απόκτησης των εικόνων αυτών και η προώθηση τους σε άλλους προϋποθέτει ένα αρκετά καλό επίπεδο τεχνικών γνώσεων. Η διαρκώς αυξανόμενη κυριαρχία κι αυτοεπιβεβαίωση στον κυβερνοχώρο δίνει στο άτομο την αίσθηση της εξουσίας και του ελέγχου. 35 Βλ.Taylor M., Quayle E., Child pornography: an Internet crime, σελ.17,

31 4.3 Διαδικασία προσέλκυσης ανήλικων θυμάτων από παιδόφιλους Το φαινόμενο του grooming 36 αποτελεί την σύγχρονη εκδοχή της προσέλκυσης ανηλίκων από παιδόφιλους. Η προσέλκυση αυτή παλιότερα γινόταν με την προσέγγιση των παιδιών από τους παιδόφιλους έξω από τα σχολεία ή σε άλλα κεντρικά σημεία με την προσφορά δώρων ή γλυκών. Στη σημερινή εποχή 37 γίνεται λόγος για «ψηφιακές καραμέλες», οι οποίες κρίνονται ως πολύ πιο επικίνδυνες κι αποτελεσματικές αφού οι νέες τεχνολογίες και ιδιαίτερα το διαδίκτυο μέσα από τα δωμάτια ανοιχτής επικοινωνίας, τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης ή τα παιχνίδια συγκαλύπτουν εύκολα εκείνους οι οποίοι πλησιάζουν τους ανηλίκους. Στις περισσότερες των περιπτώσεων εμφανίζονται ως συνομήλικοι κι αφού πλέον μάθουν τα ενδιαφέροντα και τις συνήθειες τους, έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, την κατάλληλη στιγμή κάνουν μαζί τους συζητήσεις σεξουαλικής φύσεως ή τους στέλνουν σχετικό υλικό, προσπαθώντας να τους αποδεσμεύσουν από τις αναστολές τους και να τους πείσουν ότι θα μπορούσαν να συμμετέχουν χωρίς κανένα πρόβλημα. Παράλληλα, φροντίζουν να μην αποκαλύπτουν την επαφή τους μαζί τους οι ανήλικοι στους γονείς τους Η σκιαγράφηση του προφίλ του δράστη Όταν αναφερόμαστε στην ομάδα αυτή των δραστών θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν είναι ομοιογενής, ούτε παρουσιάζει ταύτιση στα κίνητρα της. Στους συλλέκτες και διαχειριστές πορνογραφικού υλικού υπάρχουν, είτε άτομα με ψυχοσεξουαλική 3636 Βλ.Barbara Krahe et all, Aggression and Violent Behavior: Prevalence of sexual aggression among young people in Europe: A review of the evidence from 27 EU countries, University of Germany, 2013, Elsevier, 2013http:// krahe.html& st_refereeing.pdf. 37 Βλ. Μ.Καιάφα Γκμπάντι, Διαδικτυακές προσβολές της ανηλικότητας, Ποινικά Χρονικά /2012, σελ

32 διαταραχή, πιο συγκεκριμένα παιδοφιλία, είτε πελάτες που αναζητούν καινούργιες σεξουαλικές εμπειρίες, είτε επαγγελματίες που κερδοσκοπούν διακινώντας και αναπαράγοντας πορνογραφικό υλικό. Τα κυριότερα δημογραφικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους παιδόφιλους είναι 38 :α) Είναι συνήθως από 25 έως 50 ετών, β) είναι πιο πιθανόν να εργάζονται σε αντίθεση με τους δράστες βιαστές,γ) έχουν συνήθως πάνω από το μέσο επίπεδο ευφυΐας, δ) συνήθως απασχολούνται σε επαγγελματικούς τομείς με ελάχιστη ή καθόλου κοινωνική αλληλεπίδραση ή η επικοινωνία τους με τα παιδιά αποτελεί μια καθημερινή δραστηριότητα. Εκτός από τα παραπάνω πιθανά κοινά χαρακτηριστικά υπάρχει η άποψη ότι οι παιδόφιλοι έχουν και κάποια ομοιογενή ψυχικά γνωρίσματα 39, τα οποία είναι τα εξής: α) πολλοί εξ αυτών υπήρξαν στο παρελθόν οι ίδιοι θύματα σεξουαλικής κακοποίησης, β) ένα μεγάλο ποσοστό τους παρουσιάζει τέτοια ψυχολογική ανωριμότητα όση και τα μετέπειτα παιδιά θύματα τους, γ)αντιμετωπίζουν δυσκολίες ενσυναίσθησης. 40 Όσον αφορά τον τρόπο χρήσης 41 του Διαδικτύου από τους παιδόφιλους θα μπορούσαν να διακριθούν τρεις τρόποι χρήσης και είναι οι εξής: α) μέσα από συστήματα που προωθούν την επικοινωνία και συζητήσεις σεξουαλικού περιεχομένου, β) μέσα από δίκτυα ανταλλαγής υλικού κι αρχειοθέτησης συλλογών, γ)μέσα από ιστοσελίδες που διαφημίζουν διάφορες μορφές πορνογραφικού υλικού όπως εικόνες ή βίντεο. Ως σημαντική παρατήρηση θα μπορούσε να ειπωθεί, ότι το μεγαλύτερο τμήμα του πορνογραφικού υλικού που διακινείται στο Διαδίκτυο είναι διαθέσιμο μέσα από τις ιστοσελίδες 42, στις περισσότερες από τις οποίες για την πρόσβαση απαιτείται η πληρωμή μέσω πιστωτικής κάρτας με την απόδειξη ηλικίας. Τα πιο γνωστά δίκτυα 38 Βλ.Taylor &Francis Group, Cyber Criminology : Exploring Internet crimes and criminal behavior,2011, σελ.79 &άρθρο Jenny A.B.M. Houtepen- Jelle J. Sijtsema- Stefan Bogaerts, From child pornography offending to child sexual abuse: A review of child pornography offender characteristics and risks for cross-over, Elsevier, 2014, 39 Βλ.Jenny A.B.M. Houtepen, Jelle J. Sijtsema, Stefan Bogaerts,Aggression and Violent Behavior: From child pornography offending to child :A review of child pornography offender characteristics and risks for cross-over, Elsevier, 2014& 40 Σύμφωνα με τον κ. Μπουραντά (Αναπληρωτή καθηγητή οικονομικού πανεπιστημίου Αθηνών), «Ενσυναίσθησης: σημαίνει μπαίνω στη θέση του πομπού και αντιλαμβάνομαι το μήνυμα το οποίο αυτός μου αποστέλλει». 41 Βλ. Δημ. Κιούπης, Αιμ. Ιωαννίδου, Η παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο, ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα του ανθρώπου,εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη,2007,Αρχιπέλαγος,σελ Βλ. J. Neutze- D. Grundmann- G. Scherner- K. M. Beier, Undetected and detected child sexual abuse and child pornography offenders, Elsevier,

33 επικοινωνίας παιδόφιλων είναι: α)usenet Networksκαι β)bulletin Board Systems. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ένας άλλος τρόπος επικοινωνίας, τα επονομαζόμενα fora ζωντανών συζητήσεων τα οποία δεν αποτελούν μία διαδικτυακή πλατφόρμα επικοινωνίας (Internet Relay Chat). Οι παιδόφιλοι δύνανται ανταλλάσσουν άμεσα υλικό, δίνοντας τη δυνατότητα στον ενδιαφερόμενο ν επισκεφτεί την συλλογή κάποιου άλλου. Ακολουθεί μια σύντομη διαγραμματική απεικόνιση των παραπάνω κατηγοριών. Προφίλ δράστη Παιδόφιλοι με ψυχοσεξουαλική διαταραχή Πελάτες Επαγγελματίες Διάγραμμα 4 Προφίλ δράστη Περιγραφή του προφίλ του θύματος Υπάρχει μία κοινή διαπίστωση όσον αφορά το προφίλ του θύματος 43, καμία πραγματική εικόνα παιδιού θύματος παιδικής πορνογραφίας δεν έχει δημιουργηθεί χωρίς το παιδί να πονέσει σωματικά ή ψυχικά ή και γενικότερα χωρίς ν αποτελέσει αντικείμενο εκμετάλλευσης. Συνήθως τα θύματα είναι παιδιά όλων των ηλικιών, συμπεριλαμβανομένων βρεφών, νηπίων κι εφήβων. Επίσης, τα παιδιά αυτά έχουν ελάχιστη έως και καθόλου επαφή με 43 Βλ. Βασιλική Χαλκιαδάκη, Η κατοχή υλικού παιδικής πορνογραφίας μέσω ηλεκτρονικού συστήματος υπό το φως της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των παιδιών κατά της γενετήσιας κακοποίησης και εκμετάλλευσης, Δικηγόρου LL.M., Υπ. Διδάκτορος του Πανεπιστημίου του Freiburg και του Max Planck Institute for Foreign and International Criminal Law 2011,

34 τους γονείς τους, γεγονός που έχει ως συνέπεια να μην έχουν αυστηρά προσδιορισμένη ώρα ύπνου Eιδική αναφορά στο ζήτημα του εικονικού ανηλίκου Το ζήτημα του εικονικού ανηλίκου (morphing) 44 αναφέρεται στο φαινόμενο, κατά το οποίο οι λάτρεις της παιδικής πορνογραφίας μπορούν να μετατρέψουν πορνογραφικές απεικονίσεις ενηλίκων σε πορνογραφικές απεικονίσεις ανηλίκων. Μπορούν να δημιουργήσουν εκ του μηδενός τρισδιάστατες 45 ηλεκτρονικές εικόνες ανηλίκων, οι οποίες πολύ δύσκολα διακρίνονται από τις κοινές φωτογραφίες. Διαφορετικά θα μπορούσε να ορισθεί ως η σάρωση μη επιλήψιμων φωτογραφιών ανηλίκων και η μετέπειτα αλλοίωση τους μέσω ειδικών προγραμμάτων. Με αυτό το λογισμικό αφαιρούν το ρουχισμό των ανηλίκων και διευθετούν τα σώματα τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργείται η εντύπωση ότι λαμβάνουν μέρος σε σεξουαλικές πράξεις. Η εικονική πορνογραφία ανηλίκων είναι ένα έγκλημα χωρίς θύμα. Πρέπει να διώκεται ποινικά για τους παρακάτω λόγους: 1. Χρησιμοποιείται από τους παιδόφιλους ως μέσο εξαπάτησης των θυμάτων τους. 2. Αν δεν ποινικοποιηθεί, δυσχεραίνεται η απονομή δικαιοσύνης και η καταδίωξη των παιδεραστών. 3. Για να αναγκασθούν να καταστρέψουν το πορνογραφικό υλικό, που έχουν στην κατοχή τους οι παιδόφιλοι. 4. Υποκινεί τους παιδόφιλους να κακοποιούν σεξουαλικά ανηλίκους. 4.4 Διάκριση απεικονίσεων σε κατηγορίες 44 Βλ. Μ.Καιάφα Γκμπάντι, Διαδικτυακές προσβολές της ανηλικότητας, ΠοινικάΧρονικά,2012, σελ. 164 (Υποσημείωση 22). 45 Βλ. Computer Crimes, Cyber-Terrorism, Child Pornography and Financial Crimes, Greek National Section of the International Association of Penal Law, Athens/Komotini, 2004, σελ

35 Στο διάγραμμα που ακολουθεί αναπαρίσταται μία κατηγοριοποίηση της διάκρισης των απεικονίσεων η οποία έγινε από τους Δ. Κιούπη και την Αιμ. Ιωαννίδου 46 στο βιβλίο «Η παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο». 1.ενδεικτικές 8.επιθετικές 2.γυμνισμού 7.ερωτικής δραστηριότητας Απεικονίσεις 3.ερωτικές 6.ερωτικών στάσεων 4.πόζες 5.ερωτικές πόζες Διάγραμμα 5 Διάκρισης απεικονίσεων 4.5 Συνέπειες της παιδικής πορνογραφίας στην ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών Η συνεχής έκθεση των ανηλίκων χρηστών του Διαδικτύου σε πορνογραφικό υλικό, όταν δεν ταυτίζεται με την σεξουαλική εκμετάλλευση των ίδιων, ενδέχεται να επηρεάσει αρνητικά, την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του ανηλίκου, μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά στην ανάπτυξη σεξουαλικών διαταραχών ή ακόμη και να οδηγήσει στην αυτοθυματοποίηση του ανήλικου που συνεπάγεται αυτομαγνητοσκόπηση ή αυτοφωτογράφηση σεξουαλικού περιεχομένου και διακίνηση του πάλι από το Διαδίκτυο. 46 Βλ. Δ. Κιούπης-Α. Ιωαννίδου, Η παιδική πορνογραφία στο διαδίκτυο, Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα τ ανθρώπου, Σειρά νέων (ΙΜΔΑ), 2007, σελ

36 Ειδικότερα, οι συνέπειες της σεξουαλικής εκμετάλλευσης που αποτελεί άλλοτε το θεμέλιο κι άλλοτε το επακόλουθο της παιδικής πορνογραφίας, επί των ανήλικων θυμάτων κρίνονται σοβαρότατες, είτε σωματικές, είτε ψυχολογικές 47. Το ίδιο το πορνογραφικό υλικό μαρτυρεί τη βία και τη σωματική κακοποίηση. Τα θύματα αναφέρουν πόνους στην περιοχή των γεννητικών οργάνων, προερχόμενους από κακώσεις, ενώ συχνά υποφέρουν από πονοκεφάλους, αϋπνίες ή και την απώλεια της όρεξης. Άλλες συνήθεις συνέπειες είναι οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες ή τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα με κυριότερο το σύνδρομο της επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας(aids). Σε ψυχολογικό επίπεδο, ενδεικτικά, τα θύματα παρουσιάζουν συναισθηματική απομόνωση, άγχος, φοβίες, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοκτονικές σκέψεις και τάσεις,παθητική ή επιθετική συμπεριφορά, κατάθλιψη, μελαγχολία,εφιάλτες, ανικανότητα ν εμπιστευθούν ή ν αγαπήσουν τους άλλους, ενοχές, αυτοτραυματισμούς και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. 4.6 Παρούσα κατάσταση και στο εξωτερικό Βάσει των στοιχείων της Unisef εκατομμύρια παιδιά πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης, παιδιά ζουν στους δρόμους, παιδιά γίνονται θύματα διακίνησης. Επιπρόσθετα, κάθε χρόνο παιδιά εμπλέκονται σε δίκτυα πορνείας (υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών, τα οποία είναι 9 ετών και μικρότερα. Ειδικότερα σε υποθέσεις πορνογραφίας εμπλέκονται παιδιά. Η παιδική πορνογραφία στο Διαδίκτυο αποτελεί μία οργανωμένη επιχειρηματική δραστηριότητα, στην οποία επιδίδονται ισχυρότατα οικονομικά, οργανωμένα κυκλώματα είτε εξειδικευμένα σε αυτή, είτε ασχολούμενα γενικότερα με το trafficking 49 και την εμπορία ανθρώπων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι άθλιες 47 Βλ. S. Ost, Child pornography and sexual grooming: Legal and society responses, Cambridge University Press, 2009, σελ Βλ. Κ Σπινέλλη, Σεξουαλική κακοποίηση-από τις αναπαραστάσεις στη συναίνεση και τη νομοθεσία, σελ Βλ. Πρωτόκολλο για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της διακίνησης προσώπων, ιδιαίτερα γυναικών και παιδιών, που συμπληρώνει τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος Ν3875/2010ΦΕΚα 158, -34-

37 βιοτικές συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι πολίτες πολλών Κρατών,ανά την υφήλιο, καθιστούν τους ανήλικους εύκολη λεία των κυκλωμάτων διακίνησης προσώπων και οργανωμένων επιχειρήσεων σεξουαλικής εκμετάλλευσης ανηλίκων και παιδικής πορνογραφίας. Υπόσχονται στους γονείς οικονομικά ανταλλάγματα σε εξαθλιωμένες οικογένειες, για να αγοράσουν κάποιο παιδί ή παριστάνουν τους θετούς γονείς. Το λογικό συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι το στοιχείο της κερδοσκοπίας 50 δεν πρέπει να αποτελεί στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος της πορνογραφίας ανηλίκων. Από τις εμπειρίες ειδικών και τα αντίστοιχα διεθνή κείμενα προκύπτει η ανάγκη σύμπραξης στην ανάκριση παιδοψυχιάτρων, παιδοψυχολόγων, ενώ πρέπει και στην Ελλάδα να μην είναι απαραίτητη η αυτοπρόσωπη εμφάνιση του ανήλικου θύματος στο ακροατήριο. Υπάρχει η ελπίδα ότι με τα τελευταία σχέδια νόμου σχετικά με την εμπορία παιδιών, την παιδική πορνεία και την παιδική πορνογραφία θα αντιμετωπιστούν όχι μόνο τα παραπάνω θέματα αλλά θα υπάρξει και μια σχετικότερη προσέγγιση των νέων αυτών εγκληματικών δραστηριοτήτων σε σχέση με τις αποσπασματικές ρυθμίσεις του ν.3064/2002 για την «Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και γενικότερα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγή στα θύματα των πράξεων αυτών» και ιδίως του άρθρου 6, με το οποίο προστέθηκε το άρθρο 348Α του Ποινικού Κώδικα για την παιδική πορνογραφία, στο οποίο θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια. 4.7 Ισχύον νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα Στην Ελλάδα η πρώτη ουσιαστική αναφορά στην έννοια της παιδικής ηλικίας 51 εισήχθη στο άρθρο 21 παρ.1 του Συντ. του 1975/1986/2001,η οποία τελεί υπό την προστασία του κράτους ενώ εμφανίζονται κατ επανάληψη ειδικές διατάξεις του Συντάγματος της Δικτατορίας του 1968/1973 όπου το κράτος καλείται να πάρει ειδικά μέτρα(21 παρ.3) Βλ. Ο. Γιωτάκος- Μαρία Τσιλιάκου, Ο κύκλος της κακοποίησης, κεφ. Σεξουαλική κακοποίηση Από τις αναπαραστάσεις στη συναίνεση και τη νομοθεσία, σελ Βλ. Ηλ. Ιω. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, 2013, σελ

38 4.7.1 Ιστορική αναδρομή το παιδί ως αντικείμενο προστασίας Η αναγνώριση του ανηλίκου ως αντικείμενο προστασίας εντοπίζεται από πολύ παλιά από τις διατάξεις των συνταγμάτων της Επανάστασης 52 όπου προβλέπεται ειδική προστασία για τα παιδιά των πεσόντων, τα ορφανά του πολέμου. Ενώ η αναγνώριση του ανηλίκου ως υποκειμένου ατομικών δικαιωμάτων λόγω της σύνδεσης με το άρθρο 2 του Συντάγματος μπορεί να θεωρηθεί ως σχετικά νέα κατάκτηση. Στη συνέχεια, στο συνταγματικό κείμενο του 1927 παραλείπεται εντελώς η οποιαδήποτε γενική ή ειδική αναφορά στην προστασία της ανηλικότητας, καθότι το κείμενο τελεί υπό την επιρροή του Συντάγματος της Βαϊμάρης. Προβλέπεται απλά η εμμέσως ειδική μέριμνα του Κράτους για τις πολυπληθείς οικογένειες(άρθρο 24). Επιπρόσθετα, το σύνταγμα της απριλιανής δικτατορίας ξαναφέρνει στο προσκήνιο το θέμα της προστασίας της παιδικής ηλικίας καθώς γίνεται αναφορά στην εν γένει διαπαιδαγώγηση των νέων. Αξίζει να σημειωθεί μία καινοτομία η οποία αφορά το Σύνταγμα του 1975 το οποίο συνδέει την έννοια της παιδικής ηλικίας με αυτές της οικογένειας, του γάμου και της μητρότητας. Ουσιαστικά, όλα μαζί τελούν υπό την κρατική προστασία. Επομένως, κρίνεται η παιδική ηλικία ως αγαθό το οποίο είναι ανάγκη να δεχθεί συνταγματική προστασία. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, μία προσπάθεια ευθυγράμμισης του συνταγματικού νομοθέτη με τις τρέχουσες διεθνείς τάσεις όσον αφορά την σύνδεση της προστασίας της οικογένειας και της παιδικής ηλικίας. Στο άρθρο 21 του Συντάγματος(«Προστασία οικογένειας, γάμου, μητρότητας και παιδικής ηλικίας, δικαιώματα ατόμων με αναπηρίες»)γίνεται εμφανές ότι η προσωπικότητα του παιδιού δεν απορροφάται από το θεσμό της οικογένειας και ουσιαστικά το συμφέρον του παιδιού δεν αποτελεί ταυτόχρονα και συμφέρον των γονιών. Στην περίπτωση αυτή(που κινδυνεύει το παιδί) το άρθρο 21 ουσιαστικά νομιμοποιεί ακόμη και την παρέμβαση του κράτους στο χώρο της οικογένειας δείχνοντας πάντα σεβασμό στα δικαιώματα της γονικής μέριμνας. 52 Βλ. Ηλ. Ιω. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, 2013, σελ

39 Επιπρόσθετα, το άρθρο 21 του Συντάγματος 53 αφήνει να φανεί η προσπάθεια του νομοθέτη να προστατεύσει την οικογένεια ή την παιδική ηλικία ανεξάρτητα από τη νομική τους μορφή, οπότε κι αποτελεί διαπίστωση η προσπάθεια του νόμου να προστατεύσει και τη φυσική οικογένεια. Άρα, η παιδική ηλικία προστατεύεται ως βιοτική σχέση ανεξάρτητα από τη νομική της μορφή (αν δημιουργείται δηλαδή στο πλαίσιο ενός γάμου ή μιας εν γένει οικογένειας). Η παιδική ηλικία προστατεύεται ως έννομο αγαθό και υπαγορεύει τη λήψη μέτρων για όλα τα παιδιά χωρίς καμία διάκριση, (είτε γεννιούνται εκτός γάμου, είτε δεν ανατρέφονται στα πλαίσια ενός οικογενειακού περιβάλλοντος λαμβάνοντας υπόψη την παρ.2 του άρθρου 21 που αφορά τα ορφανά παιδιά). Συγκεκριμένα το άρθρο 21 του Συντάγματος ορίζει ότι: 1. H οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Kράτους. 2. Πολύτεκνες οικογένειες, ανάπηροι πολέμου και ειρηνικής περιόδου, θύματα πολέμου, χήρες και ορφανά εκείνων που έπεσαν στον πόλεμο, καθώς και όσοι πάσχουν από ανίατη σωματική ή πνευματική νόσο έχουν δικαίωμα ειδικής φροντίδας από το Kράτος. 3. Tο Kράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων. 4. H απόκτηση κατοικίας από αυτούς που την στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Kράτους. 5. O σχεδιασμός και η εφαρμογή δημογραφικής πολιτικής, καθώς και η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. 6. Τα άτομα με αναπηρίες έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας. 53 Βλ. Ηλ. Ιω. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, 2013, σελ

40 Παραπλήσια αναφορά της αναγνώρισης του ανηλίκου ως υποκειμένου ατομικών δικαιωμάτων συνδέεται με το άρθρο 2 παρ.1 54 του Συντάγματος το οποίο αποτελεί μια σημαντική καινοτομία του νομοθέτη του 1975, στην επιβάλλεται η διάκριση του προσώπου από το πράγμα αλλά κι η διαφορετική νομική μεταχείριση τους. Οπότε κι ο ανήλικος ως πρόσωπο, αναγνωρίζεται στο ισχύον Σύνταγμα ως υποκείμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων κι ως φορέας και κτήτορας των συνταγματικά κατοχυρωμένων ατομικών δικαιωμάτων. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η συνδυαστική εφαρμογή των προαναφερθέντων άρθρων 2 παρ.1 και της συνταγματικής επιταγής για την προστασία της παιδικής ηλικίας του άρθρου 21 παρ.1, με τα άρθρα 5 παρ.1 55, 25 παρ.1 56 και 4 παρ.2 57 του Συντ. δημιουργούν ένα ευνοϊκό κανονιστικό πλαίσιο για το παιδί, καθώς κατέστησε το συμφέρον του παιδιού βασικό κριτήριο για τη λήψη αποφάσεων που σχετίζονται με την υιοθεσία με τη γονική μέριμνα και εισήγαγε την προστασία της αρχής του συμφέροντος του παιδιού στην ελληνική νομοθεσία Συγκριτική προσέγγιση Δικαίου Ελλάδας-Πορτογαλίας & Γερμανίας Η Ελλάδα, όπως και η Πορτογαλία 58, ανήκουν σ εκείνες τις χώρες, οι οποίες πολύ πριν την υπογραφή της Διεθνούς Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Παιδιού κατοχύρωσαν την προστασία της παιδικής ηλικίας σε συνταγματικό κείμενο (Άρθρο 21 Συντάγματος ήδη από το 1975). 54 Το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντ. ορίζει ότι: «H Ελλάδα, ακολουθώντας τους γενικά αναγνωρισμένους κανόνες του διεθνούς δικαίου, επιδιώκει την εμπέδωση της ειρήνης, της δικαιοσύνης, καθώς και την ανάπτυξη των φιλικών σχέσεων μεταξύ των λαών και των κρατών». 55 Το άρθρο 5 παρ.1 του Συντ. ορίζει ότι: «Kαθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Xώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». 56 Το άρθρο 25 παρ.1 του Συντ. ορίζει ότι: «Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους. Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». 57 Το άρθρο 4 παρ. 2 του Συντ. ορίζει ότι: «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». 58 Βλ. Ηλ. Ιω. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, 2013, σελ

41 Η ύπαρξη του άρθρου 21 Συντ. καθιστά πιο παιδοκεντρικό τον προσανατολισμό του ελληνικού συντάγματος σε σχέση με άλλα. Αν θελήσουμε να συγκρίνουμε το συνταγματικό κείμενο με το αντίστοιχο γερμανικό θα μπορούσαμε να πούμε ότι το δεύτερο κατοχυρώνει έμμεσα το δικαίωμα του παιδιού ως φορέα δικαιωμάτων. Στο θεμελιώδη νόμο της Βόνης 59 έχει κατοχυρωθεί ότι το παιδί είναι μία ύπαρξη με δική του αξία ανθρώπινη και ίδια δικαιώματα σε σχέση με την ανάπτυξη της προσωπικότητας του (άρθρο 1 παρ. 1 και 2 εδάφιο 1του γερμανικού συντάγματος). Η θέση του παιδιού ως υποκείμενο δικαίου δηλαδή η αναγνώριση του ως αυτόνομης προσωπικότητας, ανεξάρτητα από την οικογένεια δεν είναι σαφής. Η μη αντιμετώπιση των παιδιών ως αυτόνομων υποκειμένων στο γερμανικό σύνταγμα (άρθρο 6) σε αντίθεση με το ελληνικό (άρθρο 21) είναι η πολλή περιορισμένη νομοθετική, παραγωγική και η ανεπαρκής προστασία του παιδιού στο πλαίσιο της οικογένειας π.χ. περιπτώσεις απροστάτευτων παιδιών στα πλαίσια της ενδοοικογενειακής βίας σε αντίθεση με τον Έλληνα νομοθέτη (ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας με τον ν.3500/2006) Η Διεθνής Σύμβαση Δικαιωμάτων του Παιδιού Η Διεθνής Σύμβαση Δικαιωμάτων του Παιδιού 60 ανήκει στην κατηγορία εκείνων των διεθνών συμβάσεων που βρίσκονται σε σχέση συναλληλίας με το Σύνταγμα μας αποτελώντας αναγκαίο ερμηνευτικό εργαλείο για την εφαρμογή σε γενικά επίπεδα μείζονος σημασίας των θεμελιωδών μας συνταγματικών διατάξεων. Κυρώθηκε από 191 κράτη (με εξαίρεση τις ΗΠΑ και τη Σομαλία), γεγονός που την καθιστά ως ένα από τα πιο θεμελιώδη κείμενα του διεθνούς δικαίου στο χώρο της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ο Θεμελιώδης Νόμος της Βόννης αποτελεί το Σύνταγμα της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας που τέθηκε σε ισχύ το Η παρούσα Σύμβαση επικυρώθηκε από την Ελλάδα και δημοσιεύτηκε στο Φ.Ε.Κ. 192/ Βλ. Ηλ. Ι. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, Δικηγόρος Διδάκτωρ Δικαίου του Παιδιού, σελ

42 Το βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι αν έχει επέλθει κάποια μεταβολή στην αντιμετώπιση του θέματος της παιδικής προστασίας στην Ελλάδα, πριν και μετά την υπογραφή της. Θα πρέπει παράλληλα να τονισθεί ότι το ελληνικό σύνταγμα θεωρείται λιγότερο προοδευτικό από εκείνα των ξένων χωρών τα οποία επηρεασμένα από την κύρωση της ΔΣΔΠ συμπεριέλαβαν με διάφορους τρόπους τις αρχές της Σύμβασης στο ίδιο το συνταγματικό κείμενο. Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητα να αναφερθούν οι τρεις βασικές αρχές της Σύμβασης και είναι οι εξής: η ρήτρα του συμφέροντος του παιδιού 62 (3ΔΣΔΠ), η αρχή της μη διάκρισης 63 (2ΔΣΔΠ), αλλά και των συμμετοχικών δικαιωμάτων 64 των παιδιών (12ΔΣΔΠ). Για παράδειγμα 65 η ρήτρα του συμφέροντος του παιδιού έχει εισαχθεί ως συνταγματική αρχή στο Σύνταγμα της Νότιας Αφρικής, η αρχή της μη διάκρισης στο Σουηδικό Σύνταγμα, ενώ τα συμμετοχικά δικαιώματα των παιδιών, έμμεσα στο Σουηδικό Σύνταγμα κι άμεσα στο Σύνταγμα του Εκουαδόρ. Στα συνταγματικά κείμενα της Ελλάδος (όπως και της Πορτογαλίας) δεν περιλαμβάνεται άμεσα κατοχύρωση των παραπάνω δικαιωμάτων. Η ΔΣΔΠ αποτελείται ουσιαστικά από το προοίμιο και τα 54 της άρθρα, τα οποία με την σειρά τους υποδιαιρούνται σε τρία μέρη 66, όπου με τη σειρά τους απαρτίζουν το τρίπτυχο της προστασίας, της πρόληψης και της συμμετοχής. Ακολουθεί μια διαγραμματική απεικόνιση των τριών αυτών τμημάτων. 62 Με βάση το άρθρο 3 κατά την αρχή αυτή, σταθμίζονται τα συμφέροντα κι εκτιμάται το υπέρτατο συμφέρον του παιδιού. Βλ. έκθεση «Διαπιστώσεις και προτάσεις της ανεξάρτητης αρχής για την εφαρμογή των δικαιωμάτων του παιδιού στην Ελλάδα (07/03-12/11)», Συνήγορος του Πολίτη Ανεξάρτητη αρχή, 2012, σελ. 3, 63 Με βάση αυτή την αρχή θα πρέπει να υπάρχει ισότητα δικαιωμάτων και ευκαιριών σε όλους τους ευρωπαίους πολίτες. Βλ. «Ευρωπαϊκή νομοθεσία κατά των διακρίσεων», ηλεκτρονική πρόσβαση από: fra.europa.eu/sites. 64 Βλέπε Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού Ν.2101/1992,ΦΕΚ Α 192,ex.php?pN=Νομικά&txtWebPageID= Βλ. Ηλ. Ι. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, 2013, σελ Βλ. Ηλ. Ι. Κουτσούκου, Η νομική προστασία του παιδιού στην Ελλάδα, 2013, σελ

43 Άρθρα 1-41 Είναι αφιερωμένο στα δικαιώματα του παιδιού Αστικά,κοινωνικά,οικονομικά,πολιτικά Διασφάλιση βιοτικών αναγκών Δικαίωμα στην υγεία,παιδεία,μόρφωση,παιχνίδι Άρθρα Προστασία παιδιού από βλαπτικές για αυτό ενέργειες ή πρακτικές (βία,σεξ. κακοποίηση,εγκατάλειψη,εκμετάλλευση) Μηχανισμός περιγραφής κι ελέγχου της σύμβασης Άρθρα Διασφάλιση δικαιώματος του παιδιού για τη συμμετοχική του παρουσία στο επίπεδο της λήψης αποφάσεων Σεβασμός στις απόψεις του παιδιού Διάγραμμα 6 Κατανομή άρθρων της ΔΣΔΠ Αναλυτικότερα, όσον αφορά την υπεράσπιση του συμφέροντος του παιδιού, στην ελληνική νομοθεσία απορρέει έμμεσα από την συνδυαστική εφαρμογή των άρθρων 2 παρ.1,5 παρ.1,25 παρ.1 του άρθρου 4 παρ.2 και κυρίως της συνταγματικής επιταγής για την προστασία της παιδικής ηλικίας του άρθρου 21 παρ.1 που δημιουργούν ένα ευνοϊκό κανονιστικό πλαίσιο για το παιδί. Στη συνέχεια, η αρχή της μη διάκρισης δεν διασφαλίζεται άμεσα αλλά συνάγεται έμμεσα μόνο η χωρίς διακρίσεις προστασία των παιδιών χωρίς γάμο και των νομίμων παιδιών (συνδυαστική εφαρμογή των άρθρων 21 παρ.1 ) και της γενικής αρχής της ισότητας. Ο περιορισμός όμως του κύκλου των φορέων του δικαιώματος της ισότητας του άρθρου 4 παρ.1, που ισχύει μόνο για Έλληνες, αποκλείει τους ανήλικους αλλοδαπούς από την άσκηση των δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στο ελληνικό συνταγματικό κείμενο. Τέλος η προάσπιση των συμμετοχικών δικαιωμάτων των παιδιών, κατοχυρώνεται έμμεσα στο Ελληνικό Σύνταγμα, στο άρθρο του Συντάγματος χωρίς όμως να καλύπτεται με τις εν λόγω συνταγματικές διατάξεις το εύρος της παρεχόμενης δυνατότητας της ΔΣΔΠ. 67 Σύμφωνα με το άρθρο 20 του Συντ.: «1. Kαθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ' αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει. 2. Tο δικαίωμα της προηγούμενης ακρόασης του ενδιαφερομένου ισχύει και για κάθε διοικητική ενέργεια ή μέτρο που λαμβάνεται σε βάρος των δικαιωμάτων ή συμφερόντων του. -41-

44 4.7.4 Ιστορικό Νομικού πλαισίου στην Ελλάδα μετά την ΔΣΔΠ Ο ρόλος της παραπάνω Σύμβασης ήταν πολύ μεγάλος και τη διαδέχθηκε η κοινή δράση 96/700/ΔΕΥ της 29 ης Νοεμβρίου του 1996 για την καταπολέμηση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών (πρόγραμμα STOP 68 ). Η απόφαση 276/1999/ΕΚ της 25 ης Ιανουαρίου 1999 του Ευρ. Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου περί της θέσπισης προγράμματος Κοινοτικής Δράσης προς προώθηση της ασφαλέστερης χρήσης του Διαδικτύου το πρόγραμμα Safer Internet. Η απόφαση 293/2000/ΕΚ της 24 ης Ιανουαρίου 2002 του Ευρ. Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου περί της θέσπισης προγράμματος κοινοτικής Δράσης περί προληπτικών μέτρων έναντι της βίας έναντι των παιδιών, εφήβων και γυναικών. Η Σύμβαση της Βουδαπέστης 69 της 23 ης Νοεμβρίου του 2001 του Συμβουλίου της Ευρώπης περί του Κυβερνοεγκλήματος. Ο Ν3064/2002 «Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και γενικότερα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγή στα θύματα των πράξεων αυτών.». Η κοινή δράση 96/68/ΔΕΥ της 22ας Δεκεμβρίου 2003 περί της καταπολέμησης της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών και της παιδικής πορνογραφίας του Συμβουλίου της ΕΕ. Η ψήφιση του Ν.3625/2007 «Κύρωση, εφαρμογή του προαιρετικού Πρωτοκόλλου στη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του παιδιού σχετικά με την εμπορία παιδιών, την παιδική πορνεία και την παιδική πορνογραφία κι άλλες διατάξεις». Η ψήφιση του Ν.3727/2008«Κύρωση και εφαρμογή της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των παιδιών κατά της γενετήσιας εκμετάλλευσης και 68 To Πρόγραμμα STOP αποσκοπεί στην πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού, ελαττώνοντας την εμφάνιση τέτοιων περιστατικών στο σχολικό περιβάλλον και τον κίνδυνο ανάπτυξης αντικοινωνικών συμπεριφορών που συχνά σχετίζονται με το πρόβλημα της βίας και του εκφοβισμού στα σχολεία. Επιτελείται από την Εταιρεία Ψυχοκινητικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου. Η Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. είναι μέλος του «Δικτύου κατά της βίας στο Σχολείο». 69 Βλ. την Σύμβαση της Βουδαπέστης στη σελ

45 κακοποίησης, μέτρα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και την αποσυμφόρηση των καταστημάτων κράτησης και άλλες διατάξεις.» Το άρθρο 348 Α του Ποινικού Κώδικα για την παιδική πορνογραφία Αρχικά, θα πρέπει να τονισθεί ότι η προστασία της ανηλικότητας είναι εύλογη για δύο λόγους. Πρώτο ζήτημα αποτελεί το γεγονός ότι το παιδί είναι ευάλωτο και δεύτερο θέμα το γεγονός ότι από την σωστή ανάπτυξη του εξαρτάται το μέλλον του. Γνωρίζοντας κανείς το πόσο καθοριστικής σημασίας είναι για τη διαδικασία επικοινωνίας και ψυχαγωγίας οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές για την ανάπτυξη των νέων κατανοεί πιο εύκολα την περίπτωση διασύνδεσης των προσβολών της ανηλικότητας με τα πληροφοριακά συστήματα. Ο Έλληνας ποινικός νομοθέτης θέσπισε το άρθρο 348Α του ΠΚ 70 για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της διακίνησης πορνογραφικού υλικού με αντικείμενο ανηλίκους, το οποίο με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μέσων και ειδικά του διαδικτύου είναι όλο και πιο συχνό. Το άρθρο 348 Α του ΠΚ προστέθηκε με την παρ. 6 του Ν 3064/2002. Η ισχύουσα μορφή του σήμερα έλαβε τα βασικά της χαρακτηριστικά 70 Άρθρο 348 ΠΚ: 1. Όποιος με πρόθεση παράγει, διανέμει, δημοσιεύει, επιδεικνύει, εισάγει στην επικράτεια ή εξάγει από αυτή, μεταφέρει, προσφέρει, πωλεί ή με άλλον τρόπο διαθέτει, αγοράζει, προμηθεύεται, αποκτά ή κατέχει υλικό παιδικής πορνογραφίας ή διαδίδει ή μεταδίδει πληροφορίες σχετικά με την τέλεση των παραπάνω πράξεων, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή δέκα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ. 2. Όποιος με πρόθεση παράγει, προσφέρει, πωλεί ή με οποιονδήποτε τρόπο διαθέτει, διανέμει, διαβιβάζει, αγοράζει, προμηθεύεται ή κατέχει υλικό παιδικής πορνογραφίας ή διαδίδει πληροφορίες σχετικά με την τέλεση των παραπάνω πράξεων δια συστήματος ηλεκτρονικού υπολογιστή ή με τη χρήση διαδικτύου, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών και χρηματική ποινή πενήντα χιλιάδων έως τριακοσίων χιλιάδων ευρώ. 3. Υλικό παιδικής πορνογραφίας, κατά την έννοια των προηγούμενων παραγράφων, συνιστά η αναπαράσταση ή η πραγματική ή εικονική αποτύπωση σε ηλεκτρονικό ή άλλο υλικό φορέα του σώματος ή μέρους του σώματος ανηλίκου, κατά τρόπο που προδήλως προκαλεί γενετήσια διέγερση, καθώς και πραγματικής ή εικονικής ασελγούς πράξης που διενεργείται από ή με ανήλικο. 4. Οι πράξεις της πρώτης και δεύτερης παραγράφου τιμωρούνται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών και χρηματική ποινή πενήντα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ: «α. αν τελέσθηκαν κατ' επάγγελμα ή κατά συνήθεια» «β. αν η παραγωγή του υλικού της παιδικής πορνογραφίας συνδέεται με την εκμετάλλευση της ανάγκης, της ψυχικής ή της διανοητικής ασθένειας ή σωματικής δυσλειτουργίας λόγω οργανικής νόσου ανηλίκου ή με την άσκηση ή απειλή χρήσης βίας ανηλίκου ή με τη χρησιμοποίηση ανηλίκου που δεν έχει συμπληρώσει το δέκατο πέμπτο έτος». Αν η πράξη της περίπτωσης β' είχε ως αποτέλεσμα τη βαριά σωματική βλάβη του παθόντος, επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών και χρηματική ποινή εκατό χιλιάδων έως πεντακοσίων χιλιάδων ευρώ αν δε αυτή είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο, επιβάλλεται ισόβια κάθειρξη. -43-

46 με το άρθρο 2 παρ. 10 του Ν 3625/2007, ο οποίος σύμφωνα με την αιτιολογική του έκθεση εκπληρώνει την ανάγκη επέκτασης των μέτρων που πρέπει να λάβει η χώρα μας για την εξασφάλιση του παιδιού έναντι της εμπορίας παιδιών, της παιδικής πορνείας και της παιδικής πορνογραφίας ώστε να υλοποιηθούν οι σκοποί της διεθνούς Συμβάσεως για τα Δικαιώματα του παιδιού. Η νέα αυτή διάταξη εφαρμόζεται ως αυστηρότερη για πράξεις που τελέστηκαν μετά την (έναρξη ισχύος του Ν. 3625/2007). Τέλος με το άρθρο 3 παρ. 11 και 12 του Ν 3727/2008 επαναδιατυπώνεται η περ. α της παρ. 4 του άρθρου 348 Α του ΠΚ, αντικαθιστώντας τη λέξη «και» με την ορθότερη «ή», ώστε να καθίσταται σαφές ότι η συνδρομή των επιβαρυντικών περιπτώσεων είναι διαζευκτική και όχι σωρευτική. Πρόκειται για ένα έγκλημα που σχετίζεται με την οικονομική εκμετάλλευση της γενετήσιας ζωής. Το έγκλημα αυτό τελείται με δόλο και παρουσιάζει δυο βασικές μορφές (παρ. 1 και 2). Στην παρ. 1 τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή δέκα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ, η παραγωγή, διανομή, δημοσίευση, επίδειξη, εισαγωγή στην Επικράτεια ή εξαγωγή από αυτήν, μεταφορά, προσφορά, πώληση ή με άλλον τρόπο διάθεση, αγορά, προμήθεια, απόκτηση ή κατοχή υλικού παιδικής πορνογραφίας ή διάδοση ή μετάδοση πληροφοριών σχετικά με την τέλεση των πράξεων αυτών. Στην περίπτωση αυτή δράστης του εγκλήματος είναι άντρας ή γυναίκα, που κάνει τις παραπάνω πράξεις σε βάρος του ανηλίκου θύματος άρρενος ή θήλεος. Ως παραγωγή νοείται η δημιουργία του πορνογραφικού υλικού, ως θέση σε κυκλοφορία, νοείται η παράδοση στην διάθεση του κοινού, ως κατοχή, η φυσική εξουσία του δράστη, ενώ ως μεταφορά η διαμετακόμιση από τόπο σε τόπο με οποιοδήποτε μέσο. Εισαγωγή στη Επικράτεια ή εξαγωγή είναι η διακίνηση από την αλλοδαπή ή προς αυτήν του πορνογραφικού υλικού, ενώ η πώληση και η αγορά νοούνται με την κοινή τους έννοια. Διανομή είναι η παράδοση σε ορισμένους παραλήπτες προς περαιτέρω διάθεση, ενώ δημοσίευση η δια του τύπου ή μέσω άλλου πρόσφορου μέσου γνωστοποίηση. Στην παρ. 2 τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον δυο ετών και χρηματική ποινή πενήντα χιλιάδων έως τριακοσίων χιλιάδων ευρώ, η παραγωγή, προσφορά, πώληση ή με άλλον τρόπο διάθεση, διαβίβαση, αγορά, προμήθεια ή κατοχή υλικού παιδικής πορνογραφίας ή διάδοση πληροφοριών σχετικά με την τέλεση των πράξεων αυτών μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή ή διαδικτύου. Ως προς τις έννοιες αυτές, καθώς και για την έννοια του δράστη και του θύματος, ισχύουν και όσα εκτέθηκαν και για τη πρώτη -44-

47 μορφή του εγκλήματος. Όσον αφορά την έννοια του κατόχου δράστη, η κατοχή του πορνογραφικού υλικού συνδέεται με την πραγματική δυνατότητα του κατόχου τους στην πρόσβαση, διαχείριση και διάθεση αυτών. Στην παρ. 4 του άρθρου εισάγονται δυο επιβαρυντικές περιστάσεις: α) αν οι πράξεις της παρ. 1 και παρ. 2 τελέστηκαν κατ επάγγελμα ή κατά συνήθεια και β) αν η παραγωγή του πορνογραφικού υλικού συνδέεται με την εκμετάλλευση της ανάγκης, της ψυχικής ή διανοητικής ασθένειας ή σωματικής δυσλειτουργίας λόγω οργανικής νόσου ανηλίκου ή με την άσκηση ή απειλή χρήσης βίας ανηλίκου ή με την χρησιμοποίηση ανηλίκου που δεν έχει συμπληρώσει το δέκατο πέμπτο έτος της ηλικίας του. Οι ανωτέρω πράξεις τιμωρούνται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών και χρηματική ποινή πενήντα χιλιάδων έως εκατό χιλιάδων ευρώ. Αν όμως η υπό στοιχείο β πράξη είχε ως αποτέλεσμα τη βαριά σωματική βλάβη του παθόντος, επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών και χρηματική ποινή εκατό χιλιάδων έως πεντακοσίων χιλιάδων ευρώ, ενώ εάν είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο του ανηλίκου επιβάλλεται ισόβια κάθειρξη. Στην παρ. 3 δίδεται η έννοια του πορνογραφικού υλικού. Συγκεκριμένα συνιστά υλικό παιδικής πορνογραφίας «η αναπαράσταση ή η πραγματική ή εικονική αποτύπωση σε ηλεκτρονικό ή άλλο υλικό φορέα του σώματος ή μέρους του σώματος ανηλίκου, κατά τρόπο που προδήλως προκαλεί γενετήσια διέγερση, καθώς και πραγματικής ή εικονικής ασελγούς πράξης που διενεργείται από ή με ανήλικο.». Αναπαράσταση ή αποτύπωση είναι η δια λέξεων ή άλλων ισοδύναμων τρόπων μετάδοση του νοήματος μέσω των χαρακτηριστικών, προσώπου, σώματος, κατάστασης κ. λ. π., ώστε να μπορέσει κάποιος να σχηματίσει μια παράσταση περί του σώματος του ανηλίκου ή της ασελγούς πράξης που ενεργείται από ή με ανήλικο. Αποτύπωση είναι η αναπαράσταση της ίδιας κατάστασης ή γεγονότων 71. Ακολουθεί ένα διάγραμμα το οποίο εξηγεί την έννοια της κατοχής πορνογραφικού υλικού ανηλίκων κι έχει ως εξής: 71 Βλ. αναλυτικά για τις μορφές του εγκλήματος, τις επιβαρυντικές περιστάσεις και την έννοια του υλικού παιδικής πορνογραφίας : Αρ. Χαραλαμπάκης, Ποινικός Κώδικας, Ερμηνεία Κατ Άρθρο, τομ. β, Νομ. Βιβλιοθήκη, 2011, σελ & ενδεικτ. αποφ. 1145/2008 ΑΠ, 1982/2008 ΑΠ,

48 φυσική εξουσίαση κατοχή παιδοπορνογραφικού υλικού Απλή ύπαρξη μηνύματος στη θυρίδα αλληλογραφίας Άνοιγμα ενός μηνύματος ανεπιθύμητης αλληλογραφίας άλλος τα εξουσιάζει και άλλος τα συνέλεξε εγγραφή πορνογραφικού υλικού στην προσωρινή μνήμη θέαση υλικού η οποία διαφερει από την κατοχή Διάγραμμα 7 Περιπτώσεις κατοχής πορνογραφικού υλικού 72 Τέλος εφαρμογή στην περίπτωση της παιδικής πορνογραφίας έχουν και οι διατάξεις 337 ΠΚ για την προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας, το άρθρο 348 ΠΚ για την διευκόλυνση ακολασίας άλλων και το άρθρο 348Β ΠΚ για την προσέλκυση παιδιών για γενετήσιους λόγους, στις οποίες αναφερθήκαμε αναλυτικά στο κεφ. 3 της παρούσης εργασίας Δράσεις επιχειρήσεις που έχει κάνει το Τμήμα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στην Ελλάδα αναφορικά με την παιδική πορνογραφία 72 Βλ. Μ.Καιάφα-Γκμπάντι, Διαδικτυακές προσβολές της ανηλικότητας, Ποινικά Χρονικά, Βλ. κεφ. 3 (3.3.1) της παρούσης εργασίας, σελ

49 Η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα για την ενημέρωση μικρών και μεγάλων χρηστών του διαδικτύου. Οργανώνει ημερίδες 74 για την ασφαλή πλοήγηση - σε όλη τη Ελλάδα - με στόχο την ενημέρωση των πολιτών στις νέες τεχνολογίες και ειδικότερα στους κινδύνους που ελλοχεύουν κατά την πλοήγηση στο διαδίκτυο. Το Τμήμα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ιδρύθηκε με το προεδρικό διάταγμα 48/2004 στην Αθήνα και λειτούργησε παράρτημα και στη Θεσσαλονίκη για 6 περίπου χρόνια.πιο συγκεκριμένα, κατά τα έτη εξιχνίασαν 35 υποθέσεις για τις οποίες συνελήφθηκαν 57 άτομα. Κατά τα έτη εξιχνίασαν 130 υποθέσεις παιδικής πορνογραφίας από τις οποίες οι 3 μεγαλύτερες ήταν η υπόθεση «Storm» (80 συλλήψεις), «Purity» (25 συλλήψεις) και μια γενικευμένη επιχείρηση (Ορόσημο) στην οποία συμμετείχαν 19 χώρες και η Europol και η οποία κατέληξε σε 150 συλλήψεις 75. Στο κύκλωμα βρέθηκαν πελάτες (6 εκ των οποίων Έλληνες) οι οποίοι είχαν αγοράσει συνολικά ένα εκατομμύρια αρχεία με βίντεο κακοποιημένων παιδιών. Συγκεκριμένα: Α) Επιχείρηση STORM, κατά την οποία έγινε μία ψηφιακή ανάλυση στον παγκόσμιο ιστό για διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας. Μετά από έρευνα του τμήματος προέκυψε η εμπλοκή είκοσι χρηστών, που ήταν σε online εμπορία υλικού παιδικής πορνογραφίας. Οι χρήστες για κερδοσκοπία διακινούσαν υλικό της παιδικής πορνογραφίας, στο οποίο εικονιζόταν media σε σεξουαλικές δραστηριότητες ακόμα και με ζώα. Παρουσίαζαν ζώα, που βίαζαν παιδιά ηλικίας 2 και 3 ετών. Στο κύκλωμα αυτό συμμετείχαν και τέσσερα άτομα τα οποία ήταν σε διαρκούς δράσεως ομάδα και διατηρούσαν επιχείρηση τηλεπικοινωνιών. Η διακίνηση εντοπίστηκε στις πόλεις Αθήνα, Θεσ/νίκη, Λάρισα, Ελασσόνα, Δράμα, Νάουσα, Βέροια, Σέρρες, Άγιος Νικόλαος και Χανιά Κρήτης. Σε αυτή 74 Βλ. εισήγηση 3 ης ΥΠΕ, Παιδική πορνογραφία και Διαδίκτυο, Π. Κικίλιας, Ελληνική Αστυνομία & obrela. Gr. 75 Βλ. πρακτικά ημερίδας, Μ. Σφακιανάκης- Κ. Χανδρινός- Α. Σταμούλας, Η προστασία του ανήλικου καταναλωτή στο Διαδίκτυο, Ημερίδα Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και του Συνηγόρου του Καταναλωτή,

50 την επιχείρηση έγιναν πέντε συλλήψεις στα πλαίσια του αυτοφώρου, ενώ για τους υπόλοιπους δεκαπέντε, σχηματίστηκε σε βάρος τους δικογραφία. Οι διακινητές προέρχονταν από διάφορους κοινωνικούς κι επαγγελματικούς χώρους. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι δράστες, προκειμένου να επιτύχουν τους σκοπούς τους, είχαν στρατολογήσει μέσω chat rooms τρεις ανήλικους, οι οποίοι ενεργούσαν για λογαριασμό τους, διακινώντας μέρος του άσεμνου υλικού. Β) Επιχείρηση PURITY, κατά την οποία μετά από ψηφιακή συνεργασία ηλεκτρονικών ιχνών προέκυψε η εμπλοκή ογδόντα Ελλήνων χρηστών Internet σε διεθνές κύκλωμα online εμπορίας υλικού παιδικής πορνογραφίας. Τα αρχεία αυτά ήταν σκληρό αρχείο παιδικής πορνογραφίας, τα οποία ήταν προσβάσιμα σε οποιονδήποτε ενδιαφερόμενο χρήστη του Internet. Από αυτούς τους ογδόντα, μόνο για τους είκοσι επτά βρέθηκαν στοιχεία, διότι τα άλλα είχαν διαγραφεί. Οι κατηγορούμενοι ήταν από Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Χανιά, Μύκονο, Λάρισα και Δράμα. Πραγματοποιήθηκαν οκτώ συλλήψεις και για τους υπόλοιπους δεκαεννιά σχηματίστηκαν δικογραφίες, ενώ πέντε προφυλακίστηκαν. Εκτός από την παιδική πορνογραφία υπήρξε κατοχή ναρκωτικών ουσιών, οπλοκατοχή, αποπλάνηση ανηλίκων και ασέλγεια μεταξύ συγγενών (πατέρα με κόρη). Το έγκλημα αυτή τη στιγμή διαδραματίζεται μέσα στα chat-rooms. Τι είναι τα chat-rooms; Είναι κωνικά δωμάτια συνομιλίας, όπου κάθονται στη μία μεριά ο ανήλικος και στην άλλη κάποιος άλλος, που ίσως του έχει παρουσιαστεί ανήλικος, συνομήλικος κλπ. Μέσα στα chat-rooms διακινούνται ναρκωτικά. Υπάρχουν υποθέσεις σωματεμπορίας, αποπλάνησης, ναρκωτικών. Ο ανήλικος μπορεί ευκολότερα να αποπλανηθεί, διότι εύκολα εθίζεται στα chat. Δυστυχώς, υπάρχουν περιπτώσεις μαθητών, οι οποίοι εγκατέλειψαν τα σχολεία τους, για να είναι συνέχεια στα chat-rooms. Το έργο του τμήματος δίωξης ηλεκτρονικού εγκλήματος είναι να ελέγχει και να βάζει χρονικά όρια στα chat-rooms. Είναι η τάση της εποχής. Επίσης παρατηρήθηκε κι ένα άλλο φαινόμενο, η διακίνηση ερασιτεχνικών ερωτικών video στο διαδίκτυο με πρωταγωνιστές μαθητές διαφόρων σχολείων. Εντοπίστηκαν δύο -48-

51 κυκλώματα σε Αθήνα και Λαμία, τα οποία διακινούσαν για κερδοσκοπία τα videos αυτά, που προμηθεύονταν από τους μαθητές. 4.9 Συμπεράσματα Εν κατακλείδι, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι οι ανήλικοι θα πρέπει να τυγχάνουν ειδικής προστασίας. Αποτελούν το πιο ευαίσθητο κομμάτι της κοινωνίας μας και η διεστραμμένη θεώρησή τους ως σεξουαλικών αντικειμένων είτε μέσω της συνηθισμένης, είτε μέσω της εικονικής πορνογραφίας, έχει καταστροφικά αποτελέσματα και για τους ίδιους και κατ επέκταση για το κοινωνικό σύνολο. Επίσης, παιδιά που έχουν υποστεί τέτοια συναισθηματική βλάβη 76 συνήθως επαναλαμβάνουν τον κύκλο θυματοποίησης, όταν γίνονται και οι ίδιοι γονείς. Ως ενήλικες πια αντιμετωπίζουν προβλήματα στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις, ενώ έχουν μεγάλες πιθανότητες να γίνουν χρήστες ουσιών, να εμφανίσουν κατάθλιψη ή να έχουν προβλήματα στην εργασία τους. Δυστυχώς, το φαινόμενο της παιδικής πορνογραφίας έχει πάρει πλέον ανησυχητικές διαστάσεις λόγω της ευχέρειας αμφίδρομων μετακινήσεων μεταξύ κρατών με υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα (τουρίστες 77 σεξουαλικού τουρισμού), κρατών με χαμηλό εισόδημα(ανήλικοι αντικείμενα παραγωγής βιομηχανίας sex).στις μετακινήσεις αυτές συχνά εμπλέκεται το οργανωμένο έγκλημα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Τμήματος Δίωξης ηλεκτρονικού εγκλήματος της χώρας μας, τα κρούσματα της παιδικής πορνογραφίας έχουν αυξηθεί κατά 1500% τα τελευταία χρόνια. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η χρήση του Διαδικτύου αυξάνει με μεγάλη ταχύτητα κι από το ότι οι «έμποροι» τέτοιου είδους προϊόντων ξέρουν να τα προωθούν καλά και σε προσιτές τιμές. Γεγονός είναι ότι η πώληση τέτοιου είδους «προϊόντων» μέσω Διαδικτύου αφήνει τεράστια κέρδη και μάλιστα χωρίς να απαιτούνται τα αντίστοιχα κεφάλαια. 76 Βλ. Aprill L. Kopp, Child sexual abuse prevention and social connection, 2008, &Prevent Child Sexual Abuse: Facts about sexual abuse and how to prevent it, Action Stop it now, 77 Βλ. Κ. Σπινέλλη, Σεξουαλική κακοποίηση, από τις αναπαραστάσεις στη συναίνεση και τη νομοθεσία, σελ

52 5 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ Cyber bullying Το φαινόμενο του Διαδικτυακού εκφοβισμού ή αλλιώς Cyber bulling αποτελεί μια νέα μορφή θυματοποίησης η οποία καταχρώμενη την εξέλιξη των τεχνολογιών επικοινωνίας (διαδίκτυο και κινητά τηλέφωνα),έχει γίνει εξαιρετικά διαδεδομένη.όπως αναφέρει και ο καθηγητής King 78 :«Δεν χρειάζεται να είναι κανείς δυνατός ή γρήγορος αρκεί ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής και η επιθυμία να τρομοκρατήσει». 5.1 Ερμηνεία ορισμού Ως Διαδικτυακός εκφοβισμός 79 ονομάζεται το νέο φαινόμενο, που πλέον απασχολεί όλες τις σύγχρονες κοινωνίες, ειδικότερα τις μαθητικές κοινότητες. Πιο συγκεκριμένα αφορά τον εκφοβισμό, την ταπείνωση, την παρενόχληση και την εκτόξευση απειλών κατά ατόμων νεαρής ηλικίας, που δέχονται αυτή τη μορφή ψυχικής βίας μέσω της χρήσης του Διαδικτύου, των κινητών τηλεφώνων και άλλων ψηφιακών τεχνολογιών συνήθως από τους συνομήλικους τους. Σε περίπτωση που στις παραπάνω καταστάσεις συμμετέχουν και ενήλικοι, τότε ονομάζεται διαδικτυακή παρενόχληση και όχι διαδικτυακός εκφοβισμός. Το Διαδίκτυο με τις άπειρες δυνατότητες που προσφέρει δίνει την ευκαιρία σε άτομα με ιδιαίτερες ικανότητες και ταυτόχρονα εγκληματική προσωπικότητα να τελέσουν εντυπωσιακά και ιδιαίτερα επικίνδυνα εγκλήματα. 5.2 Ειδική αναφορά στον σχολικό εκφοβισμό-bullying 78 Βλ.King, Al. Virginia, Constitutionality of Cyber bullying Laws: Keeping the Online Playground Safe for Both Teens and Free Speech, 2010, σελ Βλ. R. S. Tokunaga, Computers in Human Behavior: Following you home from school A critical review and synthesis of research on Cyber bullying victimization, Elsevier, 2010, -50-

53 Η αρχική μορφή θυματοποίησης ανηλίκων, την οποία διαδέχτηκε η διαδικτυακή παρενόχληση, ήταν ο αποκαλούμενος «σχολικός εκφοβισμός» (bullying) 80. Ο σχολικός εκφοβισμός περιγράφεται συχνά ως επιθετική δράση ή συμπεριφορά, παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο, η οποία διενεργείται από μία ομάδα ή ένα άτομο κατ επανάληψη ενάντια σ ένα θύμα, το οποίο δεν μπορεί εύκολα ν αμυνθεί. Αποτελεί πράξη παραβατικού χαρακτήρα, μία μορφή βίας 81, η οποία στηρίζεται στην ανισότητα της δύναμης, από κάποιους μάλιστα χαρακτηρίζεται ως μια συστηματική ανισότητα της δύναμης. Διακρίνεται σε τέσσερεις κατηγορίες :α) την σωματική (ελαφρά χτυπήματα, κλωτσιές, φτύσιμο), β) την λεκτική (σαρκασμός, τσακωμοί, μοχθηρά πειράγματα), γ) την ψυχολογική κοινωνική (διάδοση φημών, προσπάθειες για κοινωνικό αποκλεισμό) και δ) την κλοπή προσωπικών αντικειμένων. Αποτελεί σύνηθες φαινόμενο τα αγόρια ν ασκούν ή να βιώνουν τη σωματική ή λεκτική μορφή βίας με άμεσες συμπεριφορές, ενώ τα κορίτσια ν ασκούν ή να βιώνουν τη λεκτική και ψυχολογική μορφή και με έμμεσες συμπεριφορές. 80 Βλ. Αργ. Μποζώνη, Από τα παρατσούκλια μέχρι το φόνο :Το bullying στα ελληνικά σχολεία, από τον μόνο του μελετητή(φώτη Σπυρόπουλο), 2015, 81 Βλ. D. L. S. M. Swearer Napolitano, Research on School Bullying and Victimization: What have we learned and Where do we go from here?, University of Nebraska Lincoln, What_Have_We_Learned_and_Where_Do_We_Go_From_Here. -51-

54 Όσον αφορά το προφίλ των bullers 82 υποστηρίζεται ότι έχουν την ανάγκη να νιώσουν δυνατοί κι αντλούν ευχαρίστηση και ικανοποίηση με το να κακομεταχειρίζονται τους άλλους. Έχουν μικρή ή καθόλου εμπάθεια για τα θύματα τους και συχνά δικαιολογούνται λέγοντας ότι τα θύματα τους προκάλεσαν (δηλ. υπήρξαν ανυπάκουοι και προκλητικοί). Όσον αφορά την σκιαγράφηση του προφίλ των θυμάτων συνήθως είναι ήσυχοι και ευαίσθητοι μαθητές, με χαμηλή αυτοπεποίθηση, αγχώδεις κι ανασφαλείς. Βασικό χαρακτηριστικό της θυματοποίησης αποτελεί η διαφορετικότητα. Συχνά 83 θυματοποιούνται παιδιά που έχουν αναπτυγμένη μαθητική κουλτούρα, παιδιά άλλης εθνικότητας ή θρησκείας 84 ή παιδιά με κάποια αναπηρία, με προβλήματα λόγουομιλίας, σωματικές ιδιαιτερότητες 85 και μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες. Τα θύματα μα και οι θύτες αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, δυσκολία στο να κάνουν φίλους, μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο και πολλές φορές υιοθετούν προβληματικές συμπεριφορές. Ένα πρόγραμμα, το οποίο εφαρμόζεται σε πολλά σχολεία της Αμερικής προκειμένου να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα του σχολικού εκφοβισμού, είναι το Bullying Olwens Bullying Prevention Program.Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόζεται στο σχολείο, στην τάξη, εξατομικευμένα αλλά και με τη συνεργασία μαθητών, καθηγητών, και λοιπού προσωπικού. Μια ειδική διάταξη 86 η οποία έρχεται να αλλάξει τον τρόπο αντιμετώπισης του θέματος του σχολικού εκφοβισμού(bullying), και παράλληλα να καλύψει το νομικό κενό το οποίο ενδεχομένως υπήρχε είναι η αντικατάσταση του τίτλου του άρθρου 312 με αυτόν «της πρόκλησης βλάβης με συνεχή σκληρή συμπεριφορά». Η εκτενής ανάλυση του παραπάνω άρθρου περιλαμβάνει: «Αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σε τρίτον σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της 82 Βλ. Ά. Γιοβαζόλιας, Σχολικός εκφοβισμός και θυματοποίηση,2007, σελ Βλ. Έρευνα του National Institute of Child Health and Human Development (NICHD). 84 Βλ. N. Hunter, Cyber bullying, 2010, σελ Βλ. A. Katz, Cyber bulling and E-safety, What Educators and Other Professionals need to know, σελ.25-26, Βλ. Ν. Παρασκευόπουλος, Ειδική διάταξη για το bullying εισάγει ο Νίκος Παρασκευόπουλος,2015, -52-

55 σωματικής ή ψυχικής υγείας. Αν το θύμα δεν συμπλήρωσε ακόμη το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του ή δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και ο δράστης το έχει στην επιμέλεια ή στην προστασία του ή ανήκει στο σπίτι του δράστη ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας ή που του το έχει αφήσει στην εξουσία του ο υπόχρεος για την επιμέλειά του επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών. Με την ίδια ποινή τιμωρείται όποιος με κακόβουλη παραμέληση των υποχρεώσεών του προς τα προαναφερόμενα πρόσωπα γίνεται αιτία να πάθουν σωματική κάκωση ή βλάβη της σωματικής ή ψυχικής τους υγείας». Χρησιμοποιώντας αυτές τις διευκρινήσεις για τον σχολικό εκφοβισμό θα μπορούσαμε να επεκταθούμε και να διακρίνουμε το παραπάνω φαινόμενο από το φαινόμενο του διαδικτυακού εκφοβισμού, καθώς στην απλή περίπτωση μπορεί να γίνεται μόνο είτε μέσω γραπτών μηνυμάτων 87,είτε με προφορικές απειλές. 5.3 Μορφές του Διαδικτυακού εκφοβισμού Κάποιες μορφές στις οποίες θα μπορούσε να διακριθεί ο διαδικτυακός εκφοβισμός 88 παρουσιάζονται στο παρακάτω διάγραμμα και είναι οι εξής: 87 Βλ. Αργ. Μποζώνη, Από τα παρατσούκλια μέχρι το φόνο :Το bullying στα ελληνικά σχολεία, από τον μόνο του μελετητή(φώτη Σπυρόπουλο), 2015, 88 Βλ. P. Agatston, Cyber Bullying: A Prevention Curriculum for Grades 3-5 and Cyber Bullying: A Prevention Curriculum for Grades 6-12, published by Hazelden, 2008 & What is Cyber Bullying?, Home of the Olweus Bullying prevention program me,

56 Διαδικτυακή καταδίωξη (cyber stalking) Εξαπάτησηή ξεμπρόστιασμα( Trickery) Δυσφήμιση (denigration) Πλαστοπροσωπία (Impersonation) Αποκλεισμός (exculsion) Παρενόχληση (harassment) Ανάφλεξη (flaming) Χαρούμενο χαστούκισμα (happy flaming) Διάγραμμα 8 Απεικόνιση των τρόπων εκδήλωσης του Διαδικτυακού εκφοβισμού Ανάφλεξη (Flaming): Ένα εσκεμμένα εχθρικό και προκλητικό μήνυμα, που αποστέλλεται από ένα χρήστη σε ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων. Λέγοντας ανάφλεξη εννοείται η αποστολή βίαιων, αγενών και χυδαίων ηλεκτρονικών μηνυμάτων που έχει ως στόχο την πρόκληση λεκτικών διαπληκτισμών μεταξύ δύο ή περισσότερων χρηστών, εντός του Διαδικτύου. Παρενόχληση 89 (Harassment): Η επαναλαμβανόμενη αποστολή προσβλητικών ή απειλητικών μηνυμάτων σε ένα άλλο άτομο μέσω , γραπτών μηνυμάτων, ή σε δωμάτια συζήτησης (chat rooms 90 ), αποστολή ιών 91 και 89 Βλ.R. M. Kowalski S. P. Limper- Patricia W. Agatston, Cyber bullying : Bullying in the digital age, 2012, σελ Βλ.T. Breguet, Cyber bullying, 2007, σελ

57 διαδικτυακοί διαπληκτισμοί. Όλα αυτά μπορούν να προκαλέσουν συναισθηματική υπερφόρτωση και ψυχική ταραχή. Το θύμα προσπαθεί με ανεπιτυχή,ως επί το πλείστον τρόπο, να πείσει τον θύτη να σταματήσει να τον ενοχλεί. Διαδικτυακή καταδίωξη (Cyber stalking 92 ): Ένα σύνολο επίμονων και καταδιωκτικών συμπεριφορών, που πραγματώνονται μέσω Διαδικτύου ή των κινητών τηλεφώνων. Σε αυτή την περίπτωση συνήθως προκαλούνται πολύ πιο βίαιες μορφές επιθετικότητας (π.χ. βία, εκβιασμός). Δυσφήμιση (Denigration): Η έκθεση κι αποστολή σε άλλα πρόσωπα χωρίς την έγκριση του θύματος προσωπικών δεδομένων, προσβλητικών φημών, βίντεοφωτογραφιών με χλευαστικό περιεχόμενο και στην χειρότερη περίπτωση ψεύτικων παραποιημένων εικόνων σεξουαλικού περιεχομένου(εννοείται το αποκαλούμενο sexting). Πλαστοπροσωπία (Impersonation):Ο θύτης δημιουργεί μια πλαστή ταυτότητα, στα πλαίσια της διαδικασίας της μίμησης, με το όνομα ενός γνωστού ατόμου, και χρησιμοποιώντας τη φωτογραφία του με τη δημιουργία ενός νέου, παράλληλου προφίλ, έτσι ώστε :α)χρησιμοποιώντας τη μάσκα του άλλου προσώπου, στη συνέχεια είτε να μιλήσει άσχημα και προσβλητικά για κάποιον είτε να καταφέρει να μάθει πράγματα και πληροφορίες, β) εάν δε έχει τοusername και τον κωδικό του θύματος, μπορεί να στέλνει μηνύματα για λογαριασμό του προς άλλο άτομο, το οποίο δεν θα γνωρίζει ότι τα μηνύματα που έλαβε στην πραγματικότητα δεν έχουν αποσταλεί από τον/την φίλο του/της αλλά από ένα τρίτο άτομο, το οποίο έκλεψε την ταυτότητα του/της και γ) Σε ακραίες περιπτώσεις ο θύτης αλλάζει τον κωδικό του θύματος, παρεμποδίζοντας την πρόσβαση στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ή στο λογαριασμό του(σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως εμπλέκονται πρώην ερωτικοί σύντροφοι). 91 Βλ Ν. Καρεκλάς Μ. Δενδρινός, Θέματα ασφάλειας διακίνησης πληροφοριών στη βιβλιοθηκονομική κοινότητα, & βιβλ. Δ. Κιούπης, Ποινικό Δίκαιο και Ίντερνετ, 1999, σελ.137, Σύμφωνα με τα παραπάνω :οι ιοί διακινούνται στο Ίντερνετ ενσωματωμένοι σε κάποιο αρχείο ή πρόγραμμα το οποίο βρίσκει ο χρήστης μετά από πολύ καιρό αναζήτησης. Δυστυχώς με την εγκατάσταση των παραπάνω εφαρμογών στον υπολογιστή ξεκινά και η λειτουργία του ιού θέτοντας σε κίνδυνο την ακεραιότητα των προσωπικών δεδομένων του χρήστη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μόλυνση δεδομένων με ιούς τιμωρείται ποινικά 91 με τη διάταξη του άρθρου 381ΠΚ μόνο όμως όταν προκαλείται βλάβη του υλικού φορέα τους. 92 Βλ.K. Jainshankar- Michael L. Pittaro, Cyber Criminology: Exploring Internet Crimes and Criminal Behavior, Κεφ. 16 ο Cyber stalking, 2011, σελ

58 Εξαπάτηση ή Ξεμπρόστιασμα 93 (Tricky): Σε αυτή την περίπτωση ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό έχουμε το ξεγέλασμα ή εξαπάτηση του θύματος (tricky).μερικές φορές, ο θύτης παρουσιάζεται αρχικά ως φίλος, με σκοπό να εκμαιεύσει από το θύμα προσωπικές πληροφορίες, προσωπικές εμπειρίες ή και φωτογραφίες του σε εντελώς προσωπικές στιγμές (outing). Αφού πάρει στην κατοχή του όλα τα παραπάνω τα διακινεί μέσω του Διαδικτύου και των γραπτών μηνυμάτων. Αποκλεισμός (Exclusion): Είναι ο στοχευμένος αποκλεισμός ενός ατόμου από την ομάδα φίλων, από δωμάτια συζήτησης (chat rooms) ή από διαδικτυακά ομαδικά παιχνίδια 94 (multi player games). Αποτελεί μια σοβαρή προσβολή, η οποία μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την φήμη του θύματος στην ομάδα των συνομήλικων και να μειώσει την επιρροή του θύματος σε αυτή την ομάδα. Χαρούμενο χαστούκισμα 95, 96 : Αποτελεί ένα φαινόμενο της νεολαίας που παρατηρήθηκε για πρώτη φορά το 2004, στην Αγγλία. Είναι μία σχετικά πρόσφατη μορφή εκφοβισμού, που συνδέεται με τον παραδοσιακό εκφοβισμό και σε αυτήν μια ομάδα αγοριών βρίσκει ευχαρίστηση να χαστουκίζει ξένους, καταγράφοντας την επίθεση πάντα σε βίντεο μέσω των κινητών τηλεφώνων. Από το χαστούκισμα προχώρησαν, επίσης, σε πράξεις αυξημένης επιθετικότητας και εκφοβισμού. Σήμερα, το happy slapping συνίσταται στην καταγραφή ενός βίντεο, στο οποίο το θύμα βιντεοσκοπείται, ενώ υφίσταται διάφορες μορφές βίας, τόσο ψυχολογικής όσο και σωματικής που έχουν ως στόχο να υποβιβάσουν και να εξευτελίσουν το θύμα. Η βιντεοσκόπηση γίνεται χωρίς να την αντιλαμβάνεται το θύμα και οι εικόνες δημοσιεύονται στη συνέχεια στο Διαδίκτυο και παρακολουθούνται από άλλους χρήστες. 93 Βλ.G. L. Karwoski, Cyber bullying, 2013, σελ Βλ.S. C. Mc Quade- James P. Colt- Nancy B. B. Meyer, Cyber bullying: Protecting kids and adults bullies, 2009, σελ Βλ. Es. Calvete, Cyber bullying in adolescents: Modalities and aggressors profile, Elsevier, 2010, ressors%e2%80%99+profile%c2%bb,+esther+calvete,+elsevier,+2010&hl=el&as_sdt=0&as_vis=1&o i=scholart&sa=x&ei=lvqivdayhshnalnugqgk&ved=0cb0qgqmwaa. 96 Βλ. N. Hunter, Cyber bulling, 2010, σελ

59 5.4 Χαρακτηριστικά του θύτη Κάποια από τα χαρακτηριστικά των παιδιών, που εκφοβίζουν 97 άλλους ανηλίκους μέσω Διαδικτύου είναι, τα παρακάτω: Διαθέτουν κυριαρχική προσωπικότητα, έχουν έντονο χαρακτήρα, παρουσιάζουν περισσότερες βίαιες συμπεριφορές από ότι άλλα παιδιά, παρουσιάζουν δυσκολία στο να ακολουθήσουν κανόνες, σχετίζονται με ενηλίκους με επιθετικούς τρόπους έκφρασης ή συμπεριφοράς, είναι καλοί στο να μιλάνε για τον εαυτό τους όταν βρίσκονται σε δύσκολες καταστάσεις Τύποι παιδιών που εκφοβίζουν Μια περεταίρω διάκριση με βάση τους τύπους των θυτών 98 είναι η εξής: α) εκδικητικός άγγελος: σε αυτή την περίπτωση ο ανήλικος θύτης έχει ζήσει ο ίδιος τον εκφοβισμό στο παρελθόν και θεωρεί ότι αυτοδικαιώνεται παίρνοντας εκδίκηση, β) πεινασμένος για δύναμη: ο θύτης αυτής της κατηγορίας δεν δρα μόνος του όπως, συμβαίνει στην προηγούμενη, έχει γύρω του μια υποστηρικτική ομάδα η οποία παρακολουθεί τις ενέργειες του. Τα εμπειρικά δεδομένα έχουν αποδείξει ότι συνήθως ανήλικοι οι οποίοι καταφεύγουν σε τέτοιου είδους συμπεριφορά πηγάζει από καταστάσεις που βιώνουν στην οικογένεια όπως ένα διαζύγιο των γονέων ή την ασθένεια ενός γονιού., γ) τα κακά κορίτσια 99 : ο εκφοβισμός γίνεται για διασκέδαση και όχι με στόχο να πληγεί το θέμα, η συμπεριφορά του θύτη πηγάζει στην ανία, δ) ο απρόσεκτος εκφοβιστής: ο θύτης ο οποίος ανταποκρίθηκε σε μια αρνητική επικοινωνία ή εκφοβισμού από απροσεξία. 97 Βλ. S. Hinduja- J. W. Patchin, School climate 2.0: Preventing Cyber bulling and sexting one classroom at a time, 2012, σελ Βλ. T. Diamantouros et all, The role of school psychologists in the assessment, prevention and intervention of cyber bullying, 2008, 99 Βλ. P. K. Smith- Jess Mahdavi- M. Carvalho- S. Fisher- Sh. Russell and N. Tippett, Cyber bullying: its nature and impact in secondary school pupils, the journal of child psychology and psychiatry, 2006, -57-

60 5.4.2 Ειδική αναφορά στους παρατηρητές(bystanders) Θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη η μη αναφορά μιας τρίτης κατηγορίας ανηλίκων η οποία εμπλέκεται στη διαδικασία του διαδικτυακού εκφοβισμού, είναι αυτή των παρατηρητών 100, οι οποίοι άλλως αποκαλούνται ως bystanders. Στην κατηγορία αυτή, ανήκουν οι επιβλαβείς παρατηρητές και οι βοηθοί παρατηρητές 101. Στην μεν πρώτη περίπτωση οι παρατηρητές επιδοκιμάζουν και παρακολουθούν με απάθεια τη διαδικασία του εκφοβισμού. Αντίθετα στην δεύτερη περίπτωση αντιδρούν άμεσα και ενεργά και στοχεύουν στην κινητοποίηση όλης της υπόλοιπης ομάδας στο να αποτρέψουν τη συνέχεια της διαδικασίας. 5.5 Σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα Η έρευνα για τον Διαδικτυακό εκφοβισμό δείχνει την Ελλάδα να είναι σε πρώιμο στάδιο 102 και αργά ή γρήγορα το θέμα αυτό θα πρέπει να τακτοποιηθεί πιο συστηματικά. Ο όρος "ηλεκτρονικός εκφοβισμός" δεν υπάρχει στον ποινικό κώδικά. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός δεν ορίζεται ως έγκλημα. Έγκλημα είναι ο τρόπος που αυτός εκφράζεται και ποινικοποιείται επιμέρους. Όταν μιλάμε για ηλεκτρονικό εκφοβισμό (cyber bullying), αναφερόμαστε σε για τραμπουκισμούς, χρήση φωτογραφιών ή ψεύτικων προφίλ για εκφοβισμό και δυσφήμηση και παρόμοιες τακτικές. Εκείνο που ποινικοποιείται λοιπόν είναι η παραβίαση και παραποίηση των προσωπικών δεδομένων, η συκοφαντική δυσφήμιση, η εξύβριση, η παραποίηση δεδομένων και 100 Βλ. F. Mishna et all, Risk factors for involvement in cyber bullying : Victims, bullies and bullyvictims, Elsevier,2012http:// t_in_cyber_bullying.pdf. 101 Βλ. Αργ. Μποζώνη, Από τα παρατσούκλια μέχρι το φόνο :Το bullying στα ελληνικά σχολεία, από τον μόνο του μελετητή(φώτη Σπυρόπουλο), 2015, Β. N. Antoniadou - K. Kokkinos, A review of research on cyber-bullying in Greece, International Journal of Adolescence and Youth, 2013, -58-

61 διώκονται ανά περίπτωση" Παρόλαυτά όμως στο μέλλον το cyber bullying θα πρέπει να προβλέπεται ως αδίκημα στον Ποινικό Κώδικα και να διατυπώνεται ρητώς». 5.6 Νομοθεσία Ο Έλληνας νομοθέτης έχει ποινικοποιήσει μόνον κάποιους από τους τρόπους εξωτερίκευσης, οι οποίοι έχουν αναφερθεί συνοπτικά παραπάνω κι εδώ θα γίνει η αναλυτική καταγραφή τόσο των συγκεκριμένων νόμων στους οποίους εμπίπτουν όσο και της ερμηνείας τους Συκοφαντική δυσφήμιση Σύμφωνα με το άρθρο363 ΠΚ το οποίο αφορά την περίπτωση της συκοφαντικής δυσφήμισης προβλέπεται η εξής περίπτωση : «Αν στην περίπτωση του άρθρου 362, το γεγονός είναι ψευδές και ο υπαίτιος γνώριζε ότι αυτό είναι ψευδές τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών. Μαζί με τη φυλάκιση μπορεί να επιβληθεί και χρηματική ποινή. Μπορεί επίσης να επιβληθεί και στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 63». Η διαφορά αυτού του εγκλήματος σε σχέση με την απλή δυσφήμιση, έγκειται στη γνώση του ενεργούντος, δηλούντος, περί της μη αλήθειας των ισχυρισμών του για κάποιον άλλον, άρα δεν αρκεί μόνο ενδεχόμενος δόλος του προβάλλοντος αλλά γνώση της ψευδής δήλωσης του. Τέλος, αν το γεγονός που διαδίδει είναι ψευδές και ο υπαίτιος γνώριζε ότι λέει ψέματα, τότε πρόκειται για συκοφαντική δυσφήμηση και η ποινή είναι φυλάκιση τουλάχιστον 3 μήνες. Μαζί μπορεί να επιβληθεί και χρηματική ποινή. -59-

62 5.6.2 Εξύβριση Το άρθρο 361 του ΠΚ ορίζει ρητά ότι όποιος προσβάλλει την τιμή του άλλου με οποιονδήποτε τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση ενός έτους ή με χρηματική ποινή, ξεχωριστά ή και αθροιστικά. Όταν η προσβολή της τιμής δεν είναι ιδιαίτερα βαριά, τότε ο υπαίτιος τιμωρείται με κράτηση ή με πρόστιμο. Στην περίπτωση κατά την οποία η εξύβριση έγινε έμπρακτα και χωρίς να το προκαλέσει ο εξυβριζόμενος, η ποινή φυλάκισης είναι έως 3 μήνες. Τα σχετικά άρθρα λοιπόν είναι: Άρθρο 361 ΠΚ (εξύβριση) 1. Όποιος, εκτός από τις περιπτώσεις της δυσφήμησης (άρθρα 362 και 363), προσβάλλει την τιμή άλλου με λόγο ή με έργο ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι ενός έτους ή με χρηματική ποινή. Η χρηματική ποινή μπορεί να επιβληθεί και μαζί με την ποινή της φυλάκισης. 2. Όταν η προσβολή της τιμής δεν είναι ιδιαίτερα βαριά, αν ληφθούν υπόψη οι περιστάσεις και το πρόσωπο του ατόμου που προσβλήθηκε, ο υπαίτιος τιμωρείται με κράτηση ή με πρόστιμο. 3. Η διάταξη της παρ. 3 του άρθρου 308 έχει και σ' αυτή την περίπτωση εφαρμογή. Στην περίπτωση της απλής εξύβρισης το κείμενο του άρθρου έχει ως εξής: 1. Όποιος, εκτός από τις περιπτώσεις της δυσφήμησης (άρθρα 362 και 363), προσβάλλει την τιμή άλλου με λόγο ή με έργο ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι ενός έτους ή με χρηματική ποινή. Η χρηματική ποινή μπορεί να επιβληθεί και μαζί με την ποινή της φυλάκισης. 2.Όταν η προσβολή της τιμής δεν είναι ιδιαίτερα βαριά, αν ληφθούν υπόψη οι περιστάσεις και το πρόσωπο του ατόμου που προσβλήθηκε, ο υπαίτιος τιμωρείται με κράτηση ή με πρόστιμο. 3. Η διάταξη της παρ. 3 του άρθρου 308 έχει και σ' αυτή την περίπτωση εφαρμογή. Άρθρο 361 Α ΠΚ (έμπρακτη εξύβριση) -60-

63 1. Με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών τιμωρείται η έμπρακτη εξύβριση (άρθρο 361 παρ. 1), αν έγινε χωρίς πρόκληση από τον παθόντα. 2. Αν στην πράξη της προηγούμενης παραγράφου συμμετείχαν δύο η περισσότεροι, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών. 5.7 Επιδράσεις του διαδικτυακού εκφοβισμού στην ανάπτυξη και την συμπεριφορά Οι συνέπειες του διαδικτυακού εκφοβισμού στη ζωή των θυμάτων θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν διττής κατεύθυνσης. Επηρεάζουν τόσο τα συναισθήματα όσο και την εν γένει συμπεριφορά των ανηλίκων θυμάτων. Όσον αφορά τα συναισθήματα, το θύμα νιώθει απίστευτα χαμηλή αυτοεκτίμηση 103.Βασανίζεται από ενοχές και νιώθει απίστευτη ντροπή. Το πιο δυνατό συναίσθημα όμως σε αυτή την περίπτωση είναι ο έντονος φόβος και η αίσθηση εγκλωβισμού που τον περιβάλλει ψυχικά. Τέλος, το θύμα αναγκάζεται να προβεί σε βία ή και να επιτελέσει παράνομες πράξεις μετά από πράξεις εκβιασμού τις οποίες δέχεται. Το πρόβλημα του συνοδεύεται από έναν ουσιαστικά κοινωνικό θάνατο μιας και κλείνεται στον εαυτό του φοβούμενος να εκμυστηρευθεί σε οποιονδήποτε το πρόβλημα του. Αναπόφευκτο κακό είναι οι χαμηλές επιδόσεις οι οποίες το συνοδεύουν. Σε ακραίες δε περιπτώσεις δημιουργούνται τάσεις αυτοκαταστροφής οι οποίες οδηγούν και σε κάποιες περιπτώσεις στην αυτοκτονία Βλ. S. Hinduja- J. W. Patchin, School climate 2.0: Preventing Cyber bullying and sexting, one classroom at a time, σελ.39, Βλ. S. Hinduja- J. W. Patchin, School climate 2.0: Preventing Cyber bullying and sexting, one classroom at a time, 2012, σελ

64 5.8 Εμπειρικές έρευνες της τελευταίας δεκαετίας Αρχικά θα πρέπει να ειπωθεί ότι εμπειρικές μελέτες 105 έχουν αποδείξει ότι ο σχολικός εκφοβισμός υπάρχει σε όλες τις χώρες άσχετα από την κουλτούρα, την πολιτική σκηνή και το θρησκευτικό υπόβαθρο που υπάρχει σε αυτές. Υποστηρίζεται ότι έχει αναδυθεί μια νέα εκδοχή του το cyber bullying, το οποίο αφορά τη χρήση των νέων τεχνολογιών, ένα στίγμα το οποίο αναμφισβήτητα έχει δημιουργήσει κοινωνικές επιδράσεις και συμπεριφορές. Έχουν διατυπωθεί σοβαρές αμφιβολίες όσον αφορά τα κριτήρια διασποράς και κοινωνικής ανισότητας. Οι συνέπειες του διαδικτυακού εκφοβισμού μπορεί να είναι είτε άμεσες (απειλές, προσβολές), είτε έμμεσες (διασπορά δυσφήμισης μέσω διαδικτύου). Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχει διαπιστωθεί μία ξαφνική αύξηση ενδιαφέροντος από ακαδημαϊκούς, ενώσεις, φυλετικές κι εθνικές αρχές. Με βάση τις μετρήσεις της Εθνικής Στατιστικής υπηρεσίας εξαιτίας της μεγάλης ανάπτυξης των ψηφιακών μέσων έχει επέλθει ένας διχασμός απόψεων και την ισχύουσα νομοθεσία αναφορικά με την ασφάλεια των παιδιών στο Διαδίκτυο. Οι διαδικτυακές απειλές έχουν υπερτονισθεί από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα οποία έχουν καταστήσει το Ίντερνετ ως ένα επικίνδυνο σενάριο για νέους, ενώ ο διαδικτυακός εκφοβισμός έχει περιγραφεί ως μία επιδημία κι έχει ανακατευτεί με άλλους διαδικτυακούς κινδύνους όπως είναι η παιδοφιλία κι η αυτοκτονία. Το 2008 το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων ανέπτυξε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα αφύπνισης προσοχής αναφορικά με τους κινδύνους που ελλοχεύουν από τη χρήση του Διαδικτύου ειδικά σχεδιασμένο για γονείς (Minedu) ενώ διάφορα σώματα έχουν επίσης παράξει υλικό αφύπνισης, το οποίο εξειδικευμένα στόχευε στους μαθητές(όμπουσμαν για τα παιδιά. Η ψηφιακή αφύπνιση και απάντηση στις απειλές DART). 105 Ταστοιχείατηςπαρούσαςπαραγράφουείναιμετάφρασητουεπιστημονικούάρθρου Ν.Αντωνιάδου&Κ. Κόκκινος,A review of research on cyber-bullying in Greece, International Journal of Adolescence and Youth,19/04/13, -62-

65 Το 2011, το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και η Ένωση Ελλήνων Φυσικών ανακοίνωσε την έναρξη ενός ετήσιου σεμιναρίου πάνω στο διαδικτυακό εκφοβισμό, διοικούμενο από εκπαιδευτικούς, παιδιάτρους, παιδοψυχίατρους και γονείς. Κατά τη διάρκεια του ίδιου έτους το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σε συνεργασία με το 2 ο τμήμα Υγείας Εφήβων του Πανεπιστημιακού Παιδιατρικού Νοσοκομείου οργάνωσε το πρόγραμμα ΑΡΙΑΔΝΗ, το οποίο σκόπευε να εκπαιδεύει επαγγελματίες οι οποίοι εργάζονταν με παιδιά και ενήλικες (υπαλλήλους υγείας και εκπαιδευτικών τομέων και κοινωνικών λειτουργών), πάνω στον εθισμό στο Διαδίκτυο κι άλλους κινδύνους τους οποίους συναντούν οι συγκεκριμένοι χρήστες του Διαδικτύου. Η γρήγορη οικονομική ανάπτυξη έχει επιδράσει αρνητικά πάνω σε κοινωνικά ζητήματα όπως είναι η βία ανάμεσα στους νέους. Επιπλέον παρά τις δυνητικές ομοιότητες με τις άλλες μεσογειακές χώρες του ευρωπαϊκού βορά όσον αφορά την ανάπτυξη των τεχνολογιών, η έλλειψη ενός συστηματικού ερευνητικού πεδίου όσον αφορά τον διαδικτυακό εκφοβισμό δεν επιτρέπει αμοιβαίες συγκρίσεις. Πρόσθετα, οι γρήγορες εξελίξεις στις τεχνολογίες έχουν δημιουργήσει ένα κενό στην νομοθεσία που προστατεύει τους ανηλίκους και για την ενδυνάμωση των κανονισμών οι οποίοι μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των εθνών στα πλαίσια των διαδικτυακών απειλών Ειδική αναφορά στην πρώτη έρευνα στην Ελλάδα Η πρώτη έρευνα που έγινε για τον διαδικτυακό εκφοβισμό στην Ελλάδα, όπως αναφέρουν οι Συγκολίτου, Ψάλτη και Καπατζία 106 (2010) είχε συνταχθεί εκ μέρους της Ευρωπαϊκής δράσης Safe net Home το 2005 και οι συμμετέχοντες ήταν 450 μαθητές από τους οποίους ζητήθηκε να αναφέρουν τις διαδικτυακές εμπειρίες. Ένα 54% των συμμετεχόντων έχε δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό ενώ πάνω από το 50% γνώριζαν κάποιον που είχε δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι 106 Βλ. Χ. Τσορμπατζούδης-Λ. Λαζούρας-Β. Βαρκούκης, Κυβερνοεκφοβισμός στην Ελλάδα: Μια διεπιστημονική προσέγγιση, Α.Π.Θ., Ευρωπαϊκό πρόγραμμα DAPHNE3, σελ

66 περισσότερο από 40% των συμμετεχόντων ισχυρίστηκαν ότι δεν γνώριζαν τους δράστες,επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά ότι η ανωνυμία είναι ο σημαντικότερος παράγοντας στα γεγονότα του διαδικτυακού εκφοβισμού. Το 2008, οι Καπατζία και Συγκολίτου δημοσίευσαν μια έρευνα αναφορικά με τον διαδικτυακό εκφοβισμό σε 544 μαθητές της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, σε παιδιά ηλικίας από 16 έως 19 ετών με τη χρήση Ειδικού ερωτηματολογίου για το Cyber bullying. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο διαδικτυακός ρατσισμός είναι υψηλότερος από τον παραδοσιακό ρατσισμό. Τα αγόρια συμμετείχαν περισσότερο σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού με τη χρήση cell phones, ενώ τα κορίτσια με τη χρήση του Ίντερνετ.Θύματα αυτού του φαινομένου ανέφεραν ότι είχαν παραδεχτεί την εμπειρία μόνο στους φίλους αλλά ήταν απρόθυμοι να κάνουν οποιαδήποτε αναφορά σε γονείς και δασκάλους. Την ίδια χρονιά, το Συμβούλιο της Κοινωνικής Πολιτικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Γκαουντσίδου, 2008) διενεργήθηκε μια έρευνα ανάμεσα σε 194 νεότερους φοιτητές από το ίδιο πανεπιστήμιο. Ο σκοπός της έρευνας ήταν να ερευνήσει τη χρήση του Facebook ανάμεσα στους φοιτητές και κάθε εμπειρία διαδικτυακού εκφοβισμού την οποία έχουν ενδεχομένως ζήσει σε αυτό. Η συμμετοχή ήταν εθελοντική και οι φοιτητές συμπλήρωσαν ανώνυμα ένα ερωτηματολόγιο για τον Διαδικτυακό εκφοβισμό. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, η συχνότητα της διαδικτυακής θυματοποίησης ήταν χαμηλή. Μόνο το 1% των συμμετεχόντων παραδέχτηκε να έχει εκφοβίσει διαδικτυακά κάποιον μια φορά το χρόνο. Οι φοιτήτριες θύματα ήταν περισσότερες από τους φοιτητές. Το πιο κοινό μέσο του Διαδικτυακού εκφοβισμού ήταν τα chat rooms,η κοινωνική δικτύωση και οι υπηρεσίες μηνυμάτων Σύγχρονες έρευνες Σύμφωνα με έρευνες, διαπιστώθηκε ότι το 30% των εκφοβιστών είναι επίσης και εκφοβιστές μέσω τεχνολογίας, ενώ το 1/3 των θυμάτων είναι θύματα μέσω τεχνολογίας και το 1/6 εξ αυτών έχουν εκφοβίσει ηλεκτρονικά τους άλλους. -64-

67 Βασικό στοιχείο της θυματοποίησης σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί η διαφορετικότητα. Συνήθως θυματοποιούνται παιδιά που έχουν ανεπτυγμένη μαθητική κουλτούρα, παιδιά άλλης εθνικότητας ή θρησκείας ή παιδιά με κάποια αναπηρία. Πάντως, άλλα χαρακτηριστικά όπως το βάρος, το ντύσιμο ή το να φορά κάποιος γυαλιά μυωπίας δεν φαίνεται να είναι παράγοντες που θα μπορούσαν να συσχετισθούν με την εν προκειμένω θυματοποίηση. Θύματα μα και θύτες αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, δυσκολία στο να κάνουν φίλους μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο και πολλές φορές υιοθετούν προβληματικές συμπεριφορές. 5.9 Προγράμματα πρόληψης του διαδικτυακού εκφοβισμού Ένα πρόγραμμα σχεδιασμένο για να ενθαρρύνει και να προστατεύσει τη νεολαία, είναι το Safer Internet. Ολοκληρώθηκε στην Ελλάδα στο κέντρο του προγράμματος με την συγχρηματοδότηση της ευρωπαϊκής επιτροπής κι αποτελείται από 3 άξονες : Ο πρώτος άξονας είναι ένα κέντρο αφύπνισης που έχει ως στόχο να εγείρει το δημόσιο ενδιαφέρον και να παρέχει αξιόπιστες πληροφορίες και υλικού υποστήριξης για τους νέους, τους γονείς τους και τους εκπαιδευτικούς όσο αφορά την ασφάλεια στη χρήση online τεχνολογιών. Ο δεύτερος στόχος Safeline.gr είναι η γραμμή υποστήριξης για αναφορά παράνομου υλικού κι επικοινωνίας στο Ίντερνετ η οποία παραβιάζει τα δικαιώματα των παιδιών όπως είναι η παιδική πορνογραφία και ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Η Safeline λαμβάνει αιτήματα αναφοράς τόσο από ανηλίκους όσο και από ενήλικες,με τους πρώτους να καλούν πιο σπάνια από τους τελευταίους. Για παράδειγμα για τα έτη ένας μεγάλος αριθμός τηλεφωνημάτων έχει γίνει αναφορικά με τις απειλές και τους κινδύνους στο διαδίκτυο, μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό έγινε από ανήλικους. -65-

68 Από αυτά 42,7% ήταν αναφορικά με την ασφαλή χρήση του διαδικτύου, 34% σε θέματα εθισμού στο διαδίκτυο και μόνο 4,7% αφορούσε την διαδικτυακή βία και τον διαδικτυακό εκφοβισμό (Saferinternet,2010b). H Safeline είναι μέλος του INHOPE (International Association for Internet Hotlines) και βρίσκεται σε άμεση συνεργασία με την Ελληνική Ασφάλεια. Τέλος, ο τρίτος άξονας το YPOSTIRIZO είναι μια γραμμή βοήθειας, ειδικά σχεδιασμένη για να προσφέρει βοήθεια σε παιδιά,εφήβους και στους γονείς τους. Σε περίπτωση επιβλαβούς υλικού και επικοινωνίας. Ανάμεσα στα υπόλοιπα σώματα που έχουν ιδρυθεί ήταν το ITC (Information Technology Committee)και τοdart(special Secretarial for Digital Planning). Το ITC είναι το θεσμοθετημένο σώμα το οποίο είναι υπεύθυνο για να ρυθμίζει τη δημόσια κοινή γνώμη όσον αφορά την εφαρμογή των νέων τεχνολογιών στην οικονομική και διοικητική ζωή και ρυθμίζεται από αντιπροσώπους της πολιτείας στη δημόσια και ιδιωτική διοίκηση. Ο κύριος στόχος του προγράμματος DARK είναι να δράσει ανάμεσα στις διάφορες δημόσιες αρχές, γραφεία και τους χρήστες κατευθύνοντας τους στην πιο ενδεδειγμένη λύση σε περίπτωση που άλλες δράσεις κρίνονταν απαραίτητες. Ταυτόχρονα με το ρίσκο του online ιδρύθηκαν το εθνικό κέντρο ερευνών και τεχνολογίας, το Ινστιτούτο Τεχνολογίας και το Ινστιτούτο Ακαδημαϊκής Έρευνας Υπολογιστών και Τεχνολογίας. Επίσης κάποιοι άλλοι οργανισμοί οι οποίοι έχουν συνεργασία σε αυτό το έργο είναι η Ιντερπόλ,Europol,NGO όπως εθνικές γραμμές στήριξης Επίσημες ιστοσελίδες παροχής βοήθειας Τα τελευταία 10 χρόνια μέσα στα πλαίσια της αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος έχουν δημιουργηθεί κάποιες κοινότητες στην προσπάθεια να βοηθήσουν τόσο τα παιδιά που δέχονται διαδικτυακό εκφοβισμό όσο και τους ενήλικες συγγενείς και ψυχοθεραπευτές που τα βοηθούν να αντιμετωπίσουν μια τέτοια κατάσταση. Κάποιες από αυτές αναφέρονται παρακάτω. o

69 o o o o o o Ερωτηματολόγιο για το cyber bullying. Το Ίντερνετ αποτελεί ένα από τα θαύματα του σύγχρονου κόσμου. Αποτελεί κοινή θέση ότι οι αποστάσεις έχουν πλέον εκμηδενιστεί κι η επικοινωνία ανάμεσα στους χρήστες υλοποιείται πολύ εύκολα μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, twitterκλπ) Με βάση τα στοιχεία τα οποία κατέγραψε έρευνα της Bari-Focusστην Ελλάδα, (Έρευνα Web ID), παρατηρήθηκε 8,2% αύξηση συνδρομητών διαδικτύου το 2012 σε σχέση με το 2011 ( άνθρωποι έναντι , δηλαδή το 24% του πληθυσμού) 107. Οι μισοί Έλληνες έχουν λογαριασμό στο Facebook, ποσοστό τόσο μεγάλο ώστε εύλογα κανείς συμπεραίνει ότι πολλοί από αυτούς που χρησιμοποιούν το Internet στην Ελλάδα, δεν το χρησιμοποιούν για άλλο λόγο, παρά μόνο για το Facebook. Το παρακάτω ερωτηματολόγιο αναρτήθηκε στο Facebookκαθότι κυριαρχεί στις προτιμήσεις των εφήβων 108 κι απαντήθηκε από μαθητές διαφορετικών σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Θεσσαλονίκης, μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έχοντας ως στόχο να γίνει μία συγκριτική μελέτη αποτελεσμάτων όσον αφορά τα ποσοστά διαδικτυακής παρενόχλησης ενός μικρού δείγματος Ελλήνων μαθητών σχετικά με το θέμα του cyber bullying.με βάση το νόμο περί προστασίας προσωπικών δεδομένων τηρήθηκε η ανωνυμία των μαθητών. Η διάκριση η οποία έγινε είναι αυτή του φύλου, όπου και πάλι θα φανεί στα συγκριτικά αποτελέσματα. 107 Βλ. Εισ. Α. Παπαντωνίου, Ο ρόλος της Ελληνικής Αστυνομίας στην προστασία των νέων στο Διαδίκτυο, Αστυνόμος Α'( ). 108 Βλ. Εισ. Ζ. Τσίμτσιου,Κοινωνικά δίκτυα και νέοι, Γενική Ιατρός ΚΥΑΤ Ευόσμου ( ). -67-

70 Ερωτηματολόγιο για τον μαθητή Κυκλώστε την απάντηση η οποία σας αντιπροσωπεύει: Α ΜΕΡΟΣ 1. Φύλο: α) Άνδρας β) Γυναίκα 2. Έτος Γέννησης 3. Πώς θα περιέγραφες τον εαυτό σου εμφανισιακά; α)άσπρο β)μελαψό γ)κίτρινο δ)κοκκινωπό 4. Τα ελληνικά είναι η μητρική γλώσσα σου; α)ναι β)όχι 5. Οι βαθμοί του σχολείου σου είναι: α)πάνω από μέτριοι β)μέτριοι γ)κάτω από μέτριοι 6. Χρησιμοποιώ ηλεκτρονικό υπολογιστή. α)1-3 φορές/εβδομάδα β)το λιγότερο 1 φορά την ημέρα Β ΜΕΡΟΣ 1. Έχω παρενοχληθεί στο σχολείο : α)ναι β)όχι 2. Έχω παρενοχλήσει άλλους: α)ναι β)όχι 3. Έχω διαδικτυακά παρενοχληθεί: α)ναι β)όχι 4. Αν ναι,με α) β)chat room γ)cell phone δ)με άλλο τρόπο 5. Αν ναι από α)συμμαθητές β)ανθρώπους έξω από το σχολείο γ)δεν ξέρω από ποιόν 6. Αν ναι α)λιγότερες από 4 φορές β)4-10 φορές γ)πάνω από 10 φορές 7. Έχω διαδικτυακά παρενοχλήσει άλλους α)ναι β)όχι 8. Αν ναι μέσω α) β)chat room γ)cell phone δ)με άλλο τρόπο 9. Αν ναι, έχω διαδικτυακά παρενοχλήσει άλλους: α)λιγότερο από 4 φορές β)περισσότερο από 4 φορές 10. Ξέρω κάποιον από το σχολείο ο οποίος έχει παρενοχληθεί διαδικτυακά: α)ναι β)όχι -68-

71 11. Όταν οι ενήλικες στο σχολείο είναι γνώστες περιστατικών διαδικτυακής παρενόχλησης προσπαθούν να βοηθήσουν α)ναι β)όχι 12. Όταν παρενοχλήθηκα διαδικτυακά ενημέρωσα ενήλικες α)ναι β)όχι 13. Όταν έμαθα ότι κάποιος παρενοχλήθηκε διαδικτυακά, ενημέρωσα ενήλικες α)ναι β)όχι 14. Ξέρω τις στρατηγικές ασφάλειας στον διαδικτυακό χώρο: α)ναι β)όχι 15. Αν ναι έμαθα τις στρατηγικές ασφαλείας: α)μόνος/η μου β)από τους γονείς μου γ)από το σχολείο Τα αποτελέσματα βγήκαν με σύστημα αυτόματης ενημέρωσης σε φόρμα της Google( YsLpBytOysA4FkrxlIk/edit#gid= ) Αποτελέσματα Πίνακες Τα αποτελέσματα της παραπάνω μέτρησης παρουσιάζονται αναλυτικά στον παρακάτω πίνακα του excel. Πίνακας 1 (Απαντήσεις 1-14) -69-

72 Πίνακας 2(Απαντήσεις 15-30) Πίνακας 3(Απαντήσεις 30-45) Πίνακας 4(Απαντήσεις 46 61) -70-

73 Πίνακας 5(Απαντήσεις 62-70) Συμπεράσματα Οι 41 των ερωτώμενων ήταν κορίτσια και τα 29 αγόρια. Υπήρχαν 4 αγόρια και 1 κορίτσι τα οποία δεν είχαν την ελληνική γλώσσα σαν μητρική. Το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών χρησιμοποιεί το διαδίκτυο κάθε μέρα. Από τα 14 άτομα τα οποία δήλωσαν ότι παρενοχλήθηκαν στο σχολείο τα 8 ήταν αγόρια και τα 6 κορίτσια. Στο ερώτημα αν έχουν παρενοχλήσει άλλους 6 αγόρια και 2 κορίτσια απάντησαν θετικά. Στην περίπτωση της διαδικτυακής παρενόχλησης απήντησαν 2 αγόρια και 8 κορίτσια θετικά μέσω chat room ή με άλλο τρόπο. Γνώριζαν 18 άτομα τα οποία δέχθηκαν διαδικτυακή παρενόχληση. Οι 55 εκ των 70 δήλωσαν ότι όταν οι ενήλικες ήταν γνώστες διαδικτυακής παρενόχλησης προσπάθησαν να βοηθήσουν. Οι 23 ενημέρωσαν ενήλικες στην περίπτωση που κάτι τέτοιο συνέβηκε σε άλλους. Οι περισσότεροι δήλωσαν ότι γνωρίζουν τις στρατηγικές ασφαλείας στον διαδικτυακό χώρο και τις έχουν μάθει κατά 40% από το σχολείο, κατά 38% μόνοι τους, κατά 12% από τους γονείς και υπάρχει κι ένα 10% το οποίο δεν απάντησε. -71-