Αθήνα 21 Φεβρουαρίου 2014 ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Η έκθεση της Επιτροπής Απονομής των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΥΠΟΥ Αθήνα 21 Φεβρουαρίου 2014 ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Η έκθεση της Επιτροπής Απονομής των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας `Οπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, η Επιτροπή Απονομής των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας, μαζί με τους βραχείς καταλόγους έργων του 2012 που θα διεκδικήσουν τα κατά είδος βραβεία για το 2013, δημοσιεύει και το γενικό σκεπτικό της που προέκυψε από τις αρχικές συζητήσεις, τις επιμέρους παρατηρήσεις, τις εισηγητικές γραπτές και προφορικές προτάσεις για το κάθε είδος και τη μελέτη των έργων. Η δημοσίευση του σκεπτικού αυτού που προηγείται και εισάγει στις βραβεύσεις, όπως και τα σκεπτικά που συνοδεύουν τις

2 επικείμενες βραβεύσεις, έχουν στην πορεία των σύγχρονων γραμμάτων μας μια μακρόχρονη παράδοση, η οποία φθάνει τουλάχιστον ως τα μέσα του 19 ου αιώνα. Πρόγονοί τους ήταν τα σκεπτικά (εκθέσεις) που συνόδευαν τους φημισμένους αθλοθετημένους ποιητικούς διαγωνισμούς, πανεπιστημιακούς ή όχι, όπως ο Ράλλειος από το 1851, ο Βουτσιναίος, και, κατά δεύτερο λόγο, ο Φιλαδέλφειος και ο Καλοκαιρίνειος, στους οποίους συμμετείχαν και βραβεύτηκαν πολλοί γνωστοί συγγραφείς, όπως μάς έχει πληροφορήσει ο Παναγιώτης Μουλλάς σε σχετική του μελέτη (Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Βιζυηνός, κ.α., ενώ τα σκεπτικά των αποφάσεων για τις βραβεύσεις θεωρούνται σήμερα πολύτιμα τεκμήρια για την ιστορία της λογοτεχνίας μας. Στα σκεπτικά, όπως άλλωστε συμβαίνει τώρα, αν και σήμερα τα υπό κρίσιν λογοτεχνικά είδη είναι περισσότερα, διακρίνονταν οι τάσεις, οι νοοτροπίες, τα θέματα και οι διαγραφόμενοι κανόνες της κάθε εποχής, καθώς οι άλλοτε ποιητικοί διαγωνισμοί και οι τρέχουσες βραβεύσεις, παρά τις αμφισβητήσεις και τις αντιγνωμίες που προκαλούν για τις αποφάσεις τους, ήταν και είναι ετήσιοι θεσμοί με σημαντική απήχηση μεταξύ των συγγραφέων και με όχι ασήμαντη δημοσιότητα. Ποίηση Οφείλουμε να αναδείξουμε το γεγονός ότι, εν αντιθέσει προς άλλες χώρες της Ευρώπης, όπου η ποίηση είναι ο αφανής και περιθωριακός εταίρος της λογοτεχνικής παραγωγής, στην Ελλάδα παραμένει σταθερή η παρουσία της σε αριθμό βιβλίων, κυρίως όμως παραμένει

3 σταθερή ως προς την ποιότητα των πραγματώσεών της. Πρόκειται για ενδημικό φαινόμενο που ανταποκρίνεται στην υπαρξιακή ανάγκη ενός εκτεταμένου φάσματος δημιουργών, από διάφορες ηλικίες, κοινωνικές θέσεις και τοπικές προελεύσεις, να εκφραστούν μέσω ενός λόγου που κατά τεκμήριο στοχάζεται, ονειρεύεται, οραματίζεται, εναντιώνεται, κρίνει ή δοξάζει το ωραίο, αναζητώντας τον πιο καίριο, δραστικό και συνοπτικό τρόπο για να το κάνει. Αν και οι τρόποι της ποιητικής έκφρασης φαίνεται να διαφέρουν από ηλικία σε ηλικία, από φύλο σε φύλο, από τεχνική σε τεχνική και από θέμα σε θέμα, μπορούμε να πούμε ότι και φέτος διαπιστώθηκε ξανά η υψηλή τους στάθμη, η αισθητική αλλά και «πολιτική» επιτελεστικότητά τους. Ιδίως οι νεώτεροι ποιητές εκπλήσσουν, αφ ενός με τους γόνιμους πειραματισμούς τους στη μορφή των ποιημάτων, με τη χρησιμοποίηση στοιχείων δοκιμιακού λόγου ή την ενδιαφέρουσα ανάμειξη στοιχείων αφηγηματικών, δραματουργικών και μετωνυμικών, ή την δεξιοτεχνική συνύφανση παραδοσιακών μορφών, έμμετρης και ομοιοκατάληκτης στιχουργικής και θεμάτων που απηχούν τις τρέχουσες αντιλήψεις για το νόημα της ζωής. Τέλος, να σταθούμε στον ιδιαίτερο δυναμισμό και την εντυπωσιακή τραχύτητα ή πυκνότητα που συναντούμε στην ποίηση των πιο δοκιμασμένων αλλά και των νέων, ανδρών και γυναικών. Μάλιστα, η ένταση της φωνής των γυναικών που γράφουν ποίηση, ιδιαίτερα των πολύ νέων, είναι τέτοια και τόσο ευδιάκριτη, ώστε πολύ συχνά ο

4 δραματικός λόγος τους μας προβάλλει στην κυριολεξία μια νέα αντίληψη για τις σχέσεις γλώσσας και σώματος. Διήγημα Για τις συλλογές διηγημάτων και στις νουβέλες του 2012 θα είχαμε να παρατηρήσουμε ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα αξιολογότερα των βιβλίων είναι γραμμένα από νέους στην ηλικία συγγραφείς. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι συνήθως οι καταξιωμένοι και μεγαλύτεροι σε ηλικία πεζογράφοι στρέφονται στο διήγημα, βλέποντάς το ως λύση αγρανάπαυσης. `Ομως, η σύντομη και η πολύ σύντομη αφηγηματική φόρμα όντως έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών από τους νέους και τους νεότατους συγγραφείς, και ως είδος που δίνει μεγαλύτερες ελευθερίες, αλλά και ως είδος που αντίκειται στην αντίληψη της λογοτεχνίας ως εμπορεύματος, με την οποία είναι πλησιέστερα το μυθιστόρημα. Αυτή η στάση λογοτεχνικού ήθους των νέων στην ηλικία διηγηματογράφων διαπιστώνεται όχι μόνο από τα θέματά τους, θέματα ως επί το πλείστον όπου πρωταγωνιστεί η μοναχική ύπαρξη ή περιγράφεται η εναντίωσή της στο συμβατικό κοινωνικό περιβάλλον, αλλά και από μια μεγάλη ποικιλία αφηγηματικών τρόπων που πολλές φορές συνδυάζονται με ευρηματική δεξιότητα δίνοντας στα διηγήματα έναν νεανικό στη σύστασή του, πειραματικό και ανοιχτό χαρακτήρα. Το ανοιχτό αυτού του χαρακτήρα φαίνεται σε πολλές περιπτώσεις ιστοριών όπου η αφήγηση γειτονεύει με την ποίηση, καθώς προβάλλεται προς τα έξω η συγκεχυμένη ψυχική και

5 συναισθηματική κατάσταση την οποία καταγράφει το εσωτερικό βλέμμα των προσώπων. Ανεξάρτητα από τη γενική τεχνική που ακολουθεί ο κάθε διηγηματογράφος, μέσα στα όρια του ρεαλισμού ή της αφαίρεσης, τα διηγήματα του 2012, στην πλειονότητά τους με εξαιρετική γνώση της εσωτερικής ισορροπίας που απαιτείται για το διήγημα, εγκιβωτίζουν ψυχικές περιπέτειες. Ενίοτε με την διασταλτική ενέργεια μιας διαβολικής φαντασίας που φθάνει ως το απίθανο, ενίοτε με χιούμορ διαλυτικό. Μυθιστόρημα Μολονότι δεν ήταν μια ιδιαίτερα καρποφόρα χρονιά το 2012 για το είδος του μυθιστορήματος, με την έννοια ότι δεν ήταν πολλά τον αριθμό όπως άλλες χρονιές φαινόμενο που συχνότατα συμβαίνει σε όλα τα λογοτεχνικά είδη- τα έργα που ξεπερνούσαν τη μέση ποιοτική στάθμη, δεν έλειψαν πάντως τα καλογραμμένα και με ενδιαφέρουσες τεχνικές ανάλογα βιβλία. Μια γενική παρατήρηση, αποτέλεσμα ενός πρώτου αν και όχι επιπόλαιου βλέμματος της Επιτροπής, είναι ότι αρκετές από τις μυθοπλασίες, με πλάγιο και αλληγορικό τρόπο ή με ευθύ και άμεσα αναπαραστατικό, είναι εστιασμένες στο αναστατωμένο πνεύμα της εποχής. Ανταποκρινόμενη η πεζογραφία, με αρκετή ταχύτητα, στις κλήσεις και τις επικλήσεις του κοινωνικού της περιβάλλοντος, γίνεται μέρος της εποχής της. `Ετσι, σε πολλά μυθιστορήματα γίνεται απευθείας

6 αναφορά στις επιπτώσεις της οικονομικής και κατά προέκταση της κοινωνικής και θεσμικής κρίσης που έχει ενσκύψει διαλυτικά στη χώρα τα τελευταία 4-5 χρόνια. Στη ζωή των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, στις περιφερειακές συνοικίες και γειτονιές της Αθήνας, αλλά και στη ζωή των μεταναστών στις ακόμα πιο δύσκολες συνθήκες των επαρχιακών πόλεων. Με την ανάφλεξη της πολιτικής δράσης η οποία πήρε ένα νόημα διαχρονικό, καθώς ξεσκεπάστηκαν θέματα τα οποία έμεναν εν υπνώσει για δεκαετίες, συνυφασμένα με τις ιδεολογικές διαιρέσεις και τις αντιπαλότητες του 20ού αιώνα, παρατηρείται η πύκνωση της παρουσίας βιβλίων με θέματα της σύγχρονης ιστορίας. Από τη Σμύρνη της Μικρασιατικής Εκστρατείας ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και την υπόθεση Πόλκ στη Θεσσαλονίκη. `Ομως, πλάι σ αυτά, δεν παύουν να υπάρχουν μυθιστορήματα που βλέπουν την ιστορία μετωνυμικά. Λ.χ., επικεντρώνονται στη βία, ως μορφή συγκρουσιακής αντιπαράθεσης των δυο φύλων σε ένα περιβάλλον γενικότερης κρίσης, ή και πάλι στη βία, με τη χρησιμοποίηση ως οχήματος της μυθοπλασίας ενός πιο εγγυημένου και δοκιμασμένου διεθνώς τρόπου, όπως του μύθου των Ατρειδών. Λογοτεχνικό δοκίμιο -Λογοτεχνική μελέτη Ανάμεσα στις συζητήσεις της Επιτροπής για τα Κρατικά Βραβεία του 2013 ήταν και αυτή που έγινε στις πρώτες συνεδρίες της για τον επανακαθορισμό του είδους του λογοτεχνικού δοκιμίου ή της

7 λογοτεχνικής μελέτης. Γνώμονας για τις επιλογές της, αντίθετα προς άλλες, προηγούμενων ετών, ήταν ο σαφής προσδιορισμός του είδους, βάσει του σχετικού νόμου, ότι θα πρέπει να συζητούνται και να επιλέγονται έργα που έχουν μια συνάφεια με τη λογοτεχνική δημιουργία: όχι μόνο να ασχολούνται, κατά κύριο λόγο, με έργα της λογοτεχνίας, αλλά να διακρίνονται ως μελέτες ή δοκίμια για τη λογοτεχνικότητά τους. Επομένως, να μην είναι αυστηρώς φιλολογικά και να αναπτύσσουν το θέμα τους γύρω από τη λογοτεχνική δημιουργία (και όχι ακραιφνώς την ιστορία, τη φιλοσοφία, την οικονομία, την πολιτική κλπ) με τρόπο που να είναι και ανοικτός στην ανάγνωση, όχι στρυφνός και ιδιαζόντως σκοτεινός, αλλά, αντιθέτως, λογοτεχνικά ελκυστικός. Τέτοια έργα μελέτης και έρευνας του ευρύτερου πεδίου της λογοτεχνικής δημιουργίας, παλαιότερης και νεώτερης, ήταν αρκετά το 2012, έργα καλογραμμένα, με γόνιμες και πρωτότυπες θέσεις ανάγνωσης και ερμηνείας. Είτε αυτά προσέγγισαν τη λογοτεχνική δημιουργία από το μεμονωμένο κείμενο για να ασχοληθούν με τον συγγραφέα, την εποχή του και τις τεχνικές του, όπως στην περίπτωση του Σολωμού και πιο σύγχρονων από εκείνον λογίων και στοχαστών, είτε προσέγγισαν το λογοτεχνικό φαινόμενο από την οπτική του πώς ένα διεθνές πολιτισμικό κίνημα (λ.χ., αισθητισμός, υπερρεαλισμός) επέδρασε με τις αρχές του σε ορισμένα έργα, παρότι αυτό δεν συνέβη με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις χώρες. Να σημειώσουμε επίσης, ότι μεταξύ των έργων μελέτης και κριτικής που συζητήθηκαν υπήρξαν και ορισμένα, εξίσου ικανά με τα προηγούμενα, που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με γεγονότα ευρύτερα,

8 ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά, όπως ο ελληνικός Εμφύλιος στη δεκαετία του 40, και των διαπλαστικών του επιπτώσεων στην ιδεολογία των συγγραφέων που έζησαν στην περίοδο εκείνη. Χρονικό, απομνημόνευμα, μαρτυρία, ταξιδιωτικά Εδώ, όπως γνωρίζουμε και άλλες χρονιές, συναθροίζονται έργα ποικίλων μορφών και ευρείας θεματολογίας, σε σημείο που πολλές φορές το κάθε έργο να είναι διαφορετικό από το άλλο, ή, να είναι σχετικό και γειτονικό, ως θέμα ή ως γραφή, με έργα που ανήκουν σε άλλα είδη, όπως το διήγημα, το δοκίμιο, το μυθιστόρημα κλπ. Με αυτή την έννοια το εξ υπαρχής υβριδικό και πολυμορφικό αυτό είδος, αποτελεί σε μικρογραφία και ένα δειγματοληπτικό πίνακα για τις κατευθύνσεις του συνόλου της λογοτεχνικής παραγωγής του Εννοείται πως κι εδώ καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε να συμπεριληφθούν στον βραχύ κατάλογο βιβλία που είναι ανοικτά στην ανάγνωση και που είναι προικισμένα με έναν τρόπο γραφής κοντά στη λογοτεχνία. Αυτό γίνεται δυνατό είτε επειδή στα έργα αυτά εγκιβωτίζονται προφορικές μαρτυρίες που προβάλλονται στον ορίζοντα της εποχής και δημιουργούν έναν λόγο πολυφωνικό και συλλογικό, είτε επειδή είναι από μόνα τους αυτοαναφορικές αφηγήσεις που αναπαριστούν μια περίοδο της ζωής ή αναστοχάζονται πάνω σε ορισμένα κρίσιμα περιστατικά που έζησε ο συγγραφέας, είτε, τέλος, είναι απόπειρες αναβιογράφησης σημαντικών μορφών της ιστορίας και της πολιτικής. Πρωτοεμφανιζόμενοι λογοτέχνες ως 35 ετών

9 Εχει παρατηρηθεί από την εποχή θέσπισης του βραβείου αυτού μια ισχνή σε αριθμούς παρουσία πρωτοεμφανιζόμενων υποψηφίων, ιδιαίτερα μάλιστα στα είδη του διηγήματος, του μυθιστορήματος και του δοκιμίου. Κατά τα λοιπά, παρατηρήθηκε και στην παραγωγή βιβλίων του 2012 οι περισσότεροι από τους πρωτοεμφανιζόμενους να είναι ποιητές, ίσως λόγω του ότι ο λόγος της ποίησης είναι συνυφασμένος πιο οργανικά με τον κατά τεκμήριο ρηξικέλευθο, πυκνό σε ένταση, πανικοβλημένο, πολλές φορές οξύ, ατιθάσευτο ή και αναρχίζοντα λόγο των νέων. Τα χαρακτηριστικά που μόλις καταγράψαμε πράγματι βρίσκονται σε αφθονία στις τέσσερις ποιητικές συλλογές και στη νουβέλα που επέλεξε η Επιτροπή για να συνθέσουν τον βραχύ κατάλογο αυτής της κατηγορίας βιβλίων. `Ενας λόγος συχνά καταγγελτικός, επιθετικός που υπερτονίζει τη διάσταση ανάμεσα στην ύπαρξη και στο κοινωνικό της περιβάλλον για να κάνει πιο αντιληπτή την απουσία ενός κοινού νοήματος. Και ακόμα, ιδιαίτερα στην ποίηση που γράφεται από γυναίκες, την ταύτιση γραφής και σώματος, έτσι ώστε το πάσχον και ανοικτό στα πάθη σώμα να αποτελεί από μόνο του ένα μετωνυμικό πεδίο εγγραφής της ίδιας της ποίησης.