Μσθικές γσναικείες μορθές ζηοσς μονολόγοσς ηης Τέηαρηης Διάζηαζης ηοσ Γιάννη Ρίηζοσ

Transcript

1 ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΘΔΑΣΡΙΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΩΝ ΣΟ ΑΡΥΑΙΟ ΔΛΛΗΝΙΚΟ ΘΔΑΣΡΟ ΔΛΔΝΗ ΜΟΙΑΛΟΤ (Α.Μ. 27) Μσθικές γσναικείες μορθές ζηοσς μονολόγοσς ηης Τέηαρηης Διάζηαζης ηοσ Γιάννη Ρίηζοσ Γιπλφμαηική εργαζία (Μ. Γ. Δ.) Σριμελής επιηροπή : 1) Diana Haas, Καθηγήηρια (επιβλέποσζα) 2) Θεόδφρος ηεθανόποσλος, Καθηγηηής 3) Αικαηερίνη Αρβανίηη, Δπίκοσρος Καθηγήηρια ΠΑΣΡΑ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. Ειζαγωγή... 1 II. Ηλέκηρα...3 1) Ο μύθος ηης Ηλέκηρας ζηην αρταία ελληνική λογοηετνία...3 2) Σο Νεκρό Σπίηι και Κάηω απ ηον ίζκιο ηοσ βοσνού ηοσ Γ. Ρίηζοσ 2.1. Βαζικά ταρακηηριζηικά ηφν μονολόγφν ηοιτεία πρόζληυης-διακειμενικόηηηας Η μορθή ηης Ηλέκηρας ζηον Ρίηζο III. Μια «καθαγιαζμένη ηρωίδα»: Ιθιγένεια )Ο μύθος ηης Ιθιγένειας ζηην αρταία ελληνική λογοηετνία ) Η Επιζηροθή ηης Ιθιγένειας ηοσ Γ. Ρίηζοσ 2.1. Βαζικά ταρακηηριζηικά ηοσ μονολόγοσ ηοιτεία πρόζληυης-διακειμενικόηηηας Η μορθή ηης Ιθιγένειας ζηον Ρίηζο...20 IV. Δύο «ανηι-ηρωικές» μορθές: Χρσζόθεμις Ιζμήνη ) Η Υρσζόθεμις και η Ιζμήνη ζηην αρταία ελληνική...24 λογοηετνία

3 2) Η Χρσζόθεμις και η Ιζμήνη ηοσ Γ. Ρίηζοσ 2.1. Βαζικά ταρακηηριζηικά ηφν μονολόγφν ηοιτεία πρόζληυης-διακειμενικόηηηας Η μορθή ηης Υρσζόθεμης και ηης Ιζμήνης ζηον Ρίηζο...33 V. Οι ηραγικές ηης ομορθιάς και ηοσ έρωηα: Ελένη Φαίδρα ) Δλένη 1.1. Η Δλένη ηοσ μύθοσ Η Ελένη ηοσ Γ. Ρίηζοσ Βαζικά ταρακηηριζηικά ηοσ μονολόγοσ ηοιτεία πρόζληυης-διακειμενικόηηηας Η μορθή ηης Δλένης ζηον Ρίηζο ) Φαίδρα 2.1. Ο μύθος ηης Φαίδρας και ηοσ Ιππόλσηοσ ζηην αρταία...48 ελληνική λογοηετνία 2.2. Η Φαίδρα ηοσ Γ. Ρίηζοσ Βαζικά ταρακηηριζηικά ηοσ μονολόγοσ ηοιτεία πρόζληυης- διακειμενικόηηηας Η μορθή ηης Φαίδρας ζηον Ρίηζο...55 VI. σμπεραζμαηικές παραηηρήζεις..57 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...60 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 65

4 ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΠΑΣΡΩΝ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΩΠΗΣΗΚΩΝ ΚΑΗ ΚΟΗΝΩΝΗΚΩΝ ΔΠΗΣΖΜΩΝ ΣΜΖΜΑ ΘΔΑΣΡΗΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΩΝ ΣΟ ΑΡΥΑΗΟ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΘΔΑΣΡΟ ΔΛΔΝΖ ΜΟΗΑΛΟΤ (Α.Μ. 27) Μπζηθέο γπλαηθείεο κνξθέο ζηνπο κνλνιόγνπο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ Γηπισκαηηθή εξγαζία (Μ. Γ. Δ.) Σξηκειήο επηηξνπή : 1) Diana Haas, Καζεγήηξηα (επηβιέπνπζα) 2) Θεόδσξνο ηεθαλόπνπινο, Καζεγεηήο 3) Αηθαηεξίλε Αξβαλίηε, Δπίθνπξνο Καζεγήηξηα ΠΑΣΡΑ 2009

5 1 ΠΔΡΙΔΧΟΜΔΝΑ I. Διζαγωγή... 1 II. Ηλέκηρα...3 1) Ο κύζνο ηεο Ζιέθηξαο ζηελ αξραία ειιεληθή ινγνηερλία...3 2) Σν Νεθξό πίηη θαη Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ ηνπ Γ. Ρίηζνπ 2.1. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ κνλνιόγσλ ηνηρεία πξόζιεςεο-δηαθεηκεληθόηεηαο Ζ κνξθή ηεο Ζιέθηξαο ζηνλ Ρίηζν III. Μια «καθαγιαζμένη ηρωίδα»: Ιθιγένεια )Ο κύζνο ηεο Ηθηγέλεηαο ζηελ αξραία ειιεληθή ινγνηερλία ) Η Δπηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο ηνπ Γ. Ρίηζνπ 2.1. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κνλνιόγνπ ηνηρεία πξόζιεςεο-δηαθεηκεληθόηεηαο Ζ κνξθή ηεο Ηθηγέλεηαο ζηνλ Ρίηζν...20 IV. Γύο «ανηι-ηρωικές» μορθές: Χρσζόθεμις Ιζμήνη ) Ζ Υξπζόζεκηο θαη ε Ηζκήλε ζηελ αξραία ειιεληθή...24 ινγνηερλία

6 2 2) Ζ Χξπζόζεκηο θαη ε Ιζκήλε ηνπ Γ. Ρίηζνπ 2.1. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ κνλνιόγσλ ηνηρεία πξόζιεςεο-δηαθεηκεληθόηεηαο Ζ κνξθή ηεο Υξπζόζεκεο θαη ηεο Ηζκήλεο ζηνλ Ρίηζν...33 V. Οι ηραγικές ηης ομορθιάς και ηοσ έρωηα: Δλένη Φαίδρα ) Διέλε 1.1. Ζ Διέλε ηνπ κύζνπ Ζ Διέλε ηνπ Γ. Ρίηζνπ Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κνλνιόγνπ ηνηρεία πξόζιεςεο-δηαθεηκεληθόηεηαο Ζ κνξθή ηεο Διέλεο ζηνλ Ρίηζν ) Φαίδξα 2.1. Ο κύζνο ηεο Φαίδξαο θαη ηνπ Ηππόιπηνπ ζηελ αξραία...48 ειιεληθή ινγνηερλία 2.2. Ζ Φαίδξα ηνπ Γ. Ρίηζνπ Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κνλνιόγνπ ηνηρεία πξόζιεςεο- δηαθεηκεληθόηεηαο Ζ κνξθή ηεο Φαίδξαο ζηνλ Ρίηζν...55 VI. σμπεραζμαηικές παραηηρήζεις..57 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ...60 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 65

7 3 I. Διζαγωγή Ζ Σέηαξηε Γηάζηαζε, κία από ηηο σξηκόηεξεο θαη κεζηόηεξεο ζπλζέζεηο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ, θαηέρεη μερσξηζηή ζέζε ζην εθηεηακέλν θαη πνιπδηάζηαην έξγν ηνπ πνηεηή. Γύν είλαη εθείλα ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ηε δηαθξίλνπλ ζαθώο από ηα ππόινηπα: ε ζεαηξηθή δηάζηαζε αθελόο (κηα «ζθεληθή» εηζαγσγή θαη έλαο «ζθεληθόο» επίινγνο πιαηζηώλνπλ έλα κνλόινγν πνπ απαγγέιιεηαη κπξνζηά ζε έλα βνπβό αθξναηή) θαη αθεηέξνπ ε κπζηθή πξνέιεπζε ησλ πεξηζζόηεξσλ πνηεκάησλ. Από ηα δεθαεπηά πνιύζηηρα πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο ηα δώδεθα είλαη «αξραηόκπζα», αθνξκώληαη, δειαδή, από ηνλ αξραίν ειιεληθό κύζν. Ήδε, νη ηίηινη ησλ πεξηζζνηέξσλ πξντδεάδνπλ γηα ην ζέκα πνπ ζα επαθνινπζήζεη. Ο Αγακέκλσλ, ν Οξέζηεο, Η επηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο, ε Χξπζόζεκηο, ε Πεξζεθόλε, ε Ιζκήλε, ν Αίαο, ν Φηινθηήηεο, Η Διέλε θαη ε Φαίδξα καο εηζάγνπλ ζην γλσζηό κπζνινγηθό ζύκπαλ. Ζ επαθή, όκσο, κε ηα παξαπάλσ θείκελα αξθεί γηα λα θαλεξώζεη όηη ν κύζνο απνηειεί κόλν ηελ αθεηεξία γηα ηελ αλάπηπμε λέσλ πξνβιεκαηηζκώλ θαη ζέζεσλ. Ζ παξάζεζε θαη κόλν ησλ ηίηισλ είλαη αξθεηή γηα λα δείμεη όηη «ν Ρίηζνο κνηάδεη λα πξνηηκάεη ην ιόγν ησλ γπλαηθώλ». 1 Οη νθηώ από ηνπο δώδεθα κνλνιόγνπο απαγγέιινληαη από γπλαηθείεο κνξθέο. Δπηπιένλ, σο θπξίαξρε κνξθή ησλ ζπλζέζεσλ απηώλ πξνβάιιεηαη κία αθόκα γπλαίθα, ε κπζηθή Κιπηαηκλήζηξα. Παξόιν, πνπ ε ίδηα δελ παξνπζηάδεηαη απηνπξνζώπσο, είλαη ζρεδόλ παληνύ παξνύζα ζηηο αλαθνξέο ησλ ππνινίπσλ πξνζώπσλ. 2 Γίλεηαη θαλεξή ε πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ κέζσ ηεο έκκεζεο παξνπζίαζεο, λα δηθαηώζεη θαη λα απνθαηαζηήζεη ζηε ζπλείδεζή καο ηε δπζθεκηζκέλε από ηελ αξραία γξακκαηεία γπλαίθα ηνπ Αγακέκλνλα. Οη κπζηθέο γπλαηθείεο κνξθέο, πνπ παξνπζηάδεη ζην ζύγρξνλν αλαγλώζηε ν Ρίηζνο, δελ κπνξνύλ λα ζεσξεζνύλ απνθνκκέλεο από ην κπζηθό πιαίζην από ην νπνίν 1 Μ. Γ. Μεξαθιήο, [1981], ό.π., 543 (ζεκ. 6).

8 4 πξνέξρνληαη. Άξα είλαη ζθόπηκν, ζηα πιαίζηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο, λα δηεξεπλεζεί ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίν ν πνηεηήο πξνζέιαβε ηνλ αξρεηππηθό κύζν κέζσ ηνπ εληνπηζκνύ ησλ νκνηνηήησλ θαη δηαθνξώλ ησλ εξσίδσλ ηνπ Ρίηζνπ κε ηα αληίζηνηρα αξραηνειιεληθά πξόηππά ηνπο. Πην ζπγθεθξηκέλα, θαζώο πξόθεηηαη γηα κνξθέο πξνεξρόκελεο θπξίσο από ην δξάκα, νη κνλόινγνη έρνπλ σο δηαθείκελα ηηο θιαζηθέο ηξαγσδίεο ησλ κεγάισλ ηξαγηθώλ πνηεηώλ 3. Δπνκέλσο, ε κειέηε καο ζα επηθεληξσζεί ζηελ εμαθξίβσζε ηνπ βαζκνύ θαη ηνπ ηξόπνπ πξόζιεςεο από απηέο κε ιακβάλνληαο ππόςε ηηο πηζαλέο επηξξνέο από ελδηάκεζεο πεγέο πνπ ηπρόλ λα εληνπίδνληαη ζηα ζπγθεθξηκέλα έξγα. Μεηά από κηα ζύληνκε αλαθνξά ζηηο δηαθνξεηηθέο εθδνρέο ηνπ εθάζηνηε κύζνπ ζηελ αξραία ειιεληθή γξακκαηεία, ζα κειεηεζεί ν ηξόπνο πνπ δηαρεηξίδεηαη ν πνηεηήο απηό ην παξαδεδνκέλν πιηθό κε ηελ δηαηήξεζε ή ηξνπνπνίεζε ζηνηρείσλ. Σέινο, ζα εξεπλεζεί πώο αλαζεκαζηνδνηνύληαη νη γπλαηθείεο κνξθέο θαη πνηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζιακβάλνπλ κέζα ζην λέν πνηεηηθό ηνπο πεξηβάιινλ. 3 Από ηνπο γπλαηθείνπο κνλνιόγνπο ν κόλνο πνπ δελ είλαη δηαθεηκεληθήο πθήο είλαη ε Πεξζεθόλε. ε απηή ηελ πεξίπησζε πξόθεηηαη γηα πξόζιεςε από ην κύζν θαη ηε κπζηθή παξάδνζε γεληθόηεξα, γη απηό θαη δελ πεξηιακβάλεηαη ζηα ππό κειέηε πξόζσπα. Δπίζεο, πξέπεη λα ζεκεησζεί όηη ζηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνληαη εθείλεο νη κπζηθέο γπλαηθείεο κνξθέο πνπ εθθέξνπλ ιόγν, θαζώο κηα εμαληιεηηθή παξνπζίαζε ησλ γπλαηθείσλ πξνζώπσλ ηεο ζπιινγήο ζα μέθεπγε από ηνπο ζηόρνπο ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο.

9 5 II. Ηλέκηρα 1) Ο κύζνο ηεο Ζιέθηξαο ζηελ αξραία ειιεληθή ινγνηερλία Γηα ηηο θαηαβνιέο ηνπ κύζνπ ηεο Ζιέθηξαο δε δηαζέηνπκε επαξθείο πιεξνθνξίεο. Άξα, «κνηάδεη αδύλαην λα απνθαηαζηήζνπκε κηα αιπζίδα ησλ πξώησλ εθδνρώλ ηνπ κύζνπ ηεο Ζιέθηξαο πνπ καο είλαη γλσζηέο, ρσξίο θάζε ζηηγκή λα αλαθαιύπηνπκε όηη θάπνηνο θξίθνο ιείπεη». 4 Αθόκα θαη γηα ηελ πξώηε εκθάληζε ηνπ νλόκαηνο δελ ππάξρεη βεβαηόηεηα. Ο κεξνο, ε αξραηόηεξε πεγή, δελ αλαθέξεη πνπζελά ηελ Ζιέθηξα. ηελ Ιιηάδα νη ηξεηο αδειθέο ηνπ Οξέζηε είλαη ε Υξπζόζεκηο, ε Λανδίθε θαη ε Ηθηάλαζζα. 5 Πόηε, όκσο, θαη πνηνο αληηθαηέζηεζε ην όλνκα ηεο Λανδίθεο κε απηό ηεο Ζιέθηξαο, σο κία από ηηο θόξεο ηεο κπζηθήο νηθνγέλεηαο ησλ Αηξεηδώλ, δε γλσξίδνπκε αθξηβώο. Οη ειιεληζηηθνί ζπγγξαθείο απνδίδνπλ απηήλ ηελ επζύλε ζε έλαλ άγλσζην ιπξηθό πνηεηή, ηνλ Ξάλζν. 6 Ωζηόζν, ην όλνκα ηεο Ζιέθηξαο ην ζπλαληάκε γηα πξώηε θνξά ζηελ Οξέζηεηα ηνπ ιπξηθνύ πνηεηή ηεζηρόξνπ 7 ( κέζα 6 νπ αηώλα π.υ.). εκαληηθή, όκσο γηα ηελ εμέιημε ηνπ κύζνπ ηεο Ζιέθηξαο ήηαλ ε πξαγκάηεπζή ηνπ από ηνπο ηξεηο ηξαγηθνύο πνηεηέο. Ο Αηζρύινο παξνπζίαζε ηελ Ζιέθηξα ζην δεύηεξν έξγν ηεο ηξηινγίαο ηνπ, ηηο Χνεθόξνπο. Οη δύν λεόηεξνη ηξαγηθνί ηελ θαζηζηνύλ πξσηαγσληζηηθή κνξθή ζηα νκώλπκα έξγα ηνπο, θαζώο πηα ην θέληξν βάξνπο κεηαηνπίδεηαη από ηνλ Οξέζηε ζηελ εξσίδα πνπ παξέκεηλε ζην 4 P. Brunel, [1992], Οκήξνπ, Ιιηάδα, ξαςσδία Θ ζη : «η ί ζ σ δ έ μ ι ν ἶ ζ ν λ ξ έ ζ η ῃ ὅο μ ο ι η η λ ύ γ ε η ν ο η π έ θ ε η α η θ α λ ί ῃ ἔ λ η πο λ λ ῆ. η ρ ε ῖ ο δ έ μοί ε ἰ ζ η θ ύ γ α η ξ ε ο ἐ λ ὶ μ ε γ ά ξ ῳ ε ὐ πή θ η ῳ Χ π ς ζ ό ζ ε κ η ο καὶ Λ α ο δ ί θ ε καὶ Ἰ θ η ά λ α ζ ζ α». 6 Brunel, ό.π., Ο ηεζίρνξνο εηζάγεη πνιινύο λεσηεξηζκνύο ζην κύζν ησλ Αηξεηδώλ πνπ επεξέαζαλ αξγόηεξα θαη ηνπο ηξαγηθνύο πνηεηέο ζηε ζύλζεζε ησλ έξγσλ ηνπο.

10 6 παιάηη ζπληεξώληαο ηε κλήκε ηνπ παηέξα ηεο. πνηεο δηαθνξέο θη αλ ππάξρνπλ ζηνλ ηξόπν παξνπζίαζεο ηεο Ζιέθηξαο ζηα ηξία έξγα - θαη είλαη ζίγνπξν όηη ππάξρνπλ δελ εκπνδίδνπλ ηε δεκηνπξγία θάπνησλ ζηαζεξώλ θαη αλαγλσξίζηκσλ ραξαθηεξηζηηθώλ ηεο εξσίδαο. Παξνπζηάδεηαη σο δνύιε κέζα ζην παιάηη, αλ θαη θόξε βαζηιηάδσλ, 8 κε άζβεζην κίζνο γηα ηε κεηέξα ηεο θαη ζθνδξή αγάπε γηα ην λεθξό παηέξα ηεο. Γηαθαηέρεηαη από εθδηθεηηθή καλία θαη ζξελεί ζπλερώο γηα ηε ζηέξεζε όισλ όζσλ δηθαησκαηηθά ηεο αλήθνπλ. Απηή είλαη ε αξρεηππηθή Ζιέθηξα, πνπ απνηέιεζε πεγή έκπλεπζεο γηα πνιινύο ζπγγξαθείο δηαθόξσλ επνρώλ. 2) Σν Νεθξό πίηη θαη Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ ηνπ Γ. Ρίηζνπ 2.1. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ κνλνιόγσλ Σα πνηήκαηα απηά - θαη θπξίσο Σν Νεθξό ζπίηη - απνηεινύλ νξόζεκν ζηελ πνηεηηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ, γηαηί εγθαηληάδνπλ κηα λέα, ώξηκε θάζε ζηελ πνίεζή ηνπ. Πξόθεηηαη γηα ηελ ηέηαξηε θάζε ηεο εμέιημεο ηνπ έξγνπ ηνπ ή αιιηώο, γηα ηε θάζε ηεο «εμνηθείσζεο κε ηε κνίξα», όπσο ηελ έρνπλ νλνκάζεη. 9 Σν Νεθξό ζπίηη γξάθηεθε ζηελ Αζήλα ην 1959, ζύκθσλα κε ηνλ ρξνλνινγηθό δείθηε ζην ηέινο ηνπ πνηήκαηνο (Αζήλα, επηέκβξεο 1959) θαη είλαη ην πξώην από κηα ζεηξά δώδεθα «κπζνινγηθώλ» πνηεκάησλ. Σν Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ γξάθηεθε έλα ρξόλν πεξίπνπ αξγόηεξα (Μπθήλεο, Μάεο 1960). πσο παξαηεξνύκε, ζηελ αξρή ε πξνζέγγηζε ηνπ κύζνπ είλαη «δηαθξηηηθή»: αληίζεηα κε ηα ππόινηπα πνηήκαηα ηεο ζεηξάο, ηα δύν πξώηα δελ ηηηινθνξνύληαη κε ην όλνκα ηνπ κπζηθνύ πξνζώπνπ πνπ κνλνινγεί. Αλ θαη δελ θαηνλνκάδεηαη, ε νκηιήηξηα θαη ζηα δύν 8 «Πξηγθίπηζζα δνύιε, κεγαιώλεη κέζα ζηελ εμέγεξζε θαη θηάλεη κάιηζηα λα απνθηήζεη ραξαθηεξηζηηθά θνιαζκέλεο εξσίδαο» αλαθέξεη γηα ηελ Ζιέθηξα ν Brunel (ό.π., ) θαη κάιηζηα ηελ νλνκάδεη «Ζιέθηξα- ηαρηνπνύηα». 9 Βι. Γ. Βεινπδήο, 1984, θαη Κ. Κνπινπθάθνο, 1975, 26.

11 7 πνηήκαηα πξέπεη λα ππνζέζνπκε όηη είλαη ε Ζιέθηξα 10, ην πξώην κπζηθό πξνζσπείν πνπ δαλείδεηαη ν πνηεηήο. ην ζθεληθό πξόινγν, πνπ εκθαλίδεη αληηζηνηρίεο κε ηνπο πξνιόγνπο ησλ ηξαγσδηώλ, παξνπζηάδεηαη ην πξόζσπν πνπ εθθέξεη ην κνλόινγν θαη ν βνπβόο αθξναηήο. ην πνίεκα Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ «η μεγάλη ανύπαντρη κόρη, κάπου 70 χρονώ, μιλάει στην παλιά τροφό της. Η Σροφός θάναι περισσότερο από 100 χρονώ, ίσως και 200» (ζ. 137) 11. ην Νεθξό ζπίηη κηιά ε κία αδειθή πνπ ζπλήιζε από ηελ ηξέια ζε έλαλ απεζηαικέλν ηνπ ζείνπ ηεο. Έλα ραξαθηεξηζηηθό απηώλ ησλ κνλνιόγσλ είλαη όηη ηα «απηνβηνγξαθηθά ζηνηρεία ελνθζαικίδνληαη ζ έλα κπζηθό δέληξν πνπ παξακέλεη αθόκα αηξνθηθό» 12. Ζ αλίρλεπζε, δειαδή, απηνβηνγξαθηθώλ ππαηληγκώλ είλαη ζρεηηθά εύθνιε, αληίζεηα κε ηα κεηαγελέζηεξα πνηήκαηα, όπνπ ε ζύληεμε ησλ ηξηώλ αθεγεκαηηθώλ επηπέδσλ (κύζνο απηνβηνγξαθία - ηζηνξία) γίλεηαη όιν θαη πην δπζδηάθξηηε. ηνλ πξόινγν ηνπ πξώηνπ πνηήκαηνο δειώλεηαη: «Απ όλη τη φαμίλια απόμειναν μονάχα δυο αδελφές. Κ η μια τρελλάθηκε. Υαντάστηκε πως το σπίτι τους είχε μεταφερθεί στην αρχαία Θήβα, ή, μάλλον, στο Άργος - σύγχυζε τη μυθολογία, την ιστορία και την ιδιαίτερη ζωή της, το παρελθόν και το παρόν, όχι το μέλλον» (ζ. 93). Ο ίδηνο ν πνηεηήο δειώλεη ηε κέζνδν πνπ ζα αθνινπζήζεη: ηε ζύλζεζε ηξηώλ επηπέδσλ κέζα ζην πνίεκα, «μυθολογία», «ηζηνξία» θαη «ηδηαίηεξε δσή», δειαδή απηνβηνγξαθία, όπσο ηελ ππαγνξεύεη ε κλήκε θαη ην ππνζπλείδεην. 13 Σν θύξην κέξνο ηεο αθήγεζεο θαη ζηα δύν πνηήκαηα ζρεηίδεηαη κε ην κύζν ησλ Αηξεηδώλ. κσο, δηαθξίλνληαη (θπξίσο ζην Νεθξό ζπίηη) απηνβηνγξαθηθά ζηνηρεία ηνπ πνηεηή, όπσο νη «δυο μικρές αδελφές», «κ η μια τρελλάθηκε [...] αργότερα συνήλθε», 14 (ζ. 93), «στ άδεια πέδιλα του μεγάλου αδελφού που λείπει χρόνια στα καράβια, ναυτικός, και που ποιος ξέρει αν ποτέ ξαναγυρίσει», «στα τετράδια ιχνογραφίας 10 Ζ ηδηαίηεξε πξνηίκεζε ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ Ζιέθηξα είλαη εκθαλήο, αθνύ ηελ αλαδεηθλύεη ζε κηα από ηηο θεληξηθέο εξσίδεο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο. Δθηόο από ηα δύν πνηήκαηα απηά, ε εξσίδα ζθηαγξαθείηαη θαη ζηνλ Οξέζηε θαη ηελ Χξπζνζέκηδα κέζα από ηα ιόγηα ησλ αδειθώλ ηεο. 11 Οη παξαπνκπέο ζηηο ζειίδεο γίλνληαη κε βάζε ην θείκελν ηεο έθδνζεο Γ. Ρίηζνο, [2005]. Σέηαξηε Γηάζηαζε. Κέδξνο. 12 Βεινπδήο, ό.π., Βι. Υ. Πξνθνπάθε, 1980, Ο Βεινπδήο (ό.π., 56) ζεσξεί όηη πίζσ από ην αλώλπκν εδώ γπλαηθείν πξόζσπν θξύβεηαη ε αδεξθή ηνπ Ρίηζνπ, ε Λνύια πνπ αληηκεηώπηζε ην ίδην πξόβιεκα.

12 8 του μικρού αδελφού που έπαψε να μας γράφει πια απ το σανατόριο» 15 (ζ. 105). Αθόκα θαη ν ίδηνο ν ηίηινο ηνπ κνλνιόγνπ, Σν Νεθξό ζπίηη, θαλεξώλεη ηε «ζπλεηδεζηαθή ζπλεηξκηθή - πνηεηηθή ηαύηηζε ηνπ νίθνπ ησλ Αηξεηδώλ κε ηνλ νίθν ησλ Ρίηζσλ». 16 Δμάιινπ, Σν Νεθξό ζπίηη ζα γίλεη ε πξώηε έθθξαζε ηνπ εξεηπσκέλνπ αξρνληηθνύ πνπ θαηνηθείηαη από γεξαζκέλα, κνλαρηθά πξόζσπα ζηα πξόζπξα ηνπ ζαλάηνπ 17 : απηό ζα εμειηρζεί ζε έλα από ηα θπξηόηεξα θαη ζπρλόηεξα κνηίβα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο. Αιιά, θαη ν ηίηινο ηνπ δεύηεξνπ πνηήκαηνο, Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ, είλαη απνθαιππηηθόο γηα ηε ζπγρώλεπζε ηνπ κπζηθνύ ζηνηρείνπ κε ηελ νηθνγελεηαθή ηζηνξία ηνπ Ρίηζνπ. Σν ζθεληθό ηνπνζεηείηαη ζηηο κπζηθέο Μπθήλεο, ζύκθσλα θαη κε ηελ αλαθνξά ζηα «δυο πέτρινα λιοντάρια της πύλης» (ζ. 138) πνπ παξαπέκπνπλ ζηελ Πύιε ησλ Λεόλησλ. κσο, ην βνπλό ηνπ πνηήκαηνο ζπκίδεη ηνλ ηεξάζηην βξάρν ηεο γελέηεηξαο ηνπ πνηεηή, ηεο Μνλεκβαζηάο, όπνπ πέξαζε ηα παηδηθά ηνπ ρξόληα 18 : «Νιώθω τότε την κυριαρχία του πελώριου βουνού πάνω στη μοίρα μας - αυτό το βουνό όρθιο μπροστά στο παράθυρο, κλείνοντας το παράθυρο, κολλημένο στο σπίτι - δεν αφήνει το σπίτι ν ανασάνει, ιδίως απ το μέρος του γυναικωνίτη. Μ ένα κομμάτι βράχο, φραγμένο το παράθυρο. Από παιδί το φοβόμουν. Σ απογεύματα έπεφτε ο ίσκιος του νωρίς, βούλιαζε ολόκληρο στο σπίτι» (ζ.137). ηα πξώηκα απηά πνηήκαηα είλαη αξθεηά αλαγλσξίζηκν θαη ην ηξίην αθεγεκαηηθό επίπεδν, ε ηζηνξία. ην Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ δηαθξίλνληαη αλαθνξέο ζηελ ηζηνξηθή πξαγκαηηθόηεηα ηεο επνρή ηνπ πνηεηή : «Πόσοι βασιλιάδες άλλαξαν από τότε; Πόσες επαναστάσεις έγιναν; Είχαμε, λέει, και σύντομες περιόδους μιας απίθανης οχλοκρατίας. Και μια στιγμή γνήσιας δημοκρατίας... να βλέπεις τους ανθρώπους να πολεμούν με τ αγάλματα» (ζ. 146), «Σην ίδια νύχτα παρέδωσαν ομαδικά τον οπλισμό τους στον αντίπαλο κι αυτός τους χτύπησε στη ράχη φιλικά» (ζ. 147). Δδώ αθνύγεηαη μεθάζαξα ν απόερνο ησλ γεγνλόησλ ηεο απνζηαιηλνπνίεζεο θαη ηεο 15 Μηα ζθηαγξάθεζε ηνπ ίδηνπ ηνπ πνηεηή, κηθξόηεξνπ αδεξθνύ ηεο νηθνγέλεηαο. 16 Βεινπδήο, ό.π., Μεξαθιήο, ό.π. (ζεκ. 1) P. Green and B. Bardsley, 1993, 318.

13 9 πκθσλίαο ηεο Βάξθηδαο θαη όρη κόλν. 19 Φαίλεηαη, ινηπόλ, όηη ν Ρίηζνο ζπλεηξκηθά παξαιιειίδεη ηε κπζηθή δεθαεηία ησλ Σξσηθώλ κε ηηο ηζηνξηθέο δεθαεηίεο θαη Απηή, όκσο, ε ζαθήο αλαθνξά ζε αλαγλσξίζηκα ηζηνξηθά γεγνλόηα δελ εληνπίδεηαη ζηα κεηέπεηηα πνηήκαηα: κνηάδεη ζαλ ε κέζνδόο ηνπ αθόκα λα εμειίζζεηαη πξνο ηελ σξηκόηεηα. Σν ηέινο ησλ πνηεκάησλ αθνινπζεί έλαο επίινγνο, απαξαίηεηε πξνέθηαζε ησλ κνλνινγηθώλ δξακάησλ, πνπ αληηζηνηρεί πξνο ηελ έμνδν ησλ αξραίσλ ηξαγσδηώλ. ε απηόλ εθθξάδεηαη κηα δηάζεζε αηζηνδνμίαο θαη πξνβάιιεηαη ε πξννπηηθή ελόο κεηαγελέζηεξνπ ρξόλνπ. 21 ην Νεθξό πίηη ηελ έμνδν ηελ πξαγκαηνπνηεί ν βνπβόο αθξναηήο: «Ένα αίσθημα μαγικού τρόμου με είχε κυριεύσει, σα να βρέθηκα μεμιάς μπροστά σ όλη την παρακμή και τη γοητεία ενός πανάρχαιου πολιτισμού [...] Και το σπίτι - όχι του Αγαμέμνονα. Κι ο μικρός αδελφός με τις καλλιτεχνικές τάσεις; Ποιος; Μα δεν υπήρχε δεύτερος αδελφός. Σότε; Σι χρειάζονταν τούτο το σπίτι;» (ζ. 111). Αμηνζεκείσην είλαη όηη κε κηα πνηεηηθή εηξσλεία ππνλνκεύεηαη ε ζύλδεζε κε ην κύζν ησλ Αηξεηδώλ, όπσο ππνβάιιεηαη ζην κνλόινγν. 22 Ωζηόζν, ν επίινγνο θιείλεη αηζηόδνμα απνηηλάζζνληαο ηελ «παρακμή και τη γοητεία ενός πανάρχαιου πολιτισμού» πνπ θπξηαξρνύζε «στα λόγια μιας τρελλής». Παξόκνηα, θαη ζην Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ ε έμνδνο από ην δξάκα πξαγκαηνπνηείηαη από ηελ ακίιεηε θαη θνπθή ζηνλ πόλν ηεο βαζίιηζζαο, Σξνθό: «βγήκε απ την πόρτα αλύγιστη σαν αρχαία μοίρα [...] Σα βήματά της, καθώς κατέβαινε τη σκάλα, αντήχησαν στέρεα και βαρύγδουπα στ αδειανό σπίτι, στα πιθάρια των υπογείων και του προαύλιου, κ ύστερα ακούστηκαν έξω στο δρόμο, μέσα σ όλη τη νύχτα, σα να ξεκινούσε μες απ τους αιώνες ένας απέραντος, ακαταδάμαστος στρατός. Η Άλλη φώναξε ακόμη μια φορά στάσου, - μια κραυγή σαν μίμηση μιας άμετρης αγωνίας, έτρεξε, σκόνταψε πάνω στο φέρετρό της, που είταν τοποθετημένο αριστερά στην πόρτα, έπεσε κ έμεινε εκεί» (ζ. 156). Ζ Ζιέθηξα εγθαηαιείπεηαη ζην ηξαγηθό ηεο ηέινο. αθέο είλαη εδώ ην ηδενινγηθό κήλπκα 23 : ν «πανάρχαιος πολιτισμός» θαηέξξεπζε κόλνο ηνπ, ρσξίο λα επεξεάζεη ηνλ ππόινηπν 19 Πξόθεηηαη γηα ηηο ηδενινγηθέο θαη πνιηηηθέο αλαθαηαηάμεηο ζην ρώξν ηεο Αξηζηεξάο ζηα , όπσο ε πηώζε ηνπ ηάιηλ θαη ε κεηαζαλάηηα πεξηπέηεηα ηνπ Ούγγξνπ Κνκκνπληζηή εγέηε Λάζιν Ράηθ. Βι. Υ. Πξνθνπάθε, [1981], 313, Βεινπδήο ό.π. (ζεκ. 9) 68, θαη M. J. Jeffreys, 1994, Βεινπδήο, ό.π., 67 θαη Π. Μπήαλ, 1980, Γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ «επράξηζηνπ ηέινπο» ζηα πνηήκαηα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο βι. Μεξαθιήο, ό.π., Πξνθνπάθε, ό.π. (ζεκ. 13) Μεξαθιήο, ό.π.,

14 10 θόζκν πνπ κε απηό ηνλ ηξόπν κάιηζηα «σα να ξεπλένονταν από κάποιο πανάρχαιο μίασμα» (ζ. 157) ηνηρεία πξόζιεςεο - δηαθεηκεληθόηεηαο Βαζηθή πεγή έκπλεπζεο γηα ηελ Ζιέθηξα ηνπ Ρίηζνπ απνηέιεζαλ νη αληίζηνηρεο ηξαγσδίεο πνπ πξαγκαηεύνληαη ην ζρεηηθό κύζν (Χνεθόξνη ηνπ Αηζρύινπ θαη Ηιέθηξα ηνπ νθνθιή θαη Δπξηπίδε). Καζώο, όκσο, ζηελ αξρηθή απηή θάζε ν πνηεηήο δελ έρεη νηθεηνπνηεζεί πιήξσο ην κύζν, νη έκκεζεο αλαθνξέο ζηα αξραία θείκελα είλαη ζπγθξηηηθά ιηγόηεξεο απ ό,ηη ζηα κεηαγελέζηεξα πνηήκαηα. Καηαξράο, δηαπηζηώλεηαη κηα ζεκαληηθή απόθιηζε από ην αξρέηππν: ε νκηιήηξηα θαη ζηα δύν πνηήκαηα είλαη κηα γεξαζκέλε Ζιέθηξα («η μεγάλη ανύπαντρη κόρη, κάπου 70 χρονώ» ζ. 138) θιεηζκέλε ζε έλα παξεθκαζκέλν αξρνληηθό. Ωζηόζν, θάπνπ κέζα ηεο δηαηεξεί ζηνηρεία ηεο αγέξσρεο θαη επίκνλεο ηξαγηθήο εξσίδαο, όπσο ε ίδηα νκνινγεί: «ναι, θα μ αναγνώριζες, απ το ύφος της γενιάς μου, απ το βλέμμα που δε σκύβει ποτέ, που δεν καρφώνεται στα πρόσωπα και στ αντικείμενα, μα βηματίζει κατευθείαν μπροστά, μοναχικό, πέντε μέτρα πιο πάνω απ τα κράνη του παρατεταγμένου εκτελεστικού αποσπάσματος» (ζ. 151). Σα ηξαγηθά γεγνλόηα ηνπ κύζνπ ησλ Αηξεηδώλ παξνπζηάδνληαη από ηελ απόζηαζε ηνπ ρξόλνπ, είλαη νη ζνιέο θαη ζπλεηξκηθέο αλακλήζεηο κηαο ειηθησκέλεο γπλαίθαο. ην Νεθξό ζπίηη γίλεηαη ιόγνο γηα ηε κηθξή αδειθή: «Η άλλη δεν παρουσιάστηκε καθόλου. Πότε - πότε μονάχα ακουγόταν σιγανό περπάτημα με παντόφλες στη διπλανή κάμαρα, όσο μιλούσε η μεγάλη», «οι καλτσοβελόνες της μικρής αδελφής μου» (ζ. 93). Απηή είλαη ε Υξπζόζεκηο πνπ εκθαλίδεηαη κόλν ζηελ Ηιέθηξα ηνπ νθνθιή. Αιιά, θαη ηα πξώηα ιόγηα ηεο Ζιέθηξαο ηνπ Ρίηζνπ: «Σώρα γυρίζουμε μονάχες οι δυο μικρές αδελφές μέσα σε τούτο το απέραντο σπίτι» (ζ. 93) παξαπέκπνπλ ζηελ αλάινγε

15 11 δηαπίζησζε ηεο ζνθόθιεηνπ Ζιέθηξαο, όηαλ έρεη πιεξνθνξεζεί ηνλ ππνηηζέκελν ζάλαην ηνπ Οξέζηε. 24 Από ηελ άιιε, ην ζέκα ηεο ηξέιαο ηεο Ζιέθηξαο: «κ η μια τρελλάθηκε» (ζ.93), πνπ επαλέξρεηαη ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε, 25 ζπκίδεη ηελ εκκνλή θαη ηε κνλνιηζηθή ζπκπεξηθνξά ηεο Ζιέθηξαο ηνπ Δπξηπίδε πνπ αγγίδεη ηα όξηα ηνπ λνζεξνύ. 26 ην Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ ε Ζιέθηξα κηιά κε θαηαλόεζε θαη ζπκπόληα γηα ηε γεξαζκέλε κεηέξα ηεο: «Μαλάκωσε πολύ η μητέρα, (κ είταν σκληρή, - θυμάσαι;) και λέω που πια δε χρειάζονταν του αδελφού μου η εκδίκηση σε τέτοιαν ώρα απόλυτης κούρασης, εξάντλησής της, όταν είχε περάσει πια η οργή, κι ακόμη η τύψη της κ η μετάνοιά της κι όλο το πάθος που ίσως να δικαίωνε τα πριν εγκλήματα» (ζ. 144). Φηάλεη ζην ζεκείν λα ζεσξεί όηη δελ ήηαλ απαξαίηεηνο ν θόλνο ύζηεξα από ηόζν θαηξό, αθνύ είραλ ακβιπλζεί ηα πάζε. Απηό, όκσο, έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ αξρεηππηθή Ζιέθηξα πνπ ηξέθεη ζπλερώο άζβεζην ην κίζνο γηα ηελ Κιπηαηκλήζηξα. 27 ρη κόλν δελ παξαηηείηαη από ηελ ηδέα ηεο εθδίθεζεο, αιιά σζεί ηνλ Οξέζηε θαη ηνλ ελζαξξύλεη κέρξη ηελ ηειηθή πξάμε ηνπ θόλνπ νθνθιή, Ηιέθηξα, ζη : «Π α ρ ο υ ζ ί α λ μ ὲ λ ο ἶ ζ ζ α κ α ὶ ζ ύ που θ ί ι σ λ ὡο ο ὔ η η ο ἡ κ ῖ λ ἐ ζ η η λ ἀ ι ι Ἅ η δ ε ο λ α β ὼλ ἀ πε ζ η έ ξ ε θ ε καὶ μ ό λ α λ ε λ ε ί κ κ ε ζ ν λ». 25 Ζ Υξπζόζεκηο ζηνλ νκώλπκν κνλόινγν ιέεη : «Η αδειθή κνπ δελ αλερόηαλ ην αλεμήγεην, θ ίζσο γη απηό παξαιόηζε» ( ζ. 184). 26 Ο Υνπξκνπδηάδεο αλαθέξεη γηα ηελ επξηπίδεηα εξσίδα: «Ζ Ζιέθηξα εκθαλίδεη ζαθέζηαηα ζπκπηώκαηα θαη πζηεξίαο θαη καληνθαηάζιηςεο». Ν. Υ. Υνπξκνπδηάδεο, 1991, 16 θαη ν Brunel (ν.π., ζεκ. 4, 161) ηνλίδεη όηη ν Δπξηπίδεο ηε ζεσξεί λεπξσηηθή. 27 Αηζρύινπ, Χνεθόξνη, ζη : «λ ύ θ ν ο γ ὰξ ὥ ζ η ὠ κ ό θ ξ σ λ ἄ ζ α λ η ν ο ἐ θ μ α η ρ όο ἐ ζ η η θ υ μ όο», νθνθιή, Ηιέθηξα, ζη : «ἣ λ ζ ὺ μ ὴ δεί ζ ῃ ο ποθ ὡο γ έ ι σ η η η ο ὐ κ ὸ λ θ α ι δ ρ ὸλ ὄ ς ε η α η κ ά ξ α μ ῖ ζ ό ο η ε γ ὰξ πα λ α ι ὸλ ἐ λ η έ η ε θ έ μ ο ι», Δπξηπίδνπ, Ηιέθηξα, ζη. 281 : «θ ά λ ν η κ η μ η η ρ ὸο α ἷ κ ἐ πι ζ θ ά μ α ζ ἐ κ ο». 28 Ζ Ζιέθηξα ηνπ νθνθιή αλαθσλεί ηελ ώξα ηνπ θόλνπ: «Π α ῖ ζ ν λ ε ἰ ζθέ λ ε η ο δι πλ λ» (ζη. 1415), ελώ ηνπ Δπξηπίδε θαηαβάιιεη πξνζπάζεηα λα

16 12 Δθηόο, όκσο, από ηηο αλαθνξέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ζπγθεθξηκέλν κύζν ηεο Ζιέθηξαο, εληνπίδνληαη ππαηληγκνί θαη ζε άιια κπζηθά ζηνηρεία ηνπ νίθνπ ησλ Αηξεηδώλ. ην Κάησ απ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ ππάξρεη κηα παξαπνκπή ζηε ζπζία ηεο Ηθηγέλεηαο: «Και τ ασημένιο φάσμα μιας σφαγμένης κόρης να κυματίζει ανάερο πάνω απ τους πνιγμένους μ ένα μακρύ κρίνο στα χέρια, - άχραντη, απείραχτη απ τον ιδρώτα κι απ τους άσημους, τους τρωκτικούς δικούς μας πόνους» (ζ. 141). ην Νεθξό ζπίηη δίλεηαη ε πξντζηνξία ηνπ δξάκαηνο, πνπ παξαπέκπεη ζηνλ Αγακέκλνλα ηνπ Αηζρύινπ. Γίλεηαη ιόγνο γηα ηελ αλαγγειία ηεο λίθεο θαη ηελ άθημε ηνπ αθέληε: «Κι ο αγγελιαφόρος ανάγγελνε την υπέρλαμπρη νίκη ανάμεσα από χίλιους δυο θανάτους - χώρια πια τους λαβωμένους - ανάγγελνε στο τέλος και την άφιξη του αφέντη» (ζ. 102), «ας χτυπήσουν λοιπόν οι καμπάνες από κορφή σε κορφή της φωτιάς τα σινιάλα ας ανάψουν οι βιγλάτορες για τη γυάλινη νίκη μας» (ζ. 103) πνπ παξαπέκπεη ζην ζεκάδη ηεο θσηηάο γηα ηε λίθε ζηελ Σξνία πνπ βιέπεη ν Φύιαθαο ζηνλ πξόινγν ηνπ Αγακέκλνλα 29. Δπίζεο, παξνπζηάδεηαη «η αφέντισσα η μάνα μας» πνπ δεηά λα γίλνπλ νη εηνηκαζίεο γηα ηελ ππνδνρή ηνπ αθέληε θαη ζπκίδεη ηελ εκθάληζε ηεο Κιπηαηκλήζηξαο πξηλ ηελ άθημε ηνπ Αγακέκλνλα θαη ηηο ππνθξηηηθέο αλαγγειίεο ηεο γηα ηελ ππνδνρή πνπ επηθπιάζζεη ζηνλ άλδξα ηεο. 30 Ζ αθέληηζζα, ζην πνίεκα ηνπ Ρίηζνπ αλαθέξεη: «Καλώς να ορίσει ο γυάλινος αφέντης με το γυάλινο ξίφος του στη γυάλινη συμβία του, στα γυάλινα τέκνα του, στους γυάλινους υπηκόους του, σέρνοντας πίσω του κοπάδια γυάλινους νεκρούς, γυάλινα λάφυρα, γυάλινες σκλάβες, γυάλινα τρόπαια» (ζ. 103). πσο ν Αγακέκλσλ ζηνλ νκώλπκν κνλόινγν ηνπ Ρίηζνπ έρεη κηα «γπάιηλε» αίζζεζε ηνπ θόζκνπ πνπ ηνλ πεξηηξηγπξίδεη, 31 έηζη θαη ε γπλαίθα ηνπ αλαθέξεηαη ζε επαλαθέξεη ηνλ Οξέζηε ζην αξρηθό ζρέδην, όηαλ απηόο ηαξάδεηαη από ηελ εκθάληζε ηεο κεηέξαο ηνπ (ζη ). 29 Αηζρύινπ, Αγακέκλσλ, ζη ό.π., ζη Ρίηζνπ, Αγακέκλσλ: «Λίγν ιίγν, γπκλώζεθαλ όια, γαιήλεςαλ, έγηλαλ γπάιηλα, νη ηνίρνη, νη πόξηεο, ηα καιιηά ζνπ, ηα ρέξηα ζνπ - κηα εμαίζηα γπάιηλε δηαθάλεηα - κήηε ην ρλώην ηνπ ζαλάηνπ ηε ζνιώλεη δηαθξίλεηο πίζσ από ην γπαιί αδηαίξεην ην ηίπνηα» (ζ. 62).

17 13 «γπάιηλνπο» αλζξώπνπο θαη αληηθείκελα θαλεξώλνληαο ηελ απόζηαζε πνπ ηνπο ρσξίδεη θαη ηελ ζθιεξόηεηα ηεο αλακέηξεζεο πνπ ζα αθνινπζήζεη. 32 Παξαθάησ ζπλερίδνληαη νη αόξηζηεο αλαθνξέο ζην «λουτρό», ζηε «φόνισσα» πνπ θέξλνπλ ζην λνπ ην ηέινο ηνπ Αγακέκλνλα ηνπ Αηζρύινπ κε ην θόλν ηνπ ζηξαηειάηε ζην ινπηξό. κσο, κε ηε θξάζε «σα σκοτωμένη κιόλας» γίλεηαη λύμε θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπ δξάκαηνο ζηηο Χνεθόξνπο θαη ζηελ Ηιέθηξα ηνπ νθνθιή θαη ηνπ Δπξηπίδε Ζ κνξθή ηεο Ζιέθηξαο ζηνλ Ρίηζν Ζ γεξαζκέλε Ζιέθηξα ηνπ Ρίηζνπ, πνπ δεη ζε έλα εξεηπσκέλν θαη θζαξκέλν αξρνληηθό, κε δηάζεζε απηνθξηηηθήο θαη κε κηα έληνλε αίζζεζε εξεκηάο θαη επηθείκελνπ ζαλάηνπ, εγθαηληάδεη έλα κνηίβν πνπ ην ζπλαληάκε ζε πνιιά πνηήκαηα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο. Αληηκέησπε κε ηε θζνξά θαη ηε κνλαμηά: «Σουλάχιστον έτσι, μπορεί να τ ακούμε να φθείρονται, μα δεν τα βλέπουμε. λα μας παράτησαν» (ζ. 95) βηώλεη ην θελό. Ωζηόζν, ζπλεηδεηνπνηεί όηη ε επίκνλε άξλεζή ηεο, ην κίζνο θαη ε κλεζηθαθία έρνπλ δηαβξώζεη ηελ ςπρή ηεο: «Μονάχοι μας φθειρόμαστε πιότερο απ όσο μας φθείρουν τα γεγονότα κι ο χρόνος» (ζ. 139). Ζ αλπκέλαηε Ζιέθηξα απαξλήζεθε ηηο εδνλέο, αληίζεηα από ηε κεηέξα ηεο: «Διατήρησα βέβαια την παρθενιά της ψυχής και του σώματος, μια παρθενιά μαραμένη, στεγνή και στυφή να γκρινιάζει σαν παλιά σαρακοφαγωμένη πόρτα στους σκουριασμένους ρεζέδες της, στο πάνω κάστρο, τις νύχτες με τον άνεμο» (ζ. 153). Ζ κόλε κνξθή απηνάκπλαο θαη αλαδσνγόλεζεο πξνέξρεηαη από ηελ ηαύηηζε, ηελ αθνκνίσζε κε ηε θύζε: «Μια μέρα πέρασα το δάχτυλό μου μες στον βγαλμένο ρόζο ενός ξύλου σφηνώθηκε εκεί δεν προσπάθησα ν αποσπασθώ - είχα ενωθεί με το ξύλο, με το δέντρο, με το δάσος στα γόνατά μου φυτρώνανε κιόλας μικρά φύλλα και μίσχοι κ είτανε μια γαλήνη μέσα μου» (ζ. 149). 32 Δ. Φηινθύπξνπ, 2004,

18 14 πσο θαη άιινη ήξσεο ηνπ Ρίηζνπ, ληώζεη έλαλ «πξσηόγνλν» ζαπκαζκό γηα ηε θύζε θαη ξνπθά ηε γνληκηθή δύλακε ηνπ δέληξνπ. 33 κσο, ν θόβνο ηεο «απνξξόθεζεο» από ηε θύζε ηελ θάλεη λα επηζηξέθεη ζηελ άξλεζε θαη ηε ζηέξεζε, πνπ νξίδνπλ ηελ ηαπηόηεηά ηεο: «Ώσπου τρόμαξα μήπως αφανιστώ μες στην απρόσωπη εκείνην ενότητα, μήπως μου λείψει προπάντων η φωνή [...] Σράβηξα τότε δυνατά το δάχτυλό μου κ είταν ματωμένο, κ είχα μια λύπη για το δάχτυλό μου, περ απ τον πόνο - σαν τελευταίος διαλυμένος αρραβώνας βγαλμένο το ξύλινο δαχτυλίδι του δάσους απ το χέρι μου - ακόμη με πονάει» (ζ. 149). Ζ ζηηγκηαία κεηακόξθσζε παύεη θαη απνζύξεηαη θαη από απηό αθόκα ην απίζαλν είδνο παγαληζηηθώλ αξξαβώλσλ ζε κηα νξηζηηθή θαη νδπλεξή απνκάθξπλζε από θάζε ηη δσληαλό. Σν κόλν πνπ ηεο απνκέλεη είλαη ε άληιεζε κηαο ζρεδόλ «λνζεξήο» επραξίζηεζεο από ηελ ζηέξεζε θαη ηελ άξλεζε: «Ούτε έμαθες πάλι τη χαρά του ανυπάκοου στη ζωή και στο χρόνο, εκείνη τη γυμνή χαρά της θελημένης στέρησης, κείνο το εξαίσιο ψύχος της άρνησης» (ζ. 149). Μελ αληέρνληαο ηα αλεμήγεηα ράλεη ηε ινγηθή θαη ηε ζύκεζή ηεο. Σα γεγνλόηα, ηξαγηθά θαη παξάινγα, έρνπλ ηόζν πνιύ θαηαθπξηεύζεη ην κπαιό ηεο, πνπ ηειηθά ην «απνξξόθεζαλ»: «Σίποτα δε θυμάμαι πια, δικά μου ή ξένα. α να χουν γίνει σ έναν άλλο χώρο, έξω απ το χρόνο. α να μην έγιναν - δεν έγιναν. Σίποτα πια δεν είναι ξένο ή δικό μου. Απ το πολύ που τα σκέφτηκα, τα ξέχασα όλα, τα διέλυσα ή τα αφομοίωσα - δεν ξέρω» (ζ. 147). Δπηκέλεη λα αξλείηαη ηα γεγνλόηα, ην κόλν πνπ ηεο έρεη εληππσζεί είλαη ε κνξθή ηνπ ζαλάηνπ: «Α, τίποτε δεν είδα ούτε θυμάμαι μόνο εκείνη η εξαίσια αίσθηση, τόσο λεπταίσθητη, που μας χορήγησε ο θάνατος, να βλέπουμε το θάνατο ως το διάφανο βάθος του» (ζ. 106). Σειηθά, αθνύ πεξηηξηγπξίδεηαη από ηελ έληνλε παξνπζία ησλ λεθξώλ, απνθηά κηα εμνηθείσζε κε ην ζάλαην, απνδέρεηαη ην αλαπόηξεπην: «Κι ο θάνατος είναι μαλακός σαν ένα στρώμα που το συνηθίσαμε από μαλλί, μπαμπάκι, πούπουλο ή άχυρο - το στρώμα έχει πάρει το σχήμα του κορμιού μας, βολικό, - ένας ολότελα δικός μας θάνατος - αυτός τουλάχιστο δε μας απατά κι ούτε μας αποφεύγει - είναι βέβαιος, βέβαιοι κ εμείς για κείνον - η αυστηρή κ εξαίσια βεβαιότητα» (ζ. 109). 33 Βι. Β. νθνιηνύθ, [1981], θαη Π. Πξεβειάθεο, 1981,

19 15 πσο ζεκεηώλεη ν αληδίιην: 34 «Μόλνλ ν ζάλαηνο είλαη αλαληίξξεηνο ζαλ ηειηθή θιεξνλνκηά ηεο ζησπήο θαη ηνπ ηίπνηε. Ζ Ζιέθηξα εηζρσξεί ζην δαίδαιν, ζα πξνρσξήζεη κέρξη ην ηέινο, κε αμηνπξέπεηα θαη εξσηζκό, κε πεξεθάληα θαη, κηα κνλαδηθή θνξά, κε αλζξώπηλε αγσλία». ΙΙΙ. «Μια καθαγιαζμένη ηρωίδα»: Ιθιγένεια 1) Ο κύζνο ηεο Ηθηγέλεηαο ζηελ αξραία ειιεληθή ινγνηερλία Ζ Ηθηγέλεηα εκθαλίδεηαη γηα πξώηε θνξά ζηελ Ιιηάδα 35 καδί κε ηηο άιιεο θόξεο ηνπ Αγακέκλνλα, κε ην όλνκα Ηθηάλαζζα. Ωζηόζν, ν κεξνο αξθείηαη κόλν ζηελ παξνπζίαζε ηεο, ρσξίο λα θάλεη νπνηαδήπνηε λύμε γηα ην ζέκα ηεο ζπζίαο. Ζ πξώηε ινγνηερληθή αλαθνξά ζε απηό γίλεηαη ζηα Κύπξηα έπε, όπνπ πξσηνεκθαλίδεηαη θαη ην ζέκα ηεο ζσηήξηαο επέκβαζεο ηεο Άξηεκεο. Δπηπιένλ, αλαθνξέο ζηε ζπζία ηεο Ηθηγέλεηαο εληνπίδνληαη θαη ζην απνδηδόκελν ζηνλ Ζζίνδν έξγν, Καηάινγνο Γπλαηθώλ (όπνπ ε εξσίδα νλνκάδεηαη Ηθηκέδε) θαζώο θαη ζηελ Οξέζηεηα ηνπ ηεζηρόξνπ 36. Από ηα ζσδόκελα δξακαηηθά έξγα, γίλεηαη ιόγνο πξώηε θνξά γηα ηελ Ηθηγέλεηα ζηνλ Αγακέκλνλα ηνπ Αηζρύινπ. ε έλα εθηεηακέλν ρνξηθό άζκα ησλ Αξγείσλ γεξόλησλ εθηίζεηαη ην παξειζόλ ηνπ Οίθνπ ησλ Αηξεηδώλ θαη κέζα ζε απηό πεξηιακβάλνληαη θαη ηα γεγνλόηα ζηελ Απιίδα. Ο ρνξόο «δίλεη ηελ εηθόλα ηνπ θνξηηζηνύ πνπ ην ύςσζαλ ζαλ δών πάλσ από ην βσκό, γηα λα ην ζθάμνπλ. Δδώ ηειεηώλεη ε αθήγεζε. Ζ δηάζσζε ηεο Ηθηγέλεηαο ράξε ζηελ επέκβαζε ηεο Άξηεκεο, 34 Κ. αληδίιην, 1978, Οκήξνπ, Ηιηάδα, Θ ζη Λεπηνκέξεηεο γηα ηνλ ηξόπν πνπ πξαγκαηεύνληαη ην ζπγθεθξηκέλν κπζηθό ζέκα νη πεγέο πξηλ ηνλ Δπξηπίδε Βι. P. Michelakis, Euripides: Iphigenia at Aulis. London: Duckworth,

20 16 δελ έρεη θακία ζέζε ζ απηό ην ζεκείν» 37. Σόζν ν Αηζρύινο, όκσο, όζν θαη ν νθνθιήο παξνπζίαζαλ ζθεληθά ηελ Ηθηγέλεηα, πξηλ από ηνλ Δπξηπίδε, ζηα νκώλπκα έξγα ηνπο πνπ δελ ζώδνληαη. Από ηα ιίγα ζσδόκελα απνζπάζκαηα ηνπ έξγνπ ηνπ νθνθιή, δηαπηζηώλνπκε όηη ν Οδπζζέαο έπαηδε ζε απηό βαζηθό ξόιν θπξίσο ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο εμαπάηεζεο κε ηνλ ςεύηηθν γάκν. 38 Ο Michelakis παξαηεξεί όηη ε ζνθόθιεηνο εθδνρή ηνπ κύζνπ πξέπεη λα είρε ζθελέο απάηεο, πεηζνύο θαη βίαο, αλάινγεο κε απηέο ηνπ Φηινθηήηε, όπνπ θύξην ξόιν έρεη πάιη ν Οδπζζέαο. 39 Με ην κύζν ηεο Ηθηγέλεηαο αζρνιήζεθε θαη ν ηξίηνο από ηνπο κεγάινπο ηξαγηθνύο, ν Δπξηπίδεο, ζηα δύν ζσδόκελα έξγα ηνπ, ηελ Ιθηγέλεηα ελ Σαύξνηο θαη ηελ Ιθηγέλεηα ελ Απιίδη. ην πξώην έξγν δξακαηνπνηεί εθείλε ηελ εθδνρή ηνπ κύζνπ, πνπ ζέιεη ηελ Άξηεκε λα ζώδεη ηελ Ηθηγέλεηα θαη λα ηε κεηαθέξεη ζηε ρώξα ησλ Σαύξσλ, όπνπ δεη σο ηέξεηα ηεο ζεάο. Ζ θαηλνηνκία ηνπ Δπξηπίδε ζε απηό ην έξγν ζηεξίδεηαη ζηε ζύλδεζε ηεο κνίξαο ηνπ Οξέζηε κε απηή ηεο αδηθνρακέλεο αδεξθήο ηνπ. κσο, ν πνηεηήο επαλήιζε ζηνλ ίδην κύζν ζε έλα από ηα ηειεπηαία έξγα ηνπ, ηελ Ιθηγέλεηα ελ Απιίδη, πνπ παξαζηάζεθε κεηά ην ζάλαηό ηνπ. Ζ λεαξή θνπέια «κεηακνξθώλεηαη» ζε εξσίδα πνπ δέρεηαη λα ζπζηαζηεί γηα ην θνηλό θαιό, όκσο ζην ηέινο πηνζεηείηαη ε εθδνρή ηεο ζετθήο επέκβαζεο: αληί γηα ηελ Ηθηγέλεηα ζπζηάδεηαη έλα ειάθη, ηεξό δών ηεο Άξηεκεο. Σν κνηίβν ηεο αλζξσπνζπζίαο επαλέξρεηαη ζηελ Δθάβε ηνπ Δπξηπίδε: ε Πνιπμέλε, θόξε ηνπ Πξηάκνπ ζπζηάδεηαη πάλσ ζηνλ ηάθν ηνπ Αρηιιέα κεηά ηελ άισζε ηεο Σξνίαο. Ζ ηξσηθή εθζηξαηεία ζθξαγίδεηαη κε άιιε κηα ζπζία βαζηιηθήο θόξεο, όπσο μεθίλεζε. Ωζηόζν, ε κνξθή ηεο Ηθηγέλεηαο είλαη απηή πνπ ελέπλεπζε πνιινύο πνηεηέο ζηε ζύλζεζε ησλ έξγσλ ηνπο θαη δηαηεξήζεθε ζην πέξαζκα ησλ αηώλσλ σο ην πην γλσζηό θαη ραξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα αλζξσπνζπζίαο ηεο ειιεληθήο κπζνινγίαο. 2) Η Δπηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο ηνπ Γ. Ρίηζνπ 37 A. Lesky, 1987 (Σόκνο Α ) ό.π., Michelakis, ό.π., 24.

21 Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κνλνιόγνπ Ζ Δπηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο είλαη ην πξνηειεπηαίν «αξραηόζεκν» πνίεκα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο 40 θαη επνκέλσο, αλήθεη ζηελ όςηκε πεξίνδν ηεο ελαζρόιεζεο ηνπ πνηεηή κε ην κύζν. Ζ ζπγγξαθή ηνπ αξρίδεη ην 1971 θαη νινθιεξώλεηαη πεξίπνπ έλα ρξόλν αξγόηεξα (άκνο, Αζήλα, άκνο, Ννέκβξηνο Αύγνπζηνο 1972). Σν έξγν μεθηλά κε κηα πεδόκνξθε εηζαγσγή, έλα είδνο «ζθεληθώλ» νδεγηώλ, πνπ νξίδνπλ ην ρξόλν θαη ηνλ ηόπν. Ζ «δξάζε», ινηπόλ, ηνπ πνηήκαηνο ηνπνζεηείηαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο λύρηαο «περασμένα μεσάνυχτα» κέζα ζε έλα «μεγάλο δωμάτιο, στριμωγμένο απ τα πολλά, παλιά έπιπλα». ην πιάλν θπξηαξρεί ε εηθόλα ησλ δπν αδειθώλ: «ο αδελφός κ η αδελφή κάθονται σχεδόν αντικρυστά, σε άβαθες πολυθρόνες, έχοντας ανάμεσά τους το τραπέζι». Δύθνια γίλεηαη αληηιεπηό, ιακβάλνληαο ππόςε θαη ηνλ ηίηιν, όηη «η κόρη» είλαη ε κπζηθή Ηθηγέλεηα θαη δίπια βξίζθεηαη ν αδεξθόο ηεο, ν Οξέζηεο. «Οι δυο αδελφές» πνπ, όπσο θαίλεηαη «θα λείπουν στα κτήματα» δελ κπνξεί παξά λα είλαη ε Ζιέθηξα θαη ε Υξπζόζεκηο, ελώ «οι υπόλοιποι» πνπ «λείπουν στους θολωτούς τάφους» είλαη νη γλσζηνί λεθξνί ηεο νηθνγέλεηαο ησλ Αηξεηδώλ, ν Αγακέκλνλαο θαη ε Κιπηαηκλήζηξα. Σέινο, «ο πιστός σύντροφος του αδελφού της» παξαπέκπεη ζηνλ γλσζηό από ηελ παξάδνζε Ππιάδε. Δμάιινπ, είλαη ην κνλαδηθό πξόζσπν πνπ θαηνλνκάδεηαη κέζα ζην έξγν: «Δε μούπες, αλήθεια, δε θα γυρίσει και πάλι ο Πυλάδης;» (ζ. 127 ). Σν πξόζσπν πνπ εθθέξεη ην κνλόινγν είλαη ε Ηθηγέλεηα απέλαληη ζηνλ βνπβό Οξέζηε, «κάνει μια τελευταία προσπάθεια μες στην κοινότητα τουλάχιστον της μοναξιάς τους, να μιλήσει, κι ακόμη να ρωτήσει εκεί που είναι βεβαία πως δε χρειάζεται και πως απάντηση δεν υπάρχει». Πξόθεηηαη, ινηπόλ, γηα έλαλ αθόκε κνλόινγν, ηνλ νπνίν ν Ρίηζνο εκπλέεηαη από ην κπζηθό θύθιν ησλ Αηξεηδώλ. Καη ζε απηό ην έξγν - αθόκα θη αλ πξόθεηηαη γηα έλα από ηα ηειεπηαία «κπζνινγηθά» - δηαθξίλνληαη αθόκα απηνβηνγξαθηθέο ςεθίδεο άξξεθηα ζπλδεδεκέλεο κε ην κπζηθό ζηνηρείν. 41 Έηζη, ζηήλεηαη πάιη έλα «ζθεληθό» πνπ απνηειείηαη από ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία θαη αληηθείκελα ηνπ παηξηθνύ ζπηηηνύ ηεο παιαηάο αξρνληηθήο νηθνγέλεηαο ηνπ πνηεηή: «το πιάνο στην αίθουσα των κιόνων» 40 Οπζηαζηηθά ήηαλ ην ηειεπηαίν «αξραηόζεκν» πνίεκα ηεο πξώηεο έθδνζεο ηεο ζπιινγήο ην 1972, αθνύ ε Φαίδξα πξνζηέζεθε αξγόηεξα. 41 Ο Βεινπδήο (ό.π., ζεκ. 9, 56) ζεσξεί όηη ππάξρεη «ζπλεηδεζηαθή αληηζηνηρία ή παξαιιειία ηεο επώλπκεο εξσίδαο ηνπ Η επηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο κε ηελ αδεξθή ηνπ Ρίηζνπ Λνύια : πίζσ απ ηε κπζηθή επηζηξνθή ηεο Ηθηγέλεηαο απ ηελ Σαπξίδα ππνθξύπηεηαη ε απηνβηνγξαθηθά ηζηνξηθή επηζηξνθή ηεο Λνύιαο απ ηηο ΖΠΑ, ηνλ Οθηώβξην ηνπ 1931».

22 18 (ζ. 116) πνπ είλαη ε κπζνπνηεκέλε εθδνρή ηεο θεληξηθήο ζάιαο ηνπ παιηνύ αξρνληηθνύ, ηα «δυο πολύχρωμα σκοτωμένα πουλιά» (ζ. 118) αλάκλεζε θπλεγεηηθώλ ηξνπαίσλ, ηα «ζάρια» πνπ παίδνπλ νη θξνπξνί «σα νάπαιζαν τη δική μας την τύχη» (ζ. 118) παξαπνκπή ζηελ ραξηνπαηρηηθή καλία ηνπ παηέξα, ν «καθρέφτης» (ζ. 122) κπξνζηά ζηνλ νπνίν δνθηκάδεη ε εξσίδα ηα θνζκήκαηα ηεο κεηέξαο ηεο 42 θαη ην «ξύλινο αλογάκι» πνπ ε ζεκαζία ηνπ απνθαιύπηεηαη κέζα ζην θείκελν: «ο νους μου πήγε σ εκείνο της Σροίας» (ζ. 131) γηα λα επηζθξαγίζεη έηζη «ηε ζπλεηδεζηαθή - ζπλεηξκηθή πνηεηηθή ηαύηηζε ηνπ νίθνπ ησλ Αηξεηδώλ κε ηνλ νίθν ησλ Ρίηζσλ» 43. Αιιά, θάησ από ην κπζηθό ππόζηξσκα δηαθξίλνληαη θαη ηζηνξηθέο αλαθνξέο: «Αποδεσμευόμαστε μέσα στη νέα σκλαβιά, - δε μας εγκαταλείπει αυτή, καραδοκεί, περιμένει στην πύλη της εξόδου, πλάι στα ξερά χορτάρια, τις τσουκνίδες, τ αγκάθια και τα ριγμένα κλειδιά» (ζ.116). Ζ «νέα σκλαβιά» ίζσο ππνδειώλεη ηε λέα πεξηπέηεηα ηνπ ειιεληζκνύ, αιιά θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ πνηεηή, ηε δηθηαηνξία (θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο γξάθεηαη ην πνίεκα) θαη πεξηγξάθεηαη ην άγνλν θαη επώδπλν θιίκα αλειεπζεξίαο πνπ επηθξαηεί («ξερά χορτάρια», «τσουκνίδες», «αγκάθια και τα ριγμένα κλειδιά») ηνηρεία πξόζιεςεο - δηαθεηκεληθόηεηαο Βαζηθή πεγή έκπλεπζεο γηα ηελ Δπηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο ηνπ Ρίηζνπ απνηέιεζε ην έξγν ηνπ Δπξηπίδε, ην ζρεηηθό κε ην κπζηθό πξόζσπν ηεο Ηθηγέλεηαο, ε Ιθηγέλεηα ελ Σαύξνηο θαη ε Ιθηγέλεηα ελ Απιίδη. ηελόηεξνο δηάινγνο δηακείβεηαη κε ηελ Ιθ. Σ., ρσξίο βέβαηα, λα ιείπνπλ θαη νη αλαθνξέο ζηελ Ιθ. Α. Ο κνλόινγνο ηνπνζεηείηαη ρξνληθά ιίγν κεηά ην ηέινο ηεο ππόζεζεο, όπσο εμειίζζεηαη ζηελ Ιθ. Σ. Ζ ίδηα ε Ηθηγέλεηα κε ηα πξώηα ιόγηα ηεο δίλεη ην ρξόλν ηεο επηζηξνθήο ηεο κε ηνλ αδειθό ηεο: «Πάνε τρεις μέρες κιόλας που βρισκόμαστε στον τόπο 42 Ο θαζξέθηεο είλαη ην ζρεδόλ κόληκν κνηίβν όισλ ησλ κνλνιόγσλ ηεο ζπιινγήο. ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ν θαζξέθηεο γίλεηαη ην ζύκβνιν ηεο δηάζεζεο ηεο ηαύηηζεο ηεο θόξεο κε ηε κεηέξα ηεο. Βι. Μ. Θσκαδάθε, 1991, Βεινπδήο, ό.π., 50.

23 19 μας. Έληξε το ταξίδι έληξε η περιπέτεια» (ζ. 115). Ήδε, ζηνλ πξόινγν αλαθέξεηαη ε «διάρκεια του μακρόχρονου ταξιδιού της επιστροφής, μέσα στην ένταση του κινδύνου που ξέφυγαν» πνπ παξαπέκπεη ζηελ θαηαδίσμή ηνπο από ην βαζηιηά Θόα θαη ην καθξύ ηαμίδη ηεο επηζηξνθήο από ηε βάξβαξε ρώξα ησλ Σαύξσλ πίζσ ζηελ παηξίδα. Δπηπιένλ, ζηνλ πξόινγν ππάξρεη ε θξάζε: «πάνω σε μια καρέκλα, ένα καψαλισμένο κούτσουρο, μοιάζοντας κάπως με γυναικείο κορμό χωρίς χέρια και πόδια» θαη πην θάησ κέζα ζην κνλόινγν: «το ξόανο της θεάς που κουβαλήσαμε - κοίτα το πάνω στην καρέκλα - ένα κούτσουρο, σκέτο, γδυτό, χοντροκομμμένο» (ζ.121) πνπ θέξλεη ζην λνπ ην μόαλν ηεο ζεάο πνπ πήξε καδί ηεο θεύγνληαο ε Ηθηγέλεηα ηνπ Δπξηπίδε. 44 Δίλαη όκσο, αμηνζεκείσην όηη ην άγην μόαλν ηεο ζεάο («σεμνὸ ν θεᾶ ς ἄ γαλμα» ζη ) ράλεη ηελ ηεξή αμία ηνπ θαη ηε δύλακε ηνπ ζπκβνιηζκνύ πνπ θέξεη θαη κεηαηξέπεηαη πηα ζε έλα απιό θαη θαθνζρεκαηηζκέλν «καψαλισμένο κούτσουρο». Μηα αθόκε αλάκλεζε από ηελ επξηπίδεηα ηξαγσδία εληνπίδεηαη ζην πξνινγηθό ζεκείσκα: «σα μετανιωμένοι για την προηγούμενη έξαρσή τους και προπάντων για την αναπότρεπτη κείνες τις ώρες υπερβολή στις χειρονομίες, στις εκφράσεις, στον τόνο της φωνής». Ζ πεξηγξαθή απηή ζπκίδεη ηελ έληνλε εθδήισζε ραξάο πνπ αθνινύζεζε ηελ αλαγλώξηζε ζηελ Ιθ. Σ. Πξαγκαηηθά, ζε έλα αξθεηά εθηεηακέλν (ζη ) θαη «πινύζην ζε ηόλνπο θαη εθθξάζεηο ακνηβαίν» 45 ηα δπν αδέιθηα αθήλνπλ λα εθδεισζνύλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο γηα ηελ αλέιπηζηε ζπλάληεζή ηνπο. Ζ επηζηξνθή, όκσο, ησλ δύν αδειθώλ ζην παηξηθό ηνπο ζπίηη ζθξαγίδεηαη κε ην λέν απνρσξηζκό ηνπο: 46 «Θα φύγουμε κ εσύ κ εγώ. Δε θα κρατήσει ο ένας τον άλλον. Κάθεσαι κιόλας στην άκρη της καρέκλας. Πάει κι ο φίλος μας. Μόλις συναντηθήκαμε χωρίζουμε και πάλι. Ώ, βέβαια, κάποια μέρα 44 Δπξηπίδνπ, Ιθηγέλεηα ελ Σαύξνηο, ζη : «ἡ νεᾶ λ η ο ἣ ν θ άδε β υ μ ο ῖ ο παπί ζ η α η Ἰ θ η γ έ λ ε η ἔ μ σ σ θ ο ν ὸο ζ ὺλ η ο ῖ ο ξ έ λ ν η ζ η λ ο ἴ ρ ε η α η ζ ε μ ν ὸλ θεᾶο ἄ γ α ι κ ἔ ρ ν π ζ α». 45 A. Lesky, 1989 (Σόκνο Β ) 234. Σελ ππεξβνιηθή εθδήισζε ζπλαηζζεκάησλ ησλ δύν αδειθώλ αλαγλσξίδεη θαη ν ίδηνο ν Δπξηπίδεο κέζσ ηνπ Ππιάδε, ν νπνίνο ηνπο εγθαιεί ζηελ πξαγκαηηθόηεηα (ζη ). Ωζηόζν, ε παξνπζία απηνύ ηνπ ιπξηθνύ κέξνπο είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ νκαιή κεηάβαζε από ηελ αλαγλώξηζε ζηελ θαηάζηξσζε ηνπ ζρεδίνπ. 46 Ζ πξννπηηθή ηνπ λένπ ρσξηζκνύ εηζάγεηαη ππαηληθηηθά ήδε από ηνλ πξόινγν: «Γε κηιάλε-ζα λα βξίζθνληαη ζε αγξππλία ή ζε παξακνλή απνρσξηζκνύ».

24 20 οι προορισμοί τελειώνουν» (ζ. 116). Σν κνηίβν ηνπ εθ λένπ ρσξηζκνύ ησλ αδειθώλ πνπ ζπλαληήζεθαλ ζηελ Σαπξίδα έξρεηαη απεπζείαο από ηελ ηξαγσδία. ηελ έμνδν ε ζεά Αζελά δίλνληαο ηε ιύζε πξναλαγγέιιεη θαη ην κέιινλ: ε Ηθηγέλεηα ζα γίλεη ηέξεηα ηεο Άξηεκεο ζηε Βξαπξώλα. 47 Αθνινπζώληαο, ινηπόλ, ην ξόιν ηεο ηέξεηαο ηεο αξρεηππηθήο θηγνύξαο, ε Ηθηγέλεηα θεύγεη ζηνλ επίινγν ηνπ κνλνιόγνπ: «Υαίνεται πως η τελετή θα γίνει στη Βραυρώνα με το φτάσιμο του ξόανου στα χέρια της ταμένης ιέρειας» (ζ. 133). Ο απνρσξηζκόο απηή ηε θνξά είλαη νξηζηηθόο, ε ηζόβηα «ταμένη ιέρεια» θαη ν αδεξθόο ηεο δελ κπνξνύλ λα απειεπζεξσζνύλ από ηε κνίξα ηνπο, αιιά πνξεύνληαη ζηε «νέα σκλαβιά» ηνπο. Καζώο ε Ηθηγέλεηα ζπκάηαη ην παξειζόλ ηεο, έξρεηαη ζην λνπ ηεο θαη ε ζθελή ηεο ζπζία ηεο ζηελ Απιίδα: «όπως τότε μπροστά στο βωμό - τόσο μονάχη, τόσο ανυπεράσπιστη και τρομαγμένη κλαίγοντας με μικρόπρεπα αναφυλλητά που τ άκουγα η ίδια πιο δυνατά απ όσο τ άκουγαν οι άλλοι» (ζ. 129). Παξόκνηα θαη ε νκώλπκε εξσίδα ζηελ Ιθ. Α. θαηαθεύγεη αξρηθά ζην θιάκα θαη ζξελεί ηε κνίξα ηεο, όκσο κεηά αιιάδεη γλώκε θαη απνθαζίδεη κε ηε ζέιεζή ηεο λα ζπζηαζηεί γηα ην θαιό ηεο παηξίδαο. 48 Απηή ε κεηαζηξνθή ηεο Ηθηγέλεηαο παξνπζηάδεηαη θαη ζην κνλόινγν ηνπ Ρίηζνπ: «Κι άξαφνα είδα ένα αγκάθι άκρη - άκρη στο χιτώνα της μητέρας και μεμιάς κατάλαβα το αναπότρεπτο πια του θανάτου μου. Σελειώνετε, είπα προφέροντας καθαρά συλλαβή - συλλαβή. Δεν πειράζει μια κ είναι για τη χώρα μου μια κ είναι να ξεκινήσουν τα καράβια μας, δεν πειράζει για μένα» (ζ. 129). 47 Δπξηπίδνπ, Ιθηγέλεηα ελ Σαύξνηο, ζη : «ζ ε δ ἀ κ θ ὶ ζ ε μ ν άο Ἰ θ η γ έ λ ε η α λ ε ί κ α θ α ο Βπα ς π υ ν ί α ο δεῖ η η δ ε κ λ η ι δ ο ς σ ε ῖ λ θεᾶ η ο ὗ καὶ η ε θ ά ς ε η κ α η θ α ν ο ῦ ζ α καὶ πέ πλ υ ν ἄ γ α ι κ ά ζ ο ι θ ή ζ ν π ζ η λ ε ὐ πή λ ν π ο ὑ θ ά ο ἃο ἂλ γ ς ν α ῖ θ ε ο ἐ λ η ό θ ν η ο τ ς σ ο π π α γ ε ῖ ο λ ί πυ ζ ἐ λ ο ἴ θ ν η ο». 48 Δπξηπίδνπ, Ιθηγέλεηα ελ Απιίδη, ζη : «ν ῦλ δ έ η ἀ π ἐ κ ν ῦ ζ ο θ ά δ ά θ ξ π α πα πέ μ σ η α ῦ η α γ ὰξ δ ς ν α ί κ ε ζ ἄλ» θαη ζη

25 21 Κη ακέζσο κεηά αθνινπζεί ν ζαπκαζκόο ησλ άιισλ: «Κ είδα στη ματιά τους το θαυμασμό και τη θλίψη» πνπ παξαπέκπεη ζηνλ αληίζηνηρν ζηίρν ηνπ Δπξηπίδε (ζη : «πᾶ ς δ ἐ θά μβησεν κλυὼ ν εὐ ψυχί αν τε κἀ ρετὴ ν τ ς παρθέ νου»). κσο, ελώ ζηνλ Δπξηπίδε δελ παξνπζηάδεηαη ε δηαδηθαζία ηεο απόθαζεο ηεο εξσίδαο, 49 εδώ, ε Ηθηγέλεηα απνθαζίδεη λα ζπζηαζζεί, γηαηί αληηιακβάλεηαη ην «αλαπόηξεπην ηνπ ζαλάηνπ», απνδέρεηαη ηελ θνηλή αλζξώπηλε κνίξα θαη όρη θάπνηα μερσξηζηή θαη ππεξάλζξσπε. Έρνληαο δώζεη κηα νληνινγηθή εμήγεζε ηεο απόθαζήο ηεο, ηα επόκελα ιόγηα ηεο ερνύλ πηα ζαλ απιή κίκεζε ηνπ θιαζηθνύ αξρέηππνπ. Ζ ίδηα θαίλεηαη λα έρεη ζπλείδεζε ηεο εζνπνηίαο ηεο, ηεο ζεαηξηθόηεηαο ηεο θαηάζηαζεο όηαλ νκνινγεί: «Σούτα τα λόγια χιλιάδες φορές τάδα γραμμένα στο μάρμαρο. Μου ανάβανε τα μάγουλα. Ευχήθηκα νάχα πεθάνει τότε στ αλήθεια, για να μην τα ξανακούσω. Ωστόσο και μέσα στη ντροπή μου είταν και κάποια μυστική ευφροσύνη ίσως σαν την επιτυχία του ηθοποιού. Σώρα το δράμα τέλειωσε - δεν έχουμε πια θεατές κι ακροατές» (ζ. 129). Ο κνλόινγνο ηεο Ηθηγέλεηαο θαηαθιύδεηαη από ζπλεηξκηθέο αλακλήζεηο ηεο παηδηθήο ηεο ειηθίαο. ηελ νπζία «επηζηξέθεη» ζην παξειζόλ ηεο νηθνγέλεηάο ηεο πνπ απνηειείηαη από ηξπθεξέο ζηηγκέο. Μηα ηέηνηα αλάκλεζε είλαη θαη ε πξνζσπίδα ειαθηνύ πνπ ηεο είρε θνξέζεη ε κεηέξα ηεο: «Θυμάμαι πως πλησίαζαν τότε οι απόκριες. Η μητέρα σκέφτηκε να με ντύσει ελάφι. Είχε ετοιμάσει κιόλας μια ωραία προσωπίδα μικρής ελαφίνας ίσως για να μου κρύψει εκείνα τα σπυριά. αν τη φόρεσα ένιωσα βουλιαγμένη σ ένα σκοτεινό βυθό, απ όπου ωστόσο μπορούσα να βλέπω φωτεινότερα [...] Με ξένισε κάπως τις πρώτες στιγμές κάποιο άγγιγμα τραχύ στα μάγουλά μου - σα να μη χωρούσα. ε λίγο επιτελέστηκε η εφαρμογή χωρίς μεγάλη προσπάθεια. Αισθανόμουν μια μακρινή σοβαρή προστασία και κάποια ελευθερία» (ζ. 123). 49 Βι. Lesky, ό.π.,

26 22 Σν πξνζσπείν ηνπ ειαθηνύ δελ είλαη ηπραίν, αιιά ζπκίδεη ην ειάθη, πνπ ζύκθσλα κε ηελ επξηπίδεηα εθδνρή, ζπζηάζηεθε ζηε ζέζε ηεο λεαξήο θνπέιαο. 50 Πέξα από απηό, όπσο επηζεκαίλεη ν Υσξεάλζεο, 51 «ε πξόδξνκε απηή κεηακθίεζε θαη ηαύηηζε κε ην ζπκβνιηθό δών ηεο ζπζίαο ηεο, δηαηεξώληαο έηζη αδηαηάξαθηε ηε ζπκβαηηθόηεηα ηεο πξνζθνξάο ηεο, δίλεη ηε δπλαηόηεηα ζηελ εξσίδα λα κεηακνξθσζεί νπζηαζηηθά». Ζ Ηθηγέλεηα αλαθαιύπηεη ηνλ πξαγκαηηθό, βαζύηεξό ηεο εαπηό πνπ έρεη απειεπζεξσζεί θάησ από ηε «μακρινή σοβαρή προστασία» πνπ ηεο πξνζθέξεη ην πξνζσπείν Ζ κνξθή ηεο Ηθηγέλεηαο ζηνλ Ρίηζν Ζ αξρεηππηθή Ηθηγέλεηα είλαη ην ζύκβνιν ηεο λεαξήο εξσίδαο πνπ κε αγλό ελζνπζηαζκό θαη απηαπάξλεζε ζπζηάδεηαη γηα ην θνηλό θαιό. Ζ Ηθηγέλεηα ηνπ Ρίηζνπ, όκσο, όρη κόλν έρεη απσιέζεη ηελ αζσόηεηά ηεο, αιιά ελ ηέιεη θαη ηνλ ίδην ηεο ηνλ εαπηό, ηελ ηαπηόηεηά ηεο: «Καθόλου δε χαμογελάς. Ούτε κ εγώ. Δεν είναι, βέβαια, αυτά που λείπουν, αυτά που δε βρήκαμε, - και που, άλλωστε δεν περιμέναμε διόλου να τα βρούμε. Είναι ίσως που λείπουμε εμείς. Επιστρέψαμε λέμε κι ούτε γνωρίζουμε σχεδόν από πού και που επιστρέψαμε. Ανάμεσα σε δυο άγνωστα σημεία μετακινούμαστε» (ζ ). Ο ιόγνο ηεο πξνβάιιεη ηελ θνηλή νπζηαζηηθή απνπζία θαη ησλ δπν ηνπο, ηόζν ηεο Ηθηγέλεηαο, όζν θαη ηνπ ακίιεηνπ Οξέζηε: 52 «Σι μόνοι, θε μου, και ξένοι παρ όλη την κοινότητα της μοίρας μας. Σόσην ώρα μιλώ μόνο για σένα, μ όλο που το ξέρω πως εσύ λείπεις πιο πέρα απόνα τέλος, εντελώς αποκομμένο από κάθε συνέχεια, εκεί που εξαφανίζονται οι λέξεις» (ζ. 128). 50 Δπξηπίδνπ, Ιθηγέλεηα ελ Απιίδη, ζη : «ἔ ι α θ ν ο γ ὰξ ἀζπα ί ξ ν π ζ ἔ θ ε η η ἐ πὶ σ θ ο ν ὶ ἰ δ ε ῖ λ μ ε γ ί ζ η ε δ ι α ππ ε πή ο η ε η ὴλ θ έ α λ». 51 Κ. Υσξεάλζεο, 1988, Φηινθύπξνπ, ό.π. (ζεκ. 32)

27 23 Σν κνηίβν ηνπ εθ λένπ ρσξηζκνύ, πνπ δαλείδεηαη ν πνηεηήο από ηνλ Δπξηπίδε, δηεπξύλεηαη κέζα ζηα λέα ζπκθξαδόκελα: θαλεξώλεη απηό αθξηβώο ην θελό, ηελ απνμέλσζε, ηελ απνπζία ηνπ άιινπ. Αληίζεηα, έληνλε είλαη ε παξνπζία ησλ λεθξώλ πνπ βξίζθνληαη αλαθαησκέλνη κε ηνπο δσληαλνύο: «Οι πεθαμένοι παντού και πάντοτε είναι περισσότεροι απ τους ζωντανούς. Δε μιλάνε γι αυτό πυκνώνει η σιωπή» (ζ.116), «βλέπεις τους νεκρούς πλαγιασμένους στο ίδιο μεγάλο σιδερένιο κρεββάτι με τους νεονύμφους κι αυτοί δεν τους βλέπουν» (ζ. 120). πσο ζεκεηώλεη ε Φηινθύπξνπ 53 «γεκίδνληαο ηα πξάγκαηα, νη λεθξνί ηα έιθνπλ ίζσο πξνο ηε δηθή ηνπο απνπζία θαη νη δσληαλνί κέλνπλ κε ην θελό θαη ηελ απόζηαζε». Υαξαθηεξηζηηθνί είλαη νη ζηίρνη: «Δεν είμαι λέμε, δεν είμαστε - δεν το πολυπιστεύουμε. Μες απ αυτή την απουσία εξακριβώνουμε πιθανόν την ύπαρξή μας μες στο βουβό συνωστισμό εκείνων που λείπουν, εκείνων που μας λείπουν, που λείπουμε» (ζ. 118) θαη «Πόσο έχουν ξεμακρήνει τα πράγματα (ή μήπως εμείς;)» (ζ.118). Ζ Ηθηγέλεηα αληηκεησπίδνληαο ηα πξάγκαηα από ηελ απόζηαζε ηνπ ρξόλνπ, ζπλεηδεηνπνηεί ηελ αιινηξίσζε, ηε καηαηόηεηα θαη ηε θζνξά πνπ θπξηαξρεί: «Αχνός τα πέτρινα λιοντάρια της πύλης αν τα φυσήξεις μετατοπίζονται, φεύγουν κ η πύλη δεν πέφτει γιατί καθόλου πύλη δεν υπάρχει να μπεις και να βγεις, μονάχα τα βρεγμένα ρούχα τ απλωμένα στο σύρμα σαλεύουν με μια νόηση καταχτημένης αδιαφορίας. Πες μου, λοιπόν, γιατί, όλ αυτά; - τι είταν; τι είναι; Υόνοι, εκστρατείες, αντεκδικήσεις, βουλιαγμένα καράβια, ερειπωμένες πολιτείες και πάνω απ τα ερείπια μια πανύψηλη μαρμάρινη κολώνα (πρόσεξες κείνη τη φωτογραφία στο δωμάτιο του πατέρα;) πάνω στην κολώνα ορθός ένας μαρμάρινος τυφλός με μια λύρα υπογραμμίζοντας θαρρείς με την τυφλή του ορθοστασία την απουσία κάθε νοήματος» (ζ ). Ο Ρίηζνο ζα λ αλαθεθαιαηώλεη κε ην ηειεπηαίν «κπζνινγηθό» πνίεκα ηεο ζπιινγήο ηα ζέκαηα πνπ έρεη παξνπζηάζεη ζε πξνεγνύκελα. Ζ καηαηόηεηα ηεο δξάζεο θαη ηνπ αγώλα, όπσο θαη ζε άιια πνηήκαηα, θπξίαξρε, αιιά εδώ, όπσο 53 ό.π., 74.

28 24 δηαπηζηώλεη ε Πξνθνπάθε: 54 «ε απουσία κάθε νοήματος δηαπνηίδεη ηα πάληα, νξίδνληαο θαη ην ξόιν ηεο πνίεζεο, κέζα από ηελ εηθόλα ηνπ ηπθιά νιόξζνπ θαη καξκαξσκέλνπ Οκήξνπ - πνηεηή». Ωζηόζν, αμίδεη λα ζεκεηώζνπκε, όηη ν πνηεηήο παξακέλεη «πάνω απ τα ερείπια»: ε πνίεζε δε θζείξεηαη, δελ θαηαπνληίδεηαη θαη ν πνηεηήο παξακέλεη πάλσ ζε «μια πανύψηλη μαρμάρινη κολώνα» αθόκα θαη αλ κε ην ιόγν ηνπ ην κόλν πνπ θάλεη είλαη λα ππνγξακκίδεη «την απουσία κάθε νοήματος». Δθηόο από απηά, ν κνλόινγνο θαλεξώλεη ηνλ εηεξνθαζνξηζκό ηεο κνίξαο ηνπ αλζξώπνπ θαη ηελ έιιεηςε επηινγώλ. Ζ Ηθηγέλεηα αληηιακβάλεηαη ηειηθά όηη ε δηθή ηεο ζέιεζε ππνρώξεζε κπξνζηά ζηελ αλαγθαηόηεηα: 55 «Να μας, εδώ, νικητές τάχα (νικημένοι) έχοντας φέρει σε πέρας ένα μεγάλο σκοπό που δεν τον θέσαμε εμείς στον εαυτό μας» (ζ. 121). πλεπώο, ε Ηθηγέλεηα ηνπ Ρίηζνπ, απηή ε αιινηξησκέλε εξσίδα, πνπ έρεη γλσξίζεη ηελ απώιεηα θαη ηελ καηαηόηεηα ηνπ θόζκνπ, κέζσ ησλ αλακλήζεσλ ηεο ζπλαληά ηνλ παιηό ηεο εαπηό. Αιιά, πηα, δελ κπνξεί λα είλαη ε ίδηα. Σν πξνζσπείν ηνπ ειαθηνύ δελ κπνξεί λα ηεο εμαζθαιίζεη πηα ηελ επηθνηλσλία κε ηνλ αιεζηλό ηεο εαπηό: «Αυτή την προσωπίδα, χτες το απόγευμα, τη βρήκα σ ένα συρτάρι της μητέρας, τυλιγμένη με μπαμπάκι μέσα σε ωραίο μεταξωτό χαρτί, δεμένη με γαλάζιες ταινίες. Σόπουςτόπους έχει ξεφτήσει η μπογιά, έχει μαδήσει το τρίχωμα. Θέλησα για μια στιγμή να τη φορέσω πάλι- δεν τόλμησα Βλέπεις μπήκαν στη μέση από τότε άλλα ελάφια, άλλες πράξεις, πόλεμοι, μύθοι και θάταν δύσκολη η εφαρμογή δέρμα με δέρμα» (ζ. 124). Αιιά ε «πξνζσπίδα κηθξήο ειαθίλαο» εμππεξεηεί θαη άιιν ξόιν, θαζώο γίλεηαη ην ζύκβνιν ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνηεηηθήο κεζόδνπ ηνπ Ρίηζνπ. ε κηα από ηηο ηειεπηαίεο ρξήζεηο ηνπ κπζηθνύ πξνζσπείνπ, ν πνηεηήο «απνθαιύπηεη» δεμηνηερληθά ηνλ ηξόπν ιεηηνπξγίαο ηνπ: «Αυτή η καλή προσωπίδα μου αφαιρούσε σχεδόν την ευθύνη της όποιας κίνησής μου. Δεν είμουν πια εγώ είμουνα ο άλλος και κάτω απ τον άλλον, ή μέσα στον άλλον, 54 Πξνθνπάθε, ό.π. (ζεκ. 19) Γηαιεζκάο, 1984, 52.

29 25 είμουν ακέρια εγώ, μόνον εγώ. Μπορούσα να κάνω πηδήματα που πριν ποτέ δε θ αποφάσιζα. Φαιρόμουν μια ευκινησία, μια χάρη, μια αυστηρή επιδεξιότητα. Οι δικές μου οι λέξεις, περνώντας μες απ τη στοά του ξένου στόματος, παίρναν μιαν άλλη τόλμη κι άλλη αντήχηση. Μιλώντας τη γλώσσα των ελαφιών (μια και τα ελάφια δε μιλούν) ανακάλυπτα απρόσμενα και πρόφερα κατάπληκτες αλήθειες κ ήχους βαθύτερους που δεν τους ήξερα, δεν τους φανταζόμουν. Κ είχα μιαν αίσθηση ιδιαίτερη της λέξης πηγή, κ ίσως ακόμη μια κρυφή φιλαρέσκεια που πριν θα την έβρισκα ολότελα ανάρμοστη σε μένα» ( ζ ). Ο πνηεηήο δαλείδεηαη κηα άιιε θσλή, δελ είλαη πηα ν ίδηνο «δεν είμουν πια εγώ είμουνα ο άλλος», αιιά πίζσ από ην πξνζσπείν ηνπ αλαγλσξίδεηαη 56 «θάησ απ ηνλ άιινλ, ή κέζα ζηνλ άιινλ, είκνπλ αθέξηα εγώ, κόλνλ εγώ». Ωζηόζν, ν ιόγνο ηνπ θηιηξάξεηαη κέζα από ην θαληαζηηθό πξόζσπν, εκπινπηίδεηαη θαη απνθηά άιιε δηάζηαζε: «Οι δικές μου οι λέξεις, περνώντας μες απ τη στοά του ξένου στόματος, παίρναν μιαν άλλη τόλμη κι άλλη αντήχηση». Γίλεηαη, έηζη, ε δπλαηόηεηα ζηνλ πνηεηή λα αλαθαιύςεη λένπο ρώξνπο έθθξαζεο, απξνζπέιαζηνπο σο ηόηε: «Μιλώντας τη γλώσσα των ελαφιών ανακάλυπτα απρόσμενα και πρόφερα κατάπληκτες αλήθειες κ ήχους βαθύτερους που δεν τους ήξερα, δεν τους φανταζόμουν». Αλ θαη ζην πνίεκα Η Δπηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο, ζθηαγξαθείηαη κηα απαηζηόδνμε ζεώξεζε ηνπ θόζκνπ, σζηόζν ζην ηέινο «θαη εδώ ν πνηεηήο αθήλεη έλα πεξηζώξην αλνηρηό ζηελ ειπίδα». 57 Ζ Ηθηγέλεηα επηκέλεη λα αθνύεη ηε ιέμε «φως» 58 θαη απηό δειώλεη θαη ζηα ηειεπηαία ηεο ιόγηα: 132). «Κοίτα, ξημερώνει. Αυτό δεν είναι φως; (κι ας μην ακούγεται). Κοίτα, πως φέγγει γαλήνιο το νερό μες στο ποτήρι. Υέγγει το ίδιο στο πρόσωπό σου μια γλυκειά συγκατάνευση - τι όμορφο φέγγος» (ζ. 56 Πξνθνπάθε, ό.π., Γηαιεζκάο, ό.π., 53. Bι. θαη Μεξαθιήο, ό.π. (ζεκ.1) Σν θσο αλαθέξεηαη ζπρλά ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε ζαλ αληίζηαζε ζηελ πηώζε θαη κηα αηζηόδνμε δηέμνδν. Βι. Πξνθνπάθε, ό.π., 327 θαη Β. Κάζζνο, 1991, 21.