Πτυχιακή Εργασία. Η Παιδαγωγική Waldorf του Rudolf Steiner

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ (Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.) ΕΤΗΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ (Ε.Π.ΠΑΙ.Κ.) ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ Πτυχιακή Εργασία Θέµα: Η Παιδαγωγική Waldorf του Rudolf Steiner Σπουδαστής: Πιννίκας Νικόλαος Τµήµα: Α2 Επιβλέπων Καθηγητής:Αλιβίζος Σοφός Ρόδος, Ιούνιος 2017

2 Περίληψη Η εκπαίδευση Waldorf είναι µια παιδαγωγική µέθοδος που βασίζεται κατά κύριο λόγο στη φιλοσοφία της «ανθρωποσοφίας» του Rudolf Steiner και επικεντρώνεται στην ανάπτυξη της φαντασίας και της δηµιουργικότητας του παιδιού, προσπαθώντας να ενσωµατώσει στην ανάπτυξη των παιδιών τις εφαρµοσµένες και τις καλές τέχνες παράλληλα µε τη νοητική και γνωστική ανάπτυξη. Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο της εκπαίδευσης Waldorf, η θεωρία της ανθρωποσοφίας, ένα σύντοµο ιστορικό των σχολείων Waldorf, καθώς και αναφορά σχετικά µε την κατάσταση της εκπαίδευσης Waldorf στην Ελλάδα. Γίνεται επίσης εκτενής περιγραφή του προγράµµατος σπουδών, της δοµής και των παιδαγωγικών µεθόδων των σχολείων Waldorf µε αναφορές σε έρευνες σχετικές µε την αποδοτικότητα των µαθητών στα σχολεία αυτά, τη µεθοδολογία της εκπαίδευσης στα διάφορα διδασκόµενα θέµατα, καθώς και κριτικές που ασκούνται στην παιδαγωγική µέθοδο Waldorf. Λέξεις κλειδιά: Ανθρωποσοφία, Σχολεία Waldorf, Ρούντολφ Στάινερ 2

3 Every education is self-education, and as teachers we can only provide the environment for children s self-education. We have to provide the most favourable conditions where, through our agency, children can educate themselves according to their own destinies. - Rudolf Steiner 3

4 Περιεχόµενα Περίληψη... 2 Περιεχόµενα Εισαγωγή Κοινωνικοπολιτικό Πλαίσιο Ο Πολιτισµός της Βαϊµάρης Φιλοσοφικό και Θεωρητικό Πλαίσιο του Rudolf Steiner... 6 Ανθρωποσοφία... 7 Ίδρυση του Σχολείου Waldorf... 8 Σχολεία Waldorf στην Ελλάδα Η Παιδαγωγική Waldorf Οι Φάσεις της Ανάπτυξης Σύµφωνα µε τον Στάινερ Το Πλαίσιο Σπουδών Το Σχολείο Waldorf Οργάνωση του Χώρου Πρόγραµµα Σπουδών και Τρόπος ιδασκαλίας Η Κούκλα του Στάινερ Ο Ρόλος των Νέων Μέσων στην Εκπαίδευση Waldorf Έρευνες Σχετικά µε την Αποδοτικότητα της Παιδαγωγικής Waldorf Κριτική της Παιδαγωγικής Waldorf Συµπεράσµατα Βιβλιογραφία Παραρτήµατα Α. Ερωτηµατολόγιο Κλίµακας Ικανοποίησης από τη Ζωή του Μαθητή Β. Φωτογραφικό Υλικό Γ. Παραδείγµατα Εβδοµαδιαίου Προγράµµατος Ερωτηµατολόγιο Επικριτών Σχολείων Waldorf Οπτικοακουστικό Υλικό

5 1. Εισαγωγή 1.1 Κοινωνικοπολιτικό Πλαίσιο Ο Πολιτισµός της Βαϊµάρης Μετά τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο στην ηττηµένη και κατεστραµµένη Γερµανία επικρατεί επαναστατικό κλίµα. Η Γερµανική Επανάσταση του που ξέσπασε από τις εξαθλιωµένες εργατικές και µικροαστικές τάξεις έχει ως αποτέλεσµα την κατάρρευση της µοναρχίας και την δηµιουργία της ηµοκρατίας της Βαϊµάρης, την πρώτη δηµοκρατία στην ιστορία της Γερµανίας. Σε αυτήν την µεταεπαναστατική και µεταπολεµική Γερµανία κυριαρχεί µια πολιτιστική φιλελευθεροποίηση καθώς οι παραδοσιακές µορφές εξουσίας απουσιάζουν, και η επανάσταση έχει υπονοµεύσει την παραδοσιακή κοινωνική ιεραρχία.. Την περίοδο αυτή οι Γερµανοί έχουν ζήσει τρεις κοσµογονικές εµπειρίες: τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, την αποτυχηµένη γερµανική επανάσταση, και τον Μεγάλο Πληθωρισµό του 1923, που εξευτελίζει εντελώς την αξία του χρήµατος (Hobsbawm, 2012). Εξαιτίας αυτών των λόγων οι παραδοσιακές αξίες της αυτοκρατορικής Γερµανίας τίθενται πλέον υπό αµφισβήτηση από το λαό (για παράδειγµα οι νέοι δεν αποταµιεύουν πλέον τα χρήµατα τους µε σκοπό τη δηµιουργία οικογένειας αλλά τα ξοδεύουν σε ατοµικές απολαύσεις). Την περίοδο αυτή η Γερµανία και ειδικά το Βερολίνο προσφέρει γόνιµο έδαφος για την ανάπτυξη των τεχνών και των επιστηµών. Η Γερµανία µετατρέπεται σε παγκόσµιο κέντρο της διανόησης ενώ η άνευ προηγουµένου ελευθερία και η ευρεία διάθεση για ποικιλίες πολιτιστικής έκφρασης οδηγούν σε έκρηξη καλλιτεχνικής παραγωγής. Η άνθηση των τεχνών και των επιστηµών που συνέβη στη Γερµανία από την ήττα της στον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο έως και την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933, είναι γνωστή ως «Πολιτισµός της Βαϊµάρης» ή ως «Βαϊµαρική Αναγέννηση». Η Γερµανία της Βαϊµάρης έχει συχνά περιγραφεί ως το λίκνο του µοντερνισµού στις τέχνες και τον πολιτισµό, µια διαπίστωση που οφείλεται σε µεγάλο µέρος στην ελευθερία και στην ενθάρρυνση που η δηµοκρατία, σε αντίθεση µε τα περισσότερα καθεστώτα της εποχής, προσέφερε στους καλλιτέχνες και στους διανοούµενους, έτσι ώστε να εκφράζουν τον εαυτό τους όπως επιθυµούσαν. Επιπλέον, ο πολιτισµός της Βαϊµάρης ήταν εξόχως µοντέρνος επειδή οι δηµιουργοί του είχαν τη βαθιά πεποίθηση ότι ζούσαν σε µια νέα εποχή, στην οποία το καθετί θα έπρεπε να δηµιουργηθεί εκ νέου: ο όλεθρος του πολέµου έχασκε ανάµεσα σε αυτούς και σε ένα παρελθόν του οποίου οι θεσµοί, οι παραδόσεις και οι αξίες είχαν συντριβεί πέρα από κάθε πιθανότητα αποκατάστασης. Έτσι ένιωσαν την ιστορική ευθύνη και πρόκληση για ένα νέο ξεκίνηµα, µια αδηµονία να είναι διαφορετικοί και να αντιµετωπίσουν τα πράγµατα µε 5

6 διαφορετικό τρόπο, µια νοοτροπία που εν γένει χαρακτήρισε το στυλ της δεκαετίας του 1920 (Αθανασάτος, 2015). Η µεγαλύτερη απόδειξη για τον κοµβικό ρόλο της Γερµανίας της Βαϊµάρης στην επιστήµη, είναι τα 15 βραβεία Νόµπελ στο πεδίο των επιστηµών που απονεµήθηκαν σε Γερµανούς κατά τη διάρκεια των 14 ετών της ηµοκρατίας της Βαϊµάρης (Hobsbawm, 2012). Η περίοδος αυτή θα προσφέρει επίσης πρόσφορο έδαφος για την ίδρυση νέων σχολείων στα οποία εφαρµόζονται πειραµατικές µέθοδοι µάθησης. 1.2 Φιλοσοφικό και Θεωρητικό Πλαίσιο του Rudolf Steiner Ο Ρούντολφ Στάινερ ( ) είναι Αυστριακής καταγωγής επιστήµονας, εκδότης και θεµελιωτής του κινήµατος της «Ανθρωποσοφίας». Γεννήθηκε το 1861 σε ένα χωριό της Αυστροουγγαρίας (σηµερινή Κροατία) από γονείς που ανήκαν στην εργατική τάξη. Από 1879 έως το 1883 παρακολούθησε µαθήµατα µαθηµατικών, φυσικής, χηµείας, βοτανολογίας, βιολογίας, λογοτεχνίας και φιλοσοφίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Βιέννης χωρίς ωστόσο να αποφοιτήσει. Στη συνέχεια εργάστηκε ως επιστηµονικός συντάκτης των νέων εκδόσεων των έργων του Γκαίτε και έπειτα ως συντάκτης στα αρχεία Γκαίτε από το 1888 έως το (Ρούντολφ Στάινερ, 2015). Την περίοδο αυτή έλαβε διδακτορικό δίπλωµα από το Πανεπιστήµιο του Ρόστοκ (Ullrich, 1994). Το 1913 ιδρύει το Ίδρυµα Γκαίτε (Goetheanum) παγκόσµιο κέντρο σήµερα του Ανθρωοποσοφικού κινήµατος. Στο ίδρυµα αυτό, µετά από πειράµατα και µελέτες, ο Στάινερ αναπτύσσει την «εκπαιδευτική µέθοδο Waldorf». Από µικρή ηλικία ο Στάινερ µελέτησε το έργο των Καντ, Φίχτε και Σέλινγ. Η διδακτορική του διατριβή πραγµατεύεται την έννοια του «Εγώ» σύµφωνα µε τον Φίχτε. Είναι προφανές ότι η γνωριµία του Στάινερ µε το έργο του Γκαίτε έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο έργο του. Πράγµατι µεγάλο µέρος του έργου του Στάινερ βασίζεται στην κοσµοθεωρία του Γκαίτε σύµφωνα µε την οποία «η σκέψη είναι ένα αισθητήριο όργανο όπως τα αυτιά ή τα µάτια και όπως τα µάτια αντιλαµβάνονται χρώµατα και τα αυτιά ήχους, έτσι και η σκέψη αντιλαµβάνεται ιδέες». Ο Στάινερ ήταν επίσης οπαδός του µονισµού (θεωρία που ανάγει την ποικιλία του κόσµου σε µία ενότητα µέσω του πνεύµατος) και της ολιστικής επιστήµης (Ρούντολφ Στάινερ, 2015). Στην Ευρώπη στα τέλη του 19 ου αιώνα επικρατεί ο πραγµατισµός, η κριτική φιλοσοφία και ο θετικισµός. Σύµφωνα µε την κριτική φιλοσοφία, κατά τον Καντ, κάθε γνώση ξεκινά και τελειώνει µε την εµπειρία. ουλειά του φιλόσοφου δεν είναι να διατυπώνει θεωρίες σχετικά µε 6

7 την πραγµατικότητα αλλά να υποβάλει όλες τις θεωρίες σε κριτική και να µετρά την εγκυρότητα τους ανάλογα µε το πόσο οι θεωρίες αυτές αντέχουν στην κριτική αυτή. Η «αποµυθοποιηµένη» αυτή προσέγγιση του κόσµου βρίσκει αντίθετο τον Ρούντολφ Στάινερ που πιστεύει στην ύπαρξη ενός πνευµατικού κόσµου και την πνευµατικοποίηση όλων των τοµέων της ζωής (Houssaye, 2000). Ο Στάινερ ήταν υποστηρικτής της Θεοσοφίας και υπήρξε επικεφαλής του Γερµανικής Θεοσοφικής Εταιρείας από το 1902 έως το 1913 (Ullrich, 1994). Η Θεοσοφία είναι ένα σύνολο αποκρυφιστικών φιλοσοφιών που αναζητούν τη γνώση σχετικά µε τα µυστήρια της ζωής και της φύσης και ειδικότερα τη φύση της θεότητας και την προέλευση και αποστολή του σύµπαντος. Η θεοσοφία διδάσκει ότι «αρετές», µεταξύ άλλων η θρησκεία, η φιλοσοφία, η επιστήµη, οι τέχνες, το εµπόριο, η βιοµηχανία και η φιλανθρωπία, οδηγούν τους ανθρώπους ακόµη πιο κοντά στο «θείο». Οι θεοσοφιστές πιστεύουν ότι ο ανθρώπινος πολιτισµός αναπτύσσεται στη διάρκεια ενός κύκλου επτά εποχών ενσάρκωσης και πνευµατικής εξέλιξης. Έτσι, την πρώτη περίοδο οι άνθρωποι ήταν πνευµατικά πένητες. Στην δεύτερη περίοδο, είναι γνωστοί ως Υπερβόρειοι, στην τρίτη σαν Λεµούριοι, και στην τέταρτη σαν Άτλαντες. (Θεοσοφία, 2017) Στη σύγχρονη εποχή η θεοσοφία έχει ταυτιστεί µε τη θεωρία που υποστήριξε η θεολόγος Έλενα Πέτροβνα Μπλαβάτσκι µέσω της Θεοσοφικής Εταιρείας που ίδρυσε στη Νέα Υόρκη το 1875 (Ελληνική Θεοσοφική Εταιρεία, 2017). Η Θεοσοφία θεωρείται µέρος του υτικού Εσωτερισµού σύµφωνα µε τον οποίο κρυµµένη γνώση και σοφία από το αρχαίο παρελθόν µπορεί να προσφέρει ένα δρόµο προς τη διαφώτιση και τη σωτηρία. Ανθρωποσοφία Ο Στάινερ αποχώρησε από την Θεοσφοφική εταιρεία όταν διαφώνησε έντονα µε την Annie Besant, τη δεύτερη πρόεδρο της Θεοσοφικής Εταιρείας, σχετικά µε την θεώρηση του Ινδού Κρισναµούρτι ως νέου µεσσία, και νέου παγκόσµιου διδασκάλου και εκπαιδευτή της ανθρωπότητας, µε την ταυτόχρονη δηµιουργία του "Τάγµατος του Αστέρος της Ανατολής", που θα προωθούσε τις απόψεις της (Γεωργόπουλος, 2013). Μετά την αποχώρησή του από τη Θεοσοφία µαζί µε άλλα δυσαρεστηµένα µέλη δηµιούργησε το 1913 την Ανθρωποσοφική Εταιρεία (Anthroposophische Gesellschaft) µε σκοπό την προώθηση µιας δικής του θεώρησης που ονόµασε "Ανθρωποσοφία" ή "Επιστήµη του Πνεύµατος". Ο όρος «Ανθρωποσοφία» χρησιµοποιείται στα έργα του Στάινερ από το 1903 (Γεωργόπουλος, 2013). Η Ανθρωποσοφία έχει τις ρίζες της στην Γερµανική Ιδεαλιστική Φιλοσοφία και την Θεοσοφία µε επιδράσεις από 7

8 τον Γκαίτε, τον Φίχτε, και τον Χαίκελ (Γεωργόπουλος, 2013). Η θεωρία του Στάινερ για την Ανθρωποσοφία πιθανών πηγάζει από την άποψη του Γκαίτε ότι εκτός από το τα συγκεκριµένα αντικείµενα, υπάρχον και «πρωταρχικά αντικείµενα», ιδέες δηλαδή που περιέχουν υποδειγµατικά όλες τις µορφές των πραγµάτων (π.χ. το πρωταρχικό φυτό, το πρωταρχικό ζώο κ.λπ.). Σύµφωνα µε αυτήν την άποψη, ο Στάινερ διακήρυξε ότι σε κάθε εµπειρικό αντικείµενο ανταποκρίνεται η πνευµατική του ιδέα (Ανρθωποσοφία, 1981). Υπάρχει δηλαδή ένας αντικειµενικός και διανοητικά κατανοητός πνευµατικός κόσµος που είναι εµπειρικά προσβάσιµος δια µέσου της εσωτερικής ανάπτυξης του ανθρώπου Η Ανθρωποσοφία σύµφωνα µε τον Στάινερ προσθέτει στην κανονική επιστηµονική γνώση του φυσικού κόσµου τη γνώση ενός αόρατου πνευµατικού κόσµου ο οποίος είναι απρόσιτος στις αισθήσεις και στη σκέψη. Ο άνθρωπος έχει πρόσβαση στους ανώτερους αυτούς κόσµους εξασκώντας µια τρίτη ψυχική κατάσταση στην οποία όλες οι αισθήσεις παραµένουν συνειδητά στο περιθώριο µε σκοπό την εξύψωση στο στάδιο του απόλυτου οραµατισµού (Houssaye, 2000). Ίδρυση του Σχολείου Waldorf Η έννοια της αγωγής κατά τον Στάινερ έρχεται σε αντίθεση µε τις επικρατούσες τάσεις της εποχής του. εν έχει την κατά τον Καντ φιλοσοφική-ηθική βάση, ούτε κοινωνικό-πολιτική και δεν στηρίζεται επιπλέον στην εµπειρική ψυχολογία. Αντίθετα προέρχεται από µια ανθρωποσοφική νεοµυθολογία και έχει µάλλον έναν µεταφορικό χαρακτήρα (Houssaye, 2000). Είναι φανερό ότι η παιδαγωγικές απόψεις του Στάινερ ασκούν κριτική στο µοντερνισµό και την κριτική φιλοσοφία που διέπει την παραδοσιακή εκπαίδευση, καθώς ο Στάινερ που πίστευε ότι όλα είναι προσιτά στην ανθρώπινη σκέψη προσπάθησε να συµφιλιώσει την επιστήµη, τη θρησκεία και την τέχνη και τη «µυθολογική ανανέωση του πολιτισµού» (Houssaye, 2000). Το 1919 ο Στάινερ δίνει µια διάλεξη στους εργάτες της καπνοβιοµηχανίας Waldorf- Astoria στη Στουτγάρδη στην οποία παρουσιάζει την ιδέα ότι τρεις σφαίρες της κοινωνικής ζωής, η πνευµατική-πολιτιστική, η νοµική-οικονοµική και η οικονοµική πρέπει να αποκεντρωθούν στο σύγχρονο κράτος. Κατά την άποψη του το κράτος πρέπει να περιορίζεται στην εφαρµογή των νόµων για την προστασία των πολιτών και να µην αναµιγνύεται σε οικονοµικά ή πολιτισµικά θέµατα. Ο Εµίλ Μολτ, διευθυντής της καπνοβιοµηχανίας, εντυπωσιασµένος από τις απόψεις τους Στάινερ, του ζητά να δηµιουργήσει ένα σχολείο για τα παιδιά των υπαλλήλων, στο οποίο θα εφαρµόζονται οι ιδέες του. Ο Στάινερ συµφωνεί µε την 8

9 πρόταση υπό τρεις όρους: Το σχολείο θα είναι ανοιχτό σε όλα τα παιδία ανεξάρτητα από το κοινωνικό και οικονοµικό τους υπόβαθρο, το σχολείο θα είναι ενιαίο και δωδεκαετές και τέλος το σχολείο θα πρέπει να µην έχει θρησκευτικές κατευθύνσεις.. Έτσι πέντε µήνες αργότερα ανοίγει στη Στουτγάρδη το πρώτο σχολείο Waldorf (από το όνοµα της καπνοβιοµηχανίας), το φθινόπωρο του 1919 (Uhrmacher, 1995). Οι ιδέες της Ανθρωποσοφίας εφαρµόζονται πρακτικά στην «Εκπαίδευση Waldorf». Πρόκειται για ένα πρόγραµµα σπουδών διαµορφωµένο ανάλογα µε τις αναπτυξιακές φάσεις της παιδικής ηλικίας στο οποίο η φαντασία, η δηµιουργικότητα και η ελεύθερη σκέψη των παιδιών, ενθαρρύνεται, καλλιεργείται και λειτουργεί ως θεµελιακό στοιχείο της εκπαίδευσης (Παιδόκηπος Καρυδιά, 2016). Με άλλα λόγια ένα «παιδοκεντρικό» σχολείο. Τα σχολεία Στάινερ σε αντίθεση µε κρατικά σχολεία υιοθετούν µια υπερβολική συστηµατοποίηση και τελετουργικές διαδικασίες που πηγάζουν από την αντιµοντέρνα φιλοσοφία της ανθρωποσοφίας (Houssaye, 2000). Σήµερα υπάρχουν 1092 πιστοποιηµένα σχολεία Waldorf σε 64 χώρες και 1857 νηπιακοί σταθµού σε περισσότερες από 70 χώρες, µε την πλειοψηφία των σχολείων να βρίσκονται στη Γερµανία (237 σχολεία και 561 νηπιακοί σταθµοί), στις Ενωµένες Πολιτείες (123 σχολεία και 157 νηπιακοί σταθµοί) και στην Ολλανδία (90 σχολεία και 72 νηπιακοί σταθµοί) (Bund der Freien Waldorfschulen, 2016). Σχολεία Waldorf στην Ελλάδα Σήµερα στην Ελλάδα υπάρχουν 4 νηπιακοί σταθµοί Waldorf (Bund der Freien Waldorfschulen, 2016) ενώ τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες από οµάδες εκπαιδευτικών, γονέων και παιδαγωγών οι οποίοι βρίσκονται σε ανοιχτή επικοινωνία µε τη διεθνή κοινότητα των σχολείων Waldorf, για τη δηµιουργία ενός νηπιαγωγείου το οποίο σταδιακά θα συµπεριλάβει τις τέσσερεις πρώτες τάξεις του ηµοτικού. Για το σκοπό έχει γίνει αίτηση στο Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας & Θρησκευµάτων για τη χορήγηση άδειας ίδρυσης και λειτουργίας του σχολείου Waldorf το οποίο προβλέπεται να στεγάζεται στο Μαρούσι της Αττικής, µε απώτερο σκοπό την έναρξη της λειτουργίας του σχολείο τον Σεπτέµβριο του Το κτίριο στο οποίο θα στεγαστεί το σχολείο έχει συνολική επιφάνεια 850 τετραγωνικών µέτρων µε αυλή δύο στρεµµάτων. Ο σχεδιασµός είναι να φιλοξενήσει 144 µαθητές των τεσσάρων πρώτων τάξεων του δηµοτικού σε 6 τάξεις και 38 παιδιά στο νηπιαγωγείο. Εκτός από τις βασικές απαιτούµενες υποδοµές, στις εγκαταστάσεις θα περιλαµβάνεται χώρος για τραπεζαρία και καλλιτεχνικό εργαστήριο (Σταµάτη, 2017). Αν και το συγκεκριµένο σχολείο 9

10 θα έχει τον παιδαγωγικό προσανατολισµό των σχολείων Waldorf µε τους δηµιουργούς του να έχουν ανοιχτή επικοινωνία και στήριξη από τη διεθνή κοινότητα σχολείων Waldorf, ωστόσο σύµφωνα µε τους ιδρυτές του, θα παίρνει αποστάσεις από τις δογµατικές προσεγγίσεις της παιδαγωγικής Waldorf προσαρµοζόµενο υπό συνθήκες αυτονοµίας στην ελληνική τοπική κοινωνία (Σχολείο Τριανέµι, 2017). 2. Η Παιδαγωγική Waldorf 2.1 Οι Φάσεις της Ανάπτυξης Σύµφωνα µε τον Στάινερ Ο Στάινερ ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την ανάπτυξη της ψυχής του παιδιού. Η θεωρία του Στάινερ περί ανάπτυξης του παιδιού υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη συντελείται σε 3 επταετή στάδια, το κάθε ένα µε τις δικές του µαθησιακές ανάγκες. Τα στάδια της ανάπτυξης σύµφωνα µε τον Στάινερ είναι αρκετά όµοια µε τα στάδια της ανάπτυξης που όρισε ο Piaget. Το πρώτο στάδιο ονοµάστηκε «στάδιο της µίµησης». Από τη γέννηση έως την ηλικία των επτά ετών περίπου, τα παιδιά µαθαίνουν µε ενσυναίσθηση και δρώντας. Στα επτά πρώτα έτη της ζωής του το παιδί είναι ένα µεγάλο «αισθητήριο όργανο» στο οποίο κυριαρχεί η µίµηση. Το περιβάλλον του παιδιού και η συµπεριφορά των ενηλίκων που το περιβάλλουν είναι πρωταρχικής σηµασίας (Steiner, The kingdom of childhood: Introductory Talks on Waldorf Education, 1995). Ο Στάινερ υποστήριξε ότι η το να συζητάµε µε το παιδί περί ηθικής και για το τι είναι καλό και κακό έχουν µικρή επίδραση στο παιδί, ενώ αντίθετα θα πρέπει να δρούµε µε ηθικές πράξει και κάνοντας καλά πράγµατα µπροστά στα παιδιά (Uhrmacher, 1995) σελ Το δεύτερο στάδιο συµβαίνει γύρω στην ηλικία των επτά όταν το παιδί χάνει τα νεογιλά του δόντια και χαρακτηρίστηκε από τον Στάινερ ως «συναισθηµατικό στάδιο». Αυτή η περίοδος, η οποία διαρκεί µέχρι την ηλικία των δεκατεσσάρων, απαιτεί διδασκαλία µέσω ζωντανών εικόνων, εικόνων και ρυθµών, διότι αυτές ξυπνούν τις δυνάµεις του αισθήµατος. Ο Στάινερ υποστήριξε ότι η γνώση µε την οποία έρχεται σε επαφή ένα παιδί την περίοδο αυτήν πρέπει να δίνεται µε µορφή παραµυθιών, θρύλων και ιστοριών, στις οποίες τα πάντα είναι πλούσια σε συναίσθηµα (Uhrmacher, 1995). Στην ηλικία των επτά µε δεκατεσσάρων ετών η εστίαση δίνεται στην ανάπτυξη φαντασία του παιδιού (για παράδειγµα µε τη διδασκαλία γραφής και ανάγνωσης µε χρήση ελεύθερων δηµιουργικών δραστηριοτήτων του εκπαιδευτικού) (Steiner, The kingdom of childhood: Introductory Talks on Waldorf Education, 1995). 10

11 Τέλος, το τρίτο στάδιο από την ηλικία των 14 έως την ηλικία των 21 ετών χαρακτηρίζεται ως το στάδιο «της σκέψης, της κριτικής και την αλήθειας». Σε αυτή τη φάση ο εκπαιδευτικός µπορεί, σε αντίθεση µε τις προηγούµενες φάσεις, να καταφύγει στη χρήση αφαιρετικών σκέψεων (Uhrmacher, 1995). 2.2 Το Πλαίσιο Σπουδών Το Σχολείο Waldorf Ο Στάινερ σχεδίασε το σχολείο Waldorf ως ένα ενιαίο δωδεκαετές µεικτό (µια καινοτοµία για εκείνη την εποχή) σχολείο το οποίο δεν έχει διευθυντή αλλά διευθύνεται από τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι έχουν µεγάλη ελευθερία στη λήψη αποφάσεων (Uhrmacher, 1995) και εκτελούν τις παιδαγωγικές και οργανωτικές λειτουργίες συλλογικά µέσα από εβδοµαδιαίες συναντήσεις (Houssaye, 2000). Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί δρουν συλλογικά, ενώ το πρόγραµµα σπουδών δίνει µεγάλη έµφαση στη σφαιρική ανάπτυξη της φαντασίας και της προσωπικότητας του µαθητή. Τα σχολεία Waldorf δεν έχουν διευθυντή και οι παιδαγωγικές και οργανωτικές λειτουργίες εκτελούνται συλλογικά από όλους τους εκπαιδευτικούς. Οργάνωση του Χώρου Αν και ο Στάινερ υπήρξε επίσης αρχιτέκτονας, έχοντας σχεδιάσει τα δύο Ιδρύµατα Γκαίτε που σήµερα θεωρούνται και τα 2 αριστουργήµατα του Εξπρεσιονισµού, δεν σχεδίασε ο ίδιος τα κτίρια των πρώτων σχολείων Waldorf (Bjørnholt, 2014). Παρ όλα αυτά σύµφωνα µε τον Στάινερ ο εκπαιδευτικός χρειάζεται µια αίθουσα στην οποία τα παιδιά µπορούν να εξασκήσουν τη σκέψη τους, τα αισθήµατά τους, και τις ικανότητές τους ανεξάρτητα από ποια είναι η προσωπικότητά και η ιδιοσυγκρασία τους (Edwards, 2002). Η διάταξη µιας αίθουσας σχολείου Waldorf είναι σχεδιασµένης σύµφωνα µε αυτές τις κατευθύνσεις του Στάινερ. Οι τάξεις και τα κτίρια ως σύνολο µπορούν να θεωρηθούν ως ένας εξατοµικευµένος χώρος που ενισχύει την ταυτότητα της τάξης και την αίσθηση ότι η τάξη και ο εκπαιδευτικός είναι µια οµάδα. Αν και δεν υπάρχουν συγκεκριµένες οδηγίες για την διάταξη του χώρου στις τάξεις των σχολείων Waldorf, µεγάλη έµφαση δίνεται στο να υπάρχει οικειότητα µε το χώρο της τάξης η οποία είναι διαµορφωµένη µε τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνουν τη συγκέντρωση και την παρακίνηση του ενδιαφέροντος των µαθητών για το διδασκόµενο θέµα (Bjørnholt, 2014) σελ Έτσι για παράδειγµα, στην πρώτη τάξη η αίθουσα έχει αρκετό ελεύθερο χώρο διαθέσιµο για δηµιουργικό παιχνίδι, κίνηση και τη δυνατότητα να αλλάξει η διαµόρφωση της 11

12 τάξης αν το απαιτήσουν οι συνθήκες και το κατά καιρούς διδασκόµενο θέµα. Πολλές αίθουσες των πρώτων τάξεων µπορούν να διαθέτουν ένα µικρό σκηνικό στο οποίο τα παιδιά να παίζουν θεατρικά παιχνίδια (Εικόνα 2), ενώ η διάταξη των θρανίων είναι συνήθως κυκλική ή ηµικυκλική (Εικόνα 1) (Four Winds Waldorf School, 2017). Εικόνα 1 Η διάταξη των θρανίων µπορεί να είναι κυκλική ή ηµικυκλική ανάλογα µε τις απαιτήσεις του µαθήµατος. Εικόνα 2 Σε αυτή την αίθουσα υπάρχει ένα µικρό «Κάστρο» για χρήση σε θεατρικά παιχνίδια. Το χρώµα παίζει επίσης σηµαντικό ρόλο µέσα σε µια αίθουσα σχολείου Waldorf. Ο Στάινερ είχε αναπτύξει τη «Θεωρία του Χρώµατος» σύµφωνα µε την οποία «το χρώµα είναι η ψυχή της φύσης και όταν αντιλαµβανόµαστε το χρώµα γινόµαστε µέρος αυτή της ψυχής». Το ντεκόρ µιας αίθουσας Waldorf ακολουθεί τα χρώµατα του ουράνιου τόξου. Έτσι στα 3 πρώτα σχολικά έτη τα κυρίαρχα χρώµατα σε µια αίθουσα είναι το κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο. Στα επόµενα έτη όπου η χρωµατική αντίληψη είναι περισσότερο ανεπτυγµένη, ακολουθούν τα διάφορα πράσινα χρώµατα, στη συνέχεια µπλε κ.ο.κ. (James, 2009) 12

13 Πρόγραµµα Σπουδών και Τρόπος ιδασκαλίας Το πρόγραµµα σπουδών των σχολείων Waldorf είναι ένα δωδεκαετές πρόγραµµα σπουδών διαµορφωµένο ανάλογα µε τις αναπτυξιακές φάσεις της παιδικής ηλικίας όπως αυτές καθορίστηκαν από τον Στάινερ, στο οποίο η φαντασία, η δηµιουργικότητα και η ελεύθερη σκέψη των παιδιών, ενθαρρύνεται, καλλιεργείται και λειτουργεί ως θεµελιακό στοιχείο της εκπαίδευσης (Παιδόκηπος Καρυδιά, 2016). Το πρόγραµµα σπουδών περιλαµβάνει µαθήµατα µουσικής, τραγουδιού, χορού, κηπουρικής, µαγειρικής, πλεξίµατος, θέµατα που προσεγγίζονται όχι ως κάτι που το παιδί πρέπει να µάθει αλλά κάτι που πρέπει να βιώσει (Barnes, 1991). Στις πρώτες τάξεις του σχολείου, οι µαθητές µένουν µαζί µε τους ίδιους συµµαθητές και µε τον ίδιο εκπαιδευτικό, µε στόχο να δηµιουργηθεί οµαδικό πνεύµα ανάµεσα στους µαθητές. Το µάθηµα έχει δοµή και συνέχεια αλλά βασίζεται σε µαθήµατα που δεν συνοδεύονται από εγχειρίδια έτσι ώστε να υπάρξει µια πολύ-αισθητική προσέγγισή στη µάθηση και την έκφραση, µε µεγαλύτερη έµφαση στην ακρόαση και τη συγκράτηση. Για παράδειγµα, ο δάσκαλος µπορεί να παρουσιάσει µια νέα αριθµητική πράξη λέγοντας µια ιστορία στην οποία οι αριθµοί αποτελούν χαρακτήρες µιας ιστορίας η οποία µπορεί να παρουσιάζεται δραµατοποιηµένα (π.χ. οι αριθµοί αποτελούν χαρακτήρες από ένα µύθο του Αισώπου). Τα παιδιά ακούνε τον δάσκαλο να παρουσιάζει την ιστορία και προσπαθούν να την εντάξουν σε αυτά που ήδη έχουν διδαχθεί ενώ παράλληλα κρατούν σηµειώσεις και εικονογραφούν το «Τετράδιο Κύριου Μαθήµατος» (Edwards, 2002). Συχνά, µια τυπική ηµέρα στο σχολείο Waldorf χωρίζεται σε 3 µέρη: Ένα µέρος αφιερωµένο στη γνώση, ένα στην καρδιά και ένα στα χέρια (καρδιά-χέρια-νους). Το πρώτο µέρος («Νους») είναι αφιερωµένο στο «Κύριο Μάθηµα» και διδάσκεται πάντα τις πρώτες ώρες της ηµέρας (συνήθως 8:00 µε 9:45). Οι επόµενες ώρες (από 10:45 έως 12:40) είναι αφιερωµένες στην «Καρδιά» και διδάσκονται θέµατα όπως ζωγραφική, θέατρο, ξένες γλώσσες, µουσική, «ευρυθµία» κλπ. Τέλος οι απογευµατινές ώρες (από 13:40 έως 15:45) είναι αφιερωµένες στα «Χέρια» και σε αυτές διδάσκονται θέµατα όπως γυµναστική, χορός, χειροτεχνία, κηπουρική κ.α. (Τoronto Waldorf School, 2017) Ένα βασικό χαρακτηριστικό του προγράµµατος σπουδών των σχολείων Waldorf αποτελεί το «Κύριο Μάθηµα». Το Κύριο Μάθηµα είναι ένα δίωρο (το πρώτο δίωρο της ηµέρας) στη διάρκεια του οποίου διδάσκονται τα µαθήµατα κορµού (Γλώσσα, Αριθµητική, Επιστήµες κλπ) σε µπλοκ των 3 µε 6 εβδοµάδων και αποτελεί την βασική διδακτική εστίαση της ηµέρας όπου δίνεται έµφαση στη γνώση. Σε αυτές τις εβδοµάδες διδάσκεται µόνο ένα κύριο 13

14 θέµα. Έτσι για παράδειγµα ο εκπαιδευτικός µπορεί να επιλέξει το Σεπτέµβριο να διδάσκει µόνο µαθηµατικά, τον Οκτώβριο µυθολογία, το Νοέµβριο Γεωµετρία και µαθηµατικά κ.ο.κ. Ο λόγος που γίνεται αυτό είναι έτσι ώστε το παιδί «να αφήσει το θέµα να πάει για ύπνο για ένα διάστηµα» έτσι ώστε όταν επιστρέψει σε αυτό κάποια στιγµή αργότερα στο σχολικό έτος να το κοιτάξει µε ένα ανανεωµένο ενδιαφέρον και µια νέα διορατικότητα (Trostli, 2017). Το κύριο µάθηµα διδάσκεται από τον ίδιο εκπαιδευτικό στα 8 πρώτα χρόνια του σχολίου, ενώ στα επόµενα έτη κάθε µπλοκ κύριου µαθήµατος διδάσκεται από ξεχωριστό εκπαιδευτικό ειδικότητας. Ενδεικτικά παρουσιάζονται στους παρακάτω πίνακες, προτεινόµενα ετήσια χρονοδιαγράµµατα διδασκαλίας του κύριου µαθήµατος στην πρώτη και στην πέµπτη τάξη καθώς και των τάξεων του δευτεροβάθµιου σχολείο (τάξεις 9 µε 12). Ενδεικτικό Ετήσιο Πρόγραµµα Πρώτης Τάξης Εβδοµάδες 3 Σεπτεµβρίου - 19 Σεπτεµβρίου Περιγραφή Μπλοκ Μορφολογικό Σχέδιο (2 ½ εβδοµάδες) - Το πρώτο µπλοκ της πρώτης τάξης είναι παραδοσιακά το µορφολογικό σχέδιο (form drawing). Σε αυτό το µπλοκ, τα παιδιά εισάγονται τις ευθείες και τις καµπύλες γραµµές (Waldorf Teacher Resources, 2015). 22 Σεπτεµβρίου - 17 Οκτωβρίου Γλώσσα - Αλφάβητο (4 εβδοµάδες) 20 Οκτωβρίου - 28 Νοεµβρίου Μαθηµατικά - Οι αριθµοί (5 εβδοµάδες) 1 εκεµβρίου - 19 εκεµβρίου Γλώσσα - Φωνήεντα (3 εβδοµάδες) ιακοπές Χριστουγέννων 5 Ιανουαρίου - 23 Ιανουαρίου Μαθηµατικά - Οι 4 πράξεις (3 εβδοµάδες) 26 Ιανουαρίου - 20 Φεβρουαρίου Γλώσσα - Ολοκλήρωση του αλφάβητου (3 εβδ.) 23 Φεβρουαρίου - 20 Μαρτίου Μαθηµατικά - Οι 4 πράξεις (4 εβδοµάδες) 23 Μαρτίου - 27 Μαρτίου Γραφή ( 1 εβδοµάδα) Εαρινές ιακοπές 6 Απριλίου - 18 Απριλίου Γραφή (2 εβδοµάδες) 20 Απριλίου - 24 Απριλίου Μπλοκ παιχνιδιού (1 εβδοµάδα) 27 Απριλίου - 1 Μαΐου Γραφή (1 εβδοµάδα) 4 Μαΐου - 29 Μαΐου Μαθηµατικά - Οι 4 πράξεις (4 εβδοµάδες) 14

15 1 Ιουνίου - 5 Ιουνίου Επανάληψη (1 εβδοµάδα) Πίνακας 1 Ενδεικτικό Ετήσιο Χρονοδιάγραµµα ιδασκαλίας Μπλοκ Κύριου Μαθήµατος για την Πρώτη Τάξη (Πηγή: (Waldorf Teacher Resources, 2015) Ετήσιο Πρόγραµµα της Πέµπτης Τάξης του Σχολείου Waldorf του Tamarack, Wisconsin των Ενωµένων Πολιτειών Εβδοµάδες Περιγραφή Μπλοκ 2 Σεπτεµβρίου - 26 Σεπτεµβρίου Εισαγωγή στη Βοτανολογία (3 εβδοµάδες) 29 Σεπτεµβρίου - 17 Οκτωβρίου Αρχαίοι Πολιτισµοί (Ινδία και Περσία) (4 εβδοµάδες) 20 Οκτωβρίου - 17 Νοεµβρίου Εισαγωγή στους δεκαδικούς αριθµούς (3 εβδοµάδες) 17 Νοεµβρίου - 19 εκεµβρίου 5 Ιανουαρίου - 23 Ιανουαρίου Μπλοκ Παιχνιδιού: Παραγωγή Θεατρικού Έργου. Η τάξη θα χρησιµοποιήσει αυτό το µπλοκ για να δουλέψει µε βάση το υλικό µιας ιστορίας από τη µυθολογία (Έπος του Γκιλγκαµές) που παρουσιάστηκε νωρίτερα στο σχολικό έτος. Οι µαθητές θα συµµετέχουν στη διαδικασία γραφής του έργου και θα κάνουν θεατρικές πρόβες. Επίσης θα εξασκηθούν στη γραµµατική την ορθογραφία και τη συγγραφή. Επίσης θα υπάρξει κοινωνική και συναισθηµατική εξάσκηση. (5 εβδοµάδες) ιακοπές Χριστουγέννων Ιστορία και Γεωγραφία της Βόρειας Αµερικής (3 εβδοµάδες) 26 Ιανουαρίου - 20 Φεβρουαρίου Κίνα και Αρχαία Αίγυπτος (3 εβδ.) 23 Φεβρουαρίου - 20 Μαρτίου Ιστορία και Γεωγραφία της Βόρειας Αµερικής (2 ο µέρος) (4 εβδοµάδες) 23 Μαρτίου 10 Απριλίου Αρχαία Ελληνική Ιστορία (2 εβδοµάδες) 13 Απριλίου 17 Απριλίου 28 Απριλίου 1 Μαΐου εκαδικοί, Ποσοστά και το Μετρικό Σύστηµα (1 εβδοµάδα) Εαρινές ιακοπές εκαδικοί, Ποσοστά και το Μετρικό Σύστηµα (συνέχεια) (1 εβδοµάδα) 4 Μαΐου 22 Μαΐου Βοτανολογία (3 εβδοµάδες) 25 Μαίου - 5 Ιουνίου Επανάληψη του σχολικού έτους (1 εβδοµάδα) Πίνακας 2 Ενδεικτικό Ετήσιο Χρονοδιάγραµµα ιδασκαλίας Μπλοκ Κύριου Μαθήµατος για την Πέµπτη Τάξη (Πηγή: (Tamarock Waldorf School, 2014) 15

16 Ετήσιο Πρόγραµµα Κύριων Μαθηµάτων των τελευταίων τάξεων του Ακ. Έτους του Waldorf High School of Massachusetts Bay Εβδοµάδα 9η τάξη 10 τάξη 11η τάξη 12 τάξη 1 Ιστορία Ζωολογία και 2 Αυτόχθονων Αρχαία Ιστορία Άµλετ Εξέλιξη των 3 Αµερικανών Ειδών Κωµωδία και Φυσική: Μεσαιωνική 7 Τραγωδία Μηχανική Ιστορία Υπερβατισµός 8 9 Εµβρυολογία και 10 Χηµεία: Φύση Πρακτική Θερµική Φυσική Κυτταρική 11 και Ύλη Βιολογία Σύγχρονη Ανατοµία και Ήρωες και 14 Αρχαία Ελλάδα Ιστορία Φυσιολογία Τέρατα 15 ιακοπές Χριστουγέννων 16 Αρχαία Ελλάδα Ήρωες και 17 Η Ιστορία µέσα Τέρατα ιαθεµατικότητα 18 από την Τέχνη Χηµεία: Οξέα 19 και Βάσεις Ηλεκτρισµός και 20 Μαγνητισµός 21 Επαναστάσεις Βιοχηµεία Θέατρο Αναγέννηση και 24 ιαφωτισµός Φυσική: Οπτική 25 Γεωχηµεία 26 Η Τέχνη της 27 Λογοτεχνία Ποίησης Ιδέες και 28 Συνείδηση Πιθανότητες Πληροφορική Γεωµετρία 32 Θέατρο Λογοτεχνία Πλοήγηση Βοτανολογία 35 Τελετή 36 Αποφοίτησης Πίνακας 3 Ενδεικτικό Ετήσιο Χρονοδιάγραµµα ιδασκαλίας Μπλοκ Κύριου Μαθήµατος για την Πέµπτη Τάξη Πηγή: (Waldorf High School of Massachusetts Bay, 2016) 16

17 Στο κύριο µάθηµα σπάνια χρησιµοποιούνται εγχειρίδια ή φύλλα εργασίας. Αντίθετα, οι µαθητές δηµιουργούν µόνοι τους τα «Βιβλία Κύριου Μαθήµατος», τα οποία είναι τετράδια στα οποία οι µαθητές σηµειώνουν σηµειώσεις, παρατηρήσεις και σχέδια ή ζωγραφιές σχετικές µε το µάθηµα. Η διδασκαλία του Κύριου Μαθήµατος σε µπλοκ επιτρέπει στους εκπαιδευτικούς να καλύψουν το πρόγραµµα σπουδών µε αναλυτικότερο και οικονοµικότερο τρόπο και δίνει τη δυνατότητα στους µαθητές να εντρυφήσουν µε τον καλύτερο τρόπο στα διάφορα διδασκόµενα θέµατα. Βασικό επίσης µάθηµα είναι αυτό της «Ευρυθµίας». Η «Ευρυθµία» είναι µια εκφραστική τέχνη που συνδυάζει οµιλία, χειρονοµίες και µουσική η οποία αναπτύχθηκε Ρούντολφ Στάινερ και είναι ένα βασικό θέµα στα σχολεία Waldorf. Σκοπός της είναι να αφυπνίσει και να ενισχύσει τις εκφραστικές ικανότητες των παιδιών µέσα από την κίνηση, ενώ ο Στάινερ υποστήριζε ότι έχει και θεραπευτικές ιδιότητες (Παράρτηµα Β, Εικόνα 7). Στις επόµενες παραγράφους παρουσιάζεται συνοπτικά ένα ενδεικτικό πρόγραµµα σπουδών των σχολείων Waldorf. Τα στοιχεία αφορούν το σχολικό έτος και έχουν παρθεί από τις ιστοσελίδες των σχολείων Waldorf του Σικάγο και του Τορόντο (Chicago Waldorf School, 2017; Τoronto Waldorf School, 2017). 1η τάξη Στην πρώτη τάξη γίνεται εκτεταµένη χρήση µυθοπλασίας (παραµύθια, θρύλοι) για την παρουσίαση κοινωνικών αξιών στα παιδιά. Οι χαρακτήρες στις ιστορίες αυτές φέρουν κάποια θετικά χαρακτηριστικά (π.χ. θάρρος, τιµιότητα, καλοσύνη) έτσι ώστε να διαµορφωθεί η συναισθηµατική νοηµοσύνη και η κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Κύρια µαθήµατα: Εισαγωγή στη γραφή και το αλφάβητο (Συχνά γίνεται εικονογραφική παρουσίαση του αλφαβήτου - είτε π.χ. Παράρτηµα Β, Εικόνα 2), εισαγωγή στις βασικές αριθµητικές πράξεις, παραµύθια, µύθοι και ιστορίες από τη φύση µε χρήση δραµατοποίησης.. Άλλα θέµατα: Ευρυθµία, ζωγραφική, πλέξιµο, κηπουρική, θέατρο 2η τάξη Στη δεύτερη τάξη οι µαθητές έχουν αναπτύξει σε βάθος τη φαντασία τους και το ενδιαφέρον τους για τη µάθηση. Οι µαθητές µπορούν να οργανώσουν µια µικρή θεατρική παράσταση µε θέµατα βγαλµένα από το πρόγραµµα σπουδών. Κύρια µαθήµατα: Γράψιµο (κεφαλαία γράµµατα, γράψιµο προτάσεων), ανάγνωση, αριθµητική (πίνακες πολλαπλασιασµών, πράξεις µε κρατούµενο), παραµύθια, µύθοι. 17

18 Άλλα θέµατα: εύτερη ξένη γλώσσα, µουσική (τραγούδι και ένα µουσικό όργανο όπως φλογέρα), ευρυθµία, ζωγραφική, µοντελισµός, πλέξιµο. 3η τάξη Στην Τρίτη τάξη συµβαίνουν συνήθως οι νευρολογικές και ψυχολογικές αλλαγές που συµβαίνουν κατά την ηλικία των 9 µε 10 ετών. Το παιδί διακατέχεται από µια «ψυχολογική αβεβαιότητα» την οποία το σχολείο προσπαθεί να αντιµετωπίσει µε το να φέρει το παιδί σε επαφή µε πολλές πρακτικές τέχνες που δίνουν στο παιδί την αίσθηση ότι θα µπορεί µια µέρα να φροντίσει τον εαυτό του. Κύρια µαθήµατα: Βασικά στοιχεία γραµµατικής, εισαγωγή στην καλλιγραφία, αριθµητική, µονάδες µέτρησης, κηπουρική και κατασκευή σπιτιών Άλλα θέµατα: Ανάγνωση λογοτεχνικών κειµένων, ευρυθµία, ζωγραφική, πλέξιµο, κηπουρική 4η τάξη Στην τέταρτη τάξη η αυτοπεποίθηση των µαθητών αυξάνεται. Ουσιαστικά η τέταρτη τάξη είναι αυτή στην οποία τα παιδία µαθαίνουν ανάγνωση. Κύρια µαθήµατα: Ανάγνωση, γραµµατική, έκθεση, δραµατοποίηση, αριθµητική (κλάσµατα), τοπική γεωγραφία και ιστορία, µυθολογία, ανθρωπολογία και ζωολογία Άλλα θέµατα: εύτερη ξένη γλώσσα, µουσική, ευρυθµία, ζωγραφική, πλέξιµο, κέντηµα, γυµναστική, κηπουρική, 5η τάξη Κύρια µαθήµατα: Έκθεση, γραµµατική, ορθογραφία, γεωγραφία, ιστορία, κλάσµατα, δεκαδικοί αριθµοί, βοτανολογία Άλλα θέµατα: εύτερη ξένη γλώσσα, ευρυθµία, µουσική, αγγειοπλαστική, πλέξιµο, ζωγραφική, γυµναστική 6η τάξη Κύρια µαθήµατα: Έκθεση, γραµµατική, ορθογραφία, λογοτεχνία, θέατρο, γεωγραφία, ιστορία, µυθολογία, µαθηµατικά, γεωµετρία, φυσική, γεωλογία, αστρονοµία Άλλα θέµατα: εύτερη ξένη γλώσσα, ευρυθµία, µουσική, πλέξιµο, γυµναστική, κηπουρική 18

19 7η τάξη Κύρια µαθήµατα: Έκθεση, γραµµατική, ορθογραφία, λογοτεχνία, θέατρο, γεωγραφία, ιστορία, µυθολογία, άλγεβρα, γεωµετρία, φυσική, αστρονοµία, ανόργανη χηµεία, ζωγραφική µε χρήση προοπτικής. Άλλα θέµατα: εύτερη ξένη γλώσσα, ευρυθµία, πλέξιµο, ξυλοτεχνία, γυµναστική, κηπουρική 8η τάξη Με την όγδοη τάξη ολοκληρώνεται το πρωτοβάθµιο σχολείο Waldorf. Κύρια µαθήµατα: Έκθεση, γραµµατική, λογοτεχνία, ιστορία, γεωγραφία, άλγεβρα, γεωµετρία, ανθρωπολογία, οργανική χηµεία, διατροφολογία. Άλλα θέµατα: εύτερη ξένη γλώσσα, ευρυθµία, χειροτεχνία, ξυλοτεχνία, κηπουρική, εικαστικές τέχνες, γυµναστική. 9η τάξη Η ένατη τάξη είναι η αρχή του δευτεροβάθµιου σχολείου για τα σχολεία Waldorf. Στο δευτεροβάθµιο σχολείο (9η µε 12 η τάξη) οι µαθητές έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή µε τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τα «νέα µέσα». Επίσης από αυτή την τάξη τα σχολεία Waldorf εναρµονίζουν το πρόγραµµα σπουδών τους µε τις εκάστοτε εθνικές απαιτήσεις για την απόκτηση απολυτηρίου δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Κύρια µαθήµατα: Ιστορία του θεάτρου, γεωµετρία, ιστορία της τέχνης, δεύτερη ξένη γλώσσα, ανθρωπολογία, ιστορία, οργανική χηµεία, λογοτεχνία, φυσική 10η τάξη Κύρια µαθήµατα: Ανόργανη χηµεία, γεωγραφία, τριγωνοµετρία, οπτική, µηχανική, ηλεκτρονικοί υπολογιστές 11η τάξη Κύρια µαθήµατα: Μεσαιωνική ιστορία, ιστορία της µουσικής, κυτταρική βιολογία, φυσική (ενέργεια, ηλεκτρισµός, κύµατα), βοτανολογία, εικαστικές τέχνες 12η τάξη Στη 12η τάξη κυριαρχεί η «σύνθεση». Η κύρια ερώτηση σε αυτή τη χρονιά είναι το «Ποιος». Στη 12 η τάξη οι µαθητές µπορεί να κληθούν να ολοκληρώσουν µια εργασία (project). 19

20 Κύρια µαθήµατα: Θεωρίες της γνώσης, φυσική, µαθηµατικά (προχωρηµένες συναρτήσεις, διανύσµατα), οργανική χηµεία, ιστορία της αρχιτεκτονικής, βιολογία Η Κούκλα του Στάινερ Η κούκλα του Στάινερ (Steiner s Doll) γνωστή και ως Κούκλα Waldorf είναι µια παιδική κούκλα η οποία συµβαδίζει µε τις φιλοσοφίες του Ρούντολφ Στάινερ και χρησιµοποιείται ευρέως στους νηπιακούς σταθµούς Waldorf (Grawert, 2017). Σκοπός της κούκλας του Στάινερ είναι η ανάπτυξη της φαντασίας του παιδιού. Από την κούκλα απουσιάζουν εσκεµµένα λεπτοµέρειες, και υπάρχουν µόνο ενδείξεις στη θέση των χαρακτηριστικών του προσώπου όπως τα µάτια και το στόµα ( είτε Παράρτηµα Β, Εικόνα 6 όπου παρατίθενται µερικά παραδείγµατα από κούκλες του Στάινερ). Στο έργο του µε τίτλο «Η Εκπαίδευση του Παιδιού» ο Στάινερ αναφέρει ότι στο παιδί δεν πρέπει να δίνονται παιχνίδια τα οποία είναι «ολοκληρωµένα και τέλεια» καθώς «το παιδί συνδέεται µαζί τους. Το εσωτερικό πνεύµα του παιδιού προσκολλάται σε αυτά και δεν µπορεί να αναπτύξει τη δική του δραστηριότητα. Με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά χάνουν σχεδόν εντελώς τη φαντασία τους... Με το να δίνεις στο παιδί µια τέλεια κούκλα δεν αποµένει στο µυαλό τίποτα άλλο να κάνει» (Steiner, The Education of the Child and Early Lectures on Education, 1996). Σε µια διάλεξή του ο Στάινερ επίσης είχε αναφέρει ότι «Τα αντικείµενα σε ένα νηπιακό σταθµό πρέπει να προέρχονται από την πραγµατική ζωή δεν πρέπει να είναι δηµιουργήµατα ενός νοήµονα πολιτισµού. Μια όµορφη κούκλα µε πραγµατικά µαλλιά και χρωµατισµένα µάγουλα εµποδίζει το παιδί από το να ξεδιπλώσει τη φαντασία του. εν αφήνει τη δηµιουργικότητα του παιδιού να αναπτυχθεί και µαραίνει τη ψυχή. Αντίθετα, µια πάνινη κούκλα φτιαγµένη στο σπίτι από υφάσµατα µε ζωγραφισµένες βούλες για µάτια, ξυπνάει τη φαντασία του παιδιού» (Hauck, 2008). Ο Ρόλος των Νέων Μέσων στην Εκπαίδευση Waldorf Οι υπολογιστές και οι νέες τεχνολογίες απουσιάζουν από τα πρωτοβάθµια σχολεία Waldorf (8 πρώτα σχολικά έτη), καθώς η εκπαίδευση επικεντρώνεται στην ανάπτυξη της φαντασίας και της κριτικής σκέψης, καθώς και στη διαπροσωπική εκπαίδευση. Επίσης οι µαθητές αποθαρρύνονται από το να χρησιµοποιούν ηλεκτρονικούς υπολογιστές και φορητές συσκευές στο σπίτι. Θεωρείται ότι οι υπολογιστές είναι χρήσιµοι µόνο µετά την πρώτη δεκαετία του παιδιού και αφού πρώτα αυτό έχει εξοικειωθεί µε την ανακάλυψη της 20

21 πληροφορίας και της γνώσης µέσα από πρακτικά πειράµατα και βιβλία., καθώς και ότι τα παιδιά δεν θα πρέπει να χρησιµοποιούν αντικείµενα χωρίς να έχουν µια αντίληψη του πως λειτουργούν. Έτσι οι νέες τεχνολογίες εισάγονται στο συνήθως στο σχολείο στην ένατη τάξη. Πράγµατι, σύµφωνα µε εκθέσεις του ΟΟΣΑ, η έκθεση των µαθητών στους υπολογιστές και τις νέες τεχνολογίες δεν φαίνεται να έχει επίδραση στην απόδοση των µαθητών. Στις χώρες οι οποίες έχουν επενδύσει αρκετά στα νέα µέσα στην εκπαίδευση δεν παρατηρήθηκε βελτίωση στην απόδοση των µαθητών τα τελευταία 10 χρόνια (OECD, 2015). Ένα ενδεικτικό πρόγραµµα σπουδών για τις νέες τεχνολογίες µπορεί να περιλαµβάνει στην ένατη τάξη (Whittle, 2003), εκµάθηση πληκτρολόγησης και εφαρµογών γραφείου (επεξεργαστές κειµένου, λογιστικά φύλλα), αλλά µπορεί επίσης να περιλαµβάνει ένα κύριο µάθηµα που να αφορά τον «γραµµατισµό στα νέα µέσα» (new media literacy). Επίσης οι µαθητές µπορούν να κοιτούν το εσωτερικό ενός υπολογιστή και να αναγνωρίζουν τα διάφορα µέρη και τις συσκευές του. Το πλαίσιο της διδασκαλίας στοχεύει στο να «αποµυθοποιήσει»- όπως λέγεται στα σχολεία Waldorf ο µαθητής τους υπολογιστές και τις νέες τεχνολογίες. Ο λόγος που επιλέγεται αυτή η προσέγγιση είναι γιατί όπως έχει αναφερθεί στην προηγούµενη παράγραφο, η φιλοσοφία της παιδαγωγικής του Στάινερ απαιτεί το παιδί να µη χρησιµοποιεί αντικείµενα χωρίς να έχει κατανοήσει τουλάχιστον κατά ένα µέρος τον τρόπο λειτουργίας τους. Στις επόµενες τάξεις µπορεί να γίνεται µια εκµάθηση του υλικού του υπολογιστή, και συγγραφή απλών προγραµµάτων σε γλώσσα χαµηλού επιπέδου (assembly), λογικά κυκλώµατα, δυαδικό σύστηµα, ιστορία των υπολογιστών, σύνθεση µουσική µε υπολογιστή, επεξεργασία βίντεο και εικόνας, δίκτυα υπολογιστών κ.α. Περιγραφή µαθήµατος Αριθµός σχολείων Πληκτρολόγηση 5 Εισαγωγή στου υπολογιστές και τις εφαρµογές υπολογιστών 4 Ολοκληρωµένα κυκλώµατα 7 Προγραµµατισµός 3 Επεξεργασία βίντεο και εικόνας 3 Internet και σχεδιασµός ιστοσελίδων 4 Πολυµέσα 4 Πίνακας 4 Μαθήµατα πληροφορικής σε 14 σχολεία Waldorf των ΕΠΑ το 2005 (York, 2006). Σε έρευνα που πραγµατοποιήθηκε µε τη µορφή ερωτηµατολογίου το 2005 σε 14 δευτεροβάθµια σχολεία Waldorf των Ενωµένων Πολιτειών, 6 σχολεία είχαν εργαστήριο 21

22 υπολογιστών ενώ 9 σχολεία παρείχαν τουλάχιστον ένα υποχρεωτικό µάθηµα σχετικό µε τα νέα µέσα (York, 2006) (Πίνακας 3). 2.2 Έρευνες Σχετικά µε την Αποδοτικότητα της Παιδαγωγικής Waldorf Μια επισκόπηση των ερευνητικών µελετών το 2005, επιβεβαιώνει ότι τα σχολεία Waldorf δηµιουργούν επιτυχή ανάπτυξη «δηµιουργικών, κοινωνικών και άλλων σηµαντικών δυνατοτήτων για την ολιστική ανάπτυξη του ατόµου», αλλά και ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα για να επιβεβαιώσει τις εν γένει µικρής κλίµακας µελέτες που έχουν πραγµατοποιηθεί µέχρι σήµερα (Μάρκου, 2015). Εκτενής έρευνα σχετικά µε την αποδοτικότητα των σχολείων Waldorf (Dahlin, 2007) σε σύγκριση µε τα δηµόσια σχολεία πραγµατοποιήθηκε στη Σουηδία από οµάδα ερευνητών σε 41 σχολεία Waldorf. Η έρευνα είχε σκοπό να απαντήσει σε ερευνητικά ερωτήµατα όπως «Ποιο ποσοστό των µαθητών σχολείων Waldorf εισάγονται στην τριτοβάθµια εκπαίδευση;», «Ποια είναι τα αποτελέσµατα των µαθητών σχολείων Waldorf στις εθνικές εξετάσεις σε σύγκριση µε αυτά των µαθητών των δηµόσιων σχολείων;», «Αναπτύσσουν οι µαθητές των σχολείων Waldorf τις απαραίτητες κοινωνικές δεξιότητες ώστε να είναι ενεργοί πολίτες σε µια δηµοκρατικοί κοινωνία;» και άλλα. Μερικά από τα στοιχεία τα οποία κατέδειξε η έρευνα είναι: Οι µαθητές σχολείων Waldorf προέρχονταν από οικογένειες υψηλού µορφωτικού επιπέδου µε το 80% να έχουν λάβει κάποιο είδος µεταδευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, αλλά κατά πλειοψηφία η εισοδηµατική τους στάθµη ήταν κάτω από αυτήν του εθνικού µέσου όρου. 58% των αποφοίτων σχολείων Waldorf εισάγονταν στη τριτοβάθµια εκπαίδευση και σε όλα τα επιστηµονικά πεδία µε το υπόλοιπο 42% να δηλώνει ότι επιθυµεί την εισαγωγή του στην τριτοβάθµια εκπαίδευση µελλοντικά. Οι µαθητές σχολείων Waldorf εγκλιµατίζονταν εύκολα και αισθάνονταν καλά µέσα στο πανεπιστηµιακό περιβάλλον Τα παιδιά σχολείων Waldorf είχαν θετική στάση απέναντι στη σχολική εργασία (Πίνακας 5) και δεν εργάζονταν µε µοναδικό σκοπό «την επιτυχία στις εξετάσεις» αλλά γιατί έβρισκαν τα διδασκόµενα θέµατα «ενδιαφέροντα», «σηµαντικά» και «χρήσιµα». Τα παιδιά των σχολείων Waldorf είχαν µεγαλύτερη αίσθηση ευθύνης απέναντι σε κοινωνικά και ηθικά ζητήµατα και η ανάµιξη τους µε αυτά αυξανόταν όσο αυξανόταν η ηλικία του µαθητή. 22

23 Τα παιδιά των σχολείων Waldorf είχαν µεγαλύτερη αυτοεκτίµηση και θετικότερη εικόνα για τον εαυτό τους απ ότι τα παιδιά των δηµόσιων σχολείων. "Αυτά που µαθαίνω " Μαθητές Σχολείων Waldorf Μαθητές ηµόσιων Σχολείων Συµφωνώ απόλυτα Συµφωνώ ιαφωνώ 6 8 ιαφωνώ απόλυτα 2 2 Πίνακας 5 Απαντήσεις στο ερώτηµα: «Αυτά που µαθαίνω στο σχολείο θα µου χρησιµεύσουν στην µετέπειτα ζωή µου» και τιµή του P από δοκιµασία Χ2. P <.05 Τα ευρήµατα ήταν σε γενικές γραµµές θετικά, µε µόνη εξαίρεση ότι τα δηµόσια σχολεία είχαν λίγο καλύτερες επιδόσεις στις εθνικές εξετάσεις. Άλλη έρευνα που πραγµατοποιήθηκε σε 131 εφήβους στη Γαλλία (Besançon, Fenouillet, & Shankland, 2015) βρήκε διαφορές στην ευηµερία (well being) και τα µαθησιακά κίνητρα στους µαθητές παραδοσιακών σχολείων και τους µαθητές σχολείων Waldorf (Εικόνα 3). Στην έρευνα χρησιµοποιήθηκε η κλίµακα SLSS (Ικανοποίηση του µαθητή από τη ζωή) (Huebner, 1991) (Παράρτηµα 1) για να αξιολογήσει την ευηµερία (well being) των µαθητών παραδοσιακών σχολείων και σχολείων Waldorf. Εικόνα 3 Μέσες τιµές κλίµακας SLSS ανάλογα µε τον τύπο εκπαίδευσης (Waldorf και παραδοσιακό σχολείο). Πηγή: (Besançon, Fenouillet, & Shankland, 2015) Η έρευνα επίσης βρήκε - αντίθετα µε τις προσδοκίες τον ερευνητών - µια αντίστροφη συσχέτιση µεταξύ της ευηµερίας του µαθητή και του επιπέδου δηµιουργικότητας (όσο πιο δηµιουργικός ήταν ένας µαθητής σε ένα σχολείο Waldorf τόσο λιγότερο ικανοποιηµένος ήταν 23

24 από τη ζωή του). Οι ερευνητές υποθέτουν ότι τα αποτελέσµατα αυτά οφείλονται στο ότι οι µαθητές συµπλήρωσαν το ερωτηµατολόγιο SLSS µε την πρόθεση να επικοινωνήσουν µια καλή εντύπωση (social desirability), και ως εκ τούτου όσο περισσότερο οι µαθητές προσπαθούσαν να συµπληρώσουν το ερωτηµατολόγιο µε το «σωστό τρόπο» τόσο λιγότερο δηµιουργικοί ήταν. 2.3 Κριτική της Παιδαγωγικής Waldorf Οι κριτικές της παιδαγωγικής Waldorf µπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: Πρώτο, κριτικές που αφορούν τα σχολεία Waldorf αυτά καθεαυτά και τις παιδαγωγικές πρακτικές που ακολουθούνται σε αυτά, και δεύτερο κριτικές που αναφέρονται στην υποκείµενη φιλοσοφία του σχολείου Waldorf (δηλαδή την Ανθρωποσοφία) (Powell, 2012). Η συνηθέστερη κριτική που ασκείται στην παιδαγωγική Waldorf είναι η κριτική για δογµατισµό, στασιµότητα, εσωστρέφεια και µονόπλευρη σκέψη (Dahlin, 2007). Μια εκτενής έρευνα σχετικά µε τις κριτικές που ασκούνται στην παιδαγωγική και στα σχολεία Waldorf έχει πραγµατοποιηθεί από την D. Powell (Powell, 2012). Η έρευνα διεξήχθη µε τη µορφή ερωτηµατολόγιου το οποίο κλήθηκαν να συµπληρώσουν υποστηρικτές και κριτικοί της µεθόδου (το ερωτηµατολόγιο το οποίο δόθηκε στους κριτικούς της µεθόδου παρουσιάζεται στο παράρτηµα ). Από την έρευνα βρέθηκε ότι οι 5 κυριότερες κριτικές που ασκούνται στην παιδαγωγική Waldorf είναι οι εξής: 1. Τα σχολεία Waldorf έχουν την τάση να αποκρύπτουν τις ανθρωποσοφικές τους αρχές. Πολλές φορές τα σχολεία αποφεύγουν να ενηµερώσουν τους γονείς σχετικά µε την ανθρωποσοφία λέγοντας τους απλά ότι είναι κάτι το οποίο έχουν µελετήσει οι εκπαιδευτικοί. Επίσης ιστοσελίδες πολλών σχολείων Waldorf δεν αναφέρουν πουθενά πληροφορίες σχετικά µε την ανθρωποσοφία και πως αυτή σχετίζεται µε τις παιδαγωγικές µεθόδους του Στάινερ. 2. Τα σχολεία Waldorf είναι ουσιαστικά θρησκευτικά σχολεία / Η Ανθρωποσοφία είναι θρησκεία και όχι επιστήµη. Οι κριτικοί του Στάινερ υποστηρίζουν ότι τα σχολεία Waldorf είναι ουσιαστικά θρησκευτικά σχολεία η Ανθρωποσοφία είναι θρησκεία και όχι επιστήµη. Έτσι για παράδειγµα υποστηρίζουν ότι τα σχολεία Waldorf δεν βασίζονται σε τεκµηριωµένες επιστηµονικές έρευνες αλλά βασίζονται στην «πίστη» στην διορατική ικανότητα του Στάινερ. 3. Στα σχολεία Waldorf καλλιεργείται ο ρατσισµός / Ο Ρούντολφ Στάινερ ήταν ρατσιστής. Η άποψη αυτή πηγάζει από απόψεις του Ρούντολφ Στάινερ οι οποίες θα 24

25 µπορούσαν να εκληφθούν ως ρατσιστικές. Για παράδειγµα ο Στάινερ πίστευε στην ιεραρχική διαδοχή των φυλετικών µορφών: «έτσι παρέµειναν φυλετικές µορφές που θα έπρεπε να είχαν εξαφανιστεί. Αντί οι φυλετικές διαφορές να εξελιχθούν διαδοχικά, παλαιότερες φυλετικές µορφές παράµεναν αµετάβλητες ενώ ταυτόχρονα νέες φυλετικές µορφές άρχισαν να εξελίσσονται. Υπήρχε µια συνύπαρξη φυλών. Με αυτό τον τρόπο φυσιολογικά διαφορετικές φυλές κατοίκησαν τη Γη και υπάρχουν µέχρι σήµερα παρόλο που η εξέλιξη θα έπρεπε να είχε προχωρήσει» (Steiner, The Universal Human, 1990) 1 Μερικοί επικριτές του Στάινερ φτάνουν µέχρι το σηµείο να υποστηρίξουν ότι οι φυλετικές απόψεις του Στάινερ οι οποίες έχουν κεντρική θέση στη φιλοσοφία της ανθρωποσοφίας έχουν αναπόσπαστη σχέση µε το Γερµανικό εθνικοσοσιαλισµό και την άνοδο του Χίτλερ. 4. Τα σχολεία Waldorf ο εκφοβισµός ανάµεσα στους µαθητές (bullying) είναι συνηθισµένο φαινόµενο. Ο παιδικός εκφοβισµός (bullying) είναι συχνό φαινόµενο στα σχολεία Waldorf ενώ οι δάσκαλοι πολλές φορές δεν επεµβαίνουν σε περιπτώσεις εκφοβισµού καθώς πιστεύεται ότι είναι µια απαραίτητη εµπειρία για την πνευµατική ανάπτυξη του παιδιού κάτι που εκρέει από την πίστη του Στάινερ στο «Κάρµα» Τα σχολεία Waldorf είναι αντι-διανοητικά (anti-intellectual) και καθυστερούν την πρόοδο των µαθητών. Ο ίδιος ο Στάινερ πίστευε ότι το παιδί έχει ανάγκη για διανοητική εκπαίδευση µόνο µετά την εφηβεία: «Είναι πολύ κακό το να µπορείς να γράφεις από µικρή ηλικία Ένα παιδί που δεν µπορεί να γράψει σωστά στην ηλικία των 13 ή 14 ετών δεν εµποδίζεται τόσο στην µετέπειτα πνευµατική του ανάπτυξη όσο ένα παιδί που ήδη στην ηλικία των 7 ή 8 ετών µπορεί να γράψει και να διαβάσει τέλεια» (Steiner, The kingdom of childhood: Introductory Talks on Waldorf Education, 1995) 6. Η µίµηση είναι βασικό στοιχείο στα σχολεία Waldorf και η µίµηση αποτρέπει τη δηµιουργικότητα. Τα παιδιά στα σχολεία Waldorf µαθαίνουν µέσα από τη µίµηση (π.χ. ζωγραφίζουν τις ίδιες εικόνες, ή αντιγράφουν τον εκπαιδευτικό στον τρόπο που εικονογραφεί το τετράδιο κύριου µαθήµατος) κάτι το οποίο συχνά χαρακτηρίζεται ως µη δηµιουργικό. Ο ίδιος ο Στάινερ πίστευε ότι το παιδί στις πρώτες τάξεις το σχολείου θα 1 Οµιλία του Στάινερ µε θέµα Die geistige Vereinigung der Menschheit durch den Christus-Impuls στη Βέρνη, 9 Ιανουαρίου Κατά τον Ινδουισµό και τον Βουδισµό, το κάρµα αναφέρεται στην έννοια του νόµου της σχέσεως µεταξύ αιτίας και αποτελέσµατος προσδιορίζοντας ότι κάθε πράξη είναι αποτέλεσµα αιτίας του παρελθόντος και συγχρόνως αιτία άλλων πράξεων που θ ακολουθήσουν στο µέλλον (πηγή: Wikipedia). 25

26 πρέπει να καθοδηγείται στον τρόπο που ζωγραφίζει και ότι χρειάζεται µια θεµελιώδης εκπαίδευση στην αισθητική πριν αφεθεί το παιδί να εκφραστεί ελεύθερα. Τα σχολεία Waldorf κατηγορούνται επίσης για την έλλειψη διευθυντή. Η απουσία ενός υπεύθυνου ηγέτη ανοίγει το δρόµο σε προβλήµατα στο εσωτερικό του σχολείου όπως την ανάδειξη ανεπίσηµων ηγετών, ίντριγκες, νεποτισµό και εσωτερικές διαµάχες µεταξύ των εκπαιδευτικών προβλήµατα που µε τη σειρά τους οδηγούν σε προβλήµατα επικοινωνίας µε τους γονείς (Dahlin, 2007). 3. Συµπεράσµατα Ο Ρούντολφ Στάινερ ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την πνευµατική διάσταση της εκπαίδευσης και σε αυτή τη διάσταση είναι βασισµένα και τα σχολεία Waldorf. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που τα σχολεία αυτά κατηγορούνται συχνά για δογµατισµό. Τα σχολεία Waldorf δοµούνται γύρω από το τρίπτυχο «νους-καρδιά-χέρια» σε µια ολιστική προσέγγιση της εκπαίδευσης. Το θεωρητικό υπόβαθρο των σχολείων Waldorf είναι η φιλοσοφία της Ανθρωποσοφίας, η οποία προσθέτει στην κανονική επιστηµονική γνώση του φυσικού κόσµου τη γνώση ενός αόρατου πνευµατικού κόσµου ο οποίος είναι απρόσιτος στις αισθήσεις και στη σκέψη. Επίσης βασικός πυλώνας πάνω στον οποίο βασίστηκαν τα σχολεία Waldorf είναι η θεωρία της ανάπτυξης του Ρούντολφ Στάινερ, σύµφωνα µε την οποία η ανάπτυξη του ανθρώπου συντελείται σε 3 επταετείς φάσεις από τη γέννησή του έως και την ηλικία των 21 ετών. Στα στάδια αυτά είναι το στάδιο της µίµησης, το συναισθηµατικό στάδιο και το στάδιο της κριτικής σκέψης. Τα σχολεία Waldorf είναι δωδεκαετή µικτά σχολεία που διευθύνονται συλλογικά από τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς και όχι από έναν διευθυντή. ύο από τα σηµαντικότερα χαρακτηριστικά των σχολείων Waldorf είναι η διδασκαλία σε «µπλοκ» και η διδασκαλία απουσία κλασσικών εγχειριδίων. Η διδασκαλία σε µπλοκ είναι η διδασκαλία ενός και µόνο δίωρου κύριου µαθήµατος σε µπλοκ που µπορούν να διαρκούν από 3 έως 6 εβδοµάδες, ενώ αντί για κλασσικά εγχειρίδια, οι µαθητές δηµιουργούν µόνοι τους τα «Βιβλία Κύριου Μαθήµατος», τα οποία είναι τετράδια στα οποία οι µαθητές σηµειώνουν σηµειώσεις, παρατηρήσεις και σχέδια ή ζωγραφιές σχετικές µε το µάθηµα. Άλλο γνωστό χαρακτηριστικό αυτών των σχολείων είναι το γεγονός ότι οι υπολογιστές και οι νέες τεχνολογίες απουσιάζουν από τα πρωτοβάθµια σχολεία (8 πρώτα σχολικά έτη), καθώς η εκπαίδευση επικεντρώνεται στην ανάπτυξη της φαντασίας και της κριτικής σκέψης, καθώς και 26

27 στη διαπροσωπική εκπαίδευση. Επίσης οι µαθητές αποθαρρύνονται από το να χρησιµοποιούν ηλεκτρονικούς υπολογιστές και φορητές συσκευές στο σπίτι. Έχουν γίνει αρκετές µελέτες σχετικά µε την αποδοτικότητα της εκπαίδευσης Waldorf. Το γενικό συµπέρασµα είναι ότι ναι και η εκπαίδευση Waldorf δεν είναι προσανατολισµένη στο να παρέχει τις γνώσεις που παρέχουν συνήθως οι παραδοσιακές µορφές εκπαίδευσης (π.χ. τα παιδιά των σχολείων Waldorf συνήθως δεν υπερτερούν έναντι των παιδιών δηµόσιων σχολείων στις εκάστοτε εξετάσεις). Παρ όλα αυτά οι µαθητές των σχολείων αυτών έχουν µεγαλύτερη ικανοποίηση από τη ζωή τους, αυτοεκτίµηση, θετική εικόνα για τον εαυτό τους, είναι εξαιρετικά κοινωνικοί και έχουν θετική στάση και γνώµη για το σχολείο και τη σχολική εργασία. 27

28 4. Βιβλιογραφία Barnes, H. (1991, October). Waldorf Education: An Introduction. Educational Leadership Magazine. Ανάκτηση από Besançon, M., Fenouillet, F., & Shankland, R. (2015). Influence of school environment on adolescents' creative potential, motivation and well-being. Learning and Individual Differences, Bjørnholt, M. (2014). Room for Thinking - The Spatial Dimension of Waldorf Education. Research on Steiner Education, Ανάκτηση από Bund der Freien Waldorfschulen. (2016, 6). Directory of Waldorf and Rudolf Steiner Schools, Kindergartens and Teacher Training Centers worldwide. Ανάκτηση από Chicago Waldorf School. (2017, April 12). Curriculum. Ανάκτηση από Chicago Waldorf School: Dahlin, B. (2007). The Waldorf School Cultivating Humanity? Karlstad University. Ανάκτηση από Edwards, C. P. (2002). Three Approaches from Europe: Waldorf, Montessori, and Reggio Emilia. Early Childhood Research & Practice. Ανάκτηση από ecrp.uiuc.edu/v4n1/edwards.html Four Winds Waldorf School. (2017, 2 11). Waldorf classrooms lead to increased learning. Ανάκτηση από Grawert, C. (2017, April). Dolls in Steiner/Waldorf Kindergardens, Preschools and Playgroups. Ανάκτηση από Steiner Education Australia: Hauck, H. (2008). Handwork and Hadicrafts from Indications by Rudolf Steiner. London: Steiner Press. Hobsbawm, E. (2012, 10 7). Ενθέµατα. Ανάκτηση από Houssaye, J. (2000). Rudolf Steiner. Στο εκαπέντε παιδαγωγοί - Σταθµοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης (σσ ). Huebner, E. S. (1991). Correlates of life satisfaction in children. School Psychology Quarterly, James, V. (2009, October). Honolulu Waldorf School s Newsnotes. Ανάκτηση από Waldorf Today: Mitchell, D., & Linell, A. (1997). Thoughts on a Prototype Computer Program for Waldorf High Schools. Waldorf Science Newsletter. OECD. (2015, September 15). New approach needed to deliver on technology s potential in schools. Ανάκτηση από OECD: Powell, D. J. (2012). Can the Steiner Waldorf schools movement break out of its niche by engaging with its critics? Πτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήµιο του Πλίµουθ. Steiner, R. (1883). Goethan Science. Steiner, R. (1990). The Universal Human. Anthroposophic Press. Steiner, R. (1995). The kingdom of childhood: Introductory Talks on Waldorf Education. Anthroposophic Press. Ανάκτηση από Steiner, R. (1996). The Education of the Child and Early Lectures on Education. Hudson, New York: Anthroposophic Press. Tamarock Waldorf School. (2014). 5th Grade Block Rotation. Ανάκτηση από Trostli, R. (2017, April 14). Main Lesson Block Teaching in the Waldorf School: Questions and Considerations. Ανάκτηση από Waldorf Curriculum: Uhrmacher, B. (1995). Uncommon Schooling: A Historical Look at Rudolf Steiner, Anthroposophy, and Waldorf Education. Curriculum Inquiry, 384. Ullrich, H. (1994). Rudolf Steiner ( ). Ανάκτηση από Prospects: the quarterly review of comparative education: Waldorf High School of Massachusetts Bay. (2016) Main Lesson Block Schedule. Ανάκτηση από 28

29 Waldorf Teacher Resources. (2015, 10 2). Grade 1 - Curriculum Overview. Ανάκτηση από Whittle, B. (2003). Computing Curriculum Suggestions for a Waldorf School. Research Institute for Waldorf Education. York, J. (2006). Computer Curricula in US Waldorf Schools. Ανάκτηση από The Research Institute for Waldorf Education: ww.waldorfresearchinstitute.org/research-on-curricula/ Αθανασάτος, Γ. (2015). Μπαχάους ( ). Περιοδικό Ιστορά. Εκδοτικός Οργανισµός Πάπυρος. Ανάκτηση από Ανρθωποσοφία. (1981). Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα. Γεωργόπουλος, Β. (2013, 12 28). Ανθρωποσοφία: Συνοπτική παρουσίασις ενός αποκρυφιστικού συστήµατος. Ανάκτηση από Ιστολόγιο "Ακτίνες": Ελληνική Θεοσοφική Εταιρεία. (2017, 5 3). Συχνές Ερωτήσεις. Ανάκτηση από Θεοσοφία. (2017, 5 3). Θεοσοφία. Ανάκτηση από Wikipedia, the free Encyclopedia: Μάρκου, Α. (2015). Εικαστική αγωγή και µελέτη περιβάλλοντος στο πλαίσιο των διαθεµατικών προγραµµάτων σπουδών στην προσχολική & πρωτοσχολική εκπαίδευση. ιδακτορική ιατριβή, Πανεπιστήµιο Πατρών, Παιδόκηπος Καρυδιά. (2016). «Η Καρυδιά», Προσχολικό Εκπαιδευτήριο Γουόλντορφ Κηφισιάς. Ανάκτηση από Παπαδάτου, Α. (2013). ιπλωµατική Εργασία: Από την Βαϊµάρη στον Εθνικοσοσιαλισµό. Θεσµικές αλλαγές και νοµικός πολιτισµός στην Γερµανία του Μεσοπολέµου. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήµιο. Ανάκτηση από Ρούντολφ Στάινερ. (2015, 5 3). Ανάκτηση από Wikipedia, the free encuclopedia: Σταµάτη, Λ. (2017, 3). Τριανέµι : σχολείο µε αγάπη και όραµα. Ανάκτηση από Το Φωτόδεντρο: Σχολείο Τριανέµι. (2017, 5 4). Συχνές Ερωτήσεις. Ανάκτηση από Τριανέµι, σχολείο βασισµένο στην παιδαγωγική Waldorf: Τoronto Waldorf School. (2017, April 12). School Hours. Ανάκτηση από Τoronto Waldorf School: 29

30 5. Παραρτήµατα Α. Ερωτηµατολόγιο Κλίµακας Ικανοποίησης από τη Ζωή του Μαθητή (Student Life Satisfaction Scale) Η έρευνα SLSS (Huebner, 1991) 3 διεξάγεται µέσω εξαβάθµιου Likert ερωτηµατολογίου 7 ερωτήσεων, όπου: 7: Συµφωνώ πλήρως 6: Συµφωνώ περίπου 5: Συµφωνώ λίγο 3: ιαφωνώ λίγο 2: ιαφωνώ περίπου 1: ιαφωνώ πλήρως Ερωτήσεις: 1. Η ζωή µου είναι πάει καλά. 2. Η ζωή µου είναι ακριβώς όπως τη θέλω. 3. Θα ήθελα να αλλάξω πράγµατα στη ζωή µου. * 4. Εύχοµαι να είχα µια διαφορετική ζωή. * 5. Έχω µια καλή ζωή. 6. Έχω αυτά που θέλω στη ζωή µου. 7. Η ζωή µου είναι καλύτερη από αυτήν των άλλων παιδιών. * Αντίστροφη βαθµολόγηση 3 Η µετάφραση στα Ελληνικά έγινε από τον συγγραφέα. 30

31 Β. Φωτογραφικό Υλικό Εικόνα 4 ιδασκαλία αλφαβήτου στην πρώτη τάξη: Τα γράµµατα B(utterfly), G(oose), K(ing) Εικόνα 5 Τυπικές σελίδες τετραδίου µαθητή ενός σχολείου Waldorf 31

32 Εικόνα 6 Παραδείγµατα από Κούκλες του Στάινερ Εικόνα 7 Μάθηµα Ευρυθµίας σε σχολείο Waldorf Εικόνα 8 Τυπική αίθουσα σχολείου Waldorf Το µπλε χρώµα κυριαρχεί στις µεγαλύτερες τάξεις 32